Antyk, Opracowania j. polski


ANTYK Nazwą „Starożytność” (lub „Antyk”) określa się epokę, która obejmuje ponad 4 tysiące lat, zarówno przed, jak i po narodzeniu Chrystusa. Epoka ta obejmuje zarówno czasy najstarszych cywilizacji (egipskiej, greckiej, rzymskiej, babilońskiej, arabskiej, mezopotamskiej i innych), jak też czasy tzw. starożytności chrześcijańskiej, trwające od I do V wieku n.e.
Starożytna literatura, historia i kultura są fundamentami Europy współczesnej. W basenie Morza Śródziemnego narodziły się nauki matematyczne, fizyczne, przyrodnicze, idee filozofii i polityki, antropologia, filologia, sztuki artystyczne. W sposób schematyczny można zaznaczyć najważniejsze elementy spuścizny każdego z trzech antycznych światów: od Greków przejęliśmy system demokracji, filozofię i teatr; od Rzymian - prawodawstwo i osiągnięcia techniczne; kultura judajska natomiast dała początek głównej religii Europy, chrześcijaństwu, które ukształtowało kontynent zarówno w dziedzinie myślenia o człowieku i wszechświecie, jak też w sferze np. granic politycznych czy rodzaju alfabetu.
Kształt współczesnej literatury, w tym polskiej, także zawdzięczamy literaturom Antyku. Zanim wynaleziono pismo, posługiwano się przekazami ustnymi. Elementy znaczenia występowały również we wzornictwie naczyń i innych przedmiotów użytkowych, przedmiotów rytualnych, w architekturze. Rozwijały się w ten sposób główne języki Europy, a wraz z nimi - gatunki i formy literackie, powtarzalne motywy (wydarzenia, charaktery postaci, zjawiska - toposy), wzorce zachowań kulturowych (archetypy). Myśląc o kulturze polskiej, należy oczywiście uważać Grecję, Rzym i Jerozolimę za wpływowe kultury, ale do tej bazy dochodzi jeszcze specyfika słowiańska. Słowianie przyjęli pismo, prawodawstwo, religię i wszystkie pozostałe elementy dawnej kultury śródziemnomorskiej, interpretując ją według własnych tradycji kulturowych - późniejszych od pierwszych korzeni Grecji, Rzymu czy Jerozolimy, ale starszych od chrześcijaństwa.
W języku polskim wpływy zwłaszcza greckie i rzymskie (łacińskie) widoczne są w słownictwie oraz gramatyce. Wiele fraz pochodzących z mitologii czy też Biblii Starego i Nowego Testamentu weszło do języka i są powszechnie używane. Wzbogacają one mowę codzienną, a przede wszystkim literaturę. Starożytność jest głównym punktem odniesienia dla poetów i pisarzy klasycznych. Do harmonii starożytnej estetyki i etyki odwoływał się Miłosz, tęsknił Herbert, zawsze żywe widział je Iwaszkiewicz. Ze wzorów zwycięskich narodów i wspaniałych antycznych romansów chętnie czerpał Sienkiewicz. Filozofia Norwida odnosiła się do idei greckich, a Mickiewicz zgłębił nauki klasyczne na studiach i kochając słowiańską ojczyznę, dopracował klasyczne formy do perfekcji, aby właśnie w nich oddać rozterki swego serca. Dlatego tak ważne jest dla nas poznanie podstaw, z których wyrosły współczesna literatura, sztuka, nauki ścisłe i filozofia.

Nazwa epoki
Nazw „Antyk” i „Starożytność” zazwyczaj używa się zamiennie. Znaczenie etymologiczne obu nazw oznacza okres zamierzchły, stary, umiejscowiony w dalekiej przeszłości. Nazwa „antyk” pochodzi od greckiego antiquus - dawny. Do dzisiaj przymiotnika antyczny czy rzeczownika antyk używa się na określenie czegoś starego, zabytkowego.
Czasami rozgranicza się znaczenie obu nazw epoki. Starożytność oznacza wtedy epokę szerszą, cały dorobek ludzkości od czasów pierwszych cywilizacji aż do V wieku, obejmujący zarówno wszystkie kultury europejskie, jak i Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Za Antyk uznaje się zaś część Starożytności - jedynie kultury basenu Morza Śródziemnego: Grecji, Rzymu i judaizm w wydaniu żydowskim i chrześcijańskim.

Podział chronologiczny epoki

 Okres archaicznyTrwał od IX do VI w. p.n.e., jest to okres świetności epiki i liryki. W VIII w. p.n.e. tworzył Homer, a w VII-VI w. p.n.e. - Safona, Ezop i Anakreont.

 Okres klasycznyTrwał od V do IV w. p.n.e. Przeważała twórczość dramatyczna, rozwijała się proza literacka i naukowa, obejmująca filozofię, historiografię, sztukę wymowy. V w. p.n.e. to czas dramatów Sofoklesa, Eurypidesa, Ajschylosa. IV w. p.n.e. to okres dominacji filozofii Platona i Arystotelesa.

 Okres hellenistycznyTrwał od III do I w. p.n.e. W prozie rozpowszechniła się retoryka, literatura była nasycona erudycją. Wtedy narodziła się również literatura popularna, skierowana do szerokiej grupy odbiorców. W III w. p.n.e powstały słynne sielanki Teokryta, a w II epigramaty.

 Okres rzymskiTrwał od I w. p.n.e. do II w. n.e. W literaturze przeważała twórczość wtórna, naśladująca już istniejące dzieła. Powstała literatura wczesnochrześcijańska, moralizatorska, skierowana do szerokiej grupy odbiorców. Od ok. 30 roku (I w. n.e.) przypada okres złotego wieku poezji rzymskiej, z dziełami Wergiliusza, Horacego, Owidiusza, Seneki i Petroniusza.

 Okres chrześcijańskiTrwał od II do V w. n.e. Kończy się epoka tworzenia dzieł pogańskich. Rozwija się za to literatura popularna w postaci romansów oraz filozofia mająca podłoże chrześcijańskie.

TŁO HISTORYCZNE Starożytność to czas rozwoju wielkich cywilizacji, które wpływały na późniejszą historię i kulturę Europy i całego świata. W Starożytności rozwijały się, a następnie upadały takie cywilizacje i kultury jak: egipska, grecka, rzymska, sumeryjska, babilońska, asyryjska, perska, izraelska. Jest to okres bogaty w wydarzenia polityczne, wojny, przełomy, podboje, etc., okres, którego opracowania zajmują opasłe tomy.
Historia Starożytności obejmuje dzieje starożytnego Egiptu - państwa faraonów. Początek państwa datowany jest na około IV tysiąclecie p.n.e. Początkowo państwo istniało w dwu częściach. Egipt Dolny i Górny zjednoczony został dopiero przez Menesa w około 2850 r. p.n.e. Życie kraju toczyło się wokół Nilu, którego wylewy determinowały niemal wszystkie decyzje i posunięcia. W państwie faraonów istniała również bardzo wyraźna struktura społeczna. Na czele drabiny społecznej stał faraon - władca i właściciel państwa, będący uosobieniem boga Re. Poniżej stali kapłani, pełniący funkcje religijne, zajmujący się nauką i sztuką. Trzecią grupę tworzyli urzędnicy i żołnierze - pierwsi zarządzali państwem, ustalali wysokość upraw, drudzy prowadzili wojny i bronili państwa. Poniżej stali chłopi, zależni od faraona, kapłanów i urzędników, będący siłą roboczą. Ostatnią grupą byli niewolnicy.
Nie sposób wyobrazić sobie starożytność bez ludu i historii Izraela. Najstarsze przekazy o początkach państwowości Izraela daje nam Biblia. Takie same wnioski potwierdzają liczne badania archeologiczne. Żydzi byli koczowniczym narodem, żyjącym w dużych rodzinach, wędrującym ze stadami bydła od Syrii przez Mezopotamię aż do Egiptu. Takiej grupie przewodził senior rodu, patriarcha. Początek epoki patriarchów przypada na II tysiąclecie p.n.e. Wtedy też grupy Żydów dotarły do Egiptu i zostały tam zatrzymane siłą przez faraona, o czym mówi również Biblia. Na ucieczkę zdecydowano się około XIII w. p.n.e. Po ucieczce z niewoli przybyli do Palestyny - Kanaanu (czyli do ziemi obiecanej). Dowodził nimi Mojżesz. Plemiona żydowskie zjednoczyły się około 1020 roku pod wodzą króla Saula. Jego następcą był Dawid, któremu przypisywane jest autorstwo większości biblijnych psalmów. Kolejnym królem był syn Dawida, Salomon, słynący z mądrości oraz z budowy świątyni jerozolimskiej. W 586 roku Jerozolimę zdobył i zniszczył Nabuchodonozor II, król babiloński. Zburzono świątynię, a większość Izraelitów wywieziono do niewoli do Babilonii. Wydarzenie to zapoczątkowało okres tzw. niewoli babilońskiej. Około 538 roku Żydom pozwolono na powrót do Palestyny. W 63 roku p.n.e Judea została podbita przez Rzym i uzależniona od niego. W 6 roku n.e. stała się rzymską prowincją.

Najstarsza grecka cywilizacja powstała około IV - III tysiąclecia p.n.e na Krecie. Jej rozkwit przypada na XX-XV wiek p.n.e. Na terenach Grecji powstawały polis - miasta-państwa, tworzące specyficzną formę ustroju. Polis zazwyczaj obejmowało miasto i przylegające doń tereny. Obywatelami miasta byli wolni mężczyźni, których zazwyczaj było około kilku tysięcy. Życie polityczne, zakładające bezpośredni udział wszystkich obywateli, toczyło się na rynku, czyli na agorze.
Starożytna Grecja to również niewątpliwie słynne prawa Drakona, powstałe w 621 roku p.n.e., stanowiące pierwsze pisane prawa zwyczajowe. Cechowała je surowość (stąd też do dziś używany jest termin - drakońskie prawa, oznaczający prawa bardzo surowe). VI w. p.n.e. to również czas tzw. reform Solona, które miały demokratyczny charakter. Obejmowały one m.in. umorzenie długów, przyznanie chłopom wolności, powołanie sądów przysięgłych.
Koniec epoki przypada na upadek Cesarstwa Rzymskiego. Do najważniejszych przyczyn wewnętrznych kryzysu cesarstwa zaliczamy m.in. problemy społeczno-ekonomiczne, inflację, ubożenie miast. Państwo i jego ustrój przeżywały problemy, stabilna dotąd władza cesarzy załamała się; Rzym nie potrafił poradzić sobie z najazdami barbarzyńców. W 476 roku n.e. nastąpił definitywny upadek cesarstwa.

NAJWAŻNIEJSZE WYDARZENIA


Przed narodzeniem Chrystusa:
XXIX w. - początki dynastii egipskich i państwa egipskiego
2850 - 2250 - Stare Państwo egipskie
XX - XV w. - cywilizacja kreteńska
XIX w. - czasy Abrahama
XVIII w. - Kodeks Hammurabiego, Epos o Gilgameszu
XVI - XII w. - cywilizacja mykeńska
XIV w. - panowanie faraona Tutenhamona
XIII w. - Mojżesz wyprowadza Izraelitów z Egiptu
XII w. - wojna trojańska i upadek Troi
IX w. - panowanie króla Salomona
VIII w. - Iliada i Odyseja Homera
VIII w. - Psalmy i pisma proroków biblijnych
776 r. - pierwsze igrzyska olimpijskie
753 r. - założenie Rzymu
671 - 663 - Egipt pod panowaniem Asyrii
621 - spisanie praw przed Drakona
VII w. - Hezjod i Safona
VI w. - Ezop i Anakreont
VI w. - w filozofii: Tales, Pitagoras, Heraklit
594 r. - reformy Solona
525 - Egipt jako prowincja perska
509 - Rzym jako republika
490 r. - bitwa pod Maratonem
V w. - w teatrze: Ajschylos, Sofokles, Eurypides
V w. - w filozofii: Sokrates, Demokryt,
V w. - księga Hioba
V w. - wojny grecko-perskie
431-404 - wojna peloponeska
IV w. - Pieśń nad Pieśniami
IV w. - w filozofii: Platon, Arystoteles
IV w. - powstaje imperium Aleksandra Wielkiego
III w. - księga Eklezjastesa (Koheleta)
III w. - wojny punickie
146 r. - podbój Grecji przez Rzym
I w. - w poezji: Horacy, Wirgiliusz, Owidiusz
I w. - w prozie: Cezar i Cycero
I w. - panowanie Okatawiana Augusta
73 r. - powstanie Spartakusa
58 - 51 r. - podbój Italii przez Cezara
44 r. - idy marcowe. Zabójstwo Cezara. Początek wojny domowej
31 r. - koniec republiki rzymskiej
Po narodzeniu Chrystusa:
0 r. - narodzenie Jezusa
Ok. 33 roku - śmierć Jezusa Chrystusa
I w. - kształtuje się Nowy Testament
I w.- filozofia Seneki
313 r. - edykt mediolański
382 - Teodozjusz Wielki ustanawia chrześcijaństwo religią państwową

IV - V w. - uformowanie się kanonu ksiąg Pisma Świętego


PISMO Najstarsza forma pisma pochodzi z Mezopotamii, gdzie podczas badań wykopaliskowych odkryto dużą liczbę glinianych tabliczek, pokrytych pismem klinowym. W wyniku dalszych badań archeologicznych uczonym udało się odkryć najstarsze formy pisma, pochodzące z IV tysiąclecia p.n.e., stworzone przez Sumerów. Sumerowie jako pierwsi zastosowali metodę zapisu fonetycznego mowy w formie sylab i głosek. Obok znaków sylabicznych znali również ideogramy, który wyrażały całe słowa. Pismo Sumerów miało około 500 znaków, zaś pismo Persów było dużo bardziej uproszczone i zawierało już tylko 40 znaków.
Inną bardzo znaną formą starożytnego pisma jest pismo egipskie. Punktem zwrotnym w badaniach nad tą starożytną kulturą była wyprawa Napoleona do Egiptu. Dało to możliwość zetknięcia się po raz pierwszy na tak dużą skalę z egipskimi zabytkami. Badania hamowała jednak nieznajomość egipskiego pisma. W greckich źródłach zachował się podział pisma Egipcjan na trzy typy:
hieroglify, czyli święte pismo o charakterze obrazkowym, powstałe około 3000 roku p.n.e

pismo hieratyczne, kapłańskie, pochodzące z tego samego okresu, będące uproszczonymi hieroglifami, używane na papirusach oraz trzeci rodzaj pisma

pismo demotyczne - ludowe, z I tysiąclecia p.n.e., stanowiące uproszczone pismo hieratyczne.

KULTURA EGIPSKA rozwinęła się u wybrzeży Nilu - z powodu zależności od tego jedynego źródła wody pitnej życie Egipcjan układało się w rytmie wylewów rzeki. Egipski kalendarz powstał około 3000 lat p.n.e. Był to kalendarz rolniczy, chłopski, powstały poprzez obserwację wylewów Nilu, które powtarzały się średnio co 365 dni. Rok dzielono na trzy pory - wylewy, siew i zbiory oraz na dwanaście trzydziestodniowych miesięcy. Kalendarz ten został wprowadzony w państwie rzymskim przez Cezara w 46 roku p.n.e. Był to tzw. kalendarz juliański. Poprawiono go dopiero w XVI wieku, a dokonał tego papież Grzegorz XIII, od którego imienia nazwano go kalendarzem gregoriańskim.
Egipt był krajem politeistycznym - panowało w nim wielobóstwo. Bogowie posiadali jednak pewną hierarchię - nie wszyscy byli sobie równi. Najważniejszy był bóg Re - bóg słońca. Na drugim miejscu znajdował się Ozyrys - bóg zmarłych i natury. Kolejni pod względem ważności byli: Horus - bóg nieba i opiekun faraonów, Ptah i Amon - opiekunowie stolic (Teb i Memfis). Wśród bogiń czczono Izydę i Hathor. Bogowie najczęściej przedstawiani byli jako ludzie o zwierzęcych głowach. Kultem zajmowała się specjalna grupa społeczna - kapłani. Kapłani byli grupą faworyzowaną przez faraona, obdarzaną zaszczytami i władzą. Z czasem kapłani stali się wielką potęgą gospodarczą i polityczną w Egipcie.
Egipcjanie wierzyli w życie pozagrobowe, a swoich władców chowali w piramidach, pełniących funkcje grobowców. Śmierć była początkiem drogi do innego życia. Dlatego do tej drogi należało się dobrze przygotować - zabrać ze sobą potrzebne w życiu sprzęty codziennego użytku, pożywienie, służbę. Za wszelką cenę starano się zachować ciało przed zniszczeniem, co spowodowało rozwinięcie się zwyczaju balsamowania zwłok. Najstarsze piramidy pochodzą z czasów Dzozera, żyjącego w III dynastii. Do najbardziej znanych należą także piramidy Chefrena (z posągiem Sfinksa) oraz Mykerinosa.

KULTURA GRECKA

Kultura kreteńska Historia Krety dzieli się na dziewięć okresów, pogrupowanych w trzy większe - okres wczesnominojski (3000 - 2000 r. p.n.e.), średniominojski (2000 - 1600) oraz późnominojski (1600 - 1200). Nazwy okresów pochodzą od mitycznego władcy Krety - Minosa. Na Krecie odnaleźć można pozostałości wielkich pałaców - np. w Knossos (pałac „labirynt”). Nie wiadomo, czy był on poświęcony nieznanemu bóstwu, czy też pełnił funkcje administracyjne. Poza Knossos istotnymi miejscami Krety były także Fajtos i Malia. Kreteńczycy używali początkowo pisma w formie hieroglifów, później wynaleźli tzw. pismo linearne A, do dzisiaj nie odczytane. Kultura kreteńska wytworzyła doskonałe rzemiosło oraz malarstwo freskowe. Część znanych greckich mitologicznych postaci oraz bogów została stworzona przez Kreteńczyków. Do znanych bohaterów z mitologii kreteńskiej należą: Minos, Ariadna, Europa.
Świetność Krety trwała do XVI wieku, a od XV wieku dało się zauważyć oznaki słabości. Około 1450 roku zburzony został pałac w Knossos, odbudowano go później w dużo skromniejszej formie. Ostateczny cios kulturze kreteńskiej zadali w 1200 roku Dorowie, podbijając większość wyspy.

Kultura mykeńska Kultura ta związana była z ośrodkiem w Mykenach, rozwijała się w latach 1600-1200 p.n.e. Do jej poznania przyczynił się znacznie Henryk Schliemann, który w 1876 roku odkrył jej ślady w Mykenach na Półwyspie Argolidzkim - szczątki zamku obronnego ze słynną Bramą Lwic oraz Skarbiec Atreusa (Grób Agamemnona). Sztuka mykeńska była bardziej surowa (żeby nie rzec - prymitywna) niż kreteńska. Mykeńczycy posługiwali się tzw. greckim pismem linearnym B. Lista bogów mykeńskich obejmuje Zeusa, Herę, Posejdona, Erynie i Demeter.
Kulturę, a zarazem sztukę kreteńską i mykeńską, tj. wytwory działalności ludzi zamieszkujących tereny Grecji w latach 3000-1100 p.n.e. często określa się mianem kultury egejskiej czy sztuki egejskiej.

KULTURA RZYMSKA Ludy, które były przodkami Rzymian, na Półwyspie Apenińskim znalazły się około 1200 r. p.n.e. Około 700 r. p.n.e. nad brzegami Tybru powstało Lancjum, czyli kraj Latynów. Kulturę plemion italskich kształtowali również Etruskowie, a później na kulturę rzymską ogromny wpływ miała Grecja.
Centrum życia państwa stanowiło miasto Rzym, założone według legendy przez Romulusa w 753 roku p.n.e. Stopniowo Rzym rozrastał się, przekształcając się z monarchicznego miasta-państwa w republikę rzymską, a od 27 r. p.n.e - w cesarstwo rzymskie, które ostatecznie upadło w 476 r. n.e.
Kultura rzymska, poza literaturą piękną i historiografią, wniosła ogromny wkład w dorobek europejski w takich dziedzinach, jak: prawo, myśl polityczna, architektura, wynalazki.

KULTURA MEZOPOTAMII Mezopotamia, kraj leżący w dolinie Tygrysu i Eufratu, to miejsce powstania kolejnych cywilizacji: państwa Sumerów, Babilonii i Asyrii. Niezwykle ważna dla rozwoju Europy była cywilizacja sumeryjska. Sumerowie osiedlili się w Mezopotami ok. 3000 r. p.n.e, w okresie III tysiąclecia wynaleźli pismo klinowe, co miało ogromny wpływ na rozwój ich kultury.
Sumerowie wyznawali politeizm (wielobóstwo), stworzyli mity, pieśni i modlitwy. Mitologia sumeryjska jest podobna do znanej nam dobrze mitologii greckiej - w wierzeniach Sumerów prarodzicielką świata była Nammu, która zrodziła boga niebios - Anu, od którego pochodzi cała rzesza pomniejszych bóstw.
Kultura sumeryjska wydała na świat pierwsze dzieło literackie - wierszowany epos w dwunasty księgach o tytule Gilgamesz (Epos o Gilgameszu). Powstał on ok. 2300-2200 r. p.n.e. Jego głównym bohaterem jest tytułowy Gilgamesz, władca Uruk, w dwóch trzecich bóg, w jednej trzeciej człowiek. Bogowie wysyłają przeciw niemu ulepionego przez siebie z gliny praczłowieka Enkidu. Mimo początkowej wrogości Gilgamesz i Enkidu zaprzyjaźniają się i dokonują wspólnie bohaterskich czynów. Gilgamesz próbuje zdobyć dla przyjaciela w krainie zmarłych środek zapewniający nieśmiertelność, aby zapobiec jego śmierci. Nie udaje mu się jednak to, Enkidu umiera, a Gilgamesz wyprawia mu wspaniały pogrzeb.
Ważny wkład w rozwój kultury i literatury europejskiej miała kolejna kultura babilońska, która także stworzyła własną literaturę. Do najbardziej znanych dzieł literackich należy babiloński opis stworzenia świata, zapisany na siedmiu tabliczkach w formie eposu Enuma elisz.

SZTUKA GRECKA obejmuje twórczość artystyczną społeczeństwa greckiego w okresie od 1150 r. p.n.e. do 30 r. n.e. Sztuka wcześniejsza, z lat 3000-1100 p.n.e. nosi nazwę egejskiej. Rozwój sztuki greckiej można podzielić na trzy główne okresy, które dzielą się na kolejne mniejsze:
1. Okres archaiczny (1150-480 p.n.e) O pierwszym etapie okresu archaicznego, tzw. okresie ciemnym (1150-900 p.n.e.), wiemy stosunkowo niewiele. Jedyne zachowane zabytki z tego okresu to zdobnictwo ceramiczne.
Sztuka wczesnoarchaiczna (900-720 p.n.e.) to głównie świątynie predoryckie, wybudowane z kamienia, jeszcze bez kolumnady, z wykształconym w tym czasie fryzem zwanym tryglifem. Rzeźba tego okresu to głównie małe figurki o charakterze wotywnym lub kultowym, wykonane z gliny lub brązu. Ceramika wczesnoarchaiczna stosuje ornamenty geometryczne, wizerunki zwierząt i ludzi. Styl geometryczny znalazł najpełniejszy wyraz w tzw. wazach dipylońskich - naczynia nagrobne, znalezione w pobliżu bramy Dipylon w Atenach.
Sztuka dojrzałego archaizmu (720-620 p.n.e.) kształtuje się pod wpływem twórczości starożytnego Wschodu, głównie Egiptu i Mezopotamii. Świątynie tego okresu posiadają już zewnętrzną kolumnadę (tzw. perystazę), która była najprawdopodobniej wzorowana na kolumnadzie ze świątyń egipskich. W tym czasie wykształcają się dwa porządki architektoniczne: dorycki i joński.
Cechy porządku doryckiego:

Cechy porządku jońskiego:

Rzeźba okresu dojrzałego archaizmu podobna jest do rzeźb egipskich - ciała są wyprostowane, ręce sztywne, ułożone wzdłuż tułowia. Postaci są statyczne, zawsze portretowane od przodu. Do najsłynniejszych rzeźb z tego okresu należy wielki posąg Posejdona.

W okresie późnoarchaicznym (620-480 p.n.e.) powstały budowle uznawane za największe osiągnięcia architektury starożytnej Grecji. Wtedy to powstała słynna świątynia Artemidy w Efezie. W rzeźbie powstały dwa kierunki rozwoju: dorcki (z dominacją surowości) i joński (z dominacją zdobności), z połączenia których powstała tzw. szkoła attycka. W ceramice wykształciły się dwa style: czarnofigurowy (czarne postaci na czerwonym tle) oraz czerwonofigutorowy (czerwone postaci na czarnym tle).
2. Okres klasyczny (480-330 p.n.e.) Okres klasyczny to czas największej świetności kultury greckiej, w tym sztuki. Datą rozpoczynającą go jest data bitwy pod Salaminą. Okres wczesnoklasyczny przyniósł zmiany w sposobie tworzenia rzeźb. Postaci zaczęto przedstawiać w ruchu (np. brązowy posąg woźnicy z Delf) oraz stosować marmur. Od pierwszej połowy V wieku rozwijało się malarstwo monumentalne.
Sztuka w okresie klasycznym doby Peryklesa przeżywała swoją świetność. Naczelnymi zasadami tej sztuki, do dziś określanymi jako klasyczne są:


Głównym ośrodkiem artystycznym tego czasu były Ateny, gdzie tworzył najbardziej znany rzeźbiarz grecki, Fidiasz, autor monumentalnego posągu Zeusa (zaliczanego do jednego z siedmiu cudów świata) i posągu Ateny Partenos. Innymi bardzo znanymi rzeźbiarzami tego okresu byli: Poliklet z Argos, twórca matematycznego kanonu ciała ludzkiego oraz Myron, twórca słynnej rzeźby Dyskobol. W tym czasie wspaniale rozwijała się także architektura: w Atenach zbudowano Partenon (świątynię ku czci Ateny), Erechtejon, świątynię Hefajstosa (Tezejon).
W okresie późnoklasycznym (404-330 p.n.e.) załamała się potęga Aten, a zwiększyła aktywność artystyczna innych miast greckich - Efezu (świątynia Artemidy), Miletu (świątynia Apollina) i innych. Rozwijała się sztuka użytkowa - tworzono teatry, gmachy posiedzeń władz, magazyny.
3. Okres hellenistyczny (330 p.n.e.-30 n.e.) W tym okresie, na skutek militarnej ekspansji Aleksandra Wielkiego i jego następców, sztuka grecka została przeszczepiona na tereny Egiptu, Syrii, Mezopotamii i Iranu, w związku z czym nastąpiło połączenie jej elementów z elementami obcymi - zwłaszcza orientalnymi i italskimi. W rzeźbie zaczęły panować tendencje naturalistyczne, Grecy odeszli od idealizacji. Rzeźby tworzone w tym okresie mają charakter dynamiczny, często stosowano kompozycję stożkową. Z tego okresu pochodzą słynne rzeźby: Grupa Laokoona, Nike z Samotraki, Wenus z Milo. Architekturę tworzono głównie użytkową. W tym czasie wykształcił się nowy porządek architektoniczny, koryncki.
Cechy porządku korynckiego:

SZTUKA RZYMSKA - Terminem sztuka starożytnego Rzymu określa się zazwyczaj sztukę tworzoną w Rzymie - mieście nad Tybrem oraz całym państwie złożonym z wielu prowincji i nie wykazującą żadnych ścisłych związków kulturowych z sztuką rodzimą konkretnego rejonu pozostającego pod panowaniem imperium, powstałą w okresie od VI w. p.n.e. do końca IV w., czyli momentu podziału cesarstwa na wschodnie i zachodnie.
Najstarszy okres rozwoju sztuki starożytnego Rzymu związany jest z panowaniem królów etruskich i trwał aż do najazdu Galów na Rzym w 390 p.n.e., czyli pierwszych dwóch stuleci republiki. Z tym okresem związane jest przekształcenie osady w miasto, budowa kanału odwadniającego Cloaca Maxima, wytyczenie ulic i placów (powstało Forum Romanum). Powstały najstarsze budowle, np. świątynia Jowisza Kapitolińskiego.
Po zniszczeniach spowodowanych najazdem Galów, miasto zaczęło się odbudowywać w połowie IV w. p.n.e. Rzymianie przejęli od Etrusków wiele umiejętności związanych z architekturą oraz technikę odlewania rzeźb w brązie. Posągi pochodzące z tego okresu to naturalnej wielkości statuy bohaterów, przywódców ubranych w togi lub zbroje. Posągi bogów wykonywane były w podobnym stylu ale jako materiału używano wypalanej gliny.
Malarstwo to pejzaże przedstawiające podbite miasta malowane na planszach niesionych podczas pochodów triumfalnych.
Duży skok w rozwoju sztuki rzymskiej nastąpił po podboju Grecji i napływie sporej ilości dzieł sztuki z tego obszaru. Sztuka rzymska narodziła się wtedy po raz drugi, tym razem pod wpływem zwyciężonych.
Rzemiosło rzymskie w dużej mierze rozwijało się pod wpływem wzorców greckich. Rozwijający się wyrób naczyń z gliny i srebra związany był przede wszystkim z zapotrzebowaniem dworu, szczególny rozkwit tych dziedzin sztuki nastąpił za czasów sprawowania rządów przez Augusta i Tyberiusza. Naczynia zdobiono reliefowym wzorem o motywach mitologicznych i historycznych. Naczynia ze srebra były wykonywane z podwójnej cienkiej blachy. Wewnętrzna część naczyń była gładka a zewnętrzną zdobił wzór wykonany przy pomocy wytłaczania na matrycach.
Najpopularniejsze były naczynia z gliny. Z surowca tego produkowano już w III w. p.n.e. Były to wyroby z czarną polewą, wykonywane w północnej części Italii. Ich produkcja zanikła pod koniec II w. p.n.e., w połowie I w. p.n.e. pojawiły się naczynia z jasnoczerwonej gliny, również z błyszczącą polewą. Produkowane były przede wszystkim w południowej części półwyspu. Naczynia, kielichy, miski, talerze, zdobione były wypukłymi wzorami roślinnymi lub figuralnymi o tematyce mitologicznej. Wzory wyciskane były na matrycach o wklęsłych wzorach na kole garncarskim. Była to tzw. ceramika aretyńska (nazwa pochodzi od miasta Arezzo, jednego z ośrodków produkcji tej ceramiki). Również w prowincjonalnych ośrodkach produkowano wyroby ceramiczne. Różniły się one od ceramiki aretyńskiej rodzajem gliny i technologią wykonania. Wyroby te znane są jako terra sigillata, od stempli firmowych warsztatów, którymi były sygnowane.

Najlepiej zachowanymi przykładami malarstwa są freski zdobiące domy zasypanych popiołem po wybuchu Wezuwiusza w Pompejach. Pozwalają one na poznanie rozwoju tej gałęzi sztuki od połowy II w. p.n.e. do 79 r. Malarstwo okresu cesarstwa jest właściwie nieznane. Zachowały się nieliczne przykłady fresków z II w. wykonanych w grobowcach oraz kilka przykładów z III w. zdobień wnętrz mieszkalnych odnalezionych w Rzymie i Ostii. Na tej podstawie można wyrokować, że panowały w tym okresie dwa style: iluzjonistyczny i późnorzymski. Pierwszy to obrazy postaci z pejzażem lub elementami architektonicznymi w tle. Drugi styl reprezentowany jest przez malarstwo figuralne na neutralnym tle w obramowanych czerwonymi pasami polach.
Rzym wniósł ogromny wkład w rozwój architektury. Rzymianie udoskonalili i zastosowali na wielką skalę konstrukcje łukowe oraz sklepienia. Wynaleźli także cement (wykonany z wapna, popiołów wulkanicznych, wody i drobnych kamieni), opanowali technikę wyrobu zapraw wodoodpornych i tynków, a potem wypalania cegły. To wszystko umożliwiło im budowanie wielkich kompleksów architektonicznych. Do największych osiągnięć doszli Rzymianie we wznoszeniu monumentalnych budowli użyteczności publicznej, takich jak akwedukty, mosty, łaźnie, fora (rynki), świątynie. Do najbardziej znanych rzymskich budowli należą: Forum Romanum, Koloseum, Pantenon, a także termy, amfiteatry, mauzolea, akwedukty.

FILOZOFIA GRECKA W starożytności powstało pojęcie filozofii - jako umiłowania mądrości (od greckich słów philein - lubić, kochać, sophis - mądrość). Twórcą terminu był Pitagoras. Grecy uważali, że filozofia przybliża człowieka do tego, co boskie, bowiem jest boską wiedzą.
W starożytnej filozofii wyróżniamy pięć okresów:

 naturalistyczny, z dominacją filozofii przyrody (Tales z Miletu, Anaksymander z Miletu, Heraklit z Efezu, Ksenofanes) i pigatorejczykami;

 humanistyczny, jako okres działalności sofistów i Sokratesa;

 okres tzw. wielkich syntez, z najwybitniejszymi nazwiskami epoki - Platonem i Arystotelesem;

 okres szkół hellenistycznych, czyli szkół stoików, epikurejczyków, sceptyków oraz szkoły eklektycznej;

 religijny, czyi tzw. neoplatonizm.

OKRES NATURALISTYCZNY

Tales z Miletu Tales z Miletu jako pierwszy zadał najważniejsze filozoficzne pytania: „z czego jest wszystko?”, „co sprawia, że to, co istnieje, jest takie, a nie inne?”, „dlaczego to istnieje, a nie ginie?” Jego odpowiedzią była woda. Uznał, iż wszystko jest z wody, dzięki wodzie powstaje i ginie, i dzięki wodzie jest również takie, a nie inne. Woda jest więc początkiem rzeczy, jest ich trwałą podporą, jest „rzeczą boską”.
Anaksymander z Miletu Był uczniem Talesa. Zastanawiał się, czym jest rzecz, z której jest wszystko. Nazwał ją greckim słowem arche (łacińskie principium), co oznaczało praprzyczynę, zasadę, która łączy rzecz, źródło, początek.
Anaksymander za taką arche uznał bezkres, grecki apeiron. Świat według niego powstaje w taki sposób, iż oddzielają się od siebie przeciwieństwa.
Heraklit z Efezu Żył na przełomie VI i V wieku. Uważał, iż problemem dla filozofa nie powinna być sama rzecz, ale jej ruch. Jedyną rzeczą bowiem, która jest w świecie niezmienna, jest to, że wszystko się stale zmienia. Jego słynne zdanie Pantha rei głosi, że wszystko płynie, stale się zmieniając.
Skąd się biorą w świecie zmiany? Ich przyczyną jest walka przeciwieństw. Heraklit mawiał: „wojna jest matką wszystkich rzeczy i wszystkich królową.” W przeciwieństwach szukał harmonii, mawiając: „konflikt rodzi harmonię, wojna jest pokojem.” Za zasadę, która najlepiej wyraża ciągły ruch i walkę przeciwieństw, uznał ogień.
Ksenofanes Żył w VI wiek p.n.e. Krytykował antropologiczne spojrzenie na bogów. Uznawał istnienie boga, żyjącego poza kosmosem i poza ziemią, boga ponad innymi. Za zasadę istnienia wszelkich rzeczy uznał ziemię.
Pitagoreizm Pitagoreizm rozwijał się w VI i V wieku p.n.e. Rozwój tego nurtu wiązał się z poszukiwaniem nowej formy religijności, która pozwoliłaby żyć lepiej. Początek ruchu wiąże się z wyspą Samos, gdzie w 530 roku p.n.e. urodził się Pitagoras.
Pitagoras założył słynną szkołę, której celem nie było głoszenie nauk filozoficznych, lecz nauka dobrego przeżywania swojego życia. Pitagoras uważał, że do rozwoju i dobrego życia niezbędna jest wiedza, nauka, która daje ludzkiej duszy doskonałość.

Szkoła pitagorejska za arche, praprzyczynę, uznała liczbę. Liczba jest syntezą tego, co skończone i nieskończone, doskonałe i niedoskonałe, ograniczone i nieograniczone. Liczba zawiera więc wszystko, co tworzy rzeczywistość. Ważna jest również muzyka, która doprowadza duszę na wyższy poziom, oczyszcza ze złych wpływów.
Do ideałów pitagorejskiego życia należą:

 metempsychoza, czyli wędrówka dusz. Karą za grzechy jest zesłanie duszy człowieka w ciało. Oczyszczenie polega na oswobodzeniu duszy z ciała, a drogą do tego jest nauka.

 Życie kontemplacyjne, tzw. bios teoretikos. Polega ono na przyglądaniu się rzeczom poprzez umysł.
Eleaci Założycielem tej szkoły był Parmenides z Elei. Uważał on, że istnieją trzy drogi szukania praprzyczyny:

 droga prawdy absolutnej; jest to droga logosu, rozumienia i rozumowej argumentacji. Zakłada, iż byt jest i musi koniecznie być, a niebytu nie ma. Jest to tzw. zasada niesprzeczności. Ponadto, byt jest koniecznym warunkiem do wszelkiego poznania - jeśli coś jest, to może być poznane. Byt jest tym, co realnie istnieje.

 droga złudnych mniemań (absolutnego fałszu); jest to droga zmysłów - to, co widzimy, uznajemy za prawdziwe.

 droga mniemania możliwego do przyjęcia; usprawiedliwia istnienie zjawisk, odnosząc je do bytu.
Innymi filozofami tworzącymi w szkole eleatów byli Zenon z Elei oraz Melissos z Samos.
Szkoła eklektyczna Dokonano w niej syntezy poglądów Parmenidesa z teorią potwierdzającą ruch. W szkole tej tworzyli: Empodokles z Agrygentu oraz Anaksagoraz z Kladzomen.
Atomiści Twórcą tej szkoły był Leucyp, uczeń Demokryta z Abdery.
Według ich myśli świat zbudowany jest z atomów. Są one zgodne z eleackim pojęciem bytu - atomy nie powstają i nie giną, nie różnią się także od siebie jakościowo. Atomy są również niepodzielne. Są w wiecznym ruchu, a ruch nie ma swej zewnętrznej przyczyny.

OKRES HUMANISTYCZNY
Sofiści Nazwa grupy pochodzi od greckiego słowa sofos, które oznacza „zręczny, mądry, chytry”. Sofista oznacza człowieka, który osłabia prawdę, umacnia fałsz, bo ma w tym realny interes. Dla Sokratesa sofistyka była pozorną mądrością, uprawianą z miłości do zysku.

Nowością wprowadzoną przez sofistów była metoda naukowa, polegająca na połączeniu wiedzy teoretycznej i doświadczenia życiowego, co miało prowadzić do ogólnych wniosków. Kładli nacisk na praktyczne umiejętności, stad też filozofia musiała być nauką praktyczną. Używali pojęcia arete, czyli cnoty, rozumianej jako umiejętność dobrego przeżycia, usprawnienie do czynienie dobra. Postępowanie cnotliwe dawało ludziom szczęście. Z początku cnota dostępna była tylko dla nielicznych, cnotliwym należało się urodzić (cnota przynależała do stanu arystokratycznego). Sofiści uznali jednak, że z cnotą nie trzeba się urodzić, ale trzeba się jej nauczyć. Stąd więc życie cnotliwe jest dostępne dla każdego, kto tylko chce z niego skorzystać. Sofiści za swoje nauki pobierali pieniądze (co krytykował ich przeciwnik, Sokrates).
Nurt myśli sofistycznej dzieli się na trzy podgrupy:

 tzw. wielcy sofiści pierwszego pokolenia - Protagoras z Abdery, Gorgiasz, Hippiasz;

 tzw. eryści - drugie pokolenie sofistów, akcentujące stronę formalną, filozofia dla nich jest jałową walką słowną; np. Trazymach;

 tzw. sofiści-politycy - wykorzystujący retorykę tylko do rządzenia.
Najbardziej znanym sofistą był Protagoras z Abdery (ok. 487-420 r. p.n.e.), który stworzył pojęcie tzw. homo mensura - „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy - istniejących, że istnieją, a nieistniejących, że nie istnieją.” Jego poglądy zbliżały się więc w stronę relatywizmu, uważał, że o tym, czy coś jest dobre czy złe decyduje człowiek, wartości moralne nie są dane z góry.
Protagoras był agnostykiem - gdy ktoś spytał się go, czy wierzy w greckich bogów, odpowiedział: „Sprawa jest trudna, a życie ludzkie krótkie.”

Wymyślił również metodę dyskusji, która nie zbliżała do prawdy, lecz przekonywała do własnych poglądów (tzw. antylogia). Cnota była dla niego zdolnością kierowania sprawami publicznymi.

Kolejny znany sofista, Gorgiasz, uważał, że:

 nic nie istnieje,

 gdyby nawet istniało, to byłoby nierozpoznawalne,

 gdyby nawet było rozpoznawalne, to byłoby niewyrażalne.
Jego zdaniem rozum przydaje się tylko do rozważania konkretnych faktów, a słowo, które nie łączy się z rzeczywistością, jest samo w sobie wartością.
Sokrates Sokrates (470-399 r. p.n.e) jest bardzo ciekawym filozofem, niezwykle tajemniczą postacią. Mieszkał w Atenach w czasach sofistów, z którymi wdał się w ostry konflikt.
Słynął z legendarnej siły i brzydoty - był gruby, miał wyłupiaste oczy i zadarty nos. Był hoplitą (czyli ciężkozbrojnym żołnierzem). Mimo swojego wyglądu zewnętrznego stworzył podwaliny filozofii greckiej. Za swojego życia nie wydał żadnych pism, jego poglądy znamy z pism jego ucznia, Platona, który swojego mistrza uczynił bohaterem wielu swoich dialogów.
Sokrates - w odróżnieniu od sofistów - uważał, że wartości moralne nie są relatywne, ale zakorzenione w duszy człowieka. Głosił ideał życia cnotliwego. Jest to takie życie, w którym człowiek dba o swoją duszę. Cnota udoskonala człowieka, czyni go lepszym. Pozwala duszy być dobrą. Elementami życia cnotliwego są: eukreteja - czyli panowanie nad sobą, wolność wewnętrzna; autorkeja - czyli autonomia cnoty; eudajmonizm - czyli szczęście jako cel i motyw dobrych uczynków.
Sokrates zasłynął z tego, że nie podawał ludziom (jak sofiści) gotowych prawd w formie nauk za opłatą, ale próbował skłonić ich do myślenia. Udawał osobę, która nic nie wie, i w trakcie rozmowy zmuszał rozmówcę, by ten dostrzegł słabości w swoim rozumowaniu. Zmuszał więc napotkanych przez siebie ludzi, aby używali rozumu. Taki sposób podstępnego ukazywania słabości ludzkiego rozumowania nazywamy sokratyczną ironią. Z tym aspektem filozofii Sokratesa związane są dwa hasła, które przypisuje się jemu: Wiem, że nic nie wiem. Poznaj samego siebie W 399 r. został oskrażony o „wprowadzanie nowych bogów” i „zwodzenie młodzieży na manowce” i skazany na karę śmierci. Aby uniknąć pohańbienia, popełnił samobójstwo, wypijając truciznę.

OKRES WIELKICH SYNTEZ

Platon Platon zasłynął z koncepcji tzw. idei. Są to rzeczy, których nie można sobie wyobrazić i zidentyfikować przy bezpośrednim poznaniu, ale mimo to i tak istnieją. Istnieją one w ponad światem zmysłowym, są formami, przyczyną świata. Są: niematerialne, niezmienne, są bytami oraz są poznawane poprzez duszę. Skoro więc ludzka dusza potrafi poznać rzeczy ponadzmysłowe, sama musi być czymś ponadzmysłowym i musi mieć podobną do nich naturę.
Idee w świecie obecne są na cztery sposoby:

 naśladownictwo (mimezis) - byt zmysłowy upodobnia się do idei, idea jest wzorem, który należy naśladować,

 partycypacja (meteksis) - rzecz zmysłowa uczestniczy w świecie idei,

 wspólnota - idea ma części wspólne z rzeczami materialnymi,

 obecność (paruzja) - idea tłumaczy rzecz materialną, bo jest w niej obecna.
Dwie najwyższe platońskie zasady to tzw. jednia i diada. Jednia to jedna przyczyna, która zawiera w sobie wszystkie inne, jest najdoskonalsza i absolutna w swej jedności. Diada jest natomiast przyczyną wielości w świecie, rozbicia i fragmentaryzacji.
Świat skonstruowany jest więc w następującą hierarchię bytów:

 Na samej górze: najwyższe zasady - jednia i diada

 Idee

 Byty materialne

 Dusze

 Świat zmysłowy
Platon był także autorem koncepcji Demiurga, czyli boga-rzemieślnika. Idea sama z siebie nie może się powielać w świecie zmysłowym, materialnym. Stąd też powstała koncepcja Demiurga - rzemieślnika, który widzi idee w świecie i na ich podstawie tworzy z gliny, materii, ciała, będące odbiciami idei. Do ciał ludzkich dołącza również dusze. To on powoduje ginięcie i powstanie bytów.
Ważne miejsce w filozofii Platona zajmuje teoria państwa idealnego. Państwo ma się zająć obywatelem jako rozumną duszą. Ma pokazywać obywatelowi, jak ten ma się rozwijać i dochodzić do idei, co daje każdemu prawdziwe szczęście. Społeczeństwo dzieli się na trzy grupy, którym odpowiadają trzy części duszy i trzy cnoty:

Mędrcy (filozofowie) - grupa najmniej liczna, kierująca się rozumem i najlepiej rządząca, są starannie wychowani, nauczeni taktyki wojennej, ekonomii, są przygotowani do zjednoczenia z ideami, rządzą najlepiej, bowiem wcale nie chcą rządzić - czynią to tylko z poczucia obowiązku. Ich cnota jest mądrość, a odpowiadająca im część duszy to część rozumna.

Żołnierze - utrzymują wewnętrzny porządek w państwie, bronią państwa i jego granic, są biegli w sztuce wojennej, nie mogą mieć rodzin, nie mają nic własnego - wszystko jest dla nich wspólne, bo otrzymują to od państwa. Ich cnota jest męstwo, a odpowiadająca im część duszy to część gniewliwa.

Robotnicy - mogą dojść do doskonałości tylko wtedy, gdy będą się kierować umiarkowaniem, wytwarzają dobra materialne, mają rodziny i własność. Ich cnotą jest więc umiarkowanie, a odpowiadająca im część duszy to część pożądliwa.

Każde nowonarodzone dziecko ocenia się, a następnie przeznacza do jednej z tych grup. Fundamentem działania państwa jest sprawiedliwość. Jest to cnota, która dotyczy relacji z innymi ludźmi. Jest to oddanie innemu tego, co mu się należy.
Platon był założycielem słynnej Akademii, nazwanej później Akademią Platońską. Jest autorem licznych dialogów, których bohaterowie rozmawiają na tematy filozoficzne. Najbardziej znane dialogi Platona to Faidros, Uczta, Państwo. Innym znanym dziełem Platona jest słynna Obrona Sokratesa.
Arystoteles Arystoteles urodził się w roku 49 olimpiady, czyli w 384 bądź 383 roku p.n.e w Stagirze w Grecji. Jego ojciec był nadwornym lekarzem Filipa Macedońskiego, a sam Arystoteles wychowawcą Aleksandra Wielkiego. Mając 18 lat wstąpił do platońskiej Akademii, gdzie pozostał przez 20 lat, aż do śmierci Platona. W 336 roku założył szkołę, zwaną likeją. Umarł w 323 roku.
Arystoteles był pierwszym prawdziwym naukowcem, interesował się wszystkim i stworzył podwaliny nauki europejskiej. Jego pisma dzielimy na:

 Ezoteryczne - przeznaczone do użytku wewnętrznego, w likejonie. Większość się nie zachowała.

 Egzoteryczne - publikowane i przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców. To dialogi, traktaty logiczne.
Arystoteles podzielił nauki ze względu na rodzaj poznania na:

 obejmujące poznanie teoretyczne - ich celem jest poznanie dla poznania, prawda. Są to nauki przyrodnicze, matematyka, filozofia.

 Poznanie praktyczne - celem jest dobre postępowanie. Etyka, polityka.

 Poznanie wytwórcze - celem jest wytwarzanie. Retoryka; poetyka; sztuka.
Arystoteles stworzył także koncepcję duszy. Dusza jest formą, która ożywia ciało i je porusza. Jest formą substancjalną ciała. Wyróżnił trzy rodzaje duszy:

 wegetatywna (roślinna) rozmnaża się, odżywia i wzrasta.

 zmysłowa (zwierzęca) posiada poznanie zmysłowe, rozmnaża się, odżywia i wzrasta.

 rozumna (ludzka) potrafi to wszystko, co dusza wegetatywna i zmysłowa, ma również intelekt.
Dusza nie może istnieć bez ciała, ale po śmierci nie ginie. Jest w niej bowiem element sfery ponadksiężycowej, jest więc nieśmiertelna.

Arystoteles stworzył podwaliny etyki. Jej celem jest ustalenie celu dążeń człowieka, bowiem każdy dąży do szczęścia. Szczęścia nie dają przyjemności zmysłowe, bowiem są chwilowe. Przyjemność czyni człowieka podobnym do niewolnika. Szczęścia nie dają też zaszczyty, bowiem są niezależne od człowieka. Prawdziwe dobro i szczęście polega na czynieniu tego, co jest właściwe ludzkiej naturze - czyli na rozumnym działaniu. Dla człowieka niezbędne są dobra wieczne - cnota i kontemplacja sfery zmysłowej. Droga do osiągnięcia szczęścia to metafizyka.
Jeśli chodzi o teorię państwa, Arysoteles stwierdził, że człowiek jest istotą społeczną ze swej natury. Ma określone potrzeby, których nie potrafi sam zaspokoić. Podstawowe potrzeby człowieka zaspokaja rodzina - złożona z matki, ojca, dziecka i niewolnika (uzasadnienie niewolnictwa - niewolnik to człowiek, który nie potrafi używać rozumu, stad trzeba nim kierować). Na wyższym poziomie potrzeby człowieka zaspokaja wioska, a potrzebę bezpieczeństwa i handlu wymiennego zaspokaja państwo - civitas.

Rodzaje ustrojów według Arystotelesa to:

 Monarchia - rządzi jedna osoba. To najlepszy ustrój - bo choć łatwo przemienia się w tyranię, to jej skutki dotyczą niewielkiej grupy ludzi, monarcha dba o swoje dobro - czyli o całe państwo, łatwo jest też obalić złego monarchę.

 Arystokracja - rządzi grupa społeczna, wybrana ze względu na ich cnotę. Jej zwyrodnieniem jest oligarchia.

 Politeia - rządzą wszyscy. W postaci zwyrodniałej to demokracja<
Według Arystotelesa nie jest ważne, jaki ustrój istnieje w państwie, o ile rządzący kierują się cnotą - dbają o dobro wspólne oraz o dobro każdego człowieka.

OKRES SZKÓŁ HELLENISTYCZNYCH

Stoicyzm Szkoła stoicka została założona w Atenach przez Zenona z Kition. Upada około II wieku n.e.
Najwybitniejsi stoicy to:

 okres 1 - Zenon z Kition (III w. p.n.e.), Chryzyp (II w. p.n.e.);

 okres 2 - tzw. stoicyzm pośredni - Panaitios z Rodos, Poseidinios (II/I w. p.n.e.);

 okres 3 - stoicyzm rzymski - Seneka (I w. n.e.), Epiktet (I/II w. n.e.), Marek Aureliusz (II w. po Ch.).
Stoicy głosili materializm - uważali, że wszystko, co istnieje, jest materią. Nie istnieje świat pozazmysłowy. Dusza ludzka jest zmysłowa, a przez to śmiertelna. Cała etyka winna się więc skupiać na dobrym przeżywaniu swojego życia. „Bytem jest jedynie to, co działa i podlega działaniu.” Efektem takiego podejścia jest pogląd na temat bogów - jeśli istnieją, to są bytami materialnymi, bowiem wszystko, co istnieje, musi być materialne. Pojęcia są tylko nazwami, nie istnieją idee, nie ma niematerialnych odpowiedników pojęć. (to tzw. nominalizm)
Świat jest jednym bytem, a wszystko, co istnieje, jest materią. Świat jest rządzony celowo, sam zarządza sobą i się wewnętrznie rozwija. Świat jest więc jednym, żyjącym organizmem. Jest bogiem, który żyje w świecie i jest w nim obecny. Cały świat żyje dzięki tzw. pneumie, czyli duszy świata.
Jeśli chodzi o etykę, stoicy przejęli arystotelesowskie pojęcie szczęścia jako celu ludzkiego życia. Nie da się tego celu osiągnąć, gdy człowiek jest zależny od tego, co wobec niego zewnętrzne. To, co nie zależy od człowieka, nie może być przez niego opanowane. Należy się więc od tego uniezależnić. Z tych poglądów wynikało hasło: „Nie można panować nad światem, należy więc panować nad sobą.” Panowanie nad sobą można osiągnąć dzięki cnocie, czyli życiu zgodnie z boską naturą świata.
Jeden ze słynniejszych stoików, Seneka, był wychowawcą Nerona, autorem licznych tragedii i traktatów etycznych. W swych Dialogach prezentował typowy dla stoicyzmu ideał mędrca, kierującego swym gniewem, pożądliwościami, pogodnego, spokojnego oraz korzystającego obficie z dobrodziejstw kultury i sztuki.
Kolejnym znanym przedstawicielem tego nurtu filozofii był Marek Aureliusz, nazywany „filozofem na tronie”, z racji bycia rzymskim cesarzem. Zafascynowany stoicką myślą oraz greckimi systemami racjonalistycznymi. Marek Aureliusz głosił idee sprawiedliwości, humanitaryzmu. Dla osiągnięcia szczęścia miało człowiekowi wystarczyć życie w zgodzie z naturą oraz rozumność. Dobrem człowieka było tylko to, co bezpośrednio od niego zależało - wstrzemięźliwość, szczerość, odwaga, sprawiedliwość.

Epikureizm Epikurejczycy to tzw. filozofowie ogrodów (ponieważ szkoła założona została poza Atenami, w ogrodzie). Szkoła została założona przez Epikura (stąd nazwa) w III w. p.n.e., dotrwała do II w. n.e.

Słynni epikurejczycy to:

 Epikur,

 Horacy,

 Lukrecjusz.
Od atomistów epikurejczycy zaczerpnęli materializm. Świat jest dla nich zbiorem zorganizowanych atomów. Świat nie musi mieć żadnej zewnętrznej przyczyny, atomy bowiem same z siebie działają we właściwy sposób.
Etykę epikurejczycy opierali na życiu zgodnym z naturą. Szczęście człowiekowi daje kontakt z naturą. Człowieka mogą unieszczęśliwić cztery rzeczy: niemożność bycia szczęśliwym, cierpienie, śmierć i bogowie. Szczęście można zdobyć, gdy człowiek żyje rozumnie. Każdy ma prawo do szczęścia. Szczęście natomiast jest doznawaniem przyjemności. Drogami do szczęścia są: brak cierpienia, radość z życia (słynne: carpe diem - chwytaj dzień, żyj chwilą), spokój ducha i dobra zewnętrzne.
Sceptycyzm Twórcą szkoły był Pirron. Cztery kluczowe tezy Pirrona to:

 Poznanie ludzkie nie jest możliwe, a jeśli jest możliwe, to nie jest pewne

 Nie znamy własności rzeczy

 Musimy powstrzymać się od sądów o rzeczach

 Wydawanie sadów nie daje człowiekowi szczęścia
Eklektyzm Ten nurt filozoficzny zebrał wszystkie inne dotychczasowe poglądy i próbował je połączyć. W każdym z nich miało być bowiem ziarno prawdy. Najważniejszym eklektykiem był Cyceron (Marcus Tulius Ciceron). Cyceron słynie z napisania wielu mów sądowych i politycznych, nacechowanych erudycją, polotem i dowcipem. Jako eklektyk, Cyceron kształtował swoje poglądy w oparciu o wiele szkół filozoficznych.
Cynizm To kolejna grecka szkoła filozoficzna, powstała na przełomie V i IV w. p.n.e., a działająca do IV w. n.e. Do głównych tez należało głoszenie cnoty jako życia zgodnego z naturą oraz głoszenie ideału mędrca jako człowieka kierującego się w działaniu tylko rozumem. Reprezentantem szkoły był Diogenes, nazywany filozofem z beczki (bowiem na dowód, iż rzeczy doczesne nie dają szczęścia, zamieszkał w beczce).

OKRES RELIGIJNY

Neoplatonizm
Po zburzeniu Aten centrum rozwoju filozofii stała się Aleksandria. Około 300 roku powstała tam biblioteka założona przez Ptolomeusza. Następca Ptolomeusza, Ptolomeusz II, założył w Aleksandrii muzejon. Aleksandria stała się centrum handlu i ośrodkiem kulturalnym. W tamtym czasie w Aleksandrii działał Filon z Aleksandrii. Połączył on pojęcie najwyższego Absolutu - Jednego - z Bogiem Starego Testamentu.
Najważniejszym neoplatończykiem był Plotyn. Stworzył on koncepcję Jedni. Jednia było tożsama dla Plotyna z bogiem. Jest ponad bytami, jest wyższa od innych bytów, jest pełnią. Przewyższa wszystko swą mocą, ma charakter mistyczny. Jednia przyciąga również wszystkie inne byty do siebie.

TEATR GRECKI należy do bardzo ważnych osiągnięć greckiej kultury antycznej. O ile poematy epickie, jak Iliada i Odyseja powstały u samych początków literatury antycznej, o tyle narodziny teatru i dramatu są związane z konkretnym czasem i miejscem - Atenami w okresie klasycznym, za Peryklesa (V w. p.n.e.). Stworzona przez Greków struktura przedstawienia teatralnego będzie inspiracją dla twórców późniejszych epok.

GENEZA I ROZWÓJ Starożytny dramat grecki wywodzi się ze świąt organizowanych ku czci Dionizosa - boga urodzajów i winnej latorośli. Podczas uroczystości na cześć boga śpiewano pieśni, zwane dytyrambami i tańczono. Wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, aby przypominać towarzyszy dionizyjskiego pochodu - sylenów i satyrów. Dlatego właśnie chóry Dionizosa, śpiewające pieśni pod przewodnictwem kierownika chóru (koryfeusza), zostały nazwane chórami koźlimi, a ich pieśń - pieśnią kozła, czyli tragedią (od tragos - kozioł, ode - pieśń).
Święta Dionizosa obchodzono kilka razy do roku, do najbardziej znanych należały tzw. Dionizje Małe (Wiejskie) i Dionizje Wielkie (Miejskie), odprawiane w Atenach. Tragedia antyczna wywodzi się z Dionizji Wielkich. Pieśni chóralne na cześć Dionizosa przechodziły stopniową ewolucję, aż w końcu przybrały formę znaną nam dzisiaj jako tragedia grecka.
Za wynalazcę tragedii uważa się Tespisa. Wyćwiczył on swoje chóry w śpiewaniu i woził je od wioski do wioski. Nowością było to, że do tańca i śpiewu wprowadził „opowiadacza” (zwanego po grecku hypokrites), który stał się pierwszym aktorem, prowadzącym dialog z chórem. Aktor ten zmieniał kostium i maskę i wracał na scenę, przybierając różne role.
Dalszym etapem w rozwoju tragedii było zrezygnowanie z przedstawiania losów jedynie Dionizosa, a sięgnięcie także do innych mitów. Spowodowało to rezygnację z chóru satyrów na rzecz chóru złożonego z innych osób - zależnie od tematyki tragedii.
Dalszy rozwój tragedii szedł w kierunku ograniczenia roli chóru i elementu opowiadającego na rzecz elementu dramatycznego, przenoszącego coraz więcej akcji na scenę. Coraz mniej się na scenie śpiewało, a coraz więcej odgrywało. Istotnym wydarzeniem w tym rozwoju było wprowadzenie przez Ajschylosa na scenę drugiego aktora; stwarzało to znacznie większe możliwości dramatyczne. Trzeciego aktora wprowadził Sofokles, i na tym liczba aktorów na scenie greckiego teatru się ograniczyła.
Z czasem tematyka bohatersko-mitologiczna wyparła z tragedii treść dionizyjską, publiczność domagała się jej jednak. Rozwiązano to w ten sposób, że do wystawianych trzech tragedii (trylogii), dodawano dramat satyrowy i tym samym tworzono tetralogię. Trylogie były bardzo popularne. Początkowo tworzące je utwory pozostawały ze sobą w związku dramatycznym, jak np. Oresteja Ajschylosa. Z czasem trylogie zaczęły tworzyć samodzielne tragedie, np. Persowie Ajschylosa.

WYGLĄD Pierwsze greckie teatry znajdowały się pod gołym niebem, przeznaczone były dla dużej widowni. Budowano je wykorzystując warunki naturalne, na zboczach gór. Teatry były budowane z kamienia. Widownię dzielono na sektory, co ułatwiało przemieszczanie się publiczności. Miejsce dla widowni nosiło nazwę theatronu. Skene (scena) znajdowała się na podwyższeniu, by wszyscy oglądający przedstawienie mogli widzieć rozgrywającą się akcję. Poniżej sceny znajdowała się orchestra, na której przebywał chór. Po bokach znajdowały się wyjścia i wejścia na orchestrę - parodos. Pod sceną znajdowało się proskenium - miejsce na garderobę i kulisy.
W teatrze panowała wspaniała akustyka - ludzie w ostatnich rzędach słyszeli wszystko, co działo się na scenie. Aby mogli także wszystko widzieć, aktorzy ubierali się w charakterystyczny sposób - przywdziewali jaskrawe szaty i buty na koturnach, by byli bardziej widoczni. Kostiumy były długie, do ziemi, by zakrywały buty. Każda postać miała swoją maskę i perukę. Maska tragiczna lub komiczna określała charakter bohatera, pełniła też funkcję rezonatora. Peruki też miały swoje znaczenie: jasna to postać pozytywna, ciemna - negatywna, ruda - zdrajca, siwa - starzec. Tekst tragedii bądź komedii był śpiewany lub śpiewnie recytowany, chóry śpiewały i tańczyły. Chór był złożony z dwunastu, piętnastu osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, role kobiece odgrywali młodzi chłopcy przed mutacją. Badacze do dziś spierają się, czy kobiety mogły w ogóle oglądać przedstawienia teatralne.

CECHY TRAGEDII ANTYCZNEJ
1. Zachowanie zasady trzech jedności:

2. Istotą akcji jest konflikt tragiczny; konflikt tragiczny polegał na z góry skazanej na porażkę walce człowieka z losem, na istnieniu dwóch równorzędnych racji, między którymi bohater musi wybierać, a każdy wybór jest zły.
3. Na scenie występują razem maksymalnie trzy osoby.
4. Występowanie chóru. Chór stanowił ważny składnik antycznego teatru i dramatu. Początkowo był zbiorowym uczestnikiem dialogu, potem zaś wyrazicielem idei, zbiorowej mądrości. Pieśni wykonywane przez chór wnosiły ogólne refleksje, oddzielały poszczególne epizody. Pojawieniu się chóru towarzyszyła pieśń marszowa, parodos, zaś wyjściu - exodos.
5. Charakterystyczna budowa dramatu:

6. Występowanie kategorii katharsis. Pojęcie to zostało wprowadzone przez Arystotelesa w Poetyce. Odnosi się do przeżyć widza w obcowaniu z tragedią, która przez to, iż wzbudza litość i trwogę widza, dokonuje oczyszczenia uczuć. Arystoteles pisał, że Litość wzbudza w nas nieszczęście człowieka niewinnego, trwogę natomiast nieszczęście człowieka podobnego do nas

TWÓRCY TRAGEDII GRECKIEJ (AJSCHYLOS, SOFOKLES I EURYPIDES) ORAZ KOMEDJII (ARYSTOFANES)

Ajschylos (525-456 p.n.e.) był właściwym twórcą tragedii greckiej. Ajschylos w ciągu blisko 50-letniej działalności na scenie ateńskiej wystawił 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Wprowadził na scenę drugiego aktora, dekoracje oraz ulepszone stroje. Początkowo tworzył tragedie wypełnione głównie pieśniami chóru (Persowie, Błagalnice do Orestei), później ograniczył rolę chóru, bardziej rozwinął akcję, a postaci jego bohaterów miały bardziej wyraziste charaktery (tragedie Prometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom). Zachowała się także jedna z jego trylogii tragicznych Oresteja, na którą składają się: Agamemnon, Ofiarnice (Choefory), Enumidy)
Sofokles był drugim w kolejności wielkim tragikiem. Urodzony w 495 roku p.n.e. w Attyce w bogatej rodzinie kupieckiej. W wieku 16 lat wybrany do chóru chłopców opiewającego zwyciestwo pod Salaminą. Był aktorem oraz twórcą dramatów. Pierwszy raz stanął do zawodów dionizyjskich w wieku 28 lat i od razu otrzymał główną nagrodę pokonując nawet samego Ajschylosa. Sofokles był też kapłanem Alcona i Asklepiosa oraz pełnił liczne stanowiska w służbie publicznej w administracji ateńskiej (dwukrotnie był strategiem) oraz był skarbnikiem Konfederacji Delijskiej. Zarówno za życia jak i po śmierci był czczony przez współobywateli jak bohater. Rozkwit jego twórczości miał miejsce za rządów jego przyjaciela Peryklesa. Sofokles jest autorem wielu innowacji scenicznych - dodał do tragedii trzeciego aktora, wprowadził na scenę dekoracje oraz odszedł od trylogii tragicznych (trzech tragedii opowiadających jedną historię) w kierunku traktowania każdej tragedii jako zamkniętej całości.
Eurypides tragedię bogów i herosów uczynił bardziej realistyczną. Napisał 17 tragedii oraz jeden dramat satyryczny. Sofokles powiedział ponoć o Eurypidesie: „Ja przedstawiam ludzi takimi, jakimi być powinni, a Eurypides takimi, jakimi są.” Eurypides odszedł od religijnych korzeni tragedii. W jego dziełach nie ma już tak obfitych boskich interwencji, wpływania bogów na ludzkie losy. Z tego powodu oskarżano go o bezbożność. Eurypidesa można określić mianem agnostyka. Nie wierzy w bogów i bóstwa, widzi realny świat i takim go przedstawia - z jego złem i okrucieństwem. Do najbardziej znanych tragedii Eurypidesa należą: Elektra, Andromacha, Trojanki, Medea, Hippolit, Helena, Orestes
Z wesołych pieśni chóralnych i dramatycznych scenek rodzajowych powstała w Atenach na początku V w. p.ne. komedia, mająca zazwyczaj charakter ostrej satyry społecznej i politycznej. Najbardziej znanym twórcą komedii był Arystofanes (445-385 p.n.e.). Twórczość Arystofanesa jest ściśle związana z bieżącą sytuacją polityczną - toczącą się wtedy wojną peloponeską. Arystofanes propagował więc idee pokoju (komedie Acharnejczycy, Pokój, Lizystrata), atakował ostro przywódców ludu i demagogów zachęcających do wojny i krytykował tendencje imperialistyczne Ateńczyków (Rycerze, Ptaki, Babilończycy), wyśmiewał sądy (Osy). Uprawiał też ostrą krytykę swoich kolegów po fachu, zwłaszcza tragików (słynne Żaby, Kobiety biorące udział w święcie Tesmoforiów). Do innych znanych jego komedii należą: Sejm niewieści, Chmury. Komedie Arystofanesa charakteryzuje bogactwo pomysłów, fantastyka, komizm nieoczekiwanych sytuacji oraz bogaty, barwny i dosadny język. Twórczość komediopisarza cenił Platon. Spośród 40 napisanych przez niego komedii zachowało się 11.

ANTYCZNE NAWIĄZANIA Do Antyku, jako pierwszej epoki w dziejach kultury i podstawy całej naszej cywilizacji, nawiązywały epoki późniejsze. Obecność w literaturze i kulturze antycznych motywów, tematów, postaci określa się przy pomocy pojęć toposu i archetypu.
ARCHETYP to inaczej pierwowzór, prawzór, prototyp; nazwa pochodzi od arche - początek, przyczyna, pierwiastek. Zespół cech ludzkich, składający się na daną postać, będącą wzorem zachowań, pierwowzorem charakteru, jakiejś reakcji. Według Junga archetypy odzwierciedlają zawartość zbiorowej podświadomości, powszechne myśli ludzkie spotykane we wszystkich kulturach. Przykłady: archetyp syna marnotrawnego z Biblii, archetyp wyzwoliciela - Prometeusz, archetyp wiernej żony - Penelopa.
TOPOS to odwieczny i stale podejmowane motyw lub temat będący świadectwem ciągłości śródziemnomorskiej kultury i uzewnętrznieniem jej archetypicznej wspólnoty. Topos należy do loci communes (łac. miejsca wspólne), czyli zbioru chwytów oratorskich stosowanych od antyku w sztuce retoryki. Dziś jednak występuje w szerszym znaczeniu. Jeden topos (liczba mnoga: topoi) to nie tylko schematy sposobów wysławiania się, lecz przede wszystkim odwieczne, archetypiczne motywy i tematy. Topoi występują w dziełach od Antyku do współczesności, przez co świadczą o ciągłości śródziemnomorskiej kultury i jej pradawnych źródłach (mitologicznych, obrzędowych, religijnych). Toposy literackie są uniwersalnymi opiniami o świecie, koncepcjami człowieka i świata, komentarzami do rzeczywistości, np. przeciwstawienia starca i młodzieńca, miłości niebiańskiej miłości ziemskiej; wartościujące określenia, jak wyspy szczęśliwe, ojczyzna matka; interpretujące formuły, m.in. świat na opak, świat jako teatr, sen brat śmierci.

LITERATURA POWSZECHNA:

• Mitologia grecka

• Epika grecka

• Iliada Homera

• Liryka grecka

• Antygona Sofoklesa

• Król Edyp Sofoklesa

• Literatura rzymska

• Horacy

• Biblia


SOFOKLES to obok Ajschylosa i Eurypidesa największy tragik starożytnej Grecji.
Urodzony w 495 roku p.n.e. w Attyce w bogatej rodzinie kupieckiej. W wieku 16 lat wybrany do chóru chłopców opiewającego zwyciestwo pod Salaminą. Był aktorem oraz twórcą dramatów. Pierwszy raz stanął do zawodów dionizyjskich w wieku 28 lat i od razu otrzymał główną nagrodę pokonując nawet samego Ajschylosa. Sofokles był też kapłanem Alcona i Asklepiosa oraz pełnił liczne stanowiska w służbie publicznej w administracji ateńskiej (dwukrotnie był strategiem) oraz był skarbnikiem Konfederacji Delijskiej. Zarówno za życia jak i po śmierci był czczony przez współobywateli jak bohater. Rozkwit jego twórczości miał miejsce za rządów jego przyjaciela Peryklesa.
Sofokles jest autorem wielu innowacji scenicznych - dodał do tragedii trzeciego aktora, wprowadził na scenę dekoracje oraz odszedł od trylogii tragicznych (trzech tragedii opowiadających jedną historię) w kierunku traktowania każdej tragedii jako zamkniętej całości.
Sofokles był autorem 123 tragedii, z czego zachowało się w całości zaledwie 7:

Większość tragedii Sofoklesa można ułożyć w dwa cykle, zależnie od ich miejsca akcji: cykl trojański (Ajas, Filoktet, Elektra) i tebański (Król Edyp, Edyp w Kolonie, Antygona).

Tematy dla swych utworów czerpał Sofokles z mitów. W swej interpretacji tradycyjnych wątków ograniczał jednak rolę bogów, większy nacisk kładąc na myśl i przeżycia osób dramatu. Każda z osób wyposażona jest w zespół cech indywidualnych - postaci dramatów Sofoklesa są ciekawe, barwne i naturalne, a przy tym konflikt tragiczny zawiązuje się zgodnie z logiką ich charakterów.

KRÓL EDYP to jedna z niewielu zachowanych tragedii Sofoklesa, a jednocześnie dzieło jego chyba najsłynniejsze. Została napisana ok. roku 427 p.n.e. Inspiracją do jej powstania był mit tebański, którego tematem są tragiczne dzieje rodu Labdakidów. Mit ten został wykorzystany prze Sofoklesa jeszcze w dwóch innych dziełach: w Antygonie oraz Edypie w Kolonie.
Król Edyp nazywa się powszechnie „tragedią przeznaczenia” bądź „tragedią losu”, gdyż tematem utworu jest nieuniknione spełnianie się straszliwej przepowiedni Apollina o losie tytułowego bohatera, mimo iż ten robi wszystko, by uniknąć hańby. Życie Edypa obrazuje tezę, mówiącą o tym, że nie można ani lekceważyć wyroków boskich, ani ich uniknąć.

STRESZCZENIE

Miejsce zdarzeń: Teby.

Prolog (Edyp, Kapłan, Kreon)
Edyp widzi gromadzący się przed świątynią lud Teb. Wznoszą oni modły i błagania o ratunek, gdyż miasto pustoszą zaraza i choroby. Edyp zwraca się do Kapłana, pytając o przyczynę zgromadzenia. Kapłan wyjawia, że lud przyszedł po pomoc do władcy, który już raz uratował Teby od składania ofiar dla groźnego Sfinksa: Dałeś nam życia ochłodę i ulgę.
A więc ku tobie, któryś nam najdroższym, / Ślemy, Edypie, tę prośbę błagalną, / Byś nas ratował, czy z bogów porady / Znajdując leki, czy z ludzi natchnienia.

Edyp obiecuje nie spocząć, póki nie wybawi ludu, dodaje, że posłał już wiele dni temu Kreona do „Apollina pityjskich wyroczni”, by ten wywiedział się o ratunek dla Teb. W tym momencie obwieszczają powrót Kreona, którego głowa przystrojona wawrzynem świadczy, że przynosi sposób wybawienia. Otóż wyrocznia obwieściła mu, że kraj cierpi z powodu dawnej zbrodni dokonanej na starym królu Lajosie, zabitym w tajemniczych okolicznościach jeszcze przez przybyciem Edypa do Teb. Aby odpędzić nieszczęścia od ludu, trzeba pomścić śmierć Lajosa. Kreon opowiada, że okoliczności zbrodni nie zostały wyjaśnione, bo w tym właśnie czasie pojawił się Sfinks i odwrócił uwagę od tego problemu. Jedyny świadek zdarzenia mówił, że na Lajosa napadł nie jeden człowiek, ale gromada. Istniały podejrzenia, że to ktoś z Teb wynajął zbójców, ale Sfinks sprawił, że o tym zapomniano. Edyp słysząc wszystkie te nowiny, obiecuje odnaleźć mordercę: Bo ów morderca mógłby równie łacno / Zbrodniczą na mnie podnieść rękę. / Zmarłemu służąc, usłużę więc sobie.
Lud pod wodzą Kapłana odchodzi.

Parodos (Chór) Pieśń chóru wzywa trzy wielkie bóstwa opiekuńcze -Atenę, Apolla oraz Artemidę - by pomogły Tebom. Dalej maluje tragiczny obraz miasta opanowanego przez zarazę i śmierć. Opisuje matki-żałobnice, stosy trupów na ulicach, śmierć wiszącą na miastem nieustannie, by ponownie wezwać bogów do pomocy.

Epeisodion I (Edyp, Chór, Tyrezjasz)
Zgromadzenie. Edyp przemawia, rzucając klątwę na zabójcę Lajosa, wzywa też każdego, kto ma jakiekolwiek informacje dotyczące tej zbrodni, do ujawnienia ich: Ja więc i bogu, i zbrodni ofierze / Ślubuję taką służbę i przymierze. / I tak złoczyńcy klnę, aby on w życiu, / Czy ma wspólników, czyli sam w ukryciu, / Nędzy, pogardy doświadczył i sromu. / I zaklnę dalej, że gdyby osiadły / Z moją się wiedzą w mym odnalazł domu, / Aby te klątwy na mą głowę spadły. Chór doradza mu zwrócić się do wróżbity Tyrezjasza, by ten rozjaśnił tajemnice. Edyp już dwukrotnie starał się o spotkanie, ale wróżbita zwleka. Nagle wchodzi Tyrezjasz.
Ślepy wróżbita początkowo nie chce wyjawić prawdy, zapiera się, że będzie milczał do końca. Jednak zagniewany Edyp, rzucając na Tyrezjasza oskarżenie o przywództwo nad zabójcami Lajosa, prowokuje go do wywiedzenia prawdy. Starzec oznajmia mu, że to on - Edyp jest winien śmierci dawnego króla: Rzeknę, iż z tymi, co tobie najbliżsi, / W sromie obcując, nie widzisz twej hańby.
Rozzłoszczony Edyp dochodzi do wniosku, że to Kreon zawiązał spisek ze ślepym starcem, by zasiąść na tronie. A Tyrezjasz przystał na to, bo pragnie wysokiego stanowiska w kraju. Ślepiec zaprzecza wszystkiemu - jest sługą Apollina, nie Kreona - wypowiada wiele niezrozumiałych dla Edypa zdań. Wspomina w nich o rodzicach króla. Edyp nie wie, kim są i bardzo chce się tego dowiedzieć. Jednak Tyrezjasz mówi słowami zbyt zawiłymi, by Edyp mógł je zrozumieć. Tyrezjasz odchodzi, przepowiadając: (...)człek, którego szukasz, / Z dawna pogróżki i wici o mordzie / Lajosa głosząc, jest tutaj na miejscu. / Obcym go mienią, ale się okaże, / Iż on zrodzony w Tebach;

Stasimon I(Chór)
Pieśń utrzymana jest w tonie rozdarcia i niepewności. Wciąż nie wiadomo, kto jest zabójcą Lajosa, o kim mówił Tyrezjasz, kogo wskazała wyrocznia. Na koniec Chór sławi czyny króla Edypa, wybawiciela i zapowiada, że ten władca nie dozna jego pogardy.

Epeisodion II(Kreon, Chór, Edyp, Jakasta)
Kreon, dowiedziawszy się o oskarżeniach, jakie rzucił na niego król, wypytuje członków Chóru o przebieg rozmowy Edypa z Tyrezjaszem. Chór odpowiada wymijająco, twierdzi, że oskarżenia padły w gniewie. Wchodzi Edyp i z oburzeniem dostrzega, że Kreon ważył się przyjść do niego. Edyp powtarza oskarżenia, Kreon próbuje go bezskutecznie przekonać o swej niewinności. Król pragnie skazać na śmierć Kreona, ale ten domaga się wyjaśnień, dowodów. W rozmowę włącza się królowa Jokasta. Kreon zaklina się na bogów, że w spisku nie uczestniczył. Jokasta prosi Edypa wiarę w te słowa, wtóruje jej chór. Edyp każe odejść Kreonowi. Jokasta prosi o wyjaśnienie całego zajścia. Edyp mówi o oskarżeniach, jakie na niego rzucono. Aby go uspokoić Jokasta opowiada mu o okolicznościach śmierci pierwszego męża.

Lajos otrzymał wróżbę, „nie od Apolla, lecz od jego służby”, że zginie kiedyś z rąk swego syna. Król bojąc się śmierci, „przybiwszy u nóg kosteczki” swego syna, kazał porzucić niemowlę gdzieś w górach. Dowiedziawszy się o tym Edyp wpadł w przerażenie, dopytał się żony o miejsce i czas śmierci Lajosa oraz o jego wygląd. Teraz Edyp zrozumiał, że to rzeczywiście on jest mordercą swojego poprzednika. Ale dla pewności prosi swą żonę, by wezwała ostatniego żyjącego świadka zdarzeń przed jego oblicze.
Jokasta prosi o wyjaśnienie powodów strapienia męża, na co otrzymuje historię przeszłości Edypa. Był on synem Polybosa z Koryntu oraz Merope z Dorydy. Żył z nimi szczęśliwie, do dnia, gdy ktoś w czasie uczty zarzucił mu, że jest podrzutkiem. Edyp począł wypytywać rodziców, ale oni nie potwierdzili tych słów, udał się więc w tajemnicy do Apollińskiej wyroczni, ale tam zamiast oczekiwanych wyjaśnień otrzymał straszliwą wróżbę: Że matkę w łożu ja skalam, że spłodzę / Ród, który ludzi obmierznie wzrokowi, / I że własnego rodzica zabiję.
Edyp oddalił się od Koryntu, by przepowiednie nie mogły się spełnić, tułał się po świecie, którego dnia w miejscu, gdzie trzy drogi się schodzą (tam według świadka został zabity Lajos) został napadnięty przez kilku podróżnych, odpierając atak zabił starca, który był z nimi. Edyp podejrzewa, że to mógł być Lajos. Jedno jednak trzyma go przy nadziei, świadek zeznał, że króla napadła banda zbójców, a on był sam.

Stasimon II(Chór)
Pieśń to reakcja na bluźnierstwo, jakiego dopuściła się Jokasta na końcu poprzedniej sceny, twierdząc, że nawet jeśli to Edyp zabił Lajosa to i tak nie spełniły się boskie wróżby, bo przecież miał on zginąć z ręki syna. Chór broni świętości przepowiedni i opowiada się po stronie praw boskich.

Epeisodion III (Jokasta, Posłaniec z Koryntu, Chór, Edyp)
Jokasta powoli zaczyna rozumieć prawdę o straszliwych czynach Edypa, modli się o litość dla niego. Tymczasem przybywa posłaniec z Koryntu z wiadomością o śmierci Polybosa, władcy Koryntu. Edyp nie musi się już bać, że popełni ojcobójstwo, lęka się jednak wciąż łoża matki. Jego lęki rozwiewa posłaniec, który mówi mu, że nie jest on synem władców Koryntu. Edyp został znaleziony w górach przez pastucha będącego w służbie u Lajosa, ten ofiarował go posłańcowi, który dziś stał przed dorosłym królem. Nadano mu imię Edyp, gdyż jego nogi były nabrzmiałe od pęt wokół kostek. Posłaniec oddał dziecko Polybosowi i jego żonie, którzy wychowali je jak własne. Dowiedziawszy się o tym wszystkim, Edyp postanowił dalej szukać swoich prawdziwych rodziców, co przeraziło Jokastę, poczęła go błagać, by zaprzestał dalszych dociekań, a gdy to nie pomogło, wybiegła w zrozpaczona.

Stasimon III (Chór)
Chór śpiewa pieśń pełną radości i optymistycznych dociekań o pochodzeniu Edypa. Może jutro okaże się synem bogów?

Epeisodion IV (Edyp, Chór, Posłaniec z Koryntu, sługa)
Przed obliczem Edypa staje dawny sługa Lajosa, król pyta go o znajomość z posłańcem Koryntu i o dziecko, które kiedyś mu oddał. Początkowo sługa się nie przyznaje, wymija odpowiedzi. Rozzłoszczony król grozi batami, wtedy stary sługa niechętnie wyznaje, że dziecko (syna królewskiego) otrzymał od Jokasty, miał je zabić, ale z litości oddał je do innego kraju. Teraz wszystko jest już jasne: Edyp to zabójca Lajosa, splamiony dodatkowo kazirodczym związkiem z własną matką.

Stasimon IV (Chór)
Chór śpiewa pieśń o marności ludzkiego życia oraz bezsilności człowieka wobec wyroków boskich. Los Edypa to dowód na to, że życie śmiertelników nie może być szczęśliwe.

Exodus (Posłaniec domowy, Chór, Edyp, Kreon)
Posłaniec domowy przynosi wieści o samobójczej śmierci Jokasty, która wśród przeraźliwych okrzyków rozpaczy powiesiła się na własnej chuście. Gdy Edyp zobaczył żonę umarłą, wyrwał z jej sukni spinki i wyłupił sobie nimi oczy. Edyp rozmawia z Chórem, wygłasza długi lament nad swoim życiem, nad swym nieszczęsnym losem. Przeklina tego, co go wyratował w dziecięctwie od śmierci. Błaga o wygnanie bądź śmierć. W tym momencie pojawia się Kreon. Edyp prosi go o wygnanie z miasta, gdzieś daleko w góry, by nikt go nie oglądał, Kreon jednak wcześniej pragnie poradzić się bogów. Edyp prosi go o opiekę nad córkami: Ismeną i Antygoną, gdy nagle obie się pojawiają, ślepy ojciec obejmuje je serdecznie i żegna się z nimi żałośnie. Kreon odprawia Edypa z miasta.
Na koniec chór podkreśla: A więc bacząc na ostatni bytu ludzi kres i dolę, / Śmiertelnika tu żadnego zwać szczęśliwym nie należy, / Aż bez cierpień i bez klęski krańców życia nie przebieży.

PLAN WYDARZEŃ

1. Lud Teb nawiedzany chorobami, prosi o pomoc swojego króla.
2. Kreon, powróciwszy z wyroczni, oznajmia, że Teby uratuje śmierć zbrodniarza, który zamordował przez laty Lajosa
3. Edyp rzuca klątwę na zabójcę i zarządza poszukiwania.
4. Wróżbita Tyrezjasz przybywa do pałacu i rzuca oskarżenie na Edypa.
5. Edyp oskarża Kreona o spisek i wypędza go z miasta.
6. Jokasta poznaje prawdę o przeszłości męża.
7. Do Edypa przybywa posłaniec z Koryntu z wieściami o śmierci Polybosa.
8. Edyp dowiaduje się, że nie jest synem władców Koryntu.
9. Dawny sługa Lajosa upewnia Edypa, że to on jest synem i mordercą Lajosa
10. Zrozpaczona Jokasta popełnia samobóstwo.
11. Zdruzgotany Edyp oślepia się, żegna z córkami, po czym zostaje wypędzony z miasta.

MIT O RODZIE LABDAKIDÓW Król Teb, Lajos usłyszał w Delfach przepowiednię, że zginie z rąk własnego syna. Kiedy jego żona - Jokasta urodziła potomka, postanowił go zgładzić. Rozkazał służącemu, aby wyniósł dziecko w góry i tam je porzucił. Ten jednak nie wykonał do końca rozkazu i przekazał niemowlę pochodzącemu z Koryntu pasterzowi, który z kolei oddał je na wychowanie bezdzietnym władcom swej krainy - Polibosowi i Meropie. Edyp nie czuł się szczęśliwy. Rówieśnicy nazywali go podrzutkiem, choć nikt nie chciał wyjawić tajemnicy jego pochodzenia. Aby dowiedzieć się prawdy, Edyp udał się do wyroczni delfickiej. Usłyszał tam straszną przepowiednię, sugerującą, że zabije własnego ojca i ożeni się z własną matką. Po tych informacjach Edyp był pewien, że Polibos i Meropa to jego prawdziwi rodzice, więc postanowił udać się do Teb, aby zapobiec spełnieniu się przepowiedni.
W drodze spotkał Lajosa, pokłócił się z nim i nie zdając sobie z tego sprawy, iż jest to jego ojciec - zabił go. Następnie spełniła się druga część przepowiedni. W Tebach pojawił się sfinks - dziwny potwór, mający twarz i piesi kobiety, a resztę ciała lwa, ze skrzydłami jak u ptaka. Porywał on ludzi i rzucał w przepaść. Powiedział, że dopiero wtedy ustąpi z ziemi tebańskiej, jeśli ktoś rozwiąże jego zagadkę. Tej zagadki nauczył się od muz, a brzmiała ona następująco: "Co to za zwierzę, obdarzone głosem, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech?". Król Kreon, który objął rządy po śmieri Lajosa ogłosił, że kto wyjaśni zagadkę otrzyma królestwo tebańskie i ożeni się z Jokastą, wdową po zamordowanym Lajosie.
W tym właśnie dniu do stolicy przybył Edyp. Odgadł zagadkę Sfinksa i poślubił Jokastę. Przez szereg lat potomek rodu Labdakidów panował szczęśliwie nie zdając sobie sprawy z ciążącej na nim klątwy. Jokasta urodziła mu w tym czasie czworo dzieci: Eteoklesa, Polinejkesa, Antygonę i Ismenę. Zupełnie niespodziewanie zaraza zaczęła dziesiątkować Tebanczyków. Ziarno rzucone w glebę nie wzrastało, więc ziemia leżała ugorem. Dzieci przychodziły na świat martwe, zwierzęta nie rozmnażały się.
Na pomoc wezwano wróżbitę - Terezjasza, ślepego starca z długą, białą brodą. Utracił on wzrok w młodości, gdy ujrzał w kąpieli nagą Atenę. Zeus dał mu życie siedem razy dłuższe niż przeciętnego człowieka. Pozbawiony widoku ziemskich rzeczy, znał tajemnice przyszłości i rozumiał mowę ptaków. Kiedy Terezjasz zjawił się w pałacu Edypa, oznajmił nieświadomemu swych win królowi, że jest to kara za jego ojcobójstwo i kazirodztwo. Na wieść o tym Jokasta powiesiła się, a Edyp wykłuł sobie oczy i wyruszył w świat, aby odpokutować swe winy. Prowadziły go córki. Szukał krainy, w której spokojnie zostałby pochowany. Zaszedł do miejscowości Kolonos niedaleko Aten i tam umarł. Pochowano go w gaju, do którego wiosną przylatywały słowiki.

W Tebach zostali dwaj bracia: Eteokles i Polinejkes. Ustalili, że władzę będą sprawować na przemian, w ten sposób, że każdy będzie panował przez rok. Eteokles pierwszy wziął berło, lecz po upływie roku nie chciał ustąpić bratu i wygnał go z kraju. Rozgoryczony Polinejkes schronił się na dworze władcy Argos, Adratosa. Tam ożenił się z jego córką i namówił teścia, aby najechał na Teby. Adratos zebrał wojsko i obległ miasto. Ale Tebańczycy uczynili wypad i odnieśli zwycięstwo. Obaj bracia zginęli na polu walki.
Władzę w państwie ponownie przejął Kreon, brat Jokasty. Nie pozwolił pochować Polinejkesa. Ciało jego kazał wyrzucić krukom na pożarcie i zabronił pod karą śmierci uczcić go pogrzebem. Siostra zmarłego, Antygona nie usłuchała rozkazu. Własnymi rękami wykopała grób i pochowała zwłoki brata. Za karę zamurowano ją w piwnicy.
W dziesięć lat później synowie wodzów pokonanych pod Tebami przygotowali nową wyprawę. Miasto nie miało sił do obrony. Terezjasz doradził Tebańczykom wysłać do nieprzyjaciół poselstwo z prośbą o pokój, a tymczasem, korzystając z rozejmu uciec z oblężonych murów. Tak się stało. Kiedy rozważono warunki pokoju, wszyscy mieszkańcy naładowali wozy dobytkiem, wsadzili na nie żony i dzieci i opuścili miasto. Po drodze Terezjasz umarł napiwszy się wody z pewnego źródła. Tymczasem wojska nieprzyjacielskie weszły do Teb, zburzyły je doszczętnie, a pozostałe skarby posłały w ofierze świątyni delfickiej.


KRÓL EDYP JAKO TRAGEDIA ANTYCZNA
1. Zachowanie zasady trzech jedności:
• czasu (akcja ciągła, prawdopodobnie rozgrywa się w ciągu jednego dnia),
• akcji (został podjęty jeden wątek - niezawinionej zbrodni Edypa),
• miejsca (dzieje się przed pałacem w Tebach).
2. Fabuła została zaczerpnięta z mitu tebańskiego i jest realizacją stałego tematu. Fabuła zasadza się na konflikcie tragicznym.
3. Utwór został podzielony według tradycyjnego schematu: prologos (wprowadzenie w akcję), parodos (wejście chóru), epeisodiony (jednostka kompozycyjna tragedii - monolog albo dialog aktorów) i stasimony (pieśni chóru komentujące zdarzenia z wcześniejszej sceny), exodos (wyjście chóru).
4. W kolejnych epeisodionach na scenie znajduje się jednocześnie maksymalnie trzech aktorów. Przypomnijmy, że to Sofokles jako pierwszy w historii teatru greckiego wprowadził na scenę trzeciego aktora. Wcześniej mogło być ich tylko dwóch.
5. Sceny drastyczne (takie jak wyłupienie sobie oczy przez Edypa czy samobójstwo Jokasty) nie są ukazane bezpośrednio na scenie, ale relacjonują je osoby trzecie, np. sługa, posłaniec.
6. Występuje chór, komentujący kolejne zdarzenia.
7. Akcja tragedii nieuchronnie zmierza do katastrofy głównych bohaterów. Prawie że od początku pojawiają się symptomy tragicznego finału. Już w drugiej scenie Terezjasz wskazuje Edypa jako na mordercę i winnego kazirodztwa, ale przed przyjęciem tej prawdy powstrzymują króla logiczne przesłanki. Kolejne przesłanki wzmagają lęk głównego bohatera przed prawdą, ale jednocześnie uzyskują logiczne wytłumaczenie. Aż do uzyskania ostatecznego dowodu, prawda o losie bohatera nie jest jasna (przynajmniej w jego oczach).

CHARAKTERYSTYKA EDYPA

Król Edyp to tytułowy bohater tragedii Sofoklesa. Poznajemy go jako mężczyznę dorosłego, ojca czwórki dzieci (dwóch synów i dwóch córek). Z relacji innych bohaterów i jego samego w ciągu akcji tragedii dowiadujemy się o jego przeszłości. Stąd wiemy, że jest on prawowitym synem króla Teb Lajosa i jego żony Jokasty, skazanym na niechybną śmierć z powodu przepowiedni, głoszącej, że zabije on swego ojca. Jednak sługa, który miał wypełnić na nim wyrok, zlitował się i oddał go posłańcowi Koryntu. W ten sposób Edyp trafił na dwór władców Koryntu, którzy przygarnęli go i wychowali jak syna. Gdy Edyp dorósł, wyrocznia delficka oznajmiła mu, że zabije swego ojca, a potem będzie dzielił łoże ze swą matką. Przerażony Edyp, myśląc, że jest prawowitym synem króla i królowej Koryntu wyruszył w długą tułaczkę, by jego los nie mógł się dokonać. Napadnięty na drodze przez kilku ludzi, zabija Lajosa (choć nie wie kim on jest). Gdy dociera do Teb, okazuje się, że miasto jest prześladowane przez straszliwego Sfinksa, porywającego ludzi, który oznajmił, że opuści ziemię tebańską, gdy ktoś rozwiąże jego zagadkę. Ta sztuka udaje się Edypowi, za co otrzymuje on od Kreona tron Teb i Jokastę za żonę.
Edyp to dobry władca, kochany przez swój lud. Jest człowiekiem uczciwym, sprawiedliwym, szlachetnym, przezornym i mądrym. Opuszcza Korynt, rezygnując z przywilejów królewicza, by straszliwa przepowiednia nie mogła się spełnić. W chwili, gdy nieszczęścia padają na jego lud (wcześniej uchronił go przed Sfinksem), postanawia zrobić wszystko, by zdjąć z niego gniew boży. Jednak we właściwym rozeznaniu sytuacji przeszkadza mu jego porywczość oraz łatwość wpadania w gniew. Jest popędliwy w swych ocenach i w słowach, które wypowiada. Klątwy siane przez niego kilkakrotnie w końcu spadają na niego. Mimo wszystko jest to postać niewinna, przynajmniej według miar ludzkich. Jedyne, co mu naprawdę można zarzucić, to to, że chciał uciec przed wyrokami boskimi, popełnił grzech pychy wobec Apollina. Ale to, co go spotkało, nie jest karą, ale nieuchronnym wypełnieniem jego losu.
W tragedii wspaniale odmalowana jest rozpacz bohatera, gdy pełen tragizm jego losu zostaje ostatecznie odkryty. Zrozpaczony król z wyłupanymi oczami myśli właściwie tylko o losie swych córek, oddaje je pod opiekę Kreona, sam zaś pragnie znaleźć się w miejscu, gdzie nikt by go nie oglądał.

Król Edyp to typowy bohater tragiczny, który nie jest w stanie zapanować nad swoim losem, kierowanym przez siły wyższe.

POZOSTALI BOHATEROWIE

Jokasta - obok Edypa najbarwniejsza i najtragiczniejsza postać tego dzieła. Jej pierwszy mężem był Lajos, któremu urodziła syna. Jednak bojąc się, że ten zgodnie z przepowiednią zabije swego ojca, skazała go na śmierć, zlecając wykonanie wyroku słudze. Na nieszczęście jednak dziecko zostało uratowane i wiele lat później podzieliło małżeńskie łoże z własną matką. Gdy Jokasta dowiaduje się, że mordercą Lajosa jest jej syn i obecny mąż jednocześnie, nie wytrzymuje i w ataku rozpaczy popełnia samobójstwo.
Zanim jednak ta tragedia się dokona, Jokasta występuje w dziele jako mądra, rozsądna i sprawiedliwa kobieta, która w momencie gniewu męża potrafi ważyć fakty i załagodzić trudną sytuację. Kiedy powoli uświadamia sobie, czego dopuścił się Edyp, a ona z nim, próbuje uciec od prawdy, chce powstrzymać Edypa od jej poznania.
Tyrezjasz - tebański wróżbita, stary ślepiec, służący miastu jeszcze za czasów Lajosa. Początkowo nie chce wyjawić prawdy Edypowi, ale że ten oskarża go o spisek, wyznaje wszystko, choć w słowach nie tak dobitnych, by król mógł je w pełni zrozumieć.
Kreon - brat Jokasty, wierny sługa oskarżony o zdradę i spisek przez Edypa. Nie godzi się z oskarżeniami, prosi o wstawiennictwo siostrę. Odznacza się rozsądkiem, domaga się racjonalnych dowodów na swoją winę, poza tym sam wygłasza interesującą obronę swojej niewinności.
Inni bohaterowie występujący w tragedii to: Kapłan, Chór, Posłaniec z Koryntu, Sługa Lajosa, Posłaniec domowy oraz nie wypowiadające żadnego słowa, pojawiające się w ostatniej scenie córki Edypa: Antygona i Ismena. Warto dodać, że zarówno Kreon, jak i dzieci Edypa pojawią się w innym sławnym utworze Sofoklesa zatytułowanym Antygona

KONFLIKT TRAGICZNY W „KRÓLU EDYPIE” Tragizm w Królu Edypie jest zbudowany w nieco inny sposób niż w Antygonie. W tragedii o życiu córki Edypa główna bohaterka ma świadomość, że jakiej decyzji by nie podjęła popełni wykroczenie, albo względem praw boskich, albo względem praw ziemskich. Natomiast Edyp, gdy popełnia kolejne występki, wcale nie zdaje sobie z tego strawy. Nie wie, że zabija własnego ojca, ani o tym, że dzieli łoże z matką (taka nieświadomość własnych czynów nazywana jest ironią tragiczną). Przede wszystkim trzeba zaznaczyć, że w przeciwności do Antygony Edyp jest bohaterem niewinnym.
Paradoksalnie do klęski prowadzi Edypa jego wielkość jako człowieka i króla. Gdyby z tak wielkim uporem nie dążył do poznania prawdy, nie doszłoby do odsłonięcia jego nieświadomych zbrodni. Tak naprawdę zostaje ukarany za zabójstwo w obronie własnej oraz za przyjęcie żony, którą ofiarowano mu za bohaterski czyn. Jego tragedia jest o tyle większa, że dosięga go nie tylko los zapisany w niebie, ale również jego własna klątwa rzucona na mordercę Lajosa, gdy jeszcze nie wiedział, że sam nim jest. Zauważmy - sam fakt zabicia ojca i popełnienia grzechu kazirodztwa sprowadza na niego jedynie cierpienie moralne, cierpienie jego duszy z powodu hańby, tak naprawdę to sam Edyp czyni z siebie nędznika wyłupując sobie oczy. I to jest miejsce największego tragizmu w tym dramacie. Edyp to człowiek tak wybitny, tak wielki, z tak olbrzymim poczuciem moralności, prawości i honoru, że nie tylko nie umiał znieść ciążących na nim win (nie pada nawet jedno słowo usprawiedliwienia), ale również czuł się w obowiązku stać się swoim własnym sędzią i katem. Samooślepienie czyni z niego jeszcze większego człowieka.
Klęska nie tylko wielkiego, ale i niewinnego człowieka ma ważną funkcję w tragedii - zwiększa poczucie „litości i trwogi” (katharsis) wobec bohatera. O ile mniejsze byłoby współczucie dla postaci o przeciętnym charakterze i mniejszych zasługach. Sofokles mówi wyraźnie poprzez tę tragedię: moc bogów dosięgnie każdego - tak słabego jak mocnego, tak mądrego i wybitnego, jak głupiego i nędznego.

PROBLEM CIERPIENIA Można wprawdzie litość i trwogę wywołać za pomocą wystawy scenicznej [poprzez ukazanie na scenie gwałtownych i szokujących zdarzeń - uzupełnienie autorki], ale mogą się one też wyłonić ze samego układu zdarzeń, i to jest przedniejsze i godniejsze lepszego poety. Trzeba bowiem i bez względu na przedstawienie tak ułożyć fabułę, aby już słyszenie tego, co się dzieje, wywoływało uczucie trwogi i litości wobec samych zdarzeń. Tego może niejeden doznać przy lekturze fabuły o Edypie.
Słusznie Arystoteles (jeśli wypada przyznawać słuszność tak wielkiemu człowiekowi jak Arystoteles) daje za przykład Edypa, kiedy pisze o wywoływaniu „litości i trwogi” nie używając do tego scen szokujących swą drastycznością. W tej tragedii źródłem „litości i trwogi” jest dla widza współodczuwanie cierpienia głównego bohatera. A źródła jego boleści nie tylko nie są ukazane na scenie, ale nie są możliwe do ukazania. Ktoś mógłby zaprotestować: „przecież wyłupienie oczu można ukazać na scenie!”. To prawda, ale cierpienia fizyczne głównego bohatera nie są cierpieniami największymi, najistotniejszymi.
Prawdziwym cierpieniem dla Edypa jest odkrycie hańby, jaką się okrył zabijając własnego ojca oraz biorąc za żonę własną matkę. Przecież to przed tym nieszczęsnym losem uciekł z Koryntu, w którym cieszył się zaszczytami królewicza. Największym cierpieniem Edypa okazuje się to, czego nie mógł uniknąć. Edyp w tragedii Sofoklesa cierpi od pierwszej sceny, w której to widzimy jego kraj pogrążony w chorobie. Ale prawdziwe osobiste (nie związane z losem królestwa) męki rozpoczynają się od rozmowy z Terezjaszem, tu zaczynają się pierwsze podejrzenie, które w kolejnych scenach będą się potęgować i potwierdzać, a wraz z nimi ból i lęk Edypa, którego kulminacja nastąpi poza sceną, w komnacie małżonków, kiedy to widząc umarłą Jokastę, król oślepia się. Do tego momentu Edyp jest cały czas wielkim królem, zagniewanym, działającym pod wpływem emocji, ale jednak dobrym i godnym władcą Teb. Ale to nie koniec męki Edypa, w eksodosie widzimy go żegnającego się z córkami, lękającego się ich los i cześć. Boi się, bo czuje, że sprowadził nieszczęście także i na swe dzieci.
Ale w tej tragedii nie tylko Edyp cierpi: jak wielka była rozpacz Jakasty, kiedy uświadomiła sobie, że mordercą jej pierwszego męża jest jej syn i mąż zarazem. Cierpienie kobiety było tak wielkie, że nie do zniesienia, bojąc się potwierdzenia swoich przypuszczeń (nie było jeszcze potwierdzenia ostatniego świadka), uprzedza wypadki i popełnia samobójstwo.

CIEKAWOSTKI

- Zygmunt Freud, zainspirowany mitem, wprowadził w psychoanalizy pojęcie Kompleksu Edypa. Jest to powszechne zjawisko występujące u dzieci w wieku 4-6 lat, objawiające się uczuciem związku seksualnego z rodzicem przeciwnej płci i jednoczesnym postrzeganiem rodzica tej samej płci jako rywala.

- Imię Edyp (gr. Oidipous) oznacza człowieka z przekłutymi nogami - ojciec Edypa przekuł mu nogi, żeby ten umarł w górach.

- Według Mitologii, Sfinks to uskrzydlony potwór o ciele lwa i twarzy kobiety.

- Zagadka Sfinksa brzmiała: "Co to za zwierzę, które rano chodzi na czterech nogach, w południe na dwóch, a wieczorem na trzech?"
prawidłową odpowiedzią na nią było - człowiek. Życie człowieka przedstawione jest jako jeden dzień - rano (dzieciństwo), południe i wieczór (starość). Trzecią nogą jest laska, której często używają starsi ludzie.


MITOLOGIA jest zbiorem opowieści o bogach, bóstwach, herosach. W starożytnej Grecji postaci będące celem kultu podlegały antropomorfizacji. Oznacza to, że nie tylko wyglądem przypominały ludzi, ale także zachowaniem, skłonnościami, właściwościami. Może raczej tłumaczono sobie, że to ludzie są stworzeni na kształt bogów: piękni - od pięknych bogów, a brzydcy ludzie - pokracznym bogom podobni. Mitologia zawiera szereg przygód wojennych, morskich, podróżniczych; romanse, zdrady, kary i knowania przeciwko niewiernym, szaleńcze zabawy orgiastyczne, bratobójstwo, kazirodztwo - wszystko, co może się zdarzyć w ludzkich związkach. Oczywiście nie zabrakło ideałów dobra, moralności, prawości, wierności.
W tych mniejszych formach narracyjnych, które w zasadzie łączyły się w jedną rozległą całość przez zazębianie się motywów (dlatego też mówimy o całości mitologii), dochodzi nierzadko do sprzeczności. Ponieważ pierwotną formą opowiadań były przekazy ustne, kolejni bajarze dodawali bogom rozmaite przymioty, często zaprzeczające wcześniejszym wyobrażeniom o danych bóstwach. Każde miasto greckie żyło swoimi mitami, każda społeczność, jak np. kupcy, rzemieślnicy, rolnicy, żeglarze, miała swoich patronów i czciła sobie przychylnych bogów z większą gorliwością. Ta politeistyczna religia oparta była na kulcie - wprowadzaniu w życie codzienne czynności i zachowań obrazujących wiarę. Obrzędy towarzyszyły żniwom, przypłynięciu do portu okrętów, narodzinom dziecka i śmierci starca, zmianom pór roku i faz Księżyca, rocznicom bitew, świętowaniu pamięci wielkich Greków i wielu innym momentom historii. Do pierwotnych form kultu należał fetyszyzm - czyli obdarzanie czcią przedmiotów, gdyż jak wierzono, znajdowały się w nich duchy bogów (dobre lub złe). Wielkim szacunkiem i namaszczeniem obdarzano przyrodę grecką. Mity wyjaśniały niezrozumiałe dla tamtejszych ludzi zjawiska wulkaniczne, atmosferyczne, klimatyczne. Wierzono, że Grecja była pierwotnie obszarem Arkadii, krainy, w której niczego nie brakowało, panowały harmonia, dobrobyt i pokój. Odczuwano jednak działanie sił nieprzychylnych człowiekowi, które nazywano demonami. Z demonami wiąże się kult zmarłych. Starożytni uważali, że człowiek ma duszę w postaci laleczki kore, znajdującej się w źrenicy oka. Kultem otaczano zwłaszcza herosów - którymi stawali się po śmierci ludzie wybitni, naznaczeni charyzmą za życia; ludzie, którym Grecy wiele zawdzięczali.
Dziś wiemy o mitach greckich ze słynnych dzieł antycznych Homera i Hezjoda. Są to eposy o niewątpliwej wartości literackiej - filary sztuki: literatury, która rozwinęła się czerpiąc z mitologii motywy, formy wypowiedzi (od gatunków po wersyfikację), archetypy, gotowe, uniwersalne tematy dotyczące każdego człowieka (toposy). Dla przykładu wszystko to, co napotyka na swej drodze mityczny Odyseusz, znajduje odpowiedniki w doświadczeniach życia człowieka poprzez lata aż do starości, i to niezależnie od kultury, w której się ten człowiek rozwija. Jako dzieło literackie jest więc mitologia grecka niewyczerpanym źródłem. Charakteryzuje ponadto kulturę wspólnoty europejskiej. Dziś kraje basenu Morza Śródziemnego nie mają tak ogromnego wpływu na kształt kultury kontynentu. Niemniej w Starożytności to ten obszar dyktował tempo i drogi rozwoju nauki i sztuki Europy.

Definicja mitu Mit pochodzi od greckiego słowa mythos, czyli opowiadanie, legenda, podanie. Oznacza historię opowiadaną od pokoleń, która zawiera zarówno element prawdy historycznej, jak i pierwiastki fantastyczne. Dzięki temu mitologie (czyli zbiory mitów) są ważne dla historyków i archeologów, a także humanistów, znawców literatur i kultur. Mit charakteryzuje zbiorową mentalność danego narodu. Dzięki zachowanym od Antyku mitom możemy poznać światopogląd, wierzenia, rytuały, zwyczaje ludów takich, jak starożytni Grecy, Rzymianie, Aztekowie, Inkowie, Majowie i wiele innych. Bohaterowie tych narracyjnych opowieści byli bogami lub mieli cechy boskie. Mity więc służyły przede wszystkim celom religijnym, próbowały wyjaśnić pewne zjawiska (np. zjawiska przyrody, zdarzenia losowe, przypadki historii) za pomocą wierzeń w świat bogów i herosów, którzy w taki sposób oddziałują na ziemię i jej mieszkańców. Mity odwołują się raczej do przeżyć, emocji, wyobrażeń, przesądów niż do racjonalnej wiedzy.
Mity greckie opisują wydarzenia historyczne - zwycięstwa, porażki w wojnach (np. mit o wojnie trojańskiej czy o Tebach) dzieje rodów greckich, dzieje poszczególnych ziem i całego państwa. Poza tym w opowieściach tych zostały uwiecznione nigdy nie spełnione pragnienia ludzkie, uniwersalne prawdy o człowieku. W wielu mitach zostały zawarte prawdy moralne i przepisy życia społecznego. Dlatego mity mają wartość ponadczasową. Inne z tych opowieści tłumaczą miejscowe osobliwości geograficzne, zjawiska przyrodnicze - m.in. zmiany pór roku, wybuchy wulkanów, kształt terenu (np. wąwozy, góry). Mity doszukują się często nadprzyrodzonych źródeł obyczaju lub instytucji, jak mit o założeniu miasta Cyreny przez Apollina i Kyrene lub mit o plemieniu Dorów, które miało pochodzić od Heraklesa.
Według badaczy mity greckie są pozostałością kultury mykeńskiej (ok. 1200 p.n.e.), nazywanej epoką heroiczną. Zachowane fragmenty mitów−1600 pochodzą z lat począwszy od 775 do 750 p.n.e., kiedy wynaleziono alfabet grecki. Wcześniej wszystkie mity krążyły jako opowieści ustne, przekazywane starannie każdemu nowemu pokoleniu. Najwcześniejszym i najważniejszym zarazem zapisem mitów jest Iliada i Odyseja Homera. Inni poeci greccy, którzy utrwalili mity to: Hezjod, Pindar; dramatopisarze: Ajschylos, Sofokles, Eurypides; poeci aleksandryjscy: Kallimach, Apollonios oraz rzymski Owidiusz.

W XIX wieku powstała sentencja: mitologia jest koniecznym warunkiem i pierwszym tworzywem sztuki. Narracje mitologiczne są najstarszymi tekstami, zawierającymi takie środki artystyczne jak: symbol, alegoria oraz takie figury jak: topos i archetyp.

Symbol (z gr. „symbolon” - „znak rozpoznawczy”) - jest to pojedynczy motyw lub układ motywów występujących dziele artystycznym jako znak treści głęboko ukrytych. Symbol można nazwać skrótem, ponieważ odbiorca musi samodzielnie zrozumieć znaczenie symbolu, które jest szersze niż samo przedstawienie symboliczne, np. taniec chocholi w „Weselu” Wyspiańskiego. Do symboli mitologicznych należą m.in. upadek Ikara (sam Ikar jako symbol ludzkich marzeń, starań - wielokrotnie interpretowany w literaturze i sztuce motyw); postaci z greckiego panteonu, jak Atena - symbol wojny i mądrości, Zeus - symbol władzy i sprawiedliwości (ale także rozpusty), Afrodyta - symbol piękności, kobiecości (i zdrady). Do dziś stosuje się wiele mitycznych symboli, jak np. atrybuty bogów i bóstw: lira - symbol muzyki i poezji; trójząb - symbol potęgi morza; maska - oznaczająca grę aktorską, sztukę dramatu, czy też wrażliwość w ogóle (lub przeciwnie: perfekcyjną obłudę). Symbol ma charakter indywidualny, ponieważ zarówno autor jak i odbiorca mogą go interpretować według własnych kryteriów sensu (inaczej w alegorii, której znaczenie ustala konwencja).

Alegoria (z gr. „allegoria” oznacza „mówić nie wprost, w przenośni”) - jest to motyw lub zbiór motywów (mała scena, fragment akcji, obraz poetycki, obrazek narracyjny, obraz malarski) posiadający głębsze, szersze, bardziej abstrakcyjne znaczenie od przedstawianego dosłownie. Figura charakterystyczna dla m.in. przypowieści, bajki zwierzęcej, dziełach o podłożu filozoficznym. Alegoria ma charakter konwencjonalny. Przykłady: tonący statek - alegoria zagrożonego lub upadającego państwa; kobieta z opaską na oczach i wagą - sprawiedliwość. Granica między symbolem a alegorią jest bardzo płynna, ponieważ znaczenia wielu symboli utarły się (np. symbolika róży, czy wymienionych wcześniej mitologicznych rekwizytów) i trudno nie zauważyć, że jest to już pewna konwencja odczytań.

Funkcje mitów:


Podział mitów

Kultura starożytnej Grecji była politeistyczna, to znaczy, że Grecy wyznawali wielu bogów i bóstw. Panteon - czyli ogół bogów - był bardzo liczny. Oto najważniejsze z postaci:
BOGOWIE:
Zeus - albo Dzeus (u Parandowskiego), król bogów, ojciec bogów i ludzi, stróż sprawiedliwości i porządku we wszechświecie. Greckie słowo dios znaczy jasny. Wiąże się Zeusa z innymi bogami niebiańskimi antyku: Jupiterem (rzymski Zeu-pater) i Tiu lub Ziu (bóstwem germańskim). Ukazywany był najczęściej z błyskawicą w ręku, w Iliadzie Homera Zeus zsyła burze. W mitologii Zeus przebywa na Olimpie, skąd króluje, sądzi, daje prawo, strzeże sprawiedliwości, także moralności. W Teogonii Hezjoda Zeus jest jedynym ocalałym dzieckiem spośród potomstwa Kronosa i Rei. Król Kronos pożarł wszystkie swoje dzieci, Rea ukryła małego Zeusa na Krecie, gdzie ojciec go nie znalazł. Zeus powrócił do królestwa ojca i stanął na czele buntu przeciw Kronosowi. Był już wtedy ojcem wielu bóstw i półbogów. Zeus podzielił władzę tak, że sam rządził niebiosami, morzem władał jego brat Posejdon, podziemiem - drugi brat Hades. Razem odparli wiele ataków na Olimp. W okresie wojny trojańskiej Zeus stanął po stronie Achillesa, nie pozwalając wygrać Grekom.
Z licznych związków Zeusa narodzili się: Ares, Hefajstos i Hebe (z żony i siostry Zeusa Hery), Atena, Apollo, Artemida, Hermes, Dionizos, Herakles (z innych bogiń lub śmiertelniczek). Królowa Sparty Leda została uwiedziona przez Zeusa zamienionego w łabędzia; z tego związku powstały pary bliźniąt: Kastor i Polideukes oraz Helena trojańska i Klitajmestra. Księżniczka Danae, do której bóg przyszedł w postaci złotego deszczu, urodziła Zeusowi herosa Perseusza. Zeus pod postacią byka uprowadził także Europę, która urodziła Minosa i Radamantysa. Mit mówi także o kochanku Zeusa - Ganimedesie, który został podczaszym na Olimpie. Tę sprzeczność pomiędzy Zeusem-sprawiedliwym władcą świata, a Zeusem-cudzołożnikiem ostro komentował joński filozof Ksenofanes oraz tragik Eurypides. Najwspanialsze świątynie ku czci Zeusa zbudowano w Olimpii, gdzie odbywały się zawody olimpijskie. Tu też znajduje się wykonana ze złota i kości słoniowej rzeźba Fidiasza przedstawiająca boga siedzącego na tronie - zaliczana do siedmiu cudów świata.

Atena - jedna z najważniejszych bogiń greckich, patronka mądrości, rzemiosła i sztuki wojennej. Od jej imienia nazwano miasto Ateny, gdzie na Akropolu zbudowano najważniejszą świątynię bogini. Tu też powstał Partenon (czyli świątynia Bogini Dziewicy) - jeden z głównych zabytków antycznej architektury. Etymologia imienia Ateny wskazuje na powiązania z dawnymi boginiami Bliskiego Wschodu, jak mezopotamska Isztar. Mit, przekazany przez Hezjoda i Pindara, mówi o połknięciu przez Zeusa jego pierwszej żony Metis, gdy była w ciąży. Przepowiednia bowiem przestrzegała, że Metis urodzi syna, który ma pokonać Zeusa. Kiedy króla bogów rozbolała głowa, przyszedł z pomocą Hefajstos, rozłupał Zeusowi czaszkę, a z niej wyskoczyła Atena w pełnej zbroi. Scena ta ukazuje symbolicznie, jak Zeus dzieli się ze swą córką mądrością. W późniejszych stuleciach uważano Atenę także za boginię filozofii. Atena pomagała często w walkach herosów: Heraklesowi w wykonaniu dwunastu prac, Odyseuszowi podczas powrotu do domu, Perseuszowi w zabiciu Meduzy. Jest ona patronką strategii wojennej, dyscypliny, obrony słabszych - w przeciwieństwie do Aresa, boga brutalności i niszczącej siły wojny. Atenie przypisuj się wynalazki: okręt, kwadrygę, rydwan bojowy. W eposie Homera Atena pomaga Achillesowi zabić Hektora.
Do atrybutów bogini należą: napierśnik, hełm, włócznia i tarcza - egida, o właściwościach nadprzyrodzonych. W czasach pokoju Atena również pełniła ważne funkcje. Jako patronka rzemiosł opiekowała się tkaczami, garncarzami, kowalami (razem z Hefajstosem). Według mitu ze sporu Ateny i Posejdona o przywództwo w Atenach narodziły się uprawy drzewek oliwnych w Grecji. Bóg morza wydobył ze szczytu Akropolu słone źródło, a Atena zasadziła na skale pierwszą oliwkę. Lud zdecydował, że zwyciężyła bogini. Atenę przedstawiano jako piękną, lecz surową dziewicę, obrończynię twierdz. W jej mieście znajdowały się dwie świątynie: Partenon, ze złotym i wykańczanym kością słoniową posągiem Ateny Partenos oraz Erechtejon, z wykonaną z drzewa oliwnego figurką Ateny Polias. Bogini miała swoje święto, Wielkie Panatenaje, obchodzone co cztery lata, a także inne mniejsze, podczas których np. obmywano w morzu figurkę Polias. Łączono z Ateną także zwierzęta: węża i sowę - symbol mądrości.

Hefajstos - bóg rzemieślników, ognia i wulkanów; czczony głównie w Atenach, ale wcześniejszy kult żywy był w Lemnos i na Sycylii (tereny wulkaniczne, na Sycylii - Etna). Przedstawiano go jako kulawego boskiego kowala. Według Homera był synem Zeusa i Hery. Kiedy rodzice pokłócili się i Hefajstos stanął po stronie matki, Zeus zrzucił go z Olimpu. Spadał dziewięć dni i dziewięć nocy. Jego powrót na górę był częstym motywem malarskim. Hefajstos jest wykonawcą wielu cudownych przedmiotów, występujących w mitach. Jego niewierna żona Afrodyta została złapana wraz z kochankiem Aresem w sieć zrobioną przez Hefajstosa i zawleczona pod sąd. Achilles walczył w boskiej zbroi Hefajstosa zapewniającej nieśmiertelność. W mitologii rzymskiej odpowiada mu bóg Wulkan.
Dionizos - zwany Bakchus lub Bachus, bóg wina i bujności żywotnych sił natury. Wyobrażany był jako prawie nagi lub w powłóczystej szacie (szata ta nazywała się bassara) młodzieniec, niesiony wśród zbiorowiska satyrów. Byli to słudzy Dionizosa, stwory wesołe, kłótliwe, pijące w drodze wino, grające na instrumentach, bawiące się bezustannie; mają charakterystyczne kozie kończyny. Towarzyszyły bogowi także bachantki i menady, ubrane w skóry dzikich kotów i śpiewające w transie szalone pieśni.
Dionizos był pierwszym z bogów, który żył na ziemi, wśród ludzi. Dobroczynny i łagodny opiekował się każdym stworzeniem i każdą rośliną. Wierzono, że Bachus śpi zimą, a budzi się wiosną. Jeden z mitów mówi o zamienieniu przez Dionizosa trzech królewien w nietoperze za to, że nie chciały brać udziału w świętowaniu na cześć boga wina i zostały w domu przy tkaniu płótna. Inna opowieść wyjaśnia powstanie delfinów - są one zamienionymi żeglarzami, ukaranymi za schwytanie Dionizosa.
Święta Dionizosa były obchodzone często, hucznie, wiele kończyło się orgiami (gr. orge znaczy podniecenie, Grecy nazywali tak obrzędy nocne, podczas których nagie kobiety biegały po lesie i górach, śpiewając i tańcząc). W Atenach czczono Dionizosa cztery razy w roku - były to: Dionizje Małe jesienią (święto winobrania), Lenaje w styczniu (wytłaczanie wina), Antesterie pod koniec lutego (próbowanie młodego wina) oraz Dionizje Wielkie na początku kwietnia. Do ofiar składanych Dionizosowi należały kozły i zające. Do dziś słowo dionizyjski oznacza: bachiczny, beztroski, radosny, upojny, zmysłowy, orgiastyczny, nieposkromiony, irracjonalny, namiętny, pełen pasji, faustowski. Do atrybutów Dionizosa należały: tyrs (laska opleciona bluszczem i liśćmi wina, zakończona szyszką pinii i wstążkami), bluszcz, latorośl winna, puchar, pantery i lwy.

Apollo - syn Zeusa i Leto (Latony), brat bliźniak Artemidy. Bóg słońca, światła, mądrości, śmierci, ziemi, wyroczni, oczyszczenia z win; bóg nowo założonych miast i kolonii; patron poezji, sztuk pięknych, muzyki, sztuk i nauk; przewodnik Muz. Jego atrybutami były: łuk i strzały, kołczan, kitara, trójnóg, palma, wieniec laurowy.
Eros - syn Afrodyty i Aresa, uosobienie potęgi miłości (historia uczucia Erosa do Psyche). Jego atrybutami są: skrzydła, łuk i strzały.
Hera - córka Kronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa. Jest patronką małżeństwa i wierności po zaślubinach. Znosiła wiele zdrad męża. Jej atrybutami są: berło, diadem, welon, krowa, paw, bocian, owoc granatu (symbol płodności), lilia.
Artemida - bliźniacza siostra Apollina, dziewica. Bogini łuku i strzały, lasów, gór, łowów i zwierzyny, Księżyca. Jest przewodniczką nimf. Wyobrażano ją sobie z łukiem, strzałami, kołczanem, sarną, psem, łanią, wśród gęsi lub z rybami.
Hermes - syn Zeusa i nimfy Mai, poseł bogów, przewodnik dusz zmarłych, patron kupców, zysku, bogactwa, pasterzy, żeglarzy, podróżnych, złodziei. Opiekował się także trzodami, rzeczami znalezionymi. Jest bogiem płodności. Wyobrażany był z kapeluszu i skrzydlatych sandałach.
Hades - imię boga świata umarłych, królestwa podziemia. Był synem Kronosa i Rei, bratem Zeusa, mężem Persefony. Znienawidzony i siejący postrach władca Tartaru. W Iliadzie Homera Atena pożycza od Hadesa szyszak, dzięki czemu staje się niewidzialna. Stąd pochodzi powiedzenie czapka niewidka. Atrybutami Hadesa są: jabłko granatu i róg obfitości.
Demeter - bogini ziemi, urodzajów, płodności, rolnictwa (zwłaszcza zboża); matka Kory (Persefony) spłodzonej z Zeusem. Atrybuty: berło, diadem, pęk kłosów
Persefona - czyli Kora, córka Demeter i Zeusa. Jest boginią świata podziemnego przez małżeństwo z Hadesem. Jako Kora opiekuje się kiełkującym ziarnem, natomiast kiedy porywa ją mąż do podziemi - bogini przybiera imię Persefony (Prozerpiny, Libery). Atrybutami Persefony są: narcyz i owoc granatu (zob. mit o Demeter i Korze).

Posejdon - syn Kronosa i Rei, mąż Amfitryty, ojciec Trytona. Jest bogiem mórz, wysp, wybrzeży i przystani. Nazywany ziemiotrząścą. Do jego atrybutów należały: trójząb, ryby, delfin, koń, byk, wąż.
Afrodyta - zrodzona z piany morskiej małżonka Hefajstosa, kochanka Aresa. Piękna bogini miłości zmysłowej była matką Erosa, Harmonii i Priapa (z Aresa), Eneasza (z Anchizesem), Hermafrodyty (z Hermesem). Opiekowała się żeglarzami. Do jej atrybutów należą: mirt, róża, alabastron (naczynie na perfumy), jabłko, jaskółka, para gołębi, łabędź, kozioł, delfin, zając.
Ares - syn Zeusa i Hery. Bóg niszczycielskiej wojny, brutalnej walki za polu bitwy; był kochankiem Afrodyty. Przedstawiano go w zbroi, z psem, wilkiem lub sępem.
Hestia - córka Kronosa i Rei, bogini ognia i ogniska domowego. Przedstawiana z pochodnią i czarą ofiarną Hestia jest symbolem domu i rodziny.

POMNIEJSZE BÓSTWA:
Amfitryta - bóstwo morskie, jedna z nereid. Została żoną Posejdona i matką Trytona. Jest uosobieniem piękna morza. Przedstawiana najczęściej z delfinem, diademem, berłem, trąbką zrobioną z muszli.
Erynie - nieubłagane i znienawidzone boginki kary i pomsty za zbrodnię. Aby ich nie drażnić nazywano je dobroczynnymi lub wzniosłymi. Eurypides wymienia trzy Erynie: Niestrudzoną, Mścicielkę i Wrogą (Alekto, Tisipone, Megiera).
Hekate - bogini czarów, magii, widm, a także pokuty i zemsty za przelaną krew. Opiekunka kobiet i rozstajnych dróg, często utożsamiana była z Seleną, Persefoną, Artemidą (od Księżyca). Jej rekwizyty to: pochodnie, wąż i bicz.
Helios - syn tytana Hyperiona i Tei, brat Eos i Selene (Helios - Słońce, Eos - powietrze, wiatr, Selene - Księżyc). Bóg Słońca widziany był jako jeździec złotego rydwanu, ciągniętego przez cztery rumaki.
Iris - skrzydlata posłanka bogów, zamieniona w tęczę. Od jej imienia pochodzi nazwa zjawiska iryzacji - powstawania tęczowych barw na powierzchni baniek mydlanych, plam oleju na wodzie czy też barw macicy perłowej.
Mojry - trzy boginie przeznaczenia i losu człowieka: Kloto - prządka nici żywota, Lachesis - tzn. Udzielająca, strzeże nici życia, Atropos - Nieodwracalna, przecina nić życia człowieka. Słowo mojraznaczy dziś: przeznaczenie, los, fatum, konieczność.

Nike - bogini zwycięstwa. Wyobrażana była z wieńcem, gałązką palmową i trąbką.
Pan - syn Hermesa i nimfy rzecznej; stworek podobny do kozła, należał do świty Dionizosa. Bóg pasterzy, opiekun trzód (zwłaszcza kóz), utalentowany flecista. Urodzony w Arkadii, po krótkim pobycie na Olimpie, Pan wrócił do niej z tęsknoty za roślinami, przyrodą górską, zwierzętami i nimfami leśnymi. Zakochał się dwukrotnie, lecz nimfy odrzucały Pana, ponieważ był brzydki. Pierwsza z kochanek została zamieniona w trzcinę, z której Pan zrobił piszczałkę i wygrywał na niej żałosne pieśni po stracie ukochanej. Drugą z nimf zgładził bóg wiatru północnego, konkurent Pana, który również został odtrącony. Na ziemi Pan uwielbia ciszę przyrody, a kiedy ktoś lub coś ją zakłóca, wówczas Pan rozsiewa paniczny strach, od którego uciekają pasterze i nimfy. Imię Pana tłumaczone jest czasem jako wszechświat. Wierzono, że jego bóstwo rozlane jest w całej przyrodzie i wszystkich rzeczach.
Selene - córka tytanów, zakochana w pasterzu Endymionie. Jej atrybuty to: gwiazda i sierp Księżyca.
Psyche - uosobienie duszy ludzkiej wyobrażane jako ptak lub dziewczyna ze skrzydłami ptaka albo motyla. Kochanka Erosa, który przychodził do niej pod osłoną nocy. Psyche bardzo pragnęła ujrzeć Erosa i jednej nocy zapaliła lampę. Bożek uleciał. Jednak miłość połączyła dwojga na Olimpie.
Tanatos - syn Nocy i Erebu; uosobienie śmierci, brat bliźni Hypnosa.
Temida - córka Uranosa i Gai, bogini sprawiedliwości i praw. Przedstawiana była z rogiem obfitości, wagą, niekiedy z opaską na oczach i mieczem w dłoni. Symbol sądownictwa i sprawiedliwości.

HEROSI:
Herakles - grecki heros, charakteryzuje go wielka siła fizyczna, odwaga i męstwo. Stoicy widzieli w nim ideał ludzkiego hartu ducha. Jest jedną z żywych postaci mitologii aż do czasów współczesnych, znany bardziej pod rzymskim imieniem Herkulesa. Narodził się z bogini Alkmeny i Zeusa, jednak zazdrosna Hera, w gniewie za niewierność męża, wysłała do kołyski dwa węże, mające zgładzić Haraklesa i jego brata. Malutki heros jednak zadusił węże. Pojednanie z Herą nastąpiło dopiero po śmierci Heraklesa. Trzon mitu o Heraklesie stanowi dwanaście prac, które zlecił herosowi Eurysteus, król Tyrynsu. Herakles przybył do niego po namowie wyroczni delfickiej, u której szukał przebaczenia za popełnioną zbrodnię (zabił żonę i dzieci w Tebach; atak szału zesłała na niego Hera). W wykonaniu zadań pomagała Heraklesowi Atena. Wiele miast greckich włączało Heraklesa do swoich mitów. Mit mówiący o śmierci herosa kończy się włączeniem Heraklesa w grono bogów Olimpu i poślubieniem Hebe, bogini młodości.

Perseusz - heros z Argolidy, syn Zeusa i Danae. Zdobył głowę Meduzy, uwolnił Andromedę od potwora Cetusa. Z jego rodu wywodzi się Alkmena i Herakles.
Minos - syn Zeusa i Europy, król Krety. Miał syna potwora, Minotaura. Na jego dworze służył mityczny architekt Dedal. Po śmierci Minos został jednym z sędziów dusz zmarłych.
Ganimedes - słynny z urody młodzieniec, którego Zeus, przybywszy na ziemię pod postacią orła, porwał i uczynił podczaszym na Olimpie.

MUZY Słowo muza pochodzi od greckiego mousike, oznaczającego muzykę. Według mitu boginie te były córkami Zeusa, boga uniwersalnego porządku, i Mnemozyne, bogini pamięci. Jest ich dziewięć. Opiekowały się sztukami pięknymi i naukami:
Erato - muza poezji miłosnej, jej atrybut to lira;
Euterpe - muza poezji lirycznej, atrybut - aulos (flet);
Klio - muza historii, trzyma w ręku zwój papirusu (lub pergamin);
Kaliope - muza poezji epicznej (eposu), z tabliczką i rylcem;
Melpomene - muza tragedii, trzyma maskę tragiczną;
Talia - muza komedii, z maską komiczną;
Terpsychora - muza tańca, jej atrybuty to lira i plektron (pióro lub inaczej kostka do gry na instrumentach strunowych);
Urania - muza astronomii i geometrii, trzyma cyrkiel i kulę (lub globus);
Polihymnia - muza sakralnej poezji chóralnej, nie posiada atrybutu, zwykle ukazywana była w zamyślonej pozie, a obok niej zasłona.
Muzy dawały inspirację do śpiewu i układania poezji, np. Odyseję Homera rozpoczyna apostrofa do muzy - prośba o wsparcie talentu, natomiast w poemacie Hezjoda Teogonia opisane jest nawiedzenie autora przez muzy na górze Helikon. Przewodnikiem muz był Apollin (Apollo Muzagetes). Czczono je w Parnas i Helikon (czasem mówi się muzy helikońskie). W mitologii rzymskiej odpowiadały muzom wieszczki kameny.

MIT O POWSTANIU ŚWIATA Mitologię Parandowskiego rozpoczyna słynne zdanie: Na początku był Chaos

Chaos jest trudny do zdefiniowania. Z Chaosu wyłonili się pierwsi małżonkowie: Gaja - Ziemia i Uranos - Niebo, dający początek pokoleniom bogów. Najstarsi byli tytani, potem kiklopowie (cyklopi) i hekatonchejrowie (sturęcy). Jednak Uranos, niezadowolony z okrutnego i szkaradnego potomstwa, strącił je do Tartaru - podziemnej głębi, z której nie ma wyjścia. Matce Gai nie podobały się bezwzględne rządy Uranosa, więc namówiła Kronosa, najmłodszego z tytanów, który jeszcze był wolny, do strącenia ojca z tronu. Z krwi z rany obalonego króla narodziły się Erynie - trzy boginie zemsty.
Kronos panował na ziemi razem z żoną Reją. Pamiętając o klątwie rzuconej nań przez Uranosa, Kronos połykał swoje dzieci. Lecz Reja ukryła szóste dziecko i dała mężowi kamień do połknięcia. Zabrała niemowlę na ziemię i nadawszy mu imię Zeus, zostawiła syna na wyspie Krecie pod opieką nimf górskich. Zeus był karmiony mlekiem kozy Almatei. Kiedy dorósł polecił swej matce dać Kronosowi środek wymiotny. Wtedy wyszli na świat bogowie - rodzeństwo Zeusa - Hades, Posejdon, Hera, Demeter i Hestia.
Rozpoczęła się długa i krwawa wojna przeciw Kronosowi. Z pomocą wydobytych z Tartaru cyklopów i sturękich udało się zwyciężyć Zeusowi. Tryumf bogów nie trwał długo, bo stanęli przeciw nim giganci, synowe ziemi. Najokropniejszy z nich, Tyfon, przeraził bogów tak, że uciekli do Egiptu i zamienieni w zwierzęta czekali w ukryciu. Tylko Zeus stanął przeciw Tyfonowi, zabił go żelaznym sierpem i złożył pod skałami Sycylii. Kiedy Etna jest niespokojna, znaczy to, że Tyfon się budzi.
O powstaniu człowieka krążyło wiele baśni. Jedna z nich mówi o czterech wiekach ludzkości. Wiek złoty to czas panowania Kronosa, przypominający biblijny raj. Kiedy obalono Kronosa, ludzie stali się dobroczynnymi demonami. W wieku srebrnym ludzie rozwijali się wolno, a osiągnąwszy wiek dojrzały odchodzili, nie chcąc składać ofiar bogom. Zeus wytępił to złe i dumne pokolenie. Zostali zapamiętani jako dusze błogosławione. Trzeci z wieków to wek brązowy, kiedy to ludzie kochali wojnę i byli bardzo silni. Był to okres heroiczny, w którym żył Herakles i Tezeusz, miały miejsce walki o Teby i wojna trojańska. Wiek następny - żelazny - trwa do dziś. Niestety nigdy już się nie powtórzą sławne osiągnięcia poprzednich epok.

MIT O PROMETEUSZU jest innym niż teoria czterech wieków podaniem o powstaniu człowieka. Prometeusz był jednym z tytanów. Ulepił człowieka z gliny pomieszanej ze łzami. Duszę zaś zrobił z ognia niebiańskiego, który wykradł z rydwanu słońca. Człowiek Prometeusza był podobny do wizerunku bogów, ale słaby i bezradny. Dlatego tytan postanowił wykraść bogom Olimpu ogień i nauczyć człowieka używania go, rzemiosł, sztuk. Zeusowi nie podobały się poczynania Prometeusza. Namówił bogów do stworzenia drugiego człowieka - pięknej i urokliwej Pandory, nazwanej tak, gdyż była darem od wszystkich bogów dla ludzi. Podejrzliwy Prometeusz nie przyjął Pandory mimo jej wdzięków. Ale jeden z jego lekkomyślnych braci, Epimeteusz, poślubił tę kobietę. Wkrótce Pandora namówiła męża do otwarcia sekretnej beczki, którą dali jej bogowie. Z puszki Pandory wydobyły się na świat wszystkie smutki, nieszczęścia, choroby, nędze.
Prometeusz zemścił się na Zeusie. Zabił wołu, podzielił na dwie części i kazał Zeusowi losować, co będzie odtąd ofiarą dla bogów od ludzi. Zeus wybrał tłustszą część, w której, jak się okazało były same kości. Dla ludzi Prometeusz zostawił dobre mięso. Król bogów ukarał Prometeusza, przykuwając go do skał Kaukazu. Samotny i zniewolony cierpiał katusze, gdy każdego dnia przylatywał wygłodniały orzeł i wyjadał wątrobę, która każdej nocy odrastała Prometeuszowi. Prometeusz to symbol boga cierpiącego z miłości do ludzi.
Ludzie pozbawieni przewodnika stawali się źli i występni. Zeus zesłał na nich potop, ale nie wszyscy zginęli. Ziemia zaczęła żyć na nowo i ludzie także. Wkrótce, mimo iż ród ludzki nie zmieniał postępowania, nie pamiętał kary, Zeus przestał nękać ziemię.

MIT O DEDALU I IKARZE Dedal (Dajdalos) był rzemieślnikiem artystą na dworze króla Krety, Minosa. Mówiono, że w swe posągi Dedal potrafi tchnąć życie - tak były doskonałe. Wykonywał nie tylko statuy, ale wynalazł świder, grundwagę, był też architektem. Król Minos zlecił Dedalowi wykonanie labiryntu dla Minotaura - potwornego królewskiego syna, pół-byka i pół-człowieka. Dedal nie pochodził z Krety, tęsknił za swoją ojczyzną - Atenami. Król jednak, z przywiązania do przyjaciela, i z obawy przed jego wiedzą o tajemnicach państwowych, zabronił Dedalowi opuszczać wyspę.
Rzemieślnik wymyślił sposób ucieczki. Z ptasich piór sklejonych woskiem sporządził skrzydła dla siebie i swego syna Ikara. Przed odlotem ojciec przestrzegł młodego chłopaka, aby leciał równo między niebem a ziemią, bo inaczej albo wosk się stopi, albo pióra nasiąkną wodą. Jednak Ikar, zachwycony lotem, wspaniałością przygody, zapomniał o radach ojca, wleciał zbyt wysoko i spadł do morza, gdy jego skrzydła się rozpadły. Zrozpaczony ojciec znalazł zwłoki syna, wyspę nazwał Ikarią, a morze - Ikaryjskim. Dedal zatrzymał się na Sycylii, został tam nadwornym budowniczym. Po kilku latach król Minos zaatakował Sycylię, upominając się o Dedala. W walce jednak Minos poległ, a Dedal żył jeszcze długo w poważaniu wszystkich mieszkańców.

MIT O WOJNIE TROJAŃSKIEJ Aby zrozumieć wydarzenia opisane w Iliadzie - poemacie o dziejach wojny trojańskiej (Ilion to po grecku Troja) - należy cofnąć się w czasie znacznie wcześniej, do wesela księcia tesalskiego Peleusa i pięknej boginki Tetydy. Na wesele zaproszono wszystkich bogów poza Eris, boginią niezgody. Zeus znając jej kłótliwy charakter, nie kazał jej posyłać zaproszenia. W pewnym momencie Eris jednak zjawiła się nieoczekiwanie na weselu - przyszła, aby się zemścić. Rzuciła na stół biesiadny złote jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Pomiędzy boginiami zakotłowało się, każda chciała, aby to ją ogłoszoną „tą najpiękniejszą”. Najgłośniej domagały się: Hera, Atena i Afrodyta. Każda chciała mieć jabłko dla siebie. Zeus rozsądził, że sędzią sporu pomiędzy boginiami będzie młody pasterz, Parys: której on przyzna złote jabłko, ta je mieć będzie.
Parys był synem Priama, króla Troi, miasta leżącego na wybrzeżu Azji Mniejszej. Na kilka dni przed jego urodzeniem jego matka, Hekabe, miała sen, że wydała na świat płonącą żagiew, od której spłonęło całe miasto. Wróżbici orzekli, że syn, którego urodzi, stanie się przyczyną zagłady państwa. Noworodka oddano więc pasterzom, aby go wynieśli między wąwozy i tam porzucili. Tak też się stało, ale w parę dni później jeden z owych pasterzy, przechodząc obok miejsca, gdzie zostawiono dziecko, ujrzał, jak niedźwiedzica własną piersią karmiła Parysa. Wzruszył się i zabrał chłopaka do domu. Pasąc trzody przybranego ojca wyrósł Parys na ślicznego pasterza, nic nie wiedział o swym królewskim pochodzeniu.
Gdy boginie przybyły do niego na „sąd”, każda obiecywała mu co innego, zależnie od swej profesji. Hera - władzę królewską, Atena - mądrość, a Afrodyta - najpiękniejszą kobietę świata, Helenę, żonę Menelaosa, króla Sparty. Parys bez wahania oddał złote jabłko Afrodycie.
Niedługo po tym wydarzeniu urządzono w Troi publiczne igrzyska. Parys stanął do zawodów, a odniósłszy zwycięstwo tak zjednał wszystkich urodą i wdziękiem, że wzięto go na dwór królewski. Po kilku dniach odkryła się tajemnica jego pochodzenia. Stary król Priam płakał z radości, płakała Hekabe, zapomniano o złej wróżbie i przyjęto go Parysa do grona książąt. Teraz młodzieniec mógł wykonać z dawna planowany zamiar. Dobrał sobie świtę dworzan i podążył statkiem do Sparty.

Na dworze spartańskim podejmowano gościa bardzo serdecznie, Menelaos przyjął królewicza trojańskiego z honorami. Tymczasem Parys porwał Menelaosowi jego żonę Helenę i odjechał z nią do Troi. W całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak zamorski barbarzyńca podeptał święte prawa gościnności. Ogłoszono wojnę. Naczelne dowództwo objął Agamemnon, brat Menelaosa. Grecy przybiwszy do brzegów Azji wysłali do Troi Odyseusza i Menelaosa żądając wydania Heleny. Trojańczycy odmówili wydania dziewczyny i zaczęła się wojna.
Wojna trojańska trwała dziewięć lat. Akcja „Iliady” obejmuje ostatni rok trwania walk, od momentu sporu Achillesa z Agamemnonem w sprawie Bryzeidy do pogrzebu Hektora.

MIT O TEZEUSZU

Tezeusz jest największym bohaterem ateńskim. Jego ojciec Ajgeus (Egeusz) podbił Attykę, poślubił księżniczkę Trojzeny Ajtrę, po czym opuścił rodzinę, by wrócić do Aten. Chłopiec wychowywał się u matki w Trojzenie. Tu w wieku pięciu lat poznał Heraklesa, który stał się wzorem dla małego Tezeusza. Kiedy chłopiec dorósł, matka pokazała mu miecz i sandały, zostawione przez Ajgeusa pod kamieniem. Tezeusz udał się do Aten w poszukiwaniu ojca.

W drodze bohater pokonał zbójów: Skirona, Sinnisa i Prokrustesa, którzy torturowali i zabijali podróżnych. Przed świątynią Apollina także popisał się nadludzką siłą i męstwem. Gdy przybył do ojca, Ateny upadały. Król Minos upominał się o haracz w postaci siedmiu młodych mężczyzn i siedmiu dziewcząt dla potwora Minotaura. Tezeusz, chcąc wybawić ateńczyków od okrutnej ofiary, postanowił zabić Minotaura. Ajgeus kazał synowi postawić czerwony żagiel w razie wygranej lub czarny, gdyby Tezeusz przegrał. Na wyprawę bohater nie zabrał siedmiu dziewcząt, ale dwóch młodzieńców przebrał za kobiety, nauczył dziewczęcych ruchów, głosów, dbałości o cerę.
Na Krecie wszyscy traktowali Tezeusza z wrogością. Zakochała się w nim Ariadna, córka króla. I kiedy Tezeusz wchodził do labiryntu Minotaura, zawiązał u wejścia koniec nici, podarowanej mu przez Ariadnę. Potem rozwijał kłębek aż dotarł do potwora. Bohater zgładził Minotaura i dzięki nici wyszedł szczęśliwie z labiryntu. Powracał do Aten zwycięski wraz z Ariadną.
Ale na wyspie Naksos Tezeusz porzucił kochankę i odpłynął ukradkiem. Ariadnę poślubił Dionizos, bóg wina i winnej latorośli. Natomiast Tezeusz przypłynął do Aten. Zapomniał jednak zmienić żagla na czerwony; jego ojciec, domyślając się porażki syna, rzucił się ze skały. Tego samego dnia Ateny przeżywały wielką żałobę po śmierci Ajgeusa i świętowali jednocześnie radość z powodu zwycięstwa Tezeusza. Powstało tak święto Oschoforiów, podczas którego upamiętnia się także przebieranie chłopców za dziewczyny.
Tezeusz władał całym państwem greckim, dokonał zjednoczenia ziem ze stolicą w Atenach. Utrwalił pierwsze zasady republiki. Wiedziony przykładem Heraklesa, król Tezeusz zapragnął podbić ród Amazonek. Uprowadził królową Antiopę, z którą miał syn Hipolita. Ponownie ożenił się z Fedrą. Lecz ta zdradziła Tezeusza z Hipolitem i zrzuciła później winę na syna króla. Tezeusz kazał więc ukarać Hipolita śmiercią. Po czym Fedra powiesiła się.

Tezeusz, mając już pięćdziesiąt lat, porwał ze Sparty Helenę, wówczas małą dziewczynkę. Ojciec dziecka, król Tyndareos, naszedł z armią na Ateny pod nieobecność Tezeusza. Odebrano Helenę opiekunce Ajtrze i za karę nie pozwolono Tezeuszowi wrócić do Aten. Starzec żył na wyspie Skyros, aż pewnego dnia poślizgnął się i spadł w przepaść.
Po wojnach perskich postanowiono sprowadzić kości ateńskiego bohatera do ojczystego miasta. I w roku 474 p.n.e. przywieziono szczątki Tezeusza do Aten. Zostały znalezione po tym, jak orzeł zaczął wbijać dziób i pazury w jedno miejsce w skale, co odczytano jako znak boski.

MIT O DEMETER I KORZE

Demeter była czczoną przez wszystkich ludzi matką plonów, ptaków, ryb i całej żyjącej przyrody. Z wody i powietrza dawała życie wszystkich roślinom i stworzeniom. Miała córkę - Persefonę, nazywaną Korą. Któregoś dnia zostawiła Persefonę pod opieką nimf. Młoda dziewczyna zbierała kwiaty na łące. Demeter zabroniła jej tylko zrywać narcyze. Jednak bóg podziemi, Hades, zwabił piękną boginkę właśnie tym kwiatem, który nagle wyrósł spod ziemi i był tak piękny, że Persefona nie mogła powstrzymać się i zerwała roślinę. Wtedy rydwan z czarnymi końmi porwał Korę do Tartaru. Zrozpaczona Demeter szukała córki wszędzie. Ukryła się przed ludźmi i bogami w łachmanach staruszki. Na ziemi zapanowały susze i klęski przyrody, pola nie dawały plonów, rośliny umierały. Kiedy wreszcie Zeus odnalazł Demeter, rozkazał Hadesowi zwrócić Persefonę jej matce. Ale przez zjedzenie granatu, Persefona musiała na część roku wracać do męża. I tak, przez pewien czas przyroda pięknieje, żyje, bujnie się rozwija, by potem na kilka miesięcy zasnąć, kiedy matka Demeter tęskni do swej córki. Demeter nazywana jest boginią życia, zaś Persefona (Kora) - boginią śmierci. Atrybutami pierwszej są kłosy i maki, natomiast drugiej bogini - narcyz i owoc granatu

MIT O HERAKLESIE Herakles był synem Zeusa i królowej Alkmeny. Zeus, chcąc, aby syn był nieśmiertelny, wykradł w nocy dziecko do nieba i położył przy śpiącej Herze. Chłopiec ssał mleko bogini, a z kropel, które spadły w niebo powstała Droga Mleczna, zaś z kropel spadłych na ziemię - kwiaty lilii. Hera nienawidziła Heraklesa. Gdy matka Alkmena położyła w kołysce Heraklesa i Ifiklesa - Hera zesłała węże na dzieci. Lecz maleńki heros zdusił łby gadom i ocalił siebie oraz brata.
W szkole Herakles nie żywił entuzjazmu do nauki. Gdy nauczyciel kazał wybrać książkę, Herakles wziął kucharską. Zagniewany pedagog został zabity przez nadludzko silnego chłopca, za co wygnano Heraklesa z miasta. Bohater żył w swobodzie. Mógł zjeść całego wołu, jego kielich do wina nosiło dwóch ludzi. Herakles zabił lwa i nosił na sobie skórę zwierzęcia. Z wyrwanej własnoręcznie oliwki zrobił maczugę, z którą się nie rozstawał. Heraklesa obdarowali też bogowie: Hermes dał mu miecz, Apollo - strzały, Hefajstos - kołczan, Atena - pancerz.
Herakles wybrał się na wojnę w obronie Teb i zwyciężył dzięki męstwu i sile. Król Teb dał mu córkę za żonę, lecz któregoś dnia heros, ogarnięty szałem, zabił żonę i dzieci. Wyrocznia delficka poradziła mu, że odkupi winy, jeśli zatrudni się u króla Myken. Tu dostał Herakles zadanie wykonania dwunastu prac.
Do zadań Heraklesa należało: zabicie lwa nemejskiego, zabicie hydry lernejskiej, schwytanie żywcem dzika erymantejskiego, pojmanie łani kerynejskiej, wytępienie ptaków stymfalijskich, wyczyszczenie stajni Augiasza, schwytanie byka kreteńskiego, ujarzmienie koni trackiego króla Diomedesa, zdobycie pasa królowej Amazonek Hipolity, wykradzenie wołów Geriona, zerwanie złotych jabłek z ogrodu Hesperyd, sprowadzenie Cerbera z królestwa Hadesa. Herakles wywiązał się ze wszystkich zleconych zadań, niemożliwych do wykonania dla zwykłych śmiertelników.
Gdy wrócił do króla Eurysteusa chciał ponownie się ożenić. Bracia kandydatki oponowali jednak, przez co spotkała ich śmierć. Herakles znów udał się do wyroczni, lecz ta milczała. Rozgniewany heros splądrował świątynię Pytii, a po walce z Apollinem, Zeus zesłał herosa na trzy lata służby u królowej Omfali. Omfala kazała sługom mężczyznom przebierać się za kobiety, sama wzięła od Heraklesa jego zbroję i poniżała go na oczach dworu. Była to większa kara dla Heraklesa niż dwanaście prac. Wkrótce jednak bohater dopełnił obowiązków i zakochał się z wzajemnością w księżniczce Dejanirze. Jednak zazdrosna o męża Dejanira zdobyła krew Nessosa, fałszywego centaura, który umierając z rąk Heraklesa, kazał Dejanirze napełnić flakon krwią i zastosować jako lek na miłość do Heraklesa. Dejanira zabarwiła koszulę męża krwią Nessosa, co okazało się zabójcze dla Heraklesa. Bohater zmarł w strasznych cierpieniach. Kiedy kobieta odkryła fatalną pomyłkę i oszustwo Nessosa, popełniła samobójstwo. Herakles został wzięty do nieba i oddano mu za żonę boginię młodości Hebe.

BOGOWIE RZYMSCY Religia rzymska różni się od greckiej pod wieloma względami. Mimo że wydaje się podobną przez politeizm i przypisywanie bogom cech, właściwości, funkcji zbliżonych do tych, które posiadali bogowie greccy, jest mniej skomplikowana, mniej usystematyzowana, mniej finezyjna. Rzymianie albo przyjęli bogów greckich, zmieniając ich imiona, ale pozostawiając charaktery i obszary działań, albo też dopasowali postaci greckiego panteonu do własnych, pierwotnych bóstw. Oto lista niektórych:
Grecki Zeus to rzymski Jupiter (Jowisz); Hera - Junona; Atena - Minerwa; Artemida - Diana; Hermes - Merkury; Hefajstos - Wulkan; Afrodyta - Wenus, Wenera; Eros - Amor; Ares - Mars; Helios - Sol; Eos - Aurora; Selene - Luna; Hestia - Westa; Demeter - Ceres; Dionizos - Bachus; Saturowie - Fauny; Mojry - Parki; Nike - Wiktoria; Herakles - Herkules; Posejdon - Neptun.
Bogowie rzymscy nie byli antropomorfizowani w takim stopniu jak w starożytnej Grecji. Oznacza to, że początkowo nie układano historii o związkach bogów, przygodach, zdradach, dzieciach, morderstwach i zabawach. Bogowie rzymscy byli raczej podobni siłom występującym gdzieś ponad człowiekiem, ale ingerującym w sprawy ziemi. Prości Italczycy wierzyli, że każdą czynnością i każdą rzeczą opiekuje się jakieś bóstwo. Modlili się jednak do nieosobowego, nie skonkretyzowanego boga. Nazywali go różnie: Jowiszu Najlepszy!, O, Największy!. Nie było ważne, czy jest to bóg czy bogini - na Palatynie stoi ołtarz, na którym wyryto: bogu lub bogini, mężczyźnie czy kobiecie. Liczyły się raczej siły boskie, opatrzność nad człowiekiem i jego sprawami. Wierzono, że bardzo ważne są sposoby czczenia bóstw i proszenie ich w razie nagłej potrzeby. Dlatego w Rzymie z uwagą pielęgnowano obrzędy religijne. Podbite ludy sprowadzano do Rzymu, aby wyjednać przychylność także bóstw zwyciężonych plemion - tak pojawiły się wpływy wierzeń i rytuałów greckich, kartagińskich i wielu innych w Rzymie.
Na stoku Palatynu, w kierunku Forum, zbudowano świątynię Westy wraz z gajem i placem świętych pochodów. Tu płonął święty ogień Westy, którego strzegły westalki. Było ich sześć, pochodziły z najlepszych arystokratycznych rodzin, żyły w wielkiej surowości reguł i podlegały opiece kapłana. Otaczano je wielkim szacunkiem. Dzień 9 czerwca był świętem Vestalia, podczas którego matki Rzymu odbywały pielgrzymkę do świątyni.

W rzymskim micie o powstaniu świata zamiast greckiego Chaosu, trudnego do określenia i pojęcia, występuje Janus - bóg wszelkiego początku, opiekun drzwi i bram. Jego wizerunek odbity był na pierwszych monetach rzymskich. Charakterystyczne dla wierzeń antycznego Rzymu są także liczne personifikacje pojęć moralnych, abstrakcyjnych, np. Wierność (Fides), Zgoda (Concordia), Honor i Dzielność (Honos et Virtus), Nadzieja (Spes), Łagodność (Clementia), Pokój (Pax), Młodość (Juventus), Wesołość (Hilaritas). One były już bohaterami opowieści przygodowych i poematów. Włączały się do życia ludzi, czego przykładem jest Merkury - uosobienie sprytu handlowego. (Grecy uznali go za swego Hermesa.) Rzymianie stworzyli wiele legend o Merkurym. Była to bardzo ważna postać m.in. dla kupców.
W starożytnym Rzymie łączono święta religijne z pochodami wojsk, pokazami potęgi i chwały Cesarstwa, zjazdami senatu. Ma to swe podłoże oczywiście w kulcie cezarów. Panujący obdarzani byli czcią boską nie tylko za życia, ale także po śmierci, kiedy to senat nadawał zmarłym cezarom tytuł divus, znaczy boski. Obrzęd nosił nazwę konsekracji. Po nim budowano świątynie i wybierano kapłanów dla każdego divus. Posągi przedstawiały wtedy cezarów w postaci bogów: Marsa, Jowisza, czy też herosów, jak Herkules; cesarzowe rzeźbiono na kształt Junony, Cerery, Wenus.

LEGENDA O POWSTANIU RZYMU Początkowe losy Rzymu opisuje Wergiliusz w poemacie Eneida. Założycielem Rzymu miał zostać człowiek o imieniu Eneasz, wojownik spod Troi. Nie odznaczał się on wielkim bohaterstwem. Spośród bogów tylko Junona nienawidziła go, bo wiedziała, że Rzym pokona w przyszłości Kartaginę - miasto bogini. Bogowie obiecali Eneaszowi nową ojczyznę po zakończeniu wojny trojańskiej, ale za sprawą Junony rycerz długo wędrował, zanim dotarł do Italii. Tu zaproszono go na ucztę do pięknej królewny Dydony, która, dzięki podstępowi Wenus, zakochała się w Eneaszu. Ten jednak opuścił Dydonę na statku, zmierzającym do Zatoki Neapolitańskiej. Zrozpaczona kochanka zabiła się. Eneasz zaś dopłynął do ziemi, na której miał powstać Rzym.

Przez ziemię italską przeszło jednak jeszcze kilka wojen. Po śmierci Eneasza władzę objął jego najstarszy syn, Julus, zwany Askaniuszem. Askaniusz założył miasto Alba Longa, które stało się rodową siedzibą dynastii. Minęło kilka pokoleń aż jedna z westalek, Rea Sylwia, urodziła dwóch synów, bliźnięta o imionach: Romulus i Remus. Ojcem dzieci był Mars. Westalkę zagłodzono, a koszyk z niemowlętami wrzucono do Tybru. Jednak bogowie ocalili chłopców. Karmiła ich wilczyca, a kiedy brakowało jej mleka, zlatywał z pożywieniem posłaniec Marsa, dzięcioł. Wkrótce dziećmi zaopiekował się pasterz Faustulus wraz z żoną.
Kiedy młodzieńcy wrócili do Alba Longa rozpoznano w nich następców tronu, obalono króla Amuliusa i zdecydowano się na budowę nowego miasta. Bracia wybrali miejsce, w których znalazł ich niegdyś Faustulus. Obaj weszli na góry: Romulus na Kapitol, a Remus na Awentynę. Nad Romulusem wzniosło się 12 ptaków, więc lud zdecydował, ze założycielem Rzymu jest Romulus. Wkrótce brat zabił Remusa po tym, jak Remus przekroczył granicę nowego miasta. Śmierć ta miała przestrzegać wszystkich, którzy chcieliby gwałtem przekroczyć granice państwa Romulusa.
Rzym rozwijał się pięknie, pełen gajów, otoczony grubymi murami. Legenda mówi o bitwie o kobiety w Rzymie (brakowało niewiast, urządzono więc zasadzkę na zaproszone na ucztę mieszkanki okolic). Po Romulusie panowało sześciu władców, po których nie pozostały żadne mity. Później zaproklamowano w Rzymie republikę.

ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE, które swoje źródło mają w mitologii, określa się mianem mitologizmów.

Chimeryczny nastrój (charakter) - kapryśny, grymaśny, dziwaczny, towarzyszą mu fanaberie, fochy, dąsy; od Chimery, mitycznego potwora o głowie lwa, tułowiu kozy i z wężem zamiast ogona, Chimera ziała ogniem.
Drakońskie prawa (kary, przepisy, zarządzenia) - surowe, bezwzględne, ostre, okrutne; od imienia prawodawcy ateńskiego Drakona, którego ustawy (ok. 621 p.n.e.) wymierzały wyjątkowe surowe kary.
Jabłko niezgody - źródło konfliktów, wojen, sporów; od jabłka z napisem dla najpiękniejszej, które bogini niezgody Eris rzuciła między Afrodytę, Herę i Atenę.
Koń trojański - zdobycz przynosząca zgubę, złowrogi podarunek; od drewnianego konia, którego w dziesiątym roku wojny przyjęli Trojanie od Greków, w rzeźbie było wojsko greckie, podstęp Greków zadecydował o ich zwycięstwie i losach Troi.
Dejaniry koszula (szata, suknia) - coś, co sprawia największe cierpienie, męczarnie, od których nie ma w życiu ucieczki; patrz mit o Heraklesie.
Kraina cieni - świat umarłych, niewidzialnych cieni, ciemnych zjawisk; od tajemniczej głębi Tartaru, terenu rządzonego przez Hadesa.
Męki Tantala - cierpienia wynikające z dręczącego pożądania rzeczy znajdujących się blisko, na widoku i w obfitości, a jednak niedostępnych; od imienia lidyjskiego króla, ojca Niobe i Pelopsa, który po śmierci stał w Tartarze przy rzece i pod drzewem owocowym, ale nie mógł ani pić, ani jeść, przez co cierpiał katusze.
Nić Ariadny - nić przewodnia, sposób wybrnięcia z beznadziejnie zawikłanej sytuacji; z mitu o Tezeuszu, kiedy nić zakochanej w bohaterze bogini pomogła bohaterowi wydostać się z labiryntu.
Olimpijski spokój - panowanie nad emocjami, zaprzestanie kłótni; pochodzi od zwyczaju przerywania walk na czas igrzysk olimpijskich.
Paniczny strach - nagły, niepohamowany, często nieuzasadniony strach, przerażenie, popłoch, zazwyczaj ogarniający większą liczbę ludzi; od Pana - bożka pasterzy i trzód w górach i lasach, którego przeraźliwy głos (np. gdy ścigał nimfy) budził lęk.

Pępek świata - najważniejsza osoba, rzecz, wydarzenie, miejsce; według wierzeń greckich świątynia w Delfach miała być ośrodkiem, pępkiem świata.
Pięta Achillesa - czyjaś słaba strona; Achilles jako niemowlę był kąpany w wodach Styksu, aby zyskać nieśmiertelność. Matka Tetyda trzymała chłopca za piętę, w którą Achilles został ugodzony strzałą Parysa i zginął.
Przenieść się na Pola Elizejskie - znaczy umrzeć; było to mityczne miejsce pobytu dusz błogosławionych zmarłych; elizejskie cienie - dusze zmarłych przebywające w Elizjum
Powrót do Itaki - powrót do domu, ojczyzny, często, mimo narastającej tęsknoty wędrowca, naznaczony przygodami; od podróży Odysa.
Puszka Pandory - coś, co wywołuje mnóstwo nieprzewidzianych trudności, źródło nie kończących się smutków, kłopotów, nieszczęść; pochodzi od - patrz punkt 4 (mit o Prometeuszu).
Pyrrusowe zwycięstwo - osiągnięte nadmiernym kosztem; od imienia Pyrrusa, który zwyciężając Rzymian pod Asculum w 279 p.n.e. poniósł ogromne straty w ludziach i materii. Podobne znaczenie ma kadmejskie zwycięstwo - równie niefortunne da zwycięzcy, jak i dla zwyciężonego; od bratobójczej walki o Teby między Polinejkesem i Eteoklesem (Teby to dawniej Kadmea, od złóż rud cynku).
Róg obfitości - źródło wszystkiego, o czym się marzy; od rogu kozy Almatei, karmicielki Zeusa. Król bogów pobłogosławił złamany róg ulubionego zwierzęcia i odtąd napełnia się on wedle życzeń posiadacza rogu.
Stajnia Augiasza - sprawa, rzecz zaniedbana, zapuszczona, zachwaszczona, w bezładzie, rozgardiaszu, nierządzie albo brudach moralnych, którą trzeba nadludzkim wysiłkiem doprowadzić do porządku; od mitu o Heraklesie - szósta z jego dwunastu prac.
Syzyfowa praca - wymagająca ustawicznych i często bezskutecznych wysiłków, trud ciężki i bezcelowy; od Syzyfa, założyciela i króla miasta Eryfy (późniejszy Korynt). Za swe liczne przewinienia, po śmierci, Syzyf toczył na szczyt góry Tartaru ciężki głaz, który ciągle spadał.
Tytaniczny wysiłek (praca) - olbrzymi, kolosalny, gigantyczny; od nazwy bardzo potężnego pokolenia bogów, zepchniętego do Tartaru.

Przeciąć węzeł gordyjski - rozstrzygnąć skomplikowaną sprawę w sposób radykalny, śmiały, stanowczy, prosty; od węzła u rydwanu w mieście Gordion (stolicy Frygii), ktrego rozwiązanie miało dawać panowanie w całej Azji Mniejszej. Aleksander Wielki rozciął węzeł mieczem w 334 p.n.e.
Woda letejska - dająca zapomnienie; od Lete, rzeki zapomnienia w Hadesie, po napiciu się wody z tej rzeki dusza ludzka zapominała o przebytym ziemskim życiu. Ta sama etymologia słowa letarg - stan uśpienia, pozorna śmierć.
Wyrocznia delficka - coś proroczego, wróżbiarskiego, zagadkowego, dwuznacznego, wieloznacznego.
Pytia - osoba odpowiadająca, wypowiadająca się w sposób wieloznaczny, niejasny, zagmatwany; od Pytii - wieszczki i kapłanki Apollina w Delfach. Odurzona wyziewami ze skały wygłaszała niezrozumiałe fragmenty zdań, które kapłan-prorok układał w heksametry.

ARCHETYPY POSTAW LUDZKICH

Dedal - wzór człowieka rozważnego, poważnego, doświadczonego. Realista. Wynalazca. Uosabia tęsknotę za ojczyzną, pragnienie niezależności.
Ikar - człowiek przełamujący granice za wysoką cenę - z jednej strony; człowiek lekkomyślny, łatwo upajający się swobodą - z drugiej.
Edyp - postać mityczna symbolizująca przewrotność losu, tragiczną ironię. W micie zabił swego ojca i ożenił się ze swoją matką - nie wiedząc o tym.
Herakles - symbol odwiecznego snu o potędze, marzeń człowieka, by być silnym i szlachetnym jak bogowie.
Kasandra - archetyp złej wieszczki, zwiastującej katastrofy i nieszczęścia.
Niobe - archetyp cierpiącej matki. Niobe, żona Tantala szczyciła się siedmioma synami i siedmioma córkami, bogowie zabili wszystkie jej dzieci. (Parandowski natomiast za pierwszą mater dolorosa uznaje Demeter, gdy ta cierpiała po stracie córki do tego stopnia, że przybrała postać żebraczki).
Orfeusz - boski muzyk i wierny mąż, który po swoją żonę zszedł do Tartaru, gdzie wzruszył Hadesa swoim śpiewem; archetyp wirtuoza, artysty, mistrza, gotowego poświęcić wszystko dla ocalenia małżonki.
Prometeusz - archetyp buntownika, dobroczyńcy, altruisty. Chrystus został także nazwany Prometeuszem, ponieważ, będąc Bogiem, poświęcił życie z miłości do ludzi.
Syzyf - archetyp człowieka, którego ciężka i wyczerpująca praca nie daje żadnych efektów, jest bezowocna.
Narcyz - mitologiczny piękniś, który zakochał się we własnym odbiciu i został zamieniony w kwiat; archetyp człowieka zakochanego w sobie, egosity, skupionego tylko na własnych potrzebach.
Pigmalion - mityczny rzeźbiarz, który zakochał się w swoim dziele (Galatei) i ożywił je mocą miłości; archetyp artysty stwarzającego rzeczy niezwykłe, zakochanego w swym dziele.
Penelopa - żona Odyseusza, czekała na niego bardzo długo; archetyp wiernej żony, czekającej niestrudzenie na swego męża.

MITOLOGICZNE TOPOSY
Chaos - nieporządek, zamieszanie, olbrzymi nieład.

Olimp - miejsce dla wybranych, elita.
Parnas - w mitologii siedziba muz, oznacza siedzibę artystów.
Labirynt - w mitologii budowla Dedala, siedziba Minotaura; współcześnie: miejsce, z którego nie da się wyjść.
Hades - zaświaty (kraina zmarłych).
Tartar - piekło, miejsce potępieńców.
Pola Elizejskie, Wyspy Szczęśliwe - raj, kraina szczęśliwości.
Arkadia - kraina starożytnej Grecji w środkowej części Peloponezu, górzysta i pokryta lasami, zamieszkała przez ubogich i prymitywnych pasterzy. W Antyku uchodziła za pasterską krainę prostoty i szczęśliwości, rodzaj raju, kraina wiecznego dzieciństwa, w której panuje dobro i miłość.

NAWIĄZANIA MITOLOGICZNE W LITERATURZE

Średniowiecze: Wergiliusz jako przewodnik w Boskiej Komedii Dantego; nawiązania do Eneidy
Renesans: tworzenie gatunków literackich, wywodzących się z Antyku (tren, pieśń, epitafium), Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich (nawiązanie do historii wojny trojańskiej), motywy arkadyjskie w Pieśni świętojańskiej o sobótce Kochanowskiego, filozofia stoicyzmu i epikureizmu (Fraszki, Pieśni, Treny Kochanoskiego), postaci i motywy mitologiczne w Trenach (Safona, Symonides, Cyceron), tłumaczenia pieśni Horacego,
Barok: poezja, w której występowały postaci mitologiczne
Oświecenie: tworzenie gatunków literackich, wywodzących się z Antyku (bajka, poemat heroikomiczny) - głównie Ignacy Krasicki
Romantyzm: Adam Mickiewicz Oda do młodości, idea tyrteizmu i prometeizmu, Pan Tadeusz jako epos.
Pozytywizm: Qvo vadis Henryka Sienkiewicza, Faraon Bolesława Prusa, motyw rzeźby w Lalce Prusa.
Młoda Polska: Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego, Chłopi władysława Reymonta (mitologizacja zachowań, osób, zdarzeń), stoicyzm i epikureizm u Leopolda Staffa.

MOTYWY MITOLOGICZNE - WYBRANE PRZYKŁADY:
Motyw Nike:Nike M. Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej, Nike J. Lechonia, Nike A. Słonimskiego, Nike która się waha - Z. Herberta, Nike z Samotraki L. Staffa.
Motyw Ikara: Upadek Ikara - P. Breuegel, Wciąż o Ikarach głoszą - E. Bryll, Ikar - S. Grochowiak, Prawa i obowiązki- T. Różewicz, Ikar - J. Iwaszkiewicz.
Motyw Heraklita: W rzece Heraklita - W. Szymborska, Heraklit - Cz. Miłosz, Heraklicie - przyjacielu - H. Poświatowska


EPIKA GRECKA Literatura grecka narodziła się w okresie archaicznym. Początkowo ściśle wiązała się z religią i wierzeniami, była przy tym przekazywana ustnie. Dotyczy to wszystkich rodzajów rodzajów literackich - epika powstała jako przekazywane ustne opowieści, liryka - jako śpiewane pieśni ku czci bóstw, dramat narodził się z obrzędów ku czci boga Dionizosa.
Epika jest chronologicznie pierwszym rodzajem literackim w historii literatury greckiej. Osobami odpowiedzialnymi za przekaz opowieści byli aojdowie, czyli zawodowi śpiewacy, którzy przy akompaniamencie muzyki opowiadali swoje historie. Poematy epickie recytowali rapsodowie.

WAŻNE TERMINY

Heksametr Aby wyjaśnić pojęcie heksametru należy najpierw odwołać się do pojęcia stopy.
Stopa, jak podaje Słownik terminów literackich, jest to najmniejsza powtarzająca się regularnie rytmiczna cząstka wersu o ustalonej postaci sylabiczno-iloczasowej lub sylabiczno-akcentowej - tzn. mająca stałą ilość sylab o odpowiedniej długości lub o odpowiednim rozłożeniu akcentów. W literaturze greckiej stopa jest to zespół sylab zwierających samogłoski długie i krótkie (ponieważ w języku greckim występuje iloczas - rozróżnienie długości trwania samogłosek), w literaturze polskiej - akcentowanych bądź nieakcentowanych. Sylabom zawierającym głoski długie odpowiadają sylaby akcentowane, sylabom z głoskami krótkimi - nieakcentowane.
Podstawowe stopy to („-” oznacza samogłoskę długą, „v” - krótką)
- Trochej (- v)
- Jamb (v -)
- Amfibrach (v - v)
- Anapest (v v -)
- Daktyl (- v v)
- Spondej (- -)
Warto jeszcze dodać, że podział na stopy nie pokrywa się z podziałem na wyrazy.
Heksametr jest wersem 6-stopowym (na co wskazuje nazwa; „hex” - z gr. sześć, „metron” - z gr. miara), w którym pierwsze pięć stóp to daktyle (opcjonalnie zastąpione przez spondeje), stopa ostatnia to trochej lub spondej według schematu:
- v v / - v v / - v v / - v v / - v v / - v
W pierwszym wersie Iliady trzeci i drugi daktyl został właśnie zastąpiony spondejem:
Ménin a / éjde the / a Pe / léja / deo Achi / léos
- v v / - v v / - - / - - / - v v / - v
Samogłoski długie są oznaczone kreską na górze, samogłoski „e” i „o” w słowie „Peléiadeo” tworzą dyftong (dwusamogłoskę), który także jest długi.
Porównanie homeryckie Typowe dla eposu są szeroko rozbudowane porównania o niezwykłej strukturze, zwłaszcza dłuższe. W Iliadzie naliczono ich dwieście, cztery razy więcej niż w Odysei. Charakterystyczne dla takiego porównania jest to, że jego drugi człon („jak”) stanowi oddzielną, epizodyczną scenkę. Narrator zostawia jakby akcję poematu, rozwijając stworzony przez siebie obraz, i dopiero zakończenie, pokazujące obiekt porównania („tak”) powraca do właściwego toku akcji.

Oto przykład porównania homeryckiego, zaczerpnięty z Iliady: „Kiedy zbliżyły się wojska nacierające na siebie, / Wręcz się zderzyły puklerze i włócznie, i mężów zawziętość / W zbroje spiżowe odzianych, a w środku tarcze wypukłe / Zwarły się jedne z drugimi. Zgiełk straszny o niebo uderzył. / Razem zmieszały się skargi i krzyk radosny zwycięzców - / Tych, co ginęli, i ciosy wymierzających. Krwi strumień / Spłynął na ziemię, J A K bystre potoki z gór spadające / Razem spływając w dolinę zmieszają swe rwące wody / Z wielkich dwóch źródeł w głębokiej wytryskując dolinie - / Z dala od gór szum tej wody do trzód pasterza dociera - / T A K gdy zmieszały się wojska, zgiełk wybuchł straszny i wrzawa”
Retardacja - chwyt kompozycyjny polegający na celowym odsuwaniu i opóźnianiu zdarzenia, które wzbudzać może szczególne zaciekawienie odbiorcy i mobilizować jego oczekiwania. Retardacja służy stopniowaniu napięcia, odwlekając następowanie zdarzeń przełomowych dla biegu akcji przez wprowadzanie długiego, drobiazgowego opisu lub piętrzenie utrudnień i powikłań sytuacyjnych

EPOS jest pierwszym gatunkiem literackim. Nazwa wywodzi się od greckiego poiein - tworzyć, układać, a samo słowo epos oznacza w języku greckim słowo, opowieść, pieśń. Epos jest to rozbudowany utwór, którego podstawą fabularną są mity, baśnie, podania, przekazy ludowe, wyobrażenia na temat historycznych, narodowych wydarzeń, pamięć o doniosłych postaciach i wydarzeniach, wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne.
Cechy eposu:


Inne znane eposy starożytne to:

HOMER to najsłynniejszy grecki epik. Żył na przełomie IX i VIII w. przed Ch. Wszystkie działa Homera wywarły wielki wpływ na późniejszą literaturę. Eposy Homera - Iliada i Odyseja - stanowiły dla Greków podstawową lekcję historii. Wywarły również duży wpływ na kształtowanie się religijnych i etycznych pojęć. Badania nad tekstami Homera doprowadził do powstania nauki o literaturze, którą początkowo nazwano gramatyką, a potem filologią.
Do Iliady i Odysei nawiązywały m. in.:


Iliada powstała około 800 roku przed Ch. Stanowi nawiązanie do historycznych wydarzeń, które miały miejsce około 300 lat wcześniej. Tytuł związany jest z państwem - miastem Troi - Ilionem. Treść obejmuje końcowe wydarzenia podczas wojny trojańskiej.
Odyseja powstała około 750 roku przed Ch. Jest to fantastyczna baśń, ukazująca trudny powrót do domu Odyseusza, władcy Itaki, uczestnika wojny trojańskiej. Zawiera 24 księgi, składające się z trzech części - przygód syna Odyseusza, Telemacha, i Penelopy; opowieści o losach Odyseusza oraz powrotu do Itaki i zemsty na zalotnikach. Przedstawieni w eposie bogowie troszczą się o ludzi, są moralni, opiekuńczy. Główny bohater przedstawiony jest przez pryzmat swoich cech charakteru, inteligencję, spryt, wynalazczość.
Świat, który przedstawiał w swoich eposach Homer, był światem magicznym - z cudownymi interwencjami bogów, z Mojrą, przeznaczeniem. Homera interesowali także ludzie - i to oni są w zasadzie na pierwszym planie dzieł. Tworząc Iliadę i Odyseję Homer stworzył charakterystyczny dla siebie styl, pełen obrazowych porównań, obszernych dygresji i tzw. stałych epitetów.

HEJZOD jest drugim, obok Homera, znanym starożytnym epikiem. Żył w VII w. p.n.e, pochodził z Aksry w Beocji, był synem zubożałego kupca, który osiedlił się na wsi. Hezjod stworzył trzy nowe gatunki eposu:

W eposie Prace i dnie spotykamy pierwszą w literaturze bajkę o jastrzębiu i słowiku - jako przeciwstawienie bezsilności przemocy. Ważnym dorobkiem w twórczości Hezjoda była Teogonia, w której autor przedstawił prastare wyobrażenia Achajów dotyczące powstania wszechświata, bogów, herosów i ludzi, walk poszczególnych sił kosmicznych i wyłonienia się nowego porządku reprezentowanego przez Zeusa i bogów olimpijskich. To właśnie z relacji Hezjoda znamy mit o stworzeniu świata. Poematy Hezjoda ustępują Homerowi pod względem formy i artyzmu, cieszyły się jednak uznaniem starożytnych ze względu na ich wysoką wartość etyczną.

EZOP Frygijczyk żył w VI w. p.n.e. Jest to postać prawie legendarna. Był niewolnikiem przebywającym na wyspie Samos, a następnie doradcą króla Lidii, Krezusa. Został podobno zamordowany przez kapłanów delfickich. Ezop to najbardziej znany w literaturze starożytnej Grecji twórca bajek. Legendę o morderstwie Ezopa można tłumaczyć rzeczywistą sprzecznością przesłania jego bajek z wyznawaną w Delfach teologią - jego utwory krytykowały możnych, występowały w obronie skrzywdzonych.
Mimo że Ezop jest najbardziej znanym twórcą bajek, pierwsza bajka znajduje się w eposie Hezjoda Prace i dnie. Jest to bajka o jastrzębiu i słowiku.
W bajce Ezopa występują jako bohaterowie zwierzęta i przedmioty. Zawiera ona zwykle jakąś moralną sentencję. Zbiór bajek Ezopa wydał Demetrios z Faleronu w IV/III w. p.n.e. W II w. p.n.e. poeta Babrios ujął je w formę wierszowaną. Na język łaciński tłumaczył je wierszem Fedrus. Bajki Ezopa stały się wzorem dla całej literatury europejskiej: przerabiali je i naśladowali La Fontaine i Kryłow, a w literaturze polskiej Biernat z Lublina, Rej, Ignacy Krasicki, Mickiewicz, Ejsmont i wielu innych.


LIRYKA GRECKA ma religijne korzenie - wywodzi się bowiem od magicznych zaklęć i modlitw wznoszonych do bogów, przy wtórze muzyki. Starożytni dzielili pieśni na chóralne (do grupy tej zaliczały się zwłaszcza hymny, z pochwałami bogów i bohaterów, a także treny) oraz wykonywane przez jednego śpiewaka (głównie elegie o różnorodnej tematyce).
W czasach antycznych na określenie liryki stosowano pojęcie melika, której rozkwit przypada na koniec VII i początek VI wieku p.n.e. Starożytnych liryków greckich było wielu, do najbardziej znanych należą: Tyrteusz, Safona, Anakreont, Symonides i Teokryt.

GATUNKI LIRYKI GRECKIEJ

Anakreontyk - lekki, pogodny w nastroju utwór poetycki, głosi pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki, miłości, uroków chwil, w myśl zasady carpe diem. Nazwa pochodzi od Anakreonta z Teos, greckiego poety, żyjącego w VI-V w. przed Ch. W Polsce anakreontyki pisał m.in. Jan Kochanowski, a w epoce baroku Jan Andrzej Morsztyn. Popularnością cieszył się również w czasie oświecenia.
Elegia - początkowo jedna z form poezji żałobnej, wyróżniająca się użyciem dystychu (dwuwiersza), następnie (w znaczeniu szerszym) utwór liryczny o treści poważnej i pełen osobistej refleksji.
Epitafium - krótki napis nagrobkowy, najczęściej wierszowany, a także utwór poetycki sławiący zmarłego utrzymany w stylu takiego napisu. Gatunek ten ukształtował się w Atenach w V wieku p.n.e. w czasie wojen grecko-perskich, kiedy służył utrwalaniu pamięci o poległych wojownikach. Epitafium odznacza się epigramatyczną zwięzłością i wyrazistością stylistyczną.
Epigramat - pierwotnie krótki wierszowany napis (często dystych) umieszczany na pomnikach i grobowcach. Z czasem zatracił ton żałobny, pozostał jednak krótkim utworem poetyckim, charakteryzującym się kondensacją treści i wyrazistym zakończeniem.
Epinikion - pieśń, oda triumfalna na cześć zwycięzców. Jest oparta na tradycyjnym schemacie - pochwale bohatera i jego rodzinnych stron; na pochwale herosa i boga opiekuna miasta; na uwagach chóru, przez którego wyraża się poeta.
Hymn - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee. Utwór ten wiązał się z publicznymi uroczystościami kultowymi. Najstarszym zachowanym hymnem są tzw. Hymny homeryckie (z VII i V w. p.n.e.). Autorstwo licznych hymnów na cześć Apollina i Dionizosa przypisuje się Pindarowi, Symonidesowi, legendarnemu poecie Orfeuszowi oraz Safonie.
Jamb - utwór napisany metrem jambicznym, złośliwie wyszydzający określone osoby lub grypy społeczne. Wyrósł on z pieśni ludowych śpiewanych podczas świąt ku czci bogini Demeter. Uprawiał go m.in. Symonides, Horacy.
Oda - wierszowany utwór stroficzny o charakterze pochwalnym lub dziękczynnym, utrzymany w stylu podniosłym, sławiący boga, wydarzenie historyczne, bohatera, uroczystość lub szczytną ideę.

Pieśń (łac. carmen) - gatunek liryki, pochodzący ze starożytnych pieśni obrzędowych śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń ma prostą składnię, układ stroficzny, występują refren oraz paralelizmy. Do tradycji starożytnych pieśni Horacego nawiązywał w Polsce Jan Kochanowski.
Sielanka (idylla, bukolika) - poetycki gatunek literacki, w którym na tle realiów życia wiejskiego przedstawione są postacie pasterzy, rolników, rybaków itp., ich zajęcia i przeżycia. Łączy opis i liryczne wyznanie, a jej głównym tematem jest zazwyczaj życie uczuciowe bohaterów, ich kłopoty miłosne.
Tren - utwór o żałobnym, elegijnym charakterze, poświęcony zmarłej osobie, rozpamiętujący jej uczynki i zalety. Ukształtował się w Antyku, m.in. dzięki wkładzie Pindara i Owidiusza. Do polskiej poezji wprowadzony przez Jana Kochanowskiego, potem korzystał z niego m.in. Franciszek Dionizy Kniaźnin, Władysław Broniewski.

SAFONA jest najsławniejszą poetką grecką, najwybitniejszą przedstawicielką tzw. liryki eolskiej, autorką modlitw, pieśni weselnych. Pochodziła z Mitylene na wyspie Lesbos. Podczas rozruchów rewolucyjnych na wyspie Safona znalazła schronienie wśród arystokracji na Sycylii. Potem wróciła na Lesbos, lecz nie odzyskała dawnego dobrobytu. Wokół poetki gromadziły się młode dziewczęta należące do koła prowadzonego pod hasłem służby Afrodycie, co spowodowało powstanie opinii o homoseksualnych stosunkach łączących kobiety (od nazwy wyspy Lesbos pochodzi słowo lesbijka). Uczennice w szkole Safony nie przebywały w niej na stałe, opuszczały ją wychodząc za mąż lub przenosząc się do innej szkoły - stąd w lirykach Safony częsty motyw rozstania ze swoimi uczennicami.
Prawdziwe informacje z życia poetki przeplatają się z tymi o wątpliwej prawdziwości, jak np. skoczenie do morza z powodu nieszczęśliwej miłości do Faona.
Twórczość Safony obejmowała dziewięć ksiąg: Hymny do bogów, Pieśni weselne, pieśni miłosne, Pieśni do przyjaciółek. Z tego dorobku zachowało się kilka całych utworów oraz wiele fragemntów
W swoich utworach Safona potrafiła wyrażać najbardziej subtelne uczucia, przeżycia, emocje, takie jak miłość do wychowanek, ból rozstania, tęsknota za prawdziwą miłością, namiętność. Tłem do ujawniania tych uczuć są piękne, plastyczne opisy przyrody.
Od jej imienia nazwano tzw. strofy safickie - obecne w polskiej literaturze, mające trzy jedenastozgłoskowe wiersze oraz czwarty pięciozgłoskowy.

Do Afrodyty - omówienie Utwór ma formę modlitwy, już tytuł zawiera bezpośrednie skierowanie się podmiotu do bóstwa. Adresatem modlitw podmiotu lirycznego jest bogini Afrodyta. Podmiotem jest kobieta, która błaga Afrodytę o pomoc w trudnej sytuacji miłosnej - nieodwzajemnionego uczucia.
Podmiot liryczny zwraca się do bogini w dość poufały sposób, widać, że jest stałym wyznawcą bogini. Żali się na smutek, którego doświadcza z winy bogini miłości, która wzbudziła w nim to uczucie. Mówi o Afrodycie jako o „nęcącej w zdradne sieci”. Metafora ta odnosi się do miłości, w którą uwikłany jest podmiot. Afrodyta już niejednokrotnie pomagała podmiotowi w tego typu sytuacjach, podmiot odwołuje się do tego i prosi o wysłuchanie.

Afrodyta wysłuchuje prośby błagającej ją kobiety i zjawia się w swoim wozie, pytając się o powód smutku, o to, kto nie odwzajemnia uczucia jej wyznawczyni. Zapewnia ją, że za jej sprawą ukochana osoba zwróci swoje serce w stronę nieszczęśliwie zakochanej.

Do dziewczyny - omówienie Utwór ma charakter opisu stanu oraz przeżyć wewnętrznych podmiotu, wynikających z namiętnej miłości do adresatki wiersza - bliżej nieokreślonej „dziewczyny”. Osoba wypowiadająca się w wierszu jest nieszczęśliwie zakochaną kobietą, która nie może być (z niewiadomych powodów) blisko obiektu swojej miłości. Pierwsza strofa wyraża smutek z powodu niemożności przebywania z ukochaną. Podmiot traktuje adresatkę wiersza jak bóstwo o pięknym głosie i wspaniałym śmiechu. W kolejnych strofach podmiot relacjonuje, co się z nim dzieje, gdy targają nim intensywne uczucia: serce wali mu jak młotem, na widok ukochanej nie jest w stanie wypowiedzieć ani słowa, język drętwieje mu w ustach, twarz czerwienieje. Zakochana kobieta nic nie widzi, poci się i blednie. Jak sama mówi, wygląda podobnie do osoby konającej.
Wiersz Safony jest obrazem miłości niespełnionej, namiętnej, intensywnej, ogarniającej całego człowieka - z duszą i ciałem.

Pogarda dla nie znającej poezji - omówienie Utwór ten jest utworem autotematycznym - podejmuje temat tworzenia poezji. Podmiot liryczny sam jest poetą, a swoje słowa kieruje do osoby, która nigdy nic nie tworzyła. Już sam tytuł przekazuje nam informację o stosunku podmiotu do adresata - odczuwa on pogardę dla osoby, która „nie zrywała róż Pierii” (jest to metafora tworzenia; Pieria była siedzibą muz).
Podmiot uważa, że o adresatce nikt po śmierci nie będzie pamiętał, że kobieta ta spocznie w grobie, nie dostanie się na Wyspy Szczęśliwe, a będzie się jedynie błąkać po Hadesie, zapomniana przez wszystkich.
Wiersz Safony podejmuje temat tworzenia jako Horacjańskiego „stawiania sobie pomnika” (exegi monumentum), starożytna poetka wyraża w nim przekonanie, że dzięki swojej twórczości nie będzie przez potomnych zapomniana.

TYRTAJOS Według legendy wyrocznia delficka przepowiedziała Spartanom, że zwyciężą, gdy ich wodzem będzie Ateńczyk. Wówczas Ateńczycy wyznaczyli im na przywódcę kulawego Tyrtajosa. Jak się okazało, miał on duży talent poetycki. W taki sposób powstały tyrtejskie elegie patriotyczne, zagrzewające Spartan do walki.
W swoich lirykach Tyrtajos przedstawia Spartanom sławę, jaką zdobędą za swoje męstwo, a także za bohaterską śmierć. Postawom tym przeciwstawia upokorzenia przegranych. Jego poezja zachęca do walki, do zwycięstwa. Ważna jest nie tyle sława jednostki, co działanie na rzecz wspólnego zwycięstwa. Najbardziej znanym utworem Tyrteusza jest Wezwanie do walki
Od imienia poety powstało pojęcie poezji (liryki) tyrtejskiej, oznaczające poezję zagrzewającą do walki z wrogiem zagrażającym narodowi bądź społeczności. Poezja tego typu stała się bardzo popularna w Polsce w dobie Romantyzmu.

ANAKREONT żył w VI w. p.n.e., pochodził z Teos w Azji Mniejszej. Po zajęciu Teos przez Persów przebywał na wyspie Samos u tyrana Polikratesa. Po jego śmierci przeniósł się do Aten na zaproszenie syna Pizystrata, Hipparcha.
Twórczość Anakreonta obejmuje elegie, pieśni liryczne (biesiadne i miłosne) oraz jamby. Anakreont pisał językiem prostym i obrazowym, związany był z kulturą dworską, sławił gry miłosne, uczty, rozrywki. Od jego imienia utwory o tematyce miłosnej, lekkiej, biesiadnej nazwano anakreontykami.
Do najbardziej znanych utworów Anakreonta należą: Przynieś nam tu czarę, chłopcze oraz Słodki bój.

Symonides jest twórcą liryki chóralnej, pisał hymny, peany ku czci Apollina, treny. Jest wynalazcą epigramatu. Jemu przypisywane jest autorstwo słynnego epigramatu dla Spartan: Przechodniu, powiedz Sparcie, / że tu leżymy posłuszni jej prawom

Swoje utwory pisał w patetycznym, podniosłym stylu, który wzbudzał smutek i wzruszenie. Stąd też powstało określenie tzw. „łez Symonidesa”.

Teokryt jest autorem pierwszej w historii literatury sielanki (inaczej idylli, bukoliki). Sielanki Teokryta były lirycznymi i dramatyzowanymi scenami pasterskimi. Jedna z sielanek Teokryta, Serenada pasterska III, zawiera w sobie motywy arkadyjskie.

Do innych znanych liryków greckich należą: Pindar, Kallimach z Cyreny (tworzył głównie epigramaty), Teognis z Megary (zasłynął z pisania elegii).

LITERATURA RZYMSKA Choć to Rzym podbił Grecję, podporządkował ją sobie politycznie, to kultura grecka zdecydowanie podbiła rzymską. Literatura tworzona w formie ustnej przez pierwotny lud Italii została zapomniana, Rzymianie za to obficie korzystali z wzorców greckich. Taka postawa bywała w kręgach rzymskich krytykowana, próbowano się jej przeciwstawić, jednak z marnym skutkiem. Mimo to nie należy traktować literatury rzymskiej jako nieoryginalnej. Dzieła Cycerona, Horacego czy Wergiliusza weszły na trwałe w kanon europejskiego dorobku piśmienniczego i odegrały bardzo ważną rolę w późniejszych epokach.

PODZIAŁ CHRONOLOGICZNY LITERATURY RZYMSKIEJ Początki literatury rzymskiej, pisanej w języku łacińskim, przypadają na III wiek p.n.e. Jej dzieje można podzielić na cztery okresy:
1. Okres archaiczny (280-80 p.n.e.)
Literatura rzymska komentowała wtedy i przetwarzała wzory greckie - religijne i mitologiczne. U jej początków znajdujemy przekłady Homera i innych poematów epickich oraz tragedie i komedie łacińskie wykorzystujące poetykę dramatu greckiego - np. komedie Plauta i Terencjusza. Tworzono także prozę historyczną i epicką, która podejmowała tematy związane z powstaniem Rzymu (Początki Katona Starszego).
2. Okres cyceroński (80-30 p.n.e.)
W tym okresie rozwijała się poezja miłosna (Katullus) oraz filozoficzna (poemat Lukrecjusza O naturze wszechrzeczy). Wtedy pojawiła się (pod wpływem burzliwego życia politycznego republiki rzymskiej) proza retoryczna. Najznakomitszym twórcą tego nurtu był Cyceron oraz Juliusz Cezar i Katon Młodszy. Do znanych utworów tego okresu należą pamiętniki Cezara (O wojnie domowej, O wojnie galijskiej).
3. Okres augustowski (30 p.n.e.-14 n.e.)
Okres ten nazywany jest „złotym wiekiem poezji rzymskiej”, ponieważ jest to czas twórczości najbardziej znanych liryków: Horacego i Wergiliusza. Trzecim wielkim twórcą tego okresu był Owidiusz.
4. Okres cesarski (I-V w. n.e.)
Literatura tego okresu nie może szczycić się takim dorobkiem, jak w poprzednim czasie. Warci wymienienia są autorzy: zjadliwi satyrycy Marcjanis (Epigramy) i Juwenalis (Satyry) oraz twórcy prozatorscy - Petroniusz (romans przygodowo-obyczajowy Satyrikon), Apulejusz, Marek Aureliusz.

PRZEDSTAWICIELE

Wergiliusz (Publius Vergilius Maro, 70-19 r. p.n.e)
Był najwybitniejszym epikiem rzymskim, synem garncarza. Jako młody chłopiec przeżył trudny okres wojen domowych. Dopiero po zwycięstwie Oktawiana rozwijał się jako pisarz. Opiekę nad nim sprawował Mecenas. Wzorując się na sielankach Teokryta napisał Bukoliki. Ukazywał w nich wyidealizowane postaci pasterzy, prowadzących miłosne rozmowy podczas wypasu owiec, a także rozprawiających przy pracy o poezji. Tłem swych utworów uczynił baśniowy krajobraz Arkadii. Wegiliusz stworzył także Georgiki - poemat dydaktyczny o rolnictwie oraz Eneidę - epopeję, której za wzór posłużyły dzieła Homera.
Eneida składa się z 12 ksiąg. Jej bohaterem jest Eneasz, heros o półboskim pochodzeniu. Jest on jednym z najdzielniejszych wodzów trojańskich, występuje jako bohater w Iliadzie Homera. Po upadku Troi wyrusza w morze, aby szukać miejsca, gdzie mógłby się osiedlić wraz z grupą towarzyszy. Po długiej, pełnej przygód i niebezpieczeństw podróży, przybywa do Italii. Tam walczy z mieszkańcami Lacjum i ich królem Latynusem, zakłada królestwo Lawinium, które później przerodzi się w Rzym.
Owidiusz (Publius Ovidius Naso, 43 r. p.n.e.-ok. 17 r. n.e.)
Jeden z największych poetów rzymskich. Jego życie przypada na czas panowania Oktawiana Augusta. Był to czas pokoju, wojny domowe zakończyły się. W tych warunkach nie miał problemów ze zdobyciem popularności, ceniono go za talent, dowcip i wytworność. Był również duszą towarzystwa. Jego utwory to miłosne elegie, wierszowane podręczniki kosmetyki i flirtu - Sztuka kochania. Jego największym dziełem są Metamorfozy (Przemiany) będące poetycką wersją mitologii greckiej i rzymskiej. Napisał również Żale - elegie opisujące jego smutne losy podczas wygnania w Tomi nad Morzem Czarnym, gdzie zakończył swój żywot.
Cyceron (106-43 p.n.e.)
Cyceron to największy prozaik rzymskiej starożytności. Żył w czasie walk o władzę w Rzymie, kiedy przemijał republikanizm, a nastawała epoka cezarów. Tym samym literatura miała bardzo pragmatyczną, konkretną rolę - miała być środkiem do walki z polityczną dominacją. Cyceron tworzył więc mowy, atakujące bądź broniące rzymskich polityków. Pisał zwięźle, ale jednocześnie patetycznie, co sprawia, że do dziś mowy Cycerona czytane są z przyjemnością. Potrafił połączyć jasność myśli i wywodu z ozdobnością języka.

Cyceron bronił republikańskich zasad w polityce, co przypłacił życiem. W czasie wojny domowej po śmierci Juliusza Cezara został zamordowany. Autor mów sądowych i politycznych, m.in. Przeciw Katylinie (stłumił spisek Katyliny), Przeciw Antoniuszowi. Pisał również pisma retoryczne, np. Brutus czy O mówcy” oraz rozprawy filozoficzne, np. O powinnościach. Był również autorem listów.
Seneka (Lucius Annaeus Seneca, 60 p.n.e.-40 n.e.)
Seneka był filozofem i tragikiem. Jego filozofia opierała się na greckim stoicyzmie. Mieszkał w Rzymie, był wychowawcą przyszłego cesarza Nerona i dygnitarzem za jego panowania. Pisał teksty etyczne oraz tragedie wzorowane na literaturze greckiej. Autor Dialogów w duchu stoicyzmu, prac przyrodniczo-geograficznych O zjawiskach natury oraz tragedii m.in. Fedra, Edyp, Agamemnon.
Lukrecjusz (95-55 p.n.e.)
Lukrecjusz był poetą i filozofem. Jego filozofią życiową był epikureizm. W poemacie „O naturze wszechrzeczy” przedstawił zasady tej filozofii.
Marek Aureliusz (121-180 n.e.)
Marek Aureliusz pochodził z rodu plebejskiego. Był cesarzem rzymskim, szlachcicem. Nauki pobierał w domu rodzinnym. Zwolennik życia w zgodzie i bliskości natury. Lubił spokój, rządził niechętnie. Był filozofem, stoikiem. Nazywa się go „filozofem na tronie”. Czas jego panowania w Rzymie przypada na okres wojen i klęsk żywiołowych. Podczas jednej z wypraw wojennych napisał swoje największe dzieło - Rozmyślania.


BIBLIA Słowo Biblia wywodzi się od greckiego biblion i znaczy po prostu księga. Ojcowie Kościoła, czyli starochrześcijańscy teologowie i filozofowie, tłumaczyli biblion na łacińskie testamentum, stąd mówimy dziś o Starym i Nowym Testamencie. Stary Testament zawiera historię ludu wybranego - Izraelitów, z którymi Bóg zawarł przymierze. Nowy Testament to natomiast Ewangelie oraz dzieje pierwotnego Kościoła, historia Jezusa i Apostołów.
Biblia to nie tylko fundament wiary chrześcijańskiej i judaistycznej (w tym wypadku mówimy jedynie o Starym Testamencie), ale również centralne dzieło naszej cywilizacji, które w zasadniczy sposób wpłynęło na rozwój literatury, sztuki i całej kultury. Biblia od tysiącleci jest punktem odniesienia w wielu dziedzinach ludzkiego życia. Obok dorobku literackiego świata antycznego jest najważniejszym źródłem artystycznej inspiracji. Nie ma epoki, w której nie pojawiałyby się odniesienia do tej świętej księgi. Postaci biblijne, takie jak np. żona Lota, Kain czy Judasz, pod piórem wielu poetów i pisarzy ożywały wielokrotnie, mają swoje wizerunki średniowieczne, romantyczne, młodopolskie itd. Kolejne epoki niosły ze sobą swoiste mody na wykorzystywanie tych a nie innych motywów. Ale Biblia wpłynęła na rozwój literatury jeszcze w inny sposób. Kiedy jakiś kraj przyjmował chrześcijaństwo, prędzej czy później niezbędne okazywało się tłumaczenie Pisma Świętego na tamtejszy język. Prace translatorskie w ten sposób stawały się przestrzenią intensywnego kształtowania się literackich odmian języków narodowych. Tak było np. w Polsce.
Biblia to nie tyle księga, co zbiór ksiąg, a dokładniej różnych dzieł, które powstały w bardzo odległych odcinkach czasowych. Autorzy biblijni, a było ich bardzo wielu, posługują się wieloma różnymi gatunkami literackimi. Część tradycyjnych gatunków literackich ma swoje pierwowzory właśnie w Biblii, np. psalm czy lamentacje.
Biblia to księga, która cieszy się ogromnym szacunkiem nie tylko wśród chrześcijan. Bez względu na swój światopogląd ludzie czytają to olbrzymie dzieło, bo bez jego znajomości nie sposób poruszać się w sposób świadomy w przestrzeni współczesnej kultury. Pewne postaci, historie, frazy z Pisma Świętego stały się tak popularne, że nawet ci, którzy nigdy nie czytali Biblii, znają je i rozumieją. Biblia urzeka niewierzących głębią humanistycznej refleksji, która w wielu miejsca ma charakter uniwersalny, nie wyznaniowy. Zawarte w niej wskazania moralne stały się powszechnie obowiązującymi normami w stosunkach międzyludzkich. Biblia jest więc również kodeksem moralnym.

HISTORIA POWSTANIA Biblia to dzieło, które powstawało przez wieki. Przyjmuje się, że Stary Testament powstawał między XI a II w. p.n.e., czyli przez blisko tysiąclecie! Jest on dziełem wielu autorów i redaktorów. Kształtowanie ksiąg biblijnych rozpoczęło się najprawdopodobniej na dworach królewskich Judy i Izraela w IX i VIII w. p.n.e.. Niezwykle owocny w opracowania literackie okazał się wiek VII p.n.e., jeszcze przed zburzeniem Jerozolimy.
Ta spuścizna została ponownie opracowana już w Babilonii, gdzie Żydzi przebywali w niewoli. Większość ksiąg biblijnych uzyskała dzisiejszy kształt w czasach panowania perskiego, czyli między V a IV wiekiem p.n.e.. Wtedy to zebrano stare tradycje teologiczne, historyczne i prorockie oraz uporządkowano spuściznę mądrościową. Poza tym dodano nowe dzieła. Nowe księgi Starego testamentu powstawały aż do czasów rzymskich, a kanon pism starotestamentowych wciąż pozostawał otwarty.
Nowy Testament powstał w czasie o wiele krótszym niż pierwsza część Biblii, całość była gotowa w ciągu około siedemdziesięciu lat. Większość ksiąg została napisana w drugiej połowie I wieku naszej ery. Największym z pisarzy nowotestamentalnych jest św. Paweł, chrześcijanin wywodzący się z judaizmu. Księgi Nowego Testamentu powstawały prawdopodobnie w różnych częściach świata śródziemnomorskiego: w Palestynie, Grecji, Italii, Azji Mniejszej, może nawet w Egipcie lub Syrii.

PODZIAŁ KSIĄG Na Pismo Święte składają się 73 Księgi, uznane za natchnione oraz kanoniczne (wyznaczające pewną normę dla prawd wiary) przez Kościół Katolicki, 46 z nich tworzy zbiór zwany Starym Testamentem (Starym Przymierzem), pozostałe 27 to Księgi Nowego Testamentu. Trzeba zaznaczyć, że kanon ksiąg biblijnych różni się między różnymi wyznaniami. Stary Testament chrześcijan wygląda nieco inaczej niż Biblia Hebrajska, różni je układ oraz brak w kanonie hebrajskim fragmentów deuterokanonicznych. Podobnie protestanci odrzucają księgi deuterokanoniczne. Księgi deuterokanoniczne - to księgi Pisma Świętego, które nie zachowały się w języku hebrajskim o kwestionowanej wiarygodności, nie uznawane przez ortodoksję żydowską, protestantów i część prawosławia Księgi i fragmenty deuterokanoniczne Starego Testamentu obejmują 7 ksiąg w całości oraz kilka fragmentów:
1 i 2 Księga Machabejska
Księga Mądrości
Księga Syracha (Eklezjastyk)
Księga Tobiasza
Księga Judyty
Księga Barucha
z księgi Daniela: modlitwa Azariasza (Dn 3,24-90) i dwa ostatnie rozdziały (Dn 13-14)
fragmenty Księgi Estery w języku greckim
Niektórzy dodają tutaj fragmenty Księgi Jeremiasza i Hioba, obecne wyłącznie w Septuagincie.

Kanon ksiąg Starego Testamentu w chrześcijaństwie Stary Testament składa się z 46 ksiąg: 39 ksiąg protokanonicznych (uznawanych za natchnione przez wszystkich Izraelitów) oraz 7 ksiąg deuterokanonicznych . Można powiedzieć, że zawartość Starego Testamentu jest tożsama z tekstem Pisma Świętego, używanym przez większość Żydów diaspory w okresie powstawania Kościoła chrześcijańskiego ( Septuaginta ), a następnie przez pierwszych chrześcijan.
Księgi Starego Testamentu podzielono umownie na trzy grupy wyróżniane ze względu na treść:
KSIĘGI HISTORYCZNE - składa się na nie 21 następujących ksiąg: Pięcioksiąg Mojżesza (z hebrajskiego Tora, zawiera: Księga Rodzaju (Rdz), Księga Wyjścia (Wj), Księga Kapłańska (Kpł), Księga Liczb (Lb), Księga Powtórzonego Prawa (Pwt)), księga Jozuego (Jz), Sędziów (Sdz) i Rut (Rt), po dwie księgi: Samuela (1-2Sm), Królewskie (1-2Krl) i Kronik (1-2Krn), oraz księgi: Ezdrasza (Ezd), Nehemiasza (Ne), Tobiasza (Tb), Judyty (Jdt), Estery (Est) i dwie Księgi Machabejskie (1-2Mch);

KSIĘGI DYDAKTYCZNE - złożone z 7 następujących ksiąg: Hioba (Hb), Psalmów (Ps), Przysłów - czasem zwana Księgą Przypowieści (Prz), Koheleta - czyli Kaznodziei, Eklezjastesa (Koh), Pieśń nad Pieśniami (Pnp), Mądrości (Mdr) oraz Syracha (Syr);
KSIĘGI PROFETYCZNE - w ich skład wchodzi 18 ksiąg: Izajasza (Iż), Jeremiasza (Jr) z Lamentacjami (Lm), zwanymi czasem Trenami, Barucha (Ba), Ezechiela (Ez), Daniela (Dn) oraz dwunastu Proroków Mniejszych.

Kanon ksiąg Nowego Testamentu W przeciwieństwie do kanonu ksiąg Starego Testamentu, który bywa odmienny dla różnych wyznań, kanon ksiąg Nowego Testamentu jest jednoznaczny. We wszystkich Kościołach chrześcijańskich składa się on z 27 natchnionych ksiąg. Nowy Testament był pisany w latach 50 -102 (są to daty przybliżone). Jego zawartość przedstawia się w następujący sposób:
1. Cztery Ewangelie (ewangelia znaczy „dobra nowina”), które opowiadają o życiu Jezusa na ziemi, jego nauczaniu, cudach i męce. Pierwsze trzy nazywamy ewangeliami synoptycznymi ze względu na podobną treść. Ale mimo tego, że historia życia Chrystusa kształtuje się w nich równolegle, to jednocześnie każda ma swoją specyfikę. Pierwsza w kolejności Ewangelia św. Mateusza jako jedyna zawiera historię narodzin Jezusa, poza tym ten ewangelista szczególnie podkreśla fakt, że Jezus jest Mesjaszem. Ewangelia według św. Marka opisuje głównie czyny Chrystusa, podkreśla jego cudotwórczą moc, najchętniej nazywając go Synem Bożym. U św. Łukasza natomiast stosunkowo dużo miejsca zajmuje osoba Maryi, stąd pochodzi słynne Benedictus. Łukasz opowiada o Jezusie jak historyk, po dokładnym zbadaniu przedstawia po kolei rzeczy i zdarzenia.
Ostatnia Ewangelia, napisana przez św. Jana, jest Ewangelią najpóźniejszą i wyraźnie różniącą się od pozostałych. Jan przedstawia cuda Jezusa nie tylko jako fakty historyczne, ale również jako znaki czasu. Dużo uwagi poświęca mowom Jezusa, które mają tu charakter odrębnych małych traktatów teologicznych.
2. Dzieje Apostolskie, napisane przez św. Łukasza Ewangelistę. Jak sama nazwa wskazuje, opisują zdarzenia, w których uczestniczyli Apostołowie po zmartwychwstaniu Jezusa. To tutaj znajdziemy relacje z zesłania Ducha Świętego czy nawrócenia Szawła. Dzieje Apostolskie to najkrócej mówiąc opowieść o początkach Kościoła. Nie jest to jednak typowa historiografia, ale raczej teologia narracyjna.

3. Listy apostolskie. W Nowym Testamencie znajduje się 21 listów apostołów: św. Pawła ( List do Rzymian, Pierwszy List do Koryntian, Drugi List do Koryntian, List do Galatów, List do Efezjan, List do Filipian, List do Kolosan, Pierwszy List do Tesaloniczan, Drugi List do Tesaloniczan, Pierwszy List do Tymoteusza, Drugi List do Tymoteusza, List do Tytusa, List do Filomena), św. Piotra (2 listy), św. Jana (3 listy), św. Jakuba ( 1 list), oraz nieznanego autorstwa List do Hebrajczyków.
4. Apokalipsa św. Jana czasem zwaną Księgą Objawienia, w której autor roztacza obraz Chrystusa w chwale zwycięstwo dobra nad złem oraz odkupienie ludu.

STARY TESTAMENT

Księga Rodzaju inaczej zwana Genesis to pierwsza księga Biblii. Opisuje stworzenie świata, człowieka, wskazuje przyczyny grzechu pierworodnego, zbrodnię Kaina, potop, dzieje Abrahama i jego rodziny. Główne postaci tej księgi to: Adam i Ewa, Kain i Abel, Noe, Abraham i Sara, Lot, Izaak i Rebeka, Jakub i Ezaw, Rachela i Lea, Józef i jego bracia (dwunastu synów Jakuba; Izraela, od których wywodzi się dwanaście pokoleń Izraela).
Wydarzenia z Księgi Rodzaju dzieją się na Środkowym (Bliskim) Wschodzie: w Mezopotamii (Iran, Irak), na obecnym terytorium Izraela, Jordanii Libanu i Egiptu, rozpoczynają się przed rokiem 2000 przed Chrystusem, a kończą się około roku 1650 przed Chrystusem.
Pierwsza z dwóch części Księgi Rodzaju rozpoczyna się słowami „Na początku...” i rzeczywiście jest ona wstępem do całej historii człowieka na ziemi. Pierwsze rozdziały zawierające chrześcijański mit o powstaniu świata i człowieka zawiera jednocześnie syntetyczny opis historii zbawienia, jakie dokonało się za sprawą Chrystusa. Po tym jak pierwsi rodzice sprzeciwili się Bogu i spożyli owoc z drzewa poznania dobra i zła, Stwórca zapowiada wężowi: Ponieważ to uczyniłeś, bądź przeklęty wśród wszystkich zwierząt domowych i polnych; na brzuchu będziesz się czołgał i proch będziesz jadł po wszystkie dni twego istnienia. Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie i niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej:ono zmiażdży ci głowę,a ty zmiażdżysz mu piętę.

Dalej Bóg, zwracając się już do Adama i Ewy, mówi o ciężkim życiu, jakie odtąd będzie pędził człowiek na ziemi. Tu znajdujemy wytłumaczenie bólu, jaki musi znosić kobieta w czasie porodu, wstydu, który odczuwa nagi człowiek, trudu, z jakim człowiek musi zdobywać pożywienie.
Obok pierwszego - sześciodniowego - opisu stworzenia świata, zamieszczony tu został również drugi opis stworzenia, bardziej archaiczny, bliższy tradycjom Bliskiego Wschodu. W tym przekazie Bóg najpierw lepi człowieka z prochu ziemi, a dopiero potem stwarza dla niego ogród w Edenie. Powoduje, że człowiek zapada w sen i z jego żebra czyni kobietę.
Bóg w Księdze Rodzaju to przede wszystkim Stwórca, który stwarza ex nihil (z niczego) świat mocą swego słowa i zaangażowania, a więc świat i człowiek to boskie dzieła. Właśnie w tym miejscu doszukujemy się uzasadnienia dla poszanowania życia ludzkiego, życia jako daru, który nie należy do człowieka. Jednak mimo tego, że człowiek i ofiarowany mu świat są dziełami Boga, nad którymi ma on pełną władzę, to jednocześnie są to dzieła posiadające pełną autonomię. Człowiekowi zostaje ofiarowana wolna wola, a więc możliwość decydowania o sobie.

Dalsza historia człowieka po wypędzeniu z raju to opowieść o tym, jak z jednej strony ludzkość coraz bardziej oddalała się od Boga, z drugiej o tym, jak Bóg torował człowiekowi drogę do zbawienia. W czwartym rozdziale znajdujemy historię synów Adama i Ewy, Kaina i Abla. Opowieść o bratobójczym morderstwie, jakiego dopuścił się Kain zazdrosny o względy Abla u Boga, to swoisty wstęp do dalszej degradacji moralności człowieka oddalającego się od swego Stwórcy. Właśnie to szerzące się ludzkie zepsucie staje się przyczyną gniewu boskiego.
Bóg, widząc rozpustę panującą w świecie, postanawia zesłać na ziemię wielki potop, który miał przeżyć tylko Noe i jego rodzina. Noe kochał Boga, służył Mu i zawsze pamiętał, że ma być dobry. Dlatego to jemu Bóg nakazał budowę olbrzymiej arki, na której miał zgromadzić po parze ze wszystkich gatunków zwierząt. Kiedy nadszedł czas Noe schroniła się w olbrzymiej budowli wraz ze swoją rodziną i zwierzętami. Przetrwał tak olbrzymi potop, który pochłonął wszystkich ludzi. Gdy ustały ulewy, Noe wysyłał ptaki na zwiady, by sprawdziły, czy woda już opada. Znakiem tego okazał się świeży listek z drzewa oliwnego przyniesiony w dziobie przez gołębicę. Gdy wody już całkowicie opadł, Bóg przemówił do Noego i kazał mu wyjść na ląd. Po tych zdarzeniach Pan zawarł przymierze z człowiekiem: Ja, Ja zawieram przymierze z wami i z waszym potomstwem, które po was będzie; z wszelką istotą żywą, która jest z wami: z ptactwem, ze zwierzętami domowymi i polnymi, jakie są przy was, ze wszystkimi, które wyszły z arki, z wszelkim zwierzęciem na ziemi. Zawieram z wami przymierze, tak iż nigdy już nie zostanie zgładzona wodami potopu żadna istota żywa i już nigdy nie będzie potopu niszczącego ziemię.

W tej księdze znajduje się również sławne opowiadanie o Wieży Babel, które wyjawia przyczyny istnienia tak wielkiej ilości języków.
Druga część Księgi Rodzaju opowiada historie patriarchów: Abrahama, Izaaka i Jakuba, których uważa się za przodków Izraela. Historia ta zawarta jest w cyklach opowiadań o różnorodnych charakterach. Wśród nich znajdziemy opis spotkań Abrahama z Bogiem oraz zawarcia między nimi przymierza. To w tej księdze znajduje się opowieść o zniszczeniu pogrążonej w rozpuście Sodomy i Gomory.

Inne wydarzenia najczęściej odnajdujące swoje odzwierciedlenie w dziełach sztuki to ofiarowanie Bogu Izaaka przez Abrahama, walka Jakuba z Aniołem oraz losy Józefa, jednego z synów Jakuba. opowiadania o patriarchach charakteryzują się dużą barwnością opisu, ukazują poszczególne postaci w całej okazałości, łącznie z ich słabościami.

Księga Wyjścia - z greckiego exodus jest drugą częścią Pięciogksięgu Mojżeszowego. Nazwa księgi nawiązuje do jednego z najważniejszych wydarzeń przez nią opisywanych, mianowicie do ucieczki Izraelitów z Egiptu. Jednak nie jest to jedyny temat tej obszernej księgi. Księga ta opisuje około 100 lat (w przybliżeniu 1325-1225 przed Chrystusem) historii ludu wybranego. Można podzielić ją na cztery bloki tematyczne:
1) Wyjście Izraelitów z niewoli egipskiej. (rozdz. 1-15)
2) Pielgrzymka ludu na Synaj. (rozdz. 16-18)
3) Zawarcie przymierza Boga z Izraelitami na Synaju. (19-26)
4) Odwrócenie się Izraela od Boga i nowe przymierze. (25-40)
Księga Wyścia kontynuuje opowieść o patriarchach rozpoczętą w Księdze Rodzaju. Egipcjanie, widząc, że liczni potomkowie Jakuba zamieszkujący deltę Nilu rosną w potężny naród Izraela, przestraszyli się i postanowili go zniszczyć. Bóg dostrzegając ucisk Izraelitów posłał do nich Mojżesza, który miał ich wybawić z niewoli egipskiej. Mojżesz urodził się wtedy, gdy faraon wydał rozkaz utopienia w Nilu każdego izraelskiego noworodka płci męskiej. Mojżesz został umieszczony w koszyku i pozostawiony wśród sitowia Nilu, tak znalazła go kąpiąca się królewna Egipska. Widząc samotne dziecko, postanowiła je wychować. Wychowany na dworze królewskim Mojżesz w końcu odkrywa, kim jest i postanawia walczyć o prawa swojego narodu, został jednak zmuszony do ucieczki z Egiptu.
Mojżesz udał się do kraju Mediewitów, gdzie pojmuje za żonę córkę kapłańską i zajmuje się pasaniem owiec. Pewnego dnia ukazał mu się Bóg w krzewie gorejącym (płonął, ale się nie spalał) i przemówił do Mojżesza, nakazując mu wyprowadzenie ludu izraelskiego z Egiptu. Bóg oznajmił wybrańcowi swoje imię, powiedział:„Jestem, który jestem”

Mojżesz zabrał w drogę Aarona, który przemawiał do Izraelitów. Mężczyźni udali się do faraona, by ten pozwolił Izraelitom wyjść na pustynie złożyć ofiarę Bogu. Faraon stanowczo odmówił. W odpowiedzi na sprzeciw władcy Bóg zsyłał kolejne plagi na Egipt (krew w Nilu, muchy, żaby, komary, zaraza bydła, wrzody, grad, szarańcza, ciemności, śmierć pierworodnych). Faraon uległ dopiero, gdy śmierć poniósł jego syn. Ale i wtedy wysłał za wyruszającym w podróż ludem izraelskim wojsko, które utonęło w wodach Morza Czerwonego. Natomiast dzięki cudom czynionym przez Boga ręką Mojżesza, morze rozstąpiło się przed Izraelitami i przeszli oni bezpiecznie na drugi brzeg. Izraelici, idąc przez pustynię, często nie mieli nic do jedzenia, ani do picia, dlatego szemrali przeciw Mojżeszowi, ale ten modląc się do Boga i słuchając jego rozkazów, w cudowny sposób zdobywał pożywienie dla swego ludu (tu znajduje się opowieść o mannie z nieba oraz o wodzie wypływającej ze skały). W czasie swej podróży Izraelici byli zmuszeni walczyć z Amalekitami, nad którymi zwyciężyli dzięki wytrwałej modlitwie Mojżesza. Niedługo po tym do obozu Izraelitów przybył teść Mojżesza przywożąc mu żonę Seforę i dwóch synów Gerszoma i Elizera. Teść widząc zapracowanie zięcia, radzi mu by ustalił przełożonych nad ludem, by wszystko nie spoczywało na jednych barkach. Tak też Mojżesz uczynił.

W trzecim miesiącu wędrówki przez pustynię Izraelicie dotarli do Góry Synaj, gdzie rozbili obóz. Tu Bóg zawarł z nimi przymierze. Bóg objawił się całemu ludowi Izraela wśród grzmotów i błyskawic, przy dźwiękach trąb pod postacią ciemnego obłoku. Lud bał się rozmawiać z Bogiem i prosił Mojżesza, by wystąpił w ich imieniu. Bóg przemawiając do Mojżesza wymienia prawa, jakich mają przestrzegać Izraelici, nakazuje też wykonanie dla niego przybytku, w którym mógłby obcować ze swym ludem. Na koniec daje Mojżeszowi dwie kamienne tablice, na których wyryty jest Dekalog.
Bóg obiecuje błogosławić ludowi drodze do ziemi obiecanej, jeśli ten pozostanie mu wierny i nie będzie czcił złotych bożków. Tymczasem czekający u podnóża góry Izraelici niecierpliwili się i prosili Aarona, by uczynił im cielca ze złota. Tak też się stało. Gdy ujrzał to Pan, rozgniewał się ogromnie na lud o twardym karku i chciał go zgładzić, ale Mojżesz wybłagał dla Izraelitów litość. Zszedł z góry i zobaczył świętujących braci, rozgniewał się i rozbił tablice z Dekalogiem, poczym zniszczył złotego bożka. Mojżesz zawołał tych którzy wierzą w Pana, wtedy przyłączyli się do niego wszyscy synowie Lewiego. Następnie rozkazał przejść po obozie i zabić wszystkich, którzy się do niego nie przyłączyli, tej nocy zginęło około trzech tysięcy mężów. Następnego dnia Mojżesz oznajmił pozostałym, że popełnili ciężki grzech wobec Boga, ale on pójdzie teraz prosić go o przebaczenie. Tak też uczynił. Bóg kazał mu wyruszyć w drogę, obiecał również opiekę. Mojżesz zabrał w dalszą drogę namiot zwany Namiotem Spotkania, gdzie każdy mógł obcować z Panem. Kiedy Mojżesz wchodził do namiotu stępował ognisty słup z nieba, i wtedy Mojżesz rozmawiał z Bogiem jak z przyjacielem.
Mojżesz prosił Boga, by ten podążył razem ze swym ludem i objawił mu swoją chwałę. Bóg nakazał udać się Mojżeszowi ponownie na górę Synaj, gdzie odnowił swoje przymierze z ludem. Nakazał Mojżeszowi wykonanie nowych tablic z Przykazaniami oraz szeregu przedmiotów kultu: przybytek, arkę, stół, świecznik, ołtarze, sprzęty, dziedziniec i szaty kapłańskie. Mojżesz, po czterdziestu dniach i czterdziestu nocach, schodząc z góry miał twarz promieniejącą z powodu spotkania z Bogiem, lud się wystraszył, ale on zawołał go do siebie i oznajmił wolę Pana.

Gdy wszystko było wykonane nakazał Pan Mojżeszowi w pierwszym dniu miesiąca namaścić Aarona i jego synów na kapłanów. Gdy mężczyźni zostali namaszczeni w Namiocie spotkania, obłok pański okrył przybytek. Wtedy to obłok okrył Namiot Spotkania, a chwała Pana napełniła przybytek. I nie mógł Mojżesz wejść do Namiotu Spotkania, bo spoczywał na nim obłok i chwała Pana wypełniała przybytek. Ile razy obłok wznosił się nad przybytkiem, Izraelici wyruszali w drogę, a jeśli obłok nie wznosił się, nie ruszali w drogę aż do dnia uniesienia się obłoku. Obłok bowiem Pana za dnia zakrywał przybytek, a w nocy błyszczał jak ogień na oczach całego domu izraelskiego w czasie całej ich wędrówki.
Księga Wyjścia zawiera dwie najważniejsze prawdy religii Izraela: Jahwe - jest jedynym Bogiem, któremu należy oddawać cześć oraz naród izraelski jest narodem wybranym przez Boga i związanym z Nim przymierzem. Bóg z tej księgi to Pan prowadzący swój lud, czyniący cuda, dający prawa. Jest on jednocześnie bardzo bliski i daleki. Obcuje z Mojżeszem jak z przyjacielem, ale jego oblicze pozostaje zakryte.
Autorstwo tej księgi przez tradycje było przypisywane właśnie Mojżeszowi, w tekście zresztą istnieją aluzje, które mogłyby o tym świadczyć. Dziś jednak wiemy, że nie jest to prawda, ale niewątpliwe pozostaje to, że Mojżesz musiał mieć duży wpływ na kształtowanie tej księgi.

Księga Koheleta, choć dawniej budziła wątpliwości, jest obecnie uważana przez biblistów za najpełniejszy - obok Księgi Hioba - przykład pism mądrościowych w Biblii. Autor tej księgi przedstawia się jako Kohelet, ale wbrew temu, co z reguły myśli sobie współczesny czytelnik, nie jest to imię, ale nazwa urzędu. Kohelet z greckiego eklesiastes oznacza mędrca przemawiającego na zebraniu (Wujek przetłumaczył to słowo używając polskiego wyrazu kaznodzieja). Do wieku XIX uważano, że to Salomon napisał tę księgę, ale dziś już wiemy, że powstała ona w II w.p.n.e., a imię Salomona miało nadać dziełu większej powagi.
Księga Koheleta ma formę poetycką. Nie jest napisana według jakiegoś porządku, jak traktat religijno-filozoficzny, ale wydaje się podążać za chaosem myśli Koheleta, który zmaga się ze stawianymi sobie pytaniami. Jak refren powtarza się dwudziestokrotnie teza utworu: marność nad marnościami Ponadto autor często posługuje się również sentencjami mądrościowymi oraz przysłowiami.
Tematem księgi są rozważania Koheleta nad sensem życia ludzkiego oraz nad możliwością osiągnięcia szczęścia. Kohelet sytuuje życie ludzkie wśród zjawisk otaczającej go przyrody: Cóż przyjdzie człowiekowi z całego trudu, / jaki zadaje sobie pod słońcem? / Pokolenie przychodzi i pokolenie odchodzi, / a ziemia trwa po wszystkie czasy. / Słońce wschodzi i zachodzi, / i na miejsce swoje spieszy z powrotem, / i znowu tam wschodzi. / Ku południowi ciągnąc / i ku północy wracając, / kolistą drogą wieje wiatr / i znowu wraca na drogę swojego krążenia. / Wszystkie rzeki płyną do morza, / a morze wcale nie wzbiera; / do miejsca, do którego rzeki płyną, / zdążają one bezustannie.

W przeciwieństwie do otaczającego go świata, który wciąż zgodnie z cyklicznym porządkiem się odnawia, człowiek okazuje się istotą chwilową i jednocześnie niezdolną do żadnych nowych czynów, skazaną na powtarzalność dziejową. Szczęście nie jest osiągalne ani za sprawą mądrości, ani za sprawą bogactwa i rozkoszy. Niezależnie od stanu umysłu czy zawartości sakwy każdego człowieka spotyka ten sam los - śmierć: Jaki los głupca, taki i mój będzie. I po cóż więc nabyłem tyle mądrości?
Ta w sumie oczywista refleksja ukazuje absurd istnienia, ludzi dobrych i złych spotykają podobne losy, ich szczęście jest równie nietrwałe. Kohelet przyrównuje życie ludzkie nawet do życia zwierząt, bo przecież oba kończą się śmiercią. Ale jego dzieło nie jest wylewem pesymizmu. Kohelet mimo dostrzeganej przez niego ziemskiej niesprawiedliwości, widzi również jasne strony życia: Jest marność, która się dzieje na ziemi:
są sprawiedliwi, którym się zdarza to, / na co zasługują grzesznicy, / a są grzesznicy, którym się zdarza to, / na co zasługują sprawiedliwi. / Rzekłem: I to jest marność. / Sławiłem więc radość, / bo nic dla człowieka lepszego pod słońcem, / niż żeby jadł, pił i doznawał radości, / i by to go cieszyło przy jego trudzie / za dni jego życia, / które pod słońcem daje mu Bóg.
Kohelet stając wobec wielkiej tajemnicy istnienia, wobec nieprzeniknionych planów bożych, nie potrafi pojąć praw rządzących światem, ale jednocześnie jest pełen ufności względem Boga oraz wdzięczności za życie, które postrzega jako dar Boży, choć przecież jest one marnością.
Księga Koheleta była najbardziej obecna w literaturze epoki baroku, kiedy to prawie u każdego poety można było przeczytać o przemijalności, kruchości i marności życia. Wystarczy przypomnieć sławny fragment wiersza Daniela Naborowskiego: Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt - żywot ludzki słynie. / Słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie, / Kołem niehamowanym lotny czas uchodzi, / Z którego spadł niejeden, co na starość godzi.

Tytuł księgi - Pieśń nad Pieśniami - znaczy tyle co pieśń najdoskonalsza. Rzeczywiście ta księga biblijna znalazła wiele uznania i uwielbienia wśród czytelników zarówno żydowskich, jak i chrześcijańskich. Już na przełomie I i II stulecia naszej ery rabbi Akiba wygłosił następującą opinię pochwalną: Świat cały nie jest wart tego dnia, w którym „Pieśń nad Pieśniami” została dana Izraelowi. Wszystkie Pisma są święte, ale „Pieśń nad Pieśniami” jest najświętsza ze wszytkich.
Najciekawsze, że ta otoczona szczególnym kultem księga ani razu nie wymienia imienia Pana. Czytając dosłownie ten niewątpliwie świetny artystycznie utwór, dostrzegamy wyłącznie miłosną historię o dwojgu kochanków. Tak pojmowana Pieśń nad Pieśniami jest zwyczajnym poematem lirycznym o tematyce miłosnej. Używając słów Anny Kamieńskiej powiemy, że ”Pieśń nad Pieśniami” jest dialogiem kochanków, którzy gubią się i odnajdują, nawołują i przekomarzają, ciągle jakby w poszukiwaniu siebie, w wymijaniu się w tęsknocie.

Dialogowi kochanków wtóruje chór, zadający pytania i komentujący wydarzenia. Wypowiedzi kochanków są niezwykle śmiałe, szczególnie spoglądając z perspektywy odległych czasów, w których zostały zapisane, emanuje z nich erotyka, zaskakuje bezpośredniość wyznań.
Jednak według badaczy Pisma oraz licznych pisarzy interesujących się tą księgą najważniejsze sensy tego dzieła mają charakter symboliczny bądź alegoryczny. Dla Czesława Miłosza, który zajmował się tłumaczeniem Pieśni nad Pieśniami, jest to poemat symboliczny, a zatem dzieło to można odczytywać na kilku poziomach jednocześnie. Dla chrześcijan te miłosne kochanków pieśni przedstawiają dialog między Jezusem a Kościołem, natomiast dla Żydów jest to rozmowa Boga z Izraelem.

Księga Psalmów należy do tych ksiąg biblijnych, które odznaczają się szczególnym artyzmem. Ich piękno od wieków zachwyca licznych pisarzy i poetów, którzy bardzo często próbują się mierzyć z tłumaczeniem tego dzieła. Do najsłynniejszych polskich tłumaczy należą: Kochanowski, Miłosz, Brandstaetter, Staff i inni.
Księgę Psalmów nazywa się również Psałterzem Dawidowym, nie znaczy to jednak, że Król Dawid jest autorem tego wspaniałego zbioru. Badania pokazały, że psalmy powstawały przez wiele stulecie (XI-II w.p.n.e.). Dawidowi przypisuje się autorstwo 73 psalmów.
Zbiór psalmów obejmuje 150 utworów, podzielonych na pięć części wzorem Tory. Każda z tych części kończy się słowami pochwały (porównaj końcowe słowa Psalmów 41, 72, 89, 106 oraz Psalm 150). Mimo iż mówiąc o psalmie mamy na myśli określony gatunek literacki, to można powiedzieć, że wśród biblijnych psalmów odnajdujemy dużą różnorodność gatunkową. Do najczęstszych należą hymny dziękczynne i pochwalne oraz lamentacje indywidualne i zbiorowe. Jeszcze inne rozróżnienie mówi o psalmach królewskich, dydaktycznych, mądrościowych i prorockich. Sama nazwa tego gatunku pochodzi od greckiego słowa psalmos, oznaczającego śpiew i trącanie strun instrumentu o nazwie psalterion. Obecnie mówiąc o psalmie mamy zazwyczaj na myśli pieść biblijną o charakterze modlitewno-hymnicznym, formalnie zbudowany z wersetów ułożonych w paralelne całości. Język psalmów odznacza się rytmizacją i licznymi walorami brzmieniowymi. Niezależnie od tematyki danego utworu (według której różnicuje się psalmy gatunkowo) wspólnym elementem wszystkich psalmów jest refleksja nad spotkaniem z Bogiem, dialog człowieka z Panem. Jest on zawsze wyrazem olbrzymiej wiary i miłości (nawet jeśli mówi o zwątpieniu). Rozpiętość uczuciowa kolejnych psalmów jest olbrzymia - od najpełniejszej radości do najczarniejszej rozpaczy, ale taki stan rzeczy obrazuje najpopularniejsze przesłanie Księgi Psalmów, które mówi o obecności Boga w każdej dziedzinie ludzkiego życia. Ważnym elementem relacji między Bogiem a człowiekiem okazuje się obecność zła, także w innym człowieku, która jeszcze mocniej kieruje myśli i słowa psalmisty w stronę Boga-Wybawiciela.

Psalm 23 o incipicie Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego to chyba najbardziej znany utwór z Psałterza. Psalm ten ma charakter pochwalny, jest jednocześnie aktem ufności w miłość i dobroć Boga: Dobroć i łaska pójdą w ślad za mną / przez wszystkie dni życia. / I zamieszkam w domu Pana / po najdłuższe czasy.

Mamy tu do czynienia z przykładem liryki inwokacyjnej.
Choć w początkowych wersach Bóg nie ujawnia się jako Ty w tym akcie komunikacji, jest raczej przedmiotem pochwalnego opisu: Pan jest moim pasterzem, niczego mi nie braknie, / pozwala mi leżeć na zielonych pastwiskach. / Prowadzi mnie nad wody, gdzie odpocząć mogę, / orzeźwia moją duszę. / Wiedzie mnie po ścieżkach właściwych / przez wzgląd na swoją chwałę.
Pochwała odbywa się tu poprzez wymienienie kolejnych łask, jakich doświadcza podmiot liryczny. Wszystkie one składają się na łaskę bycia prowadzonym, świadczy o tym dominująca w tej i następnej strofie metafora Boga jako dobrego pasterza. Podmiot liryczny stawia się w roli owcy w stadzie, która daje się prowadzić Bogu - najlepszemu pasterzowi, ufając jednocześnie w to, że obdarzy on ją wszystkim, co jest jej potrzebne. I rzeczywiście, podmiotowi „niczego nie brakuje” - pasterz pozwala mu odpoczywać na zielonych pastwiskach, zapewnia mu pożywienie, krzepi go na duchu, wskazuje, jaką drogą powinien pójść. Dobroć Pana ogarnia więc zarówno materialny, jak i duchowy aspekt życia podmiotu.
Sielankowy nastrój psalmu zostaje przełamany w następnej strofie, która mówi o przechodzeniu przez „ciemną dolinę”. Podmiot nie lęka się tej sytuacji zagrożenia, ponieważ wie, że Bóg cały czas jest z nim. Obecność Bożą symbolizują laska i kij - zwykłe wyposażenie pasterza palestyńskiego.
Kolejny fragment wprowadza relacje podmiotu i Boga w przestrzeń społeczną. Pan okazuje swą dobroć wyróżniając podmiot spośród innych ludzi, a co ważniejsze wobec jego przeciwników. Mamy tu obraz symbolicznej uczty wydanej przez Pana na cześć sprawiedliwych. Symbolem wywyższenia podmiotu jest namaszczenie mu głowy olejkiem (gest stosowany wobec wybrańców bożych, między innymi władców), a dostatku - napełniony po brzegi kielich.
Utwór kończy ogólna refleksja, która jest podsumowaniem sytuacji podmiotu: Dobroć i łaska pójdą w ślad za mną / Przez wszystkie dni mego życia / I zamieszkam w domu Pana / Po najdłuższe czasy
Psalm 23 w artystyczny sposób wykorzystuje znany Izraelitom obraz pasterza, troszczącego się o swoje owce. Obraz ten zostanie później wykorzystany przez Jezusa w przypowieściach, między innymi w Przypowieści o zagubionej owcy.

Psalm 51 o incipicie Zmiłuj się nade mną, Boże, w swojej łaskawości... to utwór o charakterze przebłagalnym autorstwa Dawida.
Istotne dla interpretacji jest wyjaśnienie, w jakich okolicznościach powstał psalm. Podmiot liryczny utworu możemy utożsamiać z Dawidem, który rzeczywiście zgrzeszył przed Bogiem w okrutny sposób. Zapragnął żony jednego ze swoich żołnierzy, Uriasza; kobieta miała na imię Batszeba. Dawid uwiódł ją, a Uriasza posłał na pewną śmierć, stawiając go w pierwszym szeregu podczas bitwy. Powagę grzechu uświadamia Dawidowi prorok Samuel, król Izraela szczerze żałuje tego, co zrobił.
Podmiot liryczny rzeczywiście dopuścił się ciężkiego grzechu, choć w psalmie nie ma bezpośrednich odniesień do sytuacji między Dawidem a Batszebą. Od pierwszych słów zwraca się bezpośrednio do Boga - to właśnie Stwórca jest adresatem wiersza. Pierwsza część to przedstawienie próśb do miłosiernego Pana: to błaganie o oczyszczenie z grzechów i nieprawości. Prośbie tej towarzyszy odwołanie się do najważniejszych przymiotów Boskich: łaskawości, miłosierdzia, wszechmocy.
Następna zwrotka to przyznanie się do winy. Nie ma tu jednak mowy o konkretnych złych uczynkach, chodzi raczej o wyraz ogólnej świadomości bycia grzesznikiem: Uznaję bowiem moją nieprawość, / a grzech mój jest zawsze przede mną. /Tylko przeciw Tobie zgrzeszyłem / i uczyniłem, co złe jest przed Tobą, / tak że się okazujesz sprawiedliwym w swym wyroku / i prawym w swoim osądzie. / Oto zrodzony jestem w przewinieniu / i w grzechu poczęła mnie matka. / Oto Ty masz upodobanie w ukrytej prawdzie, / naucz mnie tajników mądrości.
W tym fragmencie występuje odwołanie do grzechu pierworodnego i piętna, jakie spoczywa na człowieku od zarania dziejów. Grzech ten jest zawsze „przed człowiekiem” - nikt z nas nie jest w stanie go usunąć. Ostatni dwuwers wyraża pragnienie podmiotu, aby Bóg ukazał u prawdę o nim samym i w ten sposób nauczył go mądrości.
Kolejna strofa to seria próśb o oczyszczenie, podniesienie na duchu. Wypowiadając słowa „pokrop mnie hizopem, a stanę się czysty” podmiot przyrównuje się do trędowatego - rytuał uzdrowienia z trądu przewidywał pokropienia tego rodzaju. Mimo świadomości zła, które wyrządził, podmiot pragnie kontaktu z Bogiem, chce czuć radość z bliskości Pana i jego łask: Przywróć mi radość z Twojego zbawienia i wzmocnij mnie duchem ochoczym!Podmiot szczerze wierzy, że Bóg ma moc odpuścić mu wszystkie winy, w jednym momencie je zmazać. Prosi, by Bóg nie odrzucał go od siebie ze względu na zło, które uczynił.
Dalej pragnienie oczyszczenia ewoluuje w pragnienie głoszenia słowa Bożego, bycia świadkiem dobroci i chwały Pana („Chcę nieprawych uczyć dróg twoich”).
Podmiot składa w ofierze swoje serce pokorne i skruszone, które jest dla Boga bardziej wartościowe niż całopalenia.
Ostatnia strofa nieco zmienia perspektywę komunikacyjną utworu. Okazuje się, że podmiot nie przemawia wyłącznie w swoim imieniu, ale prosi o łaskę oczyszczenia dla całego Syjonu - dla całego ludu Izraela. Prawdopodobnie ujawnił to dopiero na końcu, by wypowiadając się w pierwszej osobie liczby pojedynczej uzyskać większą siłę wyrazu. Wypowiadanie się w imieniu całego narodu także świadczy o możliwości utożsamienia podmiotu z królem Dawidem.
Psalm 51 jest wyznaniem człowieka, który dopuścił się złego czynu, przyznaje się do niego otwarcie, a jednocześnie wierzy w dobroć i miłosierdzie Boga. To piękny utwór o miłości i przebaczeniu.

NOWY TESTAMENT

Apokalipsa to księga prorocka Nowego Testamentu. Stanowi ona najbardziej tajemniczą z ksiąg drugiej części Biblii, św. Hieronim mawiał, że „każde słowo „Apokalipsy” zawiera tajemnicę”.

W Starym Testamencie znajduje się kilka podobnych opisów u Ezechiela, Izajasza i Daniela. Tradycyjnie autorstwo tej księgi przypisywane jest świętemu Janowi, ale najprawdopodobniej dzieło to spisał jakiś jego uczeń. Apokalipsa powstała na początku II wieku n.e. na terenie Azji Mniejszej. To właśnie chrześcijanie z tego terenu byli jej bezpośrednimi adresatami (Ap 1, 11). Jednak stanowczo trzeba zaznaczyć, że jest to dzieło o charakterze uniwersalnym.

Nazwa księgi pochodzi od greckiego słowa apokalypsis, co znaczy odkryć, odsłonić to, co ukryte, dlatego w języku polskim używamy terminu objawienie.

Apokalipsa jako gatunek biblijny jest wypowiedzią opisującą tajemnice czasów ostatecznych oraz objaśniającą sens dziejów. Kolejne wizje św. Jana przedstawiają: Boga zasiadającego na tronie oraz jego czcicieli (dwudziestu czterech Starców i cztery Zwierzęta), Baranka otwierającego „księgę zapisaną wewnątrz i na odwrocie, zapieczętowaną na siedem pieczęci”,
siedem trąb, Niewiastę, która porodziła Syna, Smoka przekazującego władze bluźnierczej Bestii, której służyła inna Bestia o tajemniczym imieniu 666. Po czym następuje wizja Baranka triumfującego na górze Syjon, a z nim 144 000 „nienagannych”, dalej wizja żniwa i winobrania, otwarcia świątyni Przybytku Świadectwa i siedem plag, spadających na ludzkość. Następnie pojawiają się obrazy upadku i zagłady Wielkiego Babilonu, ostatecznej walki Słowa Boga z Bestią, tysiącletniego królestwa, Sądu Ostatecznego i Miasta Bożego - Nowego Jeruzalem. Księga kończy się zapowiedzią niedalekiego powtórnym przyjściu Jezusa: Mówi Ten, który o tym świadczy: „Zaiste, przyjdę niebawem”. Amen. Przyjdź, Panie Jezu!
Konstrukcja tej księgi opiera się na ukazaniu serii symboli, co sprawia, że jest to niezwykle trudny utwór do interpretacji. W jednym ze swych listów św. Piotr pisze: To przede wszystkim miejcie na uwadze, że żadne proroctwo Pisma nie jest dla prywatnego wyjaśnienia. Nie z woli bowiem ludzkiej zostało kiedyś przyniesione proroctwo, ale kierowani Duchem Świętym mówili Boga święci ludzie. (2P 1,20-21)

Te słowa sugerują, że człowiek sam nie jest w stanie zrozumieć słów proroctwa, jednocześnie jednak św. Jan namawia do czytania jego księgi, mówi, że to księga, którą trzeba czytać już, teraz. Zdaje się, że Apokalipsa oddziałuje na czytelnika w jakiś inny, nie zrozumiały sposób, za pośrednictwem niezwykłych obrazów.
Dla literaturoznawców chyba nie najważniejszy okazuje się właściwy sens Apokalipsy, ale jej artystyczne przetworzenia i interpretacje oraz funkcjonowanie symboli w niej zawartych. Doi najważniejszych symboli o proweniencjach apokaliptycznych należą:
ALFA I OMEGA - symbol Chrystusa. Skrót drogi człowieka od Edenu do Sądu Ostatecznego.
BABILON - symbol zła, nierządu i rozpusty (przeciwstawiony Nowemu Jeruzalem).
BARANEK - symbol Chrystusa, przypominający, o tym, że został on złożony w ofierze. Baranek apokaliptyczny ma siedem oczu.
BESTIA - oznaczona symbolem 666, przypomina trochę leoparda, niedźwiedzia i lwa. Staje do walki zamiast Smoka.
CZTERECH JEŹDŹCÓW - Chrystus zwycięzca na koniu białym, Wojna na rydzym, Głód na karym, a Śmierć na bladym.
CZTERY ZWIERZĘTA - skrzydlate stworzenia oznaczające kolejnych ewangelistów.
GWIAZDA PIOŁUN - spada z nieba na dźwięk trąby trzeciego anioła, by zatruć wszystkie wody.
KLUCZ DAWIDA - symbol władzy. W interpretacji alegorycznej - krzyż.
KOBIETA ODZIANA W SŁOŃCE - stoi na księżycu, a wokół głowy ma wieniec z gwiazd dwunastu. To symbol Matki Boskiej albo triumfującego Kościoła.
NOWE JERUZALEM - miasto przeznaczone dla zbawionych, stępuje z nieba, posiada dwanaście bram, po trzy na każdą stronę świata.
SIEDEM - to najważniejsza z cyfr Apokalipsy, mamy tam siedem duchów, siedem pieczęci, siedem trąb, siedmiu aniołów, siedem lamp ognistych. Ta cyfra dotyczy wszystkiego, co boskie, święte, dostępne dla wybranych.
SMOK - siedmiogłowy, ziejący ogniem, jest utożsamiany z wężem-szatanem.
Istnieją interpretacje Apokalipsy odrzucającej jej uniwersalny charakter, stoją więc one w opozycji do interpretacji Kościoła. Wyróżniamy trzy takie interpretacje:
1. preterysyczna - uważa, że proroctwo to odnosi się do czasów zmagań Żydów z imperium rzymskim (I w. n.e). W tej interpretacji Bestia i Wielki Babilon to właśnie starożytny Rzym.

2. historyczna - odnosi to proroctwo do zdarzeń współczesnych; Bestia i Wielki Babilon są utożsamiane z szeregiem państw, organizacji i kościołów.
3. futurystyczna - odcina się od odnoszenia proroctwa do współczesności i twierdzi, ze jest to przepowiednia zdarzeń przyszłych, dotyczących końca świata.

PRZYPOWIEŚĆ (PARABOLA) to gatunek literatury moralistycznej o charakterze narracyjnym, w którym przedstawione postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz mają wagę jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i kolei losu. Świat przedstawiony przypowieści to zbiór sytuacyjnych wykładników jakiejś ogólnej prawdy moralnej, filozoficznej czy religijnej. Mimo że przypowieść często ma rozwiniętą fabułę, to zawsze pozostaje ona z racji swego przykładowego charakteru silnie uschematyzowana i uboga w realia, które podlegają tu rygorystycznej selekcji ze względu na nadrzędny sens utworu. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga przejścia od jej znaczenia literalnego do ukrytego znaczenia alegorycznego (alegoria) lub moralnego.
Odmianą przypowieści jest tzw. przykład (od łacińskiego exemplum), który równi się tym od typowej paraboli, że dla jego znaczenia ważna jest właśnie dosłowna warstwa fabularna, tak jak w przypowieści o bogaczu i Łazarzu. Ważne są tu postawy osobowe warte do naśladowania.
Przypowieści biblijne są zawsze wygłaszane przez Jezusa. Często po wygłoszeniu takiej przypowieści, Nauczyciel tłumaczy jej sens. Wygłaszając przypowieści Jezus odwołuje się do świata znanego swoim odbiorcom, stąd zrozumienie ich wymaga znajomości realiów tamtych czasów. Wartościowanie przypowieści Jezusowych jest jednoznaczne, przedstawiają one sytuacje moralne w sposób kontrastowy - postawy negatywne są napiętnowane, a pozytywne chwalone

PRZYPOWIEŚĆ O SIEWCY (MT 13,1-8) Siewca zaczął siać ziarno. Część padła na drogę, część na grunt skalisty, część między ciernie, część na ziemię żyzną. Pierwszą część rozdziobały ptaki, druga wydała szybko plon, ale spaliła się na słońcu, bo nie miała korzeni, trzecia nie wydała owoców. Jedynie czwarta część wydała wielokrotny plon.
Siewcą w tej przypowieści jest Bóg, który sieje ziarno słowa wśród ludu. Kolejne rodzaje gruntu to ludzie o różnych charakterach i usposobieniach:
- droga - ludzie, którzy słyszą słowo, ale zaraz porywa je szatan,
- grunt skalisty - ludzie, którzy początkowo radują się dobrą nowiną, ale szybko zapominają o niej, gdy tylko przestaje im być wygodna,
- grunt z cierniami - ludzie, którzy słuchają słowa, ale zajęci są doczesnymi sprawami.
- Ziemia żyzna - ci, którzy nie tylko słyszą słowo, ale również je przyjmują, i dzięki temu wydają owoc. To są prawdziwi chrześcijanie.
Przypowieść tę można odnieść do działalności Jezusa i różnych postaw, z jakimi zetknął się Zbawiciel na ziemi, głosząc Ewangelię. Ma ona także wymiar bardziej uniwersalny - przedstawia różne postawy odbioru Słowa Bożego w ogóle. Zwraca uwagę na to, że efektywność działania Boga w Jego Słowie zależy także od człowieka.

PRZYPOWIEŚĆ O MIŁOSIERNYM SAMARYTANINIE (ŁK 10, 30-37) Ważne dla interpretacji przypowieści są okoliczności jej opowiedzenia przez Jezusa (Łk 10,25-29). Przypowieść poprzedza rozmowa Jezusa z uczonym w prawie, który spytał się: Nauczycielu, co mam czynić, aby osiągnąć życie wieczne?
Jezus nie udzielił mu jednoznacznej odpowiedzi, ale odesłał do Prawa. Wtedy faryzeusz zacytował przykazanie miłości: Będziesz miłował Pana, Boga swego, całym swoim sercem, całą swoją duszą, całą swoją mocą i całym swoim umysłem; a swego bliźniego jak siebie samego
Chciał się jednak usprawiedliwić (może sam miał na sumieniu jakieś złe uczynki względem innych ludzi), spytał się więc Jezusa: „A kto jest moim bliźnim”? Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie jest odpowiedzią na to pytanie.
Pewien człowiek schodząc z Jerozolimy do Jerycha wpadł w ręce zbójców, którzy go ograbili i pozostawili rannego na drodze. Przechodzili koło niego i kapłan, i lewita, ale żaden nie pomógł leżącemu. Dopiero podróżujący Samarytanim, zobaczywszy go, opatrzył mu rany i zawiózł do gospody. Następnego dnia odjechał, ale pozostawił w gospodzie dwa denary, by opiekowano się rannym.
Jezus kończąc opowiadać tę historię, zadaje pytanie uczonemu w piśmie o to, kto okazał się bliźnim dla cierpiącego. Faryzeusz odpowiada „Ten, który mu okazał miłosierdzie”. Jezus przykazuje mu: „Idź, i ty czyń podobnie”.
Sensem tej opowieści jest odkrycie, że dobroć i miłość ludzka nie mierzy się według sprawowanej służby religijnej, ale według czynów wobec drugiego człowieka. Zaznaczyć trzeba, że miłosierny okazał się Samarytanin, czyli przedstawiciel ludu uznawanego przez Żydów za heretyków i mieszańców. Pozostałe postaci w przypowieści - kapłan i lewita - to osoby bardzo pobożne, które spieszą się do odprawiania swoich praktyk religijnych. Jezus chce pouczyć słuchających, że zewnętrzne praktyki nie są najważniejsze, liczy się człowiek. Przypowieść tę można więc interpretować także jako krytykę dewocji.
Biorąc pod uwagę okoliczności opowiedzenia przypowieści jest ona niejako rozwinięciem, uzasadnieniem przykazania miłości bliźniego. Jezus chce pokazać Izraelitom (a zwłaszcza uczonym w prawie), że bliźnim trzeba okazać się w stosunku do każdego człowieka, a zwłaszcza do tego, który potrzebuje pomocy. Bliźnim dla drugich może być także ten, który pomaga - niewierny, Samarytanin. Narodowość człowieka nie ma większego znaczenia, ponieważ nie jest związana w żaden sposób z tym, co świadczy o jego wartości - uczynkami miłosierdzia, wynikającymi z dobrej wewnętrznej postawy.

PRZYPOWIEŚĆ O SYNU MARNOTRAWNYM (ŁK 15,11-32) Pewien człowiek miał dwóch synów. Młodszy przyszedł do niego, poprosił o połowę należnego mu majątku i udał się w świat. Gdy wydał już całe swoje pieniądze, w kraju w którym przebywał nastał głód. Najął się do pasania świń, chciał się nasycić strąkami, którymi żywiły się zwierzęta, ale nikt mu ich nie dawał. Pomyślał wtedy, że w domu jego ojca nawet najemnicy mają chleba pod dostatkiem i postanowił pójść ukorzyć się przed ojcem i poprosić go o pracę. Gdy był już niedaleko domu, ujrzał go ojciec, wzruszony wybiegł mu naprzeciw i ucałował z radością. Kiedy syn zwrócił się do ojca z pokorą, mówiąc, że zgrzeszył i nie jest godzien nazywać się jego synem, ojciec rozkazał sługom przynieść najlepsze szaty, pierścień i sandały dla syna, po czym ogłosił ucztę powitalną. Tymczasem starszy syn przebywał na polu. Dowiedziawszy się o zajściach, rozgniewał się straszliwie i spytał z wyrzutem ojca: Oto tyle lat ci służę i nigdy nie przekroczyłem twojego rozkazu; ale mnie nie dałeś nigdy koźlęcia, żebym się zabawił z przyjaciółmi. Skoro jednak wrócił ten syn twój, który roztrwonił twój majątek z nierządnicami, kazałeś zabić dla niego utuczone cielę. Na te słowa odpowiedział mu ojciec: Moje dziecko, ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje do ciebie należy. A trzeba się weselić i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył, zaginął, a odnalazł się.

Jak pisał Jan Paweł II w Encyklice Dives in misericordia: Przypowieść o synu marnotrawnym wyraża w sposób prosty i dogłębny rzeczywistość nawrócenia. Nawrócenie jest najbardziej konkretnym wyrazem działania miłości i obecności miłosierdzia w ludzkim świecie. Właściwym i pełnym znaczeniem miłosierdzia nie jest samo choćby najbardziej przenikliwe i najbardziej współczujące spojrzenie na zło moralne, fizyczne czy materialne. W swoim właściwym i pełnym kształcie miłosierdzie objawia się jako dowartościowywanie, jako podnoszenie w górę, jako wydobywanie dobra spod wszelkich nawarstwień zła, które jest w świecie i w człowieku.
Każda z postaci przypowieści symbolizuje pewną postawę. Ojciec to oczywiście Bóg - miłosierny, przebaczający, zapominający o grzechach ludzi, jeśli tylko przyznają się oni do winy. Młodszy syn to człowiek grzeszny, popełniający błędy, marnujący dary Boga,

Warto zwrócić także uwagę na sytuację, w której Jezus wygłasza tę przypowieść. Poprzedzają je przypowieści o zagubionej owcy i zgubionej drachmie. Po tej przypowieści następuje przypowieść o rządcy, który darował długi podwładnym swego pana. Wszystkie te przypowieści są opowiedziane w momencie, gdy do Chrystusa zbliżali się celnicy i grzesznicy, aby go słuchać. Nie podobało się to faryzeuszom, który uważali kontakt z takimi osobami za hańbiący. Chrystus opowiada więc przypowieści o miłosierdziu, przebaczeniu, o tym, że Bóg ukochał także (a może: przed wszystkim) tych, którzy zgrzeszyli.

PRZYPOWIEŚĆ O ROBOTNIKACH W WINNICY (MT 20,1-16)Królestwo niebieskie podobne jest do gospodarza, który przez cały dzień najmował robotników do swej winnicy, a wieczorem każdemu wypłacił taką samą pensję i tym co rozpoczęli pracę rano i tym co pracowali tylko godzinę. Na to oburzyli się robotnicy: „Ci ostatni jedną godzinę pracowali, a zrównałeś ich z nami, którzyśmy znosili ciężar dnia i spiekoty”. Na to odrzekł jednemu z nich: „Przyjacielu, nie czynię ci krzywdy; czy nie o denara umówiłeś się ze mną? Weź, co twoje i odejdź! Chcę też i temu ostatniemu dać tak samo jak tobie. Czy mi nie wolno uczynić ze swoim, co chcę? Czy na to złym okiem patrzysz, że ja jestem dobry?”
Tematem przypowieści jest boska sprawiedliwość i dobroć. Z jednej strony robotnicy pracujący cały dzień słusznie się zbuntowali - zgodnie z ludzkim rozumieniem sprawiedliwości ktoś, kto pracował cały dzień, powinien dostać więcej pieniędzy niż człowiek, który na pracy spędził tylko jedną godzinę. Gospodarz nie krzywdzi jednak robotników, którzy najwięcej pracowali - umówił się z nimi o denara i tyle im wypłaca. Jak się okazuje, sprawiedliwość, jaką kieruje się Bóg, okazuje się niepojęta dla człowieka. Bóg tak jak gospodarz tej winnicy kieruje się przede wszystkim pragnieniem czynienia dobra, uszczęśliwiania jak największej ilości ludzi.
Przypowieść o robotnikach w winnicy można odnieść do sytuacji, kiedy ktoś z naszego otoczenia doświadcza dobroci innych, bezinteresownej pomocy, niespodziewanego sukcesu. Może wtedy zrodzić się w nas pytanie: dlaczego on, a nie ja? Jezus przestrzega przed taką zazdrością. Miłość Boga, Jego dary nie są czymś, na co można sobie zasłużyć dobrymi uczynkami czy jakąkolwiek inną pracą. Bóg chce dawać ludziom więcej, niż oni na to zasługują - tak jak robotnikom pracującym tylko godzinę zapłacił jak za cały dzień pracy.
W węższym sensie przypowieść można odnieść do sytuacji zbawienia. Robotnikami pracującymi cały dzień będą ludzie, którzy od najwcześniejszych lat młodości są pobożni, podążają za Bogiem, żyją zgodnie z Jego przykazaniami. Robotnikami pracującymi tylko godzinę są osoby, które pod koniec życia się nawróciły i zostały przez Boga przyjęte do nieba (jak chociażby Dobry Łotr na krzyżu). Przypowieść uczy nas, że nie powinniśmy zazdrościć innym Bożych łask, ale cieszyć się, gdy innych ludzi spotyka dobro.

PRZYPOWIEŚĆ O TALENTACH (MT 25,14-30) Z królestwem niebieskim jest jak z człowiekiem, który wybierając się w daleką podróż przekazał swój majątek służbie. Jednemu dał pięć talentów, drugiemu dwa, a trzeciemu jeden. Służący, którzy otrzymali pięć i dwa talenty, puścili je w obieg i zyskali drugie tyle. Trzeci sługa, który otrzymał jeden talent, zakopał go w ziemi. Gdy pan powrócił, zaczął rozliczać się ze wszystkimi. Gdy pierwsi dwaj przynieśli mu pomnożone talenty, pochwalił każdego z nich słowami: „Dobrze, sługo dobry i wierny! Byłeś wierny w rzeczach niewielu, nad wieloma cię postawię: wejdź do radości swego pana”
Trzeci sługa przyniósł otrzymany od pana jeden talent i powiedział: „Panie, wiedziałem, żeś jest człowiek twardy: żniesz tam, gdzie nie posiałeś, i zbierasz tam, gdzie nie rozsypałeś. Bojąc się więc, poszedłem i ukryłem twój talent w ziemi. Oto masz swoją własność!”
Pan rozgniewał się na te słowa i kazał odebrać talent trzeciemu słudze i oddać temu, który ma dziesięć talentów. „Każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma”
Rozkazał też trzeciego sługę, jako nieużytecznego, wyrzucić na zewnątrz, w ciemności, gdzie będzie „płacz i zgrzytanie zębów”.
Jednoznacznym tematem przypowieści jest problem pomnażania Bożych darów. Właściciel symbolizuje Boga, a trzej słudzy - trzy postawy ludzkie, związane z przyjmowaniem i gospodarowaniem tym, co od Boga otrzymaliśmy.
Każdy ze sług otrzymał od właściciela inną liczbę talentów. Od razu nasuwa się przypuszczenie o niesprawiedliwość - dlaczego pierwszy z nich dostał pięć, a inny tylko jeden? Podobnie jest w naszym życiu - niektórzy są bogatsi, inni biedni, jedni mądrzejsi, inni mniej inteligentni, i często nie zależy to od ich osobistego wysiłku. Przypowieść o talentach wyjaśnia tę pozorną Bożą niesprawiedliwość. Jeden talent to około 34 kilogramów złota - jest to więc niewyobrażalne bogactwo. Trzeci sługa nie został więc pokrzywdzony, została mu ofiarowana przeogromna suma. Pierwsze przesłanie przypowieści związane jest więc z naszym obowiązkiem wdzięczności Bogu za wszystko, czym nas obdarza - bo każdy dar od Boga jest drogocenny.

Drugim aspektem przypowieści jest gospodarowanie talentami. Jezus pochwala postawę sług, którzy „puścili w obrót” swoje talenty, a gani tego, który zakopał go w ziemi. Dary od Boga trzeba bowiem nie tylko przyjmować, ale także je wykorzystywać. Trzeci sługa nie zrobił tego, ponieważ bał się swego pana, uważał go za człowieka surowego. Może obawiał się, że nie odbierze swojego talentu z zyskiem? Właściciel zachował się wobec niego adekwatnie do jego przekonania - potraktował go surowo.
We współczesnym język polskim słowo „talent” oznacza zdolności nie wypracowane, ale dane poszczególnym ludziom przez los. Przypowieść zobowiązuje nas do wykorzystywania tych talentów w wąskim sensie, jako zdolności. Talentem może być jednak nie tylko umiejętność, ale każdy dar - cecha charakteru, a także wydarzenie, drugi człowiek. Przypowieść o talentach zachęca nas do niepozostania obojętnymi wobec tego daru.

PRZYPOWIEŚĆ O ZGUBIONEJ OWCY (ŁK 15,1-7)Punktem wyjścia do opowiedzenia tej przypowieści jest sytuacja, kiedy Jezus przebywa i spożywa posiłek z celnikami i grzesznikami. Oburzają się na to faryzeusze, krytykując Jezusa za tak bliski kontakt z osobami nieczystymi. Wtedy Jezus opowiada przypowieść o zagubionej owcy.
Przypowieść rozpoczyna pytanie retoryczne: „Któż z was, gdy ma sto owiec, a zgubił jedną z nich, nie zostawia dziewięćdziesięciu dziewięciu na pustyni i nie idzie za zagubioną, aż ją znajdzie?”
W tym zdaniu Jezus odwołuje się do dobrej woli i troskliwości słuchaczy, stawiając ich w sytuacji bycia pasterzem. Czym charakteryzuje się człowiek, który jest dobrym pasterzem? Troszczy się on o każdą owcę z osobna, a gdy jedna z nich zgubi się, porzuca pozostałe mnóstwo, aby tylko ratować tę jedną. Takie postępowanie wydaje się mało ekonomiczne, pasterz nie kieruje się jednak ekonomią, ale dobrem każdej owcy - ponieważ za każdą z nich czuje się odpowiedzialny. Gdy zaś odnajdzie zagubioną, cieszy się niezmiernie i sprasza przyjaciół, aby wraz z nim świętowali to radosne wydarzenie.
Podając jako przykład dobroć ludzką Jezus chce nam przekazać pewne prawdy o dobroci Boga. Skoro człowieka stać na poświęcenie w stosunku do owcy, która jest pod jego opieką, to czyż nie okaże większego miłosierdzia i determinacji Bóg, gdy jedno z jego dzieci pogubi się na swojej drodze? Jezus mówi o tym w słowach: „Tak samo w niebie większa będzie radość z jednego grzesznika, który się nawraca, niż z dziewięćdziesięciu dziewięciu sprawiedliwych, którzy nie potrzebują nawrócenia”
Przypowieść ta jest więc obrazem troski Boga o to, co małe, cierpiące, zagubione i potrzebujące pomocy. Bóg jest dobrym pasterzem - zrobi wszystko, by pomóc nam, swoim owcom, w potrzebie.

LISTY ŚW. PAWŁA Chociaż nie wszystkie z trzynastu przypisywanych św. Pawłowi listów są rzeczywiście jego autorstwa, to niewątpliwie wpłynął on w sposób znaczący na rozwój refleksji teologicznej. Św. Paweł musiał być człowiekiem o niezwykłej osobowości, świadczy o tym przede wszystkim jego biografia, przekazywana przez tradycję. Paweł z Tarsu był synem Żyda i jednocześnie obywatela rzymskiego, otrzymał gruntowne wykształcenie, jako uczony rabin okazał się bezwzględnym prześladowcą chrześcijan. Jak dowiadujemy się z Dziejów Apostolskich, podczas jednej z podróży Szaweł (tak brzmiało pierwotnie jego imię) spotkał na drodze pod Damaszkiem Chrystusa, który kazał mus się ochrzcić, by ten mógł potem zostać wielkim apostołem pogan. Po nawróceniu odbył kilka podróży misyjnych, w czasie których założył kościoły chrześcijańskie na terenie Azji Mniejszej oraz Grecji.
Autentyczność jego autorstwa potwierdzono w przypadku następujących listów: 1. List do Tesaloniczan, 1. i 2. List do Koryntian, List do Galatów, List do Rzymian, List do Filemona. Pozostałe są prawdopodobnie chociaż w części dziełem jego uczniów bądź naśladowców.
Jako formy epistolarne Listy św. Pawła skierowane są do konkretnych odbiorców, w większości do wspólnot chrześcijańskich o korzeniach żydowskich, co nie jest bez znaczenia dla języka, symboliki, jakim posługuje się autor, pozostałe listy kieruje do konkretnej osoby (np. List do Tymoteusza). Właściwie każdy list jest odpowiedzią na jakieś pytanie, zagadnienie, co trzeba uwzględnić przy interpretacji. Tradycyjnie dzieli się Listy Pawłowe na trzy grupy:
1. listy główne (ewangeliczne):
- do Rzymian
- do Galatów
- pierwszy i drugi do Koryntian
- pierwszy i drugi do Tesaloniczan
2. listy więzienne (prawdopodobnie powstały w czasie pobytu Pawła w więzieniu):
- do Filipian
- do Efezjan
- do Kolosan
- do Filemona
3. listy pasterskie (to listy skierowane do jego uczniów i współpracowników):
- do Tytusa
- pierwszy i drugi do Tymoteusza
Tematem tych listów jest poza nauką o Chrystusie, jego życiu, śmierci i Zmartwychwstaniu, przede wszystkim teologia stosowana. Paweł pisze, jak żyć stosując się do nauki Chrystusa, jak go czcić i jak wypełniać prawa boskie. Mowa tu o różnych zagadnieniach, czasem z punktu widzenia współczesnego czytelnika błahych, jak np. uwagi dotyczące stroju i nakrycia głowy kobiety, ale istotnych dla ówczesnych pierwszych chrześcijan. Oczywiście główne rozważania dotyczą tak prymarnych spraw, jak życie według Ducha Świętego, co to znaczy być chrześcijaninem, czym jest Kościół, itd.

HYMN O MIŁOŚCI W pierwszym Liście do Koryntian znajduje się jeden z najsławniejszych fragmentów Pisma Świętego - Hymn o miłości (1 Kor 13, 1-13). Utwór ten jest pieśnią pochwalną, a jednocześnie swoistą definicją miłości. Tak więc próbując zinterpretować ten hymn, należy w pierwszej kolejności zadać sobie pytanie, o którą z miłości chodzi Pawłowi. Agape, Philia czy Eros jest tematem jego wypowiedzi? Czy to rozróżnienie można w ogóle zastosować do miłości o której mówi apostoł?
Z treści hymnu, a w szczególności z rozdziału poprzedzającego go w Piśmie Świętym, możemy domyślać się, że chodzi o miłość, która jest najwyższym darem, niezbędnym do pełnego korzystania z charyzmatów Ducha Świętego. Oto słowa bezpośrednio poprzedzające hymn: Wy przeto jesteście Ciałem Chrystusa i poszczególnymi członkami. I tak ustanowił Bóg w Kościele najprzód apostołów, po wtóre proroków, po trzecie nauczycieli, a następnie tych, co mają dar czynienia cudów, wspierania pomocą, rządzenia oraz przemawiania rozmaitymi językami. Czyż wszyscy są apostołami? Czy wszyscy prorokują? Czy wszyscy są nauczycielami? Czy wszyscy mają dar czynienia cudów? Czy wszyscy posiadają łaskę uzdrawiania? Czy wszyscy przemawiają językami? Czy wszyscy potrafią je tłumaczyć? Lecz wy starajcie się o większe dary: a ja wam wskażę drogę jeszcze doskonalszą.
Miłość jest tym „większym darem”, który może być udziałem każdego człowieka, jeśli się on o niego postara. To równocześnie wywyższenie każdego człowieka, przewyższające łaskę, jakiej dostępuje prorok czy kapłan. Pierwsze wersety utworu mówią o miłości jako o warunku istnienia: Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, / a miłości bym nie miał, / stałbym się jak miedź brzęcząca / albo cymbał brzmiący. / Gdybym też miał dar prorokowania / i znał wszystkie tajemnice, / i posiadał wszelką wiedzę, / i wszelką [możliwą] wiarę, tak iżbym góry przenosił. / a miłości bym nie miał, / byłbym niczym. / I gdybym rozdał na jałmużnę całą majętność moją, / a ciało wystawił na spalenie, / lecz miłości bym nie miał, / nic bym nie zyskał.
Okazuje się bowiem, że wszystkie przymioty i uczynki pobożnych ludzi nic nie znaczą bez miłości, nawet wiara góry przenosząca. Zauważmy, że wersety te wcale nie definiują miłości, ale jedynie ukazują w jakim stosunku znajduje się ona do innych wartości ważnych dla pobożnego człowieka. Miłość okazuje się niezbędną podstawą nie tylko do tego by być przewodnikiem ludu, ale by złożyć prostą ofiarę.

Następne wersety również nie mówią wprost, czym jest miłość, wymieniają jedynie szereg jej cech: cierpliwość, łaskawość. Resztę cech poznajemy za sprawą negacji: Miłość nie zazdrości, / nie szuka poklasku, / nie unosi się pychą; / nie dopuszcza się bezwstydu, / nie szuka swego, / nie unosi się gniewem, / nie pamięta złego; / nie cieszy się z niesprawiedliwości, / lecz współweseli się z prawdą.
Paweł nie tłumaczy, do jakiej kategorii pojęć należy miłość, nawet nie nazywa jednoznacznie jej przymiotów, za to mówi, jak nie postępuje człowiek miłujący. Miłość przyjmuje tu postać osobową: szuka, pamięta. Utwór ten ma poza pochwalnym, również dydaktyczny charakter, może właśnie funkcja dydaktyczna jest tu najważniejsza, szczególnie biorąc pod uwagę fakt, że Listy św. Pawła w ogóle służą nauce. Kolejny fragment można odczytać, jako propozycję pewnej postawy ufności człowieka wobec otaczającej go rzeczywistości. Paweł pisze: Wszystko znosi, / wszystkiemu wierzy, / we wszystkim pokłada nadzieję, / wszystko przetrzyma.
Wszystko? To znaczy również cierpienie, ból, utratę majątku i rodziny, np. jak starotestamentalny Hiob? Albo jak Maryja, mówiąca: „Niech mi się stanie według słowa twego”? Człowiek miłujący ufa drugiemu człowiekowi, a przede wszystkim Bogu, który włada jego losem. Ufa, że Bóg go miłuje.
Miłość jest nieustająca i pełna, poza tym jest przymiotem człowieka dojrzałego. Paweł daje również zapowiedź przyszłego, wyraźnego widzenia, spotkania z Bogiem i poznania go. Hymn kończy się pochwałą miłości: Tak więc trwają wiara, nadzieja, miłość - te trzy: / z nich zaś największa jest miłość.

Pytanie pozostaje otwarte, Paweł nie wyjaśnia, czym jest miłość, ale ustawia ją w hierarchii wartości na najwyższej pozycji. A może jednak wyjaśnia? Jak Jezus nauczał o miłości, jak nie świadectwem własnego życia, przecież nie głosił traktów teologicznych. Posługiwał się również przypowieściami, które przede wszystkim nauczały za pomocą obrazów, przykładów. Paweł po to uosabia miłość, by pokazać jak ona się przejawia, że nie sprowadza się ona do niczego innego jak do tych przejawów. Miłość u świętego Pawła sprowadza się do relacji z innym człowiekiem i Bogiem oraz do postawy wobec świata. To postawa pozbawiona egoizmu, jednocześnie pełna ufności opartej na odwzajemnieniu miłości Boga.

PRZEKŁADY BIBLII Biblia w oryginale powstawała w trzech językach. Stary Testament pisany był głównie po hebrajsku, z fragmentami greckimi i aramejskimi, natomiast Nowy Testament to (za wyjątkiem Ewangelii św. Mateusza napisanej prawdopodobnie po aramejsku) tekst grecki.

STAROŻYTNE

Septuaginta Przekład z języka hebrajskiego na grecki, dokonany w II wieku przed Chrystusem. Setptuaginta - oznacza siedemdziesiąt, gdyż przekładu miało dokonać 70 uczonych, którzy w 70 dni przetłumaczyli tekst aramejski i hebrajski na grekę. Bardzo interesujące rękopisy Septuaginty odkryto w XX wieku. Septuaginta jest do dzisiaj używana w kościołach prawosławnych jako przekład kanoniczny (w jej skład wchodzi czasem księga nieobecna w naszych Bibliach: 3 Księga Machabejska oraz Psalm 151; dodatkowo - już poza kanonem - bywają w niej umieszczane starożytne apokryfy: 4 Księga Machabejska, Ody i Psalmy Salomona).
Wulgata Wulgata to przekład na łacinę z języka hebrajskiego (księgi protokanoniczne Starego Testamentu), aramejskiego (Księga Tobiasza i Księga Judyty) i greckiego (pozostałe księgi deuterokanoniczne, Psalmy i Nowy Testament - niektórzy historycy mówią, że część z tych ksiąg stanowiła rewizje przekładu starołacińskiego w oparciu o manuskrypty greckie).
Przekładu dokonał św. Hieronim w latach 390-405 po Chrystusie. W ciągu następnych stuleci Wulgata zdobył sobie pozycję „oficjalnego” tłumaczenia w Kościele Zachodnim i pozostaje nim do dzisiaj. Wpisała się również w historię cywilizacji zachodniej jako pierwsza drukowana książka (1456, Gutenberg). W XVI wieku Sobór Trydencki potwierdził, że jest to autentyczna wersja Bożego Słowa. Do czasu publikacji encykliki Divino afflante Spiritu (1943) Wulgata stanowiła podstawę katolickich przekładów Biblii. Obecnie obowiązują współczesne przekłady z języków oryginalnych.

POLSKIE

Przekłady Biblii na język polski odegrały ogromną rolę w kształtowaniu naszego języka narodowego. Wraz z szerzenie się wiary chrześcijańskiej w Polsce powoli przybywało tłumaczeń kolejnych fragmentów Pisma Świętego. Do najczęściej tłumaczonych należały psalmy oraz Ewangelie. Do największych arcydzieł polskiego piśmiennictwa średniowiecznego zaliczamy np. Psałterz Floriański oraz Psałterz Puławski. W XVI wieku Psalmy przetłumaczył Jan Kochanowski (Psałterz Dawidów), do znanych przekładów literackich Biblii należą także przekłady pióra Czesława Miłosza: Księga Psalmów, Księga Hioba, Ewangelia św. Marka
Pierwszym drukowany polski przekład całego Pisma Świętego jest tzw. Biblia Leopolity z 1561 roku. Tłumaczona z Wulgaty na zlecenie rodziny Szarffenbergów przez księdza Jana Nicza ze Lwowa (pseudonim Leopolita znaczy „Lwowianin”), który był między innymi wykładowcą Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od nazwiska zleceniodawców pochodzi inna nazwa przekładu tzn. Biblia Szarffenbergowska. Przekład dedykowano Zygmuntowi Augustowi. Tłumaczenie to uchodzi za niezbyt udane pod względem językowym.
Biblia Brzeska z roku 1563 to pierwszy całościowy przekład Biblii na polski z języków oryginalnych. Ten przepięknie wydany przekład kalwiński powstał na zlecenie księcia Mikołaja Radziwiłła (dlatego nazywa się ją Biblią Radziwiłłowską), a dedykowany był królowi Zygmuntowi Augustowi. Przekład objął również księgi deuterokanoniczne. Novum w tym wydaniu była numeracja wersetów. To przekład pisany piękną polszczyzną, który czyta się przyjemnie również dzisiaj. Przekład ten jest przykładem nowoczesnego (choć sięgającego starożytności...) podejścia komunikacyjnego, które zaleca tłumaczenie sensów a nie słów.
1574 to rok wydania Biblii Nieświeskiej, czyli przekład ariańskiego pastora Szymona Budnego z języków oryginalnych. Powodem podjęcia pracy przez Budnego była chęć lepszej wierności oryginalnemu tekstowi (podejście filologiczne). Stary Testament tłumaczono z hebrajskiego. Językowo uważana za dużo słabszą od Biblii Brzeskiej (m.in. liczne hebraizmy).
Biblia ks. Jakuba Wujka została wydana w 1599. Przekład napisany został pięknym językiem, który może podobać się do dziś. Uważa się ten przekład za arcydzieło polskiej literatury. Wujek był gruntownie wykształconym jezuitą, posiadającym znajomość języków biblijnych i współczesnych.

W 1632 wydano Biblię Gdańską - przekład luterański, dokonany przez Daniela Mikołajewskiego. Powstawała w latach 1604-1632. Podstawą dla tłumaczenia były języki oryginalne. Przekład obejmuje także księgi deuterokanoniczne. Niezwykle wierny językowi oryginałów.
W 1965 roku ukazała się Biblia Tysiąclecia, opracowana przez polskich biblistów pod redakcją benedyktynów tynieckich, tłumaczona z oryginału. Jest to obowiązujący obecnie w Kościele Katolickim przekład Biblii.

GATUNKI BIBLIJNE

PRZYPOWIEŚĆ - inaczej zwana PARABOLĄ, to zazwyczaj krótki utwór narracyjny, który w następstwie interpretacji alegorycznej ujawnia głębszy i bardziej ogólny sens.
PROROCTWO - zapis prawdy objawionej, często wizja przyszłości narodu. Ważną rolę odgrywa tu osobowość i losy proroka. Szczególnym rodzajem proroctwa jest APOKALIPSA, która traktuje o losach całego świata, posługując się tajemniczą symboliką (oprócz Apokalipsy św. Jana zachowało się kilka apokryfów należących do tego gatunku).
PSALM - hebrajska pieśń religijna, łącząca cechy modlitwy i hymnu.
Inne gatunki to: opowiadanie historyczne, saga rodu, epos, poemat, nowela, kronika, dialog filozoficzny, list, pieśń, hymn, modlitwa, kazanie, aforyzm, sentencja, tren. Trzeba jednak przy tym pamiętać, że większość tekstów biblijnych określa się nazwami gatunkowymi, które powstały w o wiele późniejszych epokach niż one same.

STYL BIBLIJNY Nie jest łatwo jednoznacznie określić styl biblijny, przede wszystkim ze względu na wielogatunkowość tej Księgi. Każdy gatunek niesie ze sobą większe bądź mniejsze wymagania stylistyczne. Innym problemem jest mnogość autorów, z których każdy opisał nieco inaczej. Są miejsca w Biblii, które zaliczamy do arcydzieł poezji światowej, a inne to tylko suche wyliczenie imion przedstawicieli kolejnych pokoleń narodu wybranego. Rozpiętość stylistyczna jest duża, ale mimo wszystko możemy mówić o kilku dominujących tendencjach stylu biblijnego:
1. Wypowiedź często występuje w formie nakazu, apelu, upomnienia (zdania rozkazujące i apostrofy).
2. Autorzy biblijni posługują się zazwyczaj długimi, rozbudowanymi, wielokrotnie złożonymi zdaniami, co owocuje nadmiarem spójników.
3. W wielu miejscach słychać ton patetyczny i podniosły, charakterystyczny dla bezpośrednich zwrotów do Boga.
4. W tekście odnajdziemy wiele symboli oraz alegorii.
5. Występują środki oddziałujące na emocje czytelnika.
6. Obecnych jest wiele zdań wykrzyknikowych i pytań retorycznych.
7. Poszczególne fragmenty charakteryzują się paralelizmem (na różnych poziomach: leksykalnym, składniowym) oraz symetrią.
8. Przyroda i Bóg są poddawane antropomorfizacji.
9. Występuje niewielki zakres synonimicznych określeń.
10. Tekst jest nasycony równoważnikami zdań.
11. Proza w wielu miejscach podlega rytmizacji.
12. Często pojawia się charakterystyczny szyk inwersyjny.

NAWIĄZANIA W LITERATURZE Biblia od wieków niezmiennie pozostaje źródłem inspiracji właściwie dla wszystkich dziedzin sztuki. Zajmuje bardzo ważne miejsce w europejskiej kulturze i tożsamości. Pismo Święte to skarbnica symboli, archetypów oraz toposów literackich.

Nawiązania literackie (przykłady):
Średniowiecze: poezja religijne (Bogurodzica, Żale Matki Bożej pod krzyżem, twórczość Władysława z Gielniowa);
Renesans: J. Kochanowski - Psałterz Dawidów, Czego chcesz od nas, Panie, Zuzanna; P. Skarga - Kazania sejmowe ; M. Rej - Żywot Józefa ; M. Sęp Szarzyński - Rytmy, abo wiersze polskie
Barok: poezje D. Naborowskiego, W. Potockiego, J. Baki, W. Kochowskiego
Oświecenie:: F. Karpiński - Pieni nabożne ; K. Benisławska - Pieśni sobie śpiewane
Romantyzm: A. Mickiewicz - Dziady, cz.III, Księgi narodu polskiego, Księgi pielgrzymstwa polskiego ; J. Słowacki - Smutno mi, Boże, Anhelli ; poezja C. K. Norwida; Z. Krasiński - Nie-boska komedia , Irydion ;
Pozytywizm: Sienkiewicz- Qvo vadis ; B. Prus - Palcówka ;
Młoda Polska: - hymny Kasprowicza (motyw apokalipsy), motyw franciszkański u Kasprowicza i Staffa
Literatura współczesna: C. Miłosz - Piosenka o końcu świata ; W. Szymborska - Żona Lota ; twórczość J. Twardowskiego; T. Konwicki - Mała Apokalipsa ; T. Rózewicz - drewno;
Literatura powszechna: M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata ; M. Twain ; J. Steinbeck, Na wschód od Edenu ; T. Mann Józef i jego bracia ; L. Tołstoj Zmartwychwstanie i wiele innych.

Nawiązania w sztukach plastycznych (przykłady):
- Leonardo da Vinci, Ostatnia wieczerza
- Michał Anioł, Sąd Ostateczny
- Albrecht Durer, cykl Apokalipsa
- Rafael Santi, Złożenie do grobu, Święta Rodzina, Madonna sykstyńska
- Wit Stwosz - ołtarz w Kościele Maraickim
- Michał Anioł, Pieta

- Rembrant, Caravaggio, Rubens - sceny ofiary z Izaaka
- Pieter Bruegel Starszy, Wieża Babel

Nawiązania w muzyce:
- J. S. Bach - pasje wg św. Mateusza i św. Jana, Magnificat
- G. F. Heandel - oratorium Mesjasz
- K. Szymanowski, Stabat Mater
- K. Penderecki, Dies irae

TOPSY I ARCHETYPY

Biblijne archetypy:
- Maryja - matka cierpiąca (Maryja)
- Judasz - zdrajca, mający wyrzuty sumienia
- Mojżesz - mędrzec, przewodnik
- Maria Magdalena - nawrócona grzesznica
- Hiob - człowiek cierpiący bez winy
- Kain - bratobójca
- Św. Paweł - nawrócony grzesznik
- Prorocy starotestamentowi
- Syn marnotrawny
- Samarytanin - człowiek miłosierny, współczujący

Biblijne toposy:
- relacja nauczyciel-uczeń (uczniowie) - Jezus i Apostołowie
- pielgrzymka ludu do ziemi obiecanej - Izraelici
- raj utracony (Eden)
- apokalipsa
- śmierć męczeńska i zmartwychwstanie (Jezus)
- miasto rozpusty (Sodoma i Gomora, Babilon)
- kuszenie (kuszenie Jezusa na pustyni)

Związki frazeologiczne, które swoje źródło mają w Biblii, określa się mianem biblizmów.
CIEMNOŚCI EGIPSKIE - ciemność zupełna, całkowita, nieprzenikniona. Związek ten nawiązuje do biblijnej historii plag egipskich (Wj 7,14-10,29), kiedy to Bóg za pośrednictwem Mojżesza i Aarona pragnął uwolnić naród izraelski z rąk Faraona.
ZAKAZANY OWOC - grzech, pokusa. Frazeologizm ten wywodzi się z historii pierwszych rodziców, Adama i Ewy, którzy, zrywając owoc z drzewa poznania dobra i zła, okazali Bogu nieposłuszeństwo, co w konsekwencji sprowadziło na całą ludzkość cierpienie i niedoskonałość.
TRĄBY JERYCHOŃSKIE - przeraźliwy, silny dźwięk. Nawiązuje do historii miasta Jerycha, które Izraelici z Jozuem na czele zdobyli, grając na siedmiu trąbach z baranich rogów, siódmego dnia obalili mury miasta. (Joz 6, 1-21)
SODOMA I GOMORA - miejsce rozpusty i rozwiązłości, braku zasad moralnych. Te miasta zostały zniszczone przez Boga z powodu rozpusty tam panującej (Rodz 19, 1-29).
WIEŻA BABEL - - niemożność porozumienia się, bałagan, nieporozumienia.
RZUCAĆ PERŁY PRZED WIEPRZE - ofiarowywać coś wartościowego komuś, kto na to nie zasługuje i nie potrafi tego docenić; „Nie dawajcie psom tego, co święte, i nie rzucajcie swych pereł przed świnie, by ich nie podeptały nogami, i obróciwszy się, was nie poszarpały” (Mt 7,6)
SALOMONOWY WYROK - wyrok sprawiedliwy, mądry.
Z PUSTEGO I SALOMON NIE NALEJE - istnieją sprawy, których nawet najmądrzejsi tego świata nie są w stanie rozwiązać.
POCAŁUNEK JUDASZA (bądź JUDASZOWY POCAŁUNEK) - zdrada, podstęp, gest fałszywy, nieszczery, dwulicowy.
ALFA I OMEGA - ktoś, kto wszystko wie z danej dziedziny, najwyższy autorytet, guru.
HIOBOWE WIEŚCI - wieści smutne, tragiczne, fatalne.
JUDASZOWY GROSZ - zapłata za zdradę.
MANNA Z NIEBA - niespodziewany dar.
PLAGI EGIPSKIE - olbrzymie nieszczęścia. W Księdze wyjścia Egipt nawiedziły następujące plagi: krew w Nilu, żaby, komary, muchy, zaraza bydła, wrzody, grad, szarańcza, ciemności, śmierć pierworodnych.
RZEŹ NIEWINIĄTEK - zdarzenie, w którym padło wiele niewinnych ofiar.

SYN MARNOTRAWNY - osoba, która zbłądziła, ale potrafiła się do tego przyznać.
WDOWI GROSZ - dar cenny nie ze względu na realną wartość, ale na ogrom wyrzeczenia, jakie poniósł ofiarodawca.
ZAMIENIĆ SIĘ W SŁUP SOLI - znieruchomieć z zaskoczenia lub zdziwienia, nie wiedzieć, co powiedzieć i zrobić.
ŻONA LOTA - osoba charakteryzująca się nieposkromioną ciekawością.
MISKA SOCZEWICY - oddanie czegoś bardzo cennego za coś, co nie jest wiele warte. Wyrażenie pochodzi z przypowieści o Ezawie, który wyrzekł się pierworództwa za miskę soczewicy.
UMYWAĆ OD CZEGOŚ RĘCE - zrzucać z siebie odpowiedzialność. Ten gest wykonał Piłat, który nie chciał brać na siebie odpowiedzialności za śmierć Chrystusa.


HOMER O Homerze wiemy bardzo niewiele, a problemy z odtworzeniem jego biografii potęgowane są podejściem starożytnych dziejopisów do kwestii biografii ważnych postaci. W starożytności po prostu wierzono, że Homer istniał (co dziś nie jest już takie oczywiste) - i to wystarczało. Poza tym biografowie tamtego okresu uważali, ze biografia im barwniejsza, tym lepsza, a prawda historyczna nie jest aż taka ważna.
Zachowało się ze starożytności siedem fantastycznych żywotów Homera, wszystkie napisane stosunkowo późno, około II-III w. p.n.e., autorstwa między innymi Herodota i Plutarcha. Z nich to właśnie ukazuje się obraz Homera jako ślepego śpiewaka natchnionego przez Muzę. Pochodzenie pierwszego w dziejach pisarza jest nieznane, siedem miast-państw kłóci się o prawo do nazwania Homera swoim rodakiem. Wspomniane fantastyczne żywoty Homera mówią o jego boskim pochodzeniu - był rzekomo synem nimfy i boga Melesa.
Wieloznaczne jest imię poety - „Homer”. U Jończyków oznaczało ono po prostu „ślepiec”, w języku greckim „homeros” oznacza zakładnika. Gdzie indziej występuje uzasadnienie etymologiczne „towarzysz” lub „spajacz”, „zbieracz”, „składacz”, co bliskie jest greckiemu określeniu „twórcy”, czyli „poety”. I tak właśnie - po prostu „poeta”, bez żadnych dodatków - nazywali Homera nieraz Grecy przez całą starożytność. Jego imię mogło być więc tylko symbolem.
Oprócz źródeł na wpół fantastycznych istnieją także świadectwa historyczne o Homerze, nie zawsze jednak można wierzyć w ich autentyczność. Jedyną pewną informacją jest fakt, że Homer żył około połowy IX wieku p.n.e. Jego autorstwo „Iliady” i „Odysei” nie jest oczywiste, w obu poematach ani razu nie pojawia się imię autora, tradycja jednak właśnie jemu przypisuje autorstwo dwóch wielkich eposów.


Kwestia homerycka Z postacią Homera wiąże się tzw. kwestia homerycka. W XVII w. we Francji zaczęto zastanawiać się nad rzeczywistym, historycznym istnieniem Homera. Uważano, iż autorstwo Iliady i Odysei można przypisać wędrownym poetom, zawodowym śpiewakom - tzw. aojdom. Przypuszczano, iż eposy mogły powstać w X w. przed Ch. w postaci twórczości ustnej, spisane zaś miały być dopiero w VI w. przed Ch. w Atenach. Współcześnie przyjmuje się, iż ze względu na zwartą kompozycję i jednolitość stylistyczną autorem dział musiał być jeden człowiek - Homer.

ILIADA Najstarszą literaturą europejską jest literatura grecka, którą otwierają dwie olbrzymie epopeje Homera - Iliada i Odyseja. Oba utwory, powstałe w IX lub VIII w. p.n.e., są wspaniałym osiągnięciem greckiego (i szerzej: europejskiego czy światowego) piśmiennictwa. Jest to o tyle osobliwe, że zazwyczaj początki literatury danego narodu są krótkie, fragmentaryczne i ułomne. Tutaj mamy natomiast do czynienia z dziełami całymi, obszernymi, napisanymi wspaniałym językiem, zdającymi sprawę z mitologicznego myślenia starożytnych Greków.
Dwa wielkie eposy są równocześnie najstarszymi większymi pomnikami pisanymi kultury greckiej. Na poematach Homera wykształciła się najdawniejsza nauka o literaturze, one pierwsze ze względu na swą ważność w systemie greckiej kultury i oświaty doczekały się już w starożytności naukowych opracowań, wydań, studiów, badań.

Okoliczności powstania Iliady Z powstaniem Iliady wiąże się wiele nierozwiązanych kwestii. Można jednak na podstawie źródeł historycznych stwierdzić, że utwór ten powstał ustnie, a był potem przekazywany w tej samej formie przez wędrownych śpiewaków greckich (tzw. aoidów), którzy śpiewali go na dworach greckich. W późniejszym okresie aoidzi zostali zastąpieni przez rapsodów - już nie śpiewaków, lecz recytatorów.

Iliada liczy dokładnie 15 537 wersów. Podział na 24 pieśni czy też księgi (oznaczone umownie 24 literami dużymi alfabetu greckiego) jest późniejszy, pochodzi od greckich wydawców, podobnie jak tytuły poszczególnych ksiąg.

ILIADA STRESZCZENIE

Uwagi odnośnie nazw własnych, pojawiających się w tekście Iliady:
W tłumaczeniu Kazimiery Jeżewskiej stosowane są zamiennie następujące określenia:
- Grecy - Achajowie - Danajowie - Argiwowie;
- Agamemnon - Atryda (ponieważ jego ojcem był Atreus);
- Menelaos - Atryda (ponieważ jego ojcem był Atreus);
- Achilles - Peleida (ponieważ jego ojcem był Peleus);
- Apollo(n) - Fojbos;

Pieśń I - Zaraza. Gniew Utwór rozpoczyna się inwokacją do muzy z prośbą o natchnienie. Pierwszy wers zapowiada już temat utworu: „Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa” W oryginale pierwszy wers brzmi: „Ménin aéjde, theá, Peléiadeo Achiléos”

Tematem „Iliady” jest więc gniew Achillesa - najpierw z powodu odebrania mu przez Agamemnona jego branki Bryzeidy, później z powodu śmierci jego ukochanego przyjaciela, Patroklesa. Pieśń I szczegółowo omawia przyczyny owego gniewu, który zaostrzył się, jak pisze narrator, w momencie kłótni Agamemnona z Achillesem.
Do kłótni herosów podburzył Apollo, który zagniewany na Agamemnona zesłał zarazę na wojsko greckie. Bóg mścił się za swojego kapłana Chryzesa, któremu Agamemnon odebrał córkę i wziął ją sobie jako brankę. Stary kapłan prosił dowódcę greckiego o zwrócenie mu ukochanego dziecka, Agamemnon jednak nie chciał się zgodzić. Wtedy właśnie Chryzes zwrócił się z prośbą do Apolla o pomoc. Apollo ulitował się nad swym sługą i zaczął wybijać najpierw bydło greckie, a potem greckich żołnierzy. Zaraza ta trwała dziewięć dni, dnia dziesiątego Achilles (za radą Hery, przejętej widokiem umierających Greków) zebrał żołnierzy na naradę. Podczas narady doszło do kłótni między Agamemnonem i Achillesem. Achilles optował za oddaniem Chryzesowi jego córki, aby ocalić Greków przed zarazą. Agamemnon nie chciał rezygnować ze swojej branki. Ostatecznie się zgodził, postanowił jednak wynagrodzić sobie stratę i odebrał Achillesowi jego brankę, Bryzeidę. Znieważony Achilles postanowił wycofać się z walki przeciw Trojańczykom (w czym uparcie trwał) i poprosił swoją matkę, boginię Tetydę, o wstawiennictwo u Zeusa. Tetyda udała się na Olimp i wpłynęła na Zeusa, aby pomógł Trojańczykom.

Pieśń II - Sen. Próba. Katalog okrętów Zgodnie z obietnicą Zeus zaczyna pomagać Trojańczykom. Zsyła na Agamemnona sen, który skłania go do podjęcia szturmu na Troję.

Pieśń III - Przysięgi. Widok z muru. Pojedynek Aleksandra z Menelaosem Doszło do bitwy między Achajami i Trojańczykami. W pewnym momencie bitwa została przerwana. Ogłoszono zawieszenie broni celem stoczenia pojedynku między Menelaosem i Parysem - głównymi sprawcami wojny. Pojedynek miał rozstrzygnąć o losie wojny - kto wygra, dostanie za żonę Helenę i łupy, a wojna się zakończy. Pojedynek zakończyłby się zwycięstwem Menelaosa, ale w rozstrzygającym momencie Afrodyta pomogła Parysowi i uniosła go do komnat Heleny. Grecy poczuli się oszukani interwencją bogini, stwierdzili, że pojedynek został wygrany przez Menelaosa i zażądali wydania Heleny, co oczywiście nie nastąpiło. Trojańczycy postępują więc niehonorowo.

Pieśń IV - Złamanie przysiąg. Agamemnona przegląd wojsk Pieśń rozpoczyna się naradą bogów na Olimpie. Hera i Atena, które popierają w wojnie Greków, wchodzą w konflikt z Zeusem. Atena zstępuje z Olimpu i namawia Trojańczyka Pandara do wypuszczenia strzały w stronę Menelaosa. Strzała rani Greka, ale nie zabija go. Zawieszenie broni zostaje zerwane, a Grecy czują się oszukani. Dalsza część pieśni opisuje przegląd wojsk greckich.

Pieśń V - Waleczne czyny Diomedesa. Pieśń VI - Pożegnanie Hektora z Andromachą Bitwa znowu wrze, w walce szczególnie wsławia się Diomedes. Trojańczycy chcą przebłagać nieprzychylną im Atenę i dlatego wysyłają do Troi Hektora w roli posłańca, aby uprosił matkę (królową Hekabe) i inne kobiety trojańskie o modlitwy do bogini. W mieście Hektor spotyka także Parysa z Heleną i swoją żonę Andromachę i małego synka Astyanaksesa. Następuje wzruszająca scena pożegnania Hektora z Andromachą, pełna złych przeczuć co do dalszych losów Troi.

Pieśń VII - Pojedynek Hektora z Ajasem. Pogrzeb poległych Bitwa słabnie. Dochodzi do kolejnego pojedynku, znowu nierozstrzygniętego, tym razem Hektora z Ajaksem. Następuje kolejne zawieszenie broni celem pogrzebania poległych. Grecy korzystają z tego, obwarowując swój obóz.

Pieśń VIII - Przerwana bitwa Zeus zakazuje bogom ingerencji w walkę. Bitwa wybucha ponownie, Trojanie spychają Achajów aż do ich okrętów nad morzem. Po zapadnięciu zmroku nie wracają już do miasta, ale biwakują przy ogniskach.

Pieśń IX - Poselstwo do Achillesa. Prośby. Wobec zagrożenia klęski Achajowie wysyłają do Achillesa poselstwo prosząc, aby wziął udział w bitwie. Achilles odmawia.

Pieśń X - Doloneja Pieśń ta opisuje nocny wypad greckich zwiadowców, Odyseusza i Diomedesa, do obozu Trojańczyków. Wypad ten kończy się sukcesem: schwytaniem i zamordowaniem Trojańczyka Dolona, który udał się na zwiad do obozu Greków, oraz wymordowaniem napadniętych we śnie sojuszników Trojan.

Pieśń XI - Świetne czyny Agamemnona
Ranek, bitwa znowu się rozpoczyna, tym razem uczestniczy w niej sam Agamemnon. Po licznych zwycięstwach, zraniony, musi usunąć się z pola bitwy. Wśród Greków jest jeszcze wielu innych rannych. Widząc to z daleka, spod swego namiotu Achilles wysyła na miejsce bitwy swojego przyjaciela Patroklesa, aby dowiedział się, kto jest ranny.

Pieśń XII - Bitwa o mur. Pieśń XIII - Bitwa przy okrętach. Pieśń XIV - Oszukanie Zeusa. Pieśń XV - Powtórne odparcie ataku od okrętów Kolejne pieśni opisują dalsze etapy bitwy: Trojańczycy forsują mur (pieśń XII), potem walka toczy się już u samych okrętów greckich (pieśń XIII). W sytuacji ogromnego zagrożenia dla Greków Hera uwodzi i usypia Zeusa, aby odwrócić jego uwagę (Pieśń XIV), Zeus jednak po jakimś czasie budzi się i przywraca Trojańczykom przewagę. Są oni już bardzo bliscy zwycięstwa, w pieśni XV Hektor na greckim okręcie i prosi o pochodnię, aby tym samym odciąć wrogom drogę ucieczki.


Pieśń XVI - Pieśń o Patroklesie Patrokles wyprosił u Achillesa, aby ten pozwolił mu pomóc Grekom podczas bitwy. Achilles zgadza się i przyodziewa przyjaciela w swoją zbroję, pouczając go jednak, aby jedynie odparł atak Trojańczyków spod okrętów. Patroklesowi walka idzie znakomicie, Trojańczycy widząc zbroję Achillesa uciekają przed herosem. Zapalony w walce dociera aż do murów Troi i ginie z ręki Hektora.


Pieśń XVII - Bohaterskie czyny Menelaosa Nad zwłokami Patroklesa wybucha zażarta walka, Menelaosowi (za namową Hery) udaje się uratować jego ciało, ale zbroję Achillesa zabiera Hektor.

Pieśń XVIII - Sporządzenie zbroi Achillesa Achilles dowiaduje się o śmierci ukochanego przyjaciela i bardzo rozpacza z tego powodu. Zapomina o obrazie, jakiej doznał od Agamemnona i postanawia wziąć udział w walce, aby pomścić śmierć Patroklesa. Tetyda pociesza syna i wyrusza do kuźni Hefajstosa, aby prosić go o wykucie dla syna nowej, jeszcze lepszej zbroi. Opis wykonywania zbroi Achillesa, a zwłaszcza jego tarczy, jest bardzo dokładny. Tarcza składa się z pięciu warstw, każda warstwa przedstawia inną scenę z życia Greków. Wszystkie sceny są w ruchu, jakby tarcza była magiczna. Poszczególne warstwy przedstawiają:
1. Obraz ziemi, nieba i morza, wędrówka słońca, gwiazdy (wymiar kosmiczny)
2. Dwa piękne miasta. W pierwszym odbywają się gody weselne. Drugie to Troja, atakowana przez Greków.
3. Życie rolników w trzech porach roku - pole, na którym odbywają się żniwa, winnica oraz pastwisko z wołami.
4. Życie pasterzy - łąka.
5. Morze (Okeanos), otaczające wszystkie obrazy.
Po wykonaniu tarczy Hefajstos wykuł jeszcze pancerz, hełm ze złotą kitą i nagolenice.

Pieśń XIX - Achilles wyrzeka się gniewu Dochodzi do pojednania się Achillesa z Agamemnonem, co jednak nie wpływa na pragnienie zemsty herosa za zmarłego przyjaciela.

Pieśń XX - Bitwa bogów Rozpoczyna się ostatnia bitwa „Iliady”, w której za zgodą Zeusa biorą udział także bogowie. Achilles dokonuje w czasie bitwy walecznych czynów, mordując wielu wrogów.

Pieśń XXI - Walka nad rzeką Pieśń opisuje walkę Achillesa z bogiem rzeki opływającej Troję - Skamandrem.

Pieśń XXII - Śmierć Hektora Achilles po wielu stoczonych walkach dociera do murów Troi. Tu czeka na niego Hektor, który jako jedyny nie schronił się za murami miasta. Priam błaga syna, aby nie narażał się na śmierć i schronił się w Troi, Hektor chce jednak stawić czoła Achillesowi. Jednak i jemu brakuje odwagi, ucieka przed Achillesem, trzykrotnie okrążając mury miasta. Decyduje się na walkę z Achillesem dopiero po interwencji Ateny, która przybiera postać jego brata Deifoba i namawia go do walki. Atena dodatkowo wspiera duchowo Achillesa w walce. Hektor proponuje, aby zwycięzca pojedynku postąpił godnie z ciałem zmarłego przeciwnika, Achilles odmawia. Rozpoczyna się pojedynek. Herosi walczą najpierw na włócznie, potem na miecze. Achilles zadaje Hektorowi śmiertelną ranę w szyję. Hektor umierając prosi Achillesa, aby nie dopuścił do zbezczeszczenia jego ciała, Achilles jednak odmawia i pastwi się nad ciałem zmarłego przeciwnika, przebijając mu na wylot stopy, przywiązując je do kół rydwanu i objeżdżając mury Troi. Ojciec Hektora, Priam, oraz jego matka, Hekabe widząc tak bezczeszczone ciało syna rozpaczają.

Pieśń XXIII - Igrzyska na cześć Patrokla Pieśń opowiada o pogrzebie Patroklesa i igrzyskach wyprawionych na cześć zmarłego.

Pieśń XXIV - Pogrzeb Hektora Po zapadnięciu zmroku do Achillesa przybywa Priam, błagając o wydanie ciała syna. Oferuje za nie tyle złota, ile ono waży, rzuca się przy tym do nóg Achillesa. Wzrusza Achillesa wspomnieniem jego własnego ojca i skłania go do wydania ciała. Taki jest kres gniewu Achillesa. Trojańczycy grzebią swego najdzielniejszego wojownika, Hektora.

ACHILLES I HEKTOR CHARAKTERYSTYKA PORÓWNAWCZA

Achilles i Hektor są najdzielniejszymi herosami z dwóch walczących ze sobą obozów: Greków i Trojańczyków. Achilles jest synem Peleusa i boginki Tetydy. Jest najwaleczniejszym i najsilniejszym z Greków. Nadludzką siłę zawdzięcza swojej matce, Tetydzie, która, gdy był niemowlęciem, zanurzyła całe jego ciało w Styksie. Zanurzając go w rzece trzymała go za piętę, stąd jest to jedyny słaby punkt Achillesa. Hektor nie mógł poszczycić się boskim pochodzeniem, był za to synem króla. Obaj herosi słynęli z niezwykłego męstwa, piękna, siły i waleczności. Obaj wspaniale walczyli, każdy w obronie swojej ojczyzny, każdy z nich gotów oddać za nią życie.
Mimo nadludzkiej siły, wspaniałej muskulatury i niemożności zranienia go Achilles twarz ma piękną, delikatną, prawie dziewczęcą. Hektor zaś był bardzo męski, dobrze zbudowany.
Achilles słynie ze swojego gniewu, uporu, porywczości i zapalczywości. Najpierw wszedł w konflikt z Agamemnonem, który zabrał mu jego brankę Bryzeidę i urażony dumą postanowił nie uczestniczyć w walkach z Trojańczykami, a nawet skłonił przez matkę Tetydę Zeusa, aby im pomógł. Widać w jego postępowaniu zbytnią pewność siebie i butę. Achilles uważał się za lepszego od innych, szczycił się swoimi możliwościami. Nie był wstanie zrezygnować ze swojego gniewu, z osobistej urazy, dla dobra państwa. Trwał w swym postanowieniu bardzo długo, aż do momentu śmierci swego przyjaciela Patroklesa. To wydarzenie wytrąciło go zupełnie z równowagi, jego gniew był nie do opanowania. Podczas pojedynku z Hektorem, zabójcą swojego przyjaciela, nie okazał wrogowi ani krztyny litości. Mimo próśb Trojańczyka, aby ten nie bezcześcił jego ciała, Achilles z satysfakcją przebija jego kostki, przywiązuje do rydwanu i na oczach zrozpaczonego Priama obwozi dookoła murów miasta. Jest Achilles więc osobą nieopanowaną, mściwą i okrutną.
Hektor jest osobą zdecydowanie bardziej opanowaną niż jego przeciwnik. Stara się nie ulegać emocjom i postępować rozważnie, opanowywać w sobie nienawiść do przeciwników. Mimo że wiedział, jak ogromne niebezpieczeństwo grozi mu podczas pojedynku z Achillesem, postanowił walczyć z nim w momencie, gdy wszyscy inni żołnierze uciekli do miasta. W swoim postępowaniu cechuje się więc honorem i odwagą. Hektor jest również bardzo przywiązany do rodziny - wzruszająca jest scena, w której żegna się ze swoją żoną Andromachą i ich synkiem

Achillesa, mimo jego wad, rekapituluje jednak wiele cech pozytywnych. Wielokrotnie w Iliadzie widzimy jego miłość do najbliższych. Płacze, gdy Agamemnon odbiera mu jego Bryzidę, co świadczy o jego głębokim przywiązaniu i miłości do kochanki. Gniew po śmierci Patroklesa to także wynik miłości do przyjaciela. Znajdziemy także w utworze wiele miejsc, w których ujawnia się wrażliwość Achillesa. Jest to przede wszystkim ból i smutek po uprowadzeniu jego branki Bryzeidy, którą prawdziwie kocha oraz rozpacz po stracie ukochanego przyjaciela, Patroklesa. Wrażliwość herosa ujawnia się także, gdy przychodzi do niego król Priam, prosząc o oddanie zwłok zabitego przez Achillesa Hektora. Achilles wzrusza się cierpieniem starca i rezygnuje z zemsty.
Obu bohaterów można uznać za postaci tragiczne. Hektor decydując się na walkę z Achillesem wiedział, że przegra, że przeciwnik jest silniejszy, a poza tym sprzyjają mu bogowie. Aby ocalić honor musiał jednak stanąć do walki. Poczynaniami Achillesa także rządzi fatum, z którym nie ma jak walczyć - najpierw traci Bryzeidę, potem Patroklesa. Ostatecznie także zginie, trafiony strzałą w piętę, i podzieli los swojego przeciwnika Hektora.

BOHATEROWIE ILIADY

Grecy: Grecy są przedstawieni w Iliadzie jako zdyscyplinowani, honorowi żołnierze.
Agamemnon, syn Atreusa (zwany dlatego Atrydą), król Myken, dowódca wojsk greckich. Mężny, bohater, często jednak zapatrzony w siebie i sprzyjający tylko własnym, partykularnym interesom.
Menelaos - brat Agamemnona, syn Atreusa (zwany dlatego Atrydą), król Sparty, mąż Heleny. Człowiek silny, mężny i honorowy, wspaniały wojownik. Swoje możliwości pokazuje w wygranym pojedynku z Parysem.
Patrokles - ukochany przyjaciel Achillesa, ginie z rąk Hektora.
Odyseusz - heros silny, ale niespecjalnie piękny, jego głównymi atutami są spryt i przebiegłość. Główny bohater drugiego eposu Homera, Odysei.
Nestor - starszy wiekiem Grek, służący innym swoją mądrością i radą.
Poza tym w Iliadzie występują także: Ajaks, Teukr, Diomedes, Idomeneus.

Trojańczycy: Trojańczycy są ukazani w Iliadzie zupełnie inaczej niż Grecy. Są chełpliwi, bardziej niż Grecy hałaśliwi, a w bitwie mniej zdyscyplinowani. Sami prowokują potyczki i pojedynki. Trojańczycy są ukazani głównie z perspektywy Parysa (ukazanego w utworze bardzo negatywnie), nie brak u nich jednak mężnych wojowników jak Hektor, czy postaci tragicznych, jak Hekabe, Andromacha czy Priam.
Priam, król Troi - stateczny, mądry.
Parys (Aleksander) - syn Priama i Hekabe. Odznacza się wyjątkową urodą, jest jednak nieodpowiedzialny i dziecinny. Uwiódł Helenę, cała wojna toczy się z powodu jego namiętnej miłości do kobiety. Pariam w ogóle nie umie walczyć, jest tchórzliwy, egoistyczny, nieuczciwy i ściąga klęskę na swój lud.
Poza herosami w Iliadzie występują trzy postaci kobiet z obozu Trojańczyków:
Helena - żona Menelaosa, króla Sparty. To z jej przyczyny rozgrywa się wojna. Jest postacią niejednoznaczną. Z jednej strony żałuje swojego związku z Parysem, z drugiej - nie potrafi się z niego wyplątać. Osoba próżna, przekonana o swojej wyjątkowej urodzie i dumna z roli, którą odegrała w historii.
Andromacha - żona Hektora, kochająca męża. Hektor ma z nią synka. Wzruszająca jest scena, w której żegna Hektora, udającego się na pojedynek z Achillesem. Małżeństwo Hektora i Andromachy zostało przedstawione jako wzór prawdziwej miłości, gotowej do poświęceń, i skontrastowane w utworze z parą Heleny i Parysa - kochanków-egoistów, których nie łączy głębsze uczucie.

Hekabe - żona Priama, matka Parysa.

Umowność Wiele wydarzeń w „Iliadzie” Homer przedstawia czysto umownie, odchodząc niejako od poetyki realistycznej. Wydarzenia są przedstawione zgodnie z ówczesnymi konwencjami literackimi, do których należy np. podawanie pozornych lub chwilowych uzasadnień sytuacji, schematyczne postępowanie postaci, nieuzasadnione przyczynowo-skutkowym tokiem akcji.

Realizm - idealizacja - cudowność Homer chce przedstawiać wydarzenia naocznie, realistycznie. Bardzo dokładnie opisuje przyrodę, przedmioty, bohaterów.
Drugi zabieg, paradoksalnie przeciwstawny do realizmu, idealizacja, polega na wyolbrzymianiu cech postaci. Są to herosi, osoby niezwykłe, większe niż ludzie zwyczajni zarówno w sensie pozytywnym, jak i negatywnym. Wpływa to na podniosłość eposu, rzeczywistość przedstawiona jest uszlachetniona.
W Iliadzie obok świata ziemskiego (profanum) występuje także świat bogów (sacrum), który ma istotny wpływ na losy bohaterów. O ile ludzie są przedstawieni wyidealizowanie, o tyle bogowie są bardzo podobni do ludzi - mają ciała, przeżywają emocje, bywają zawistni, popełniają zarówno dobre, jak i złe czyny. Granica między światem boskim i ludzkim się zaciera, co dobrze ilustruje sentencja „Bogowie jak ludzie, ludzie jak bogowie”

ROLA BOGÓW

Bogowie są w Iliadzie podzieleni (podobnie jak ludzie) na dwa obozy:
1. Bogowie sprzyjający Grekom: Hera, Atena, Posejdon
2. Bogowie sprzyjający Trojańczykom: Zeus (nie od początku, dopiero skłoniony przez Tetydę), Apollo, Afrodyta, Ares
Konflikt w Iliadzie dzieje się jednocześnie na dwóch płaszczyznach - ludzkiej i boskiej. Bogowie pełnią rolę arbitrów w sporze między ludźmi. Często ingerują w przebieg bitew, ratując swoich sprzymierzeńców bądź przeszkadzając wrogom. Mają wpływ na postępowanie bohaterów, nakłaniają ich do podjęcia jakichś konkretnych decyzji. Postępują podobnie jak ludzie: mają swoje słabości, wady i zalety, kierują się uczuciami.
Ze względu na ten „ludzki” obraz bogów oraz idealizację w Iliadzie ludzi ukuło się powiedzenie, odnoszące się do eposu Homera: Bogowie jak ludzie, ludzie jak bogowie

Ludzie często próbują sobie konkretnych bogów przejednać. Na przykład Tetyda, matka Achillesa, próbuje (z pozytywnym skutkiem) skłonić Zeusa, aby zaszkodził Grekom i tym samym pomógł Trojańczykom. Kontakt między sferą boską a ludzką jest możliwy właśnie dzięki różnym koligacjom rodzinnym. W sporze Achillesa z Agamemnonem tylko ten pierwszy może poszczycić się boskim pochodzeniem i - co za tym idzie - interwencją bogów.
Bogowie w Iliadzie posiadają wiele cech ludzkich, ale nie są pozbawieni boskiego majestatu - mimo wszystko sferę bogów i ludzi dzieli przepaść. Bogowie są od ludzi wyżsi, silniejsi, wolni od starości i śmierci, wszystko, co czynią, czynią z łatwością. Przebywają na Olimpie, a więc są odgrodzeni od świata ludzi także przestrzennie. Często pełnią rolę obserwatorów poczynań ludzkich.

NARRACJA

Narracja jest prowadzona przez Homera bardzo specyficznie. Homer opowiada, ukazując bohaterów w ruchu. Przedstawia bardzo dokładnie zarówno wszystkie wydarzenia, jak i przeżycia wewnętrzne bohaterów. Herosi Homera odsłaniają swe wnętrze bez reszty.
Narracja płynie więc nie zawsze wartko - czasami jest kunsztownie opóźniania, co powoduje wzrost napięcia. Np. kiedy heros przygotowuje się do walki i wdziewa zbroję, możemy jeden po drugim obserwować wszystkie wykonywane przez niego ruchy, sztuka po sztuce obejrzeć części uzbrojenia, a nieraz też wysłuchać ich historii. Taki sposób przedstawiania wydarzeń powoduje w utworze retardację.
Homer w „Iliadzie” obiektywnie przedstawia rzeczywistość, co nie oznacza, że zachowuje wobec niej dystans. Jest wręcz przeciwnie, w utworze znajdziemy wiele jego ocen ludzi i wydarzeń. Istnieją momenty (np. przy porównaniach), gdy narrator ujawnia się czytelnikowi, daje poznać swoje myśli.
Iliada jest nasycona dialogami i monologami postaci, wprowadzanymi przez tradycyjne jednowierszowe formuły, ukształtowane zazwyczaj bardzo podobnie, np.: „Powstał wśród nich i głos zabrał o szybkich nogach Achilles”, czy: „Na to mu tak odpowiedział o szybkich nogach Achilles”. Tak duża ilość partii mówionych przez bohaterów może stanowić czysto formalne przejście do dialogu dramatycznego.

TARCZA ACHILLESA Opis wykonania zbroi Achillesa znajduje się w pieśni XVIII. Przyjaciel Achillesa, Patrokles, pożyczył od Achillesa jego dawną zbroję i zginął podczas bitwy, dlatego heros potrzebuje nowej. Jego matka, Tetyda, wyrusza do kuźni, najsłynniejszego na świecie kowala, boga Hefajstosa, aby prosić go o wykucie dla syna nowej, jeszcze lepszej zbroi. Hefajstos słynął z tego, że potrafił wlać życie w tworzone przez siebie przedmioty.
Opis wykonywania zbroi Achillesa, a zwłaszcza jego tarczy, jest bardzo dokładny. Tarcza składa się z pięciu warstw, każda warstwa przedstawia inną, zupełnie odrębną scenę z życia Greków w formie płaskorzeźby. Cała otoczona jest potrójną, wspaniale zdobioną obręczą. Wszystkie przedstawione na niej sceny są w ruchu, jakby tarcza była magiczna. Poszczególne warstwy przedstawiają (idąc od środka na zewnątrz):
1. Obraz ziemi, nieba i morza, wędrówka słońca, gwiazdy (wymiar kosmiczny)
2. Dwa piękne miasta. W pierwszym odbywają się gody weselne. Drugie to Troja, atakowana przez Greków.
3. Życie rolników w trzech porach roku - pole, na którym odbywają się żniwa, winnica oraz pastwisko z wołami.
4. Życie pasterzy - łąka.
5. Morze (Okeanos), otaczające wszystkie obrazy.
Wszystkie przedstawione na tarczy historie kojarzą się z wolnością, szczęściem lub walką. Jest to związane z jej przeznaczeniem - miała bronić Achillesa przed atakami wrogów. Cała tarcza przypomina słońce, jaśnieje wspaniałym blaskiem. Jest ogromna i ciężka.
Po wykonaniu tarczy Hefajstos wykuł jeszcze pancerz, hełm ze złotą kitą i nagolenice.
Na opisie tarczy Achillesa wzorowali się także inni twórcy, przedstawiając sceny na przedmiotach w ruchu. W ten sam sposób opisał Mickiewicz serwis w Panu Tadeuszu oraz Ignacy Krasicki "sławetny puchar" w Monachomachii.

ILIADA JAKO EPOS Epos jest pierwszym gatunkiem literackim. Nazwa wywodzi się od greckiego poiein - tworzyć, układać, a samo słowo epos oznacza w języku greckim słowo, opowieść, pieśń. Epos jest to rozbudowany utwór, którego podstawą fabularną są mity, baśnie, podania, przekazy ludowe, wyobrażenia na temat historycznych, narodowych wydarzeń, pamięć o doniosłych postaciach i wydarzeniach, wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne.
Iliada jako epos posiada następujące cechy:

GENEZA WOJNY TROJAŃSKIEJ Aby zrozumieć wydarzenia opisane w Iliadzie - poemacie o dziejach wojny trojańskiej (Ilion to po grecku Troja) - należy cofnąć się w czasie znacznie wcześniej, do wesela księcia tesalskiego Peleusa i pięknej boginki Tetydy. Na wesele zaproszono wszystkich bogów poza Eris, boginią niezgody. Zeus znając jej kłótliwy charakter, nie kazał jej posyłać zaproszenia. W pewnym momencie Eris jednak zjawiła się nieoczekiwanie na weselu - przyszła, aby się zemścić. Rzuciła na stół biesiadny złote jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Pomiędzy boginiami zakotłowało się, każda chciała, aby to ją ogłoszoną „tą najpiękniejszą”. Najgłośniej domagały się: Hera, Atena i Afrodyta. Każda chciała mieć jabłko dla siebie. Zeus rozsądził, że sędzią sporu pomiędzy boginiami będzie młody pasterz, Parys: której on przyzna złote jabłko, ta je mieć będzie.
Parys był synem Priama, króla Troi, miasta leżącego na wybrzeżu Azji Mniejszej. Na kilka dni przed jego urodzeniem jego matka, Hekabe, miała sen, że wydała na świat płonącą żagiew, od której spłonęło całe miasto. Wróżbici orzekli, że syn, którego urodzi, stanie się przyczyną zagłady państwa. Noworodka oddano więc pasterzom, aby go wynieśli między wąwozy i tam porzucili. Tak też się stało, ale w parę dni później jeden z owych pasterzy, przechodząc obok miejsca, gdzie zostawiono dziecko, ujrzał, jak niedźwiedzica własną piersią karmiła Parysa. Wzruszył się i zabrał chłopaka do domu. Pasąc trzody przybranego ojca wyrósł Parys na ślicznego pasterza, nic nie wiedział o swym królewskim pochodzeniu.

Gdy boginie przybyły do niego na „sąd”, każda obiecywała mu co innego, zależnie od swej profesji. Hera - władzę królewską, Atena - mądrość, a Afrodyta - najpiękniejszą kobietę świata, Helenę, żonę Menelaosa, króla Sparty. Parys bez wahania oddał złote jabłko Afrodycie.
Niedługo po tym wydarzeniu urządzono w Troi publiczne igrzyska. Parys stanął do zawodów, a odniósłszy zwycięstwo tak zjednał wszystkich urodą i wdziękiem, że wzięto go na dwór królewski. Po kilku dniach odkryła się tajemnica jego pochodzenia. Stary król Priam płakał z radości, płakała Hekabe, zapomniano o złej wróżbie i przyjęto go Parysa do grona książąt. Teraz młodzieniec mógł wykonać z dawna planowany zamiar. Dobrał sobie świtę dworzan i podążył statkiem do Sparty.

Na dworze spartańskim podejmowano gościa bardzo serdecznie, Menelaos przyjął królewicza trojańskiego z honorami. Tymczasem Parys porwał Menelaosowi jego żonę Helenę i odjechał z nią do Troi. W całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak zamorski barbarzyńca podeptał święte prawa gościnności. Ogłoszono wojnę. Naczelne dowództwo objął Agamemnon, brat Menelaosa. Grecy przybiwszy do brzegów Azji wysłali do Troi Odyseusza i Menelaosa żądając wydania Heleny. Trojańczycy odmówili wydania dziewczyny i zaczęła się wojna.
Wojna trojańska trwała dziewięć lat. Akcja „Iliady” obejmuje ostatni rok trwania walk, od momentu sporu Achillesa z Agamemnonem w sprawie Bryzeidy do pogrzebu Hektora.

PLAN WYDARZEŃ

1. Naczelny wódz grecki, Agamemnon, porywa Chryzeidę.
2. Apollo na prośbę Chryzesa (ojca Chryzeidy) zsyła na obóz Greków zarazę.
3. Kłótnia Achillesa z Agamemnonem w tej sprawie. Ostatecznie Agamemnon oddaje Chryzesowi jego córkę, ale w zamian odbiera Achillesowi jego brankę Bryzeidę.
4. Achilles przestaje walczyć, jego matka Tetyda udaje się do Zeusa na Olimp prosząc go, żeby wspomógł Trojańczyków. Zeus, choć boi się gniewu Hery, zgadza się to zrobić.
5. Bitwa, w której Menelaos pojedynkuje się z Parysem. W ostatniej chwili przegrywającego Parysa unosi z pola bitwy Afrodyta.
6. Grecy proszą Achillesa, aby wziął udział w bitwie, ale ten odmawia.
7. Patrokles pożycza od Achillesa zbroję, wpada w wir walki i ginie z ręki Hektora.
8. Achilles wpada w gniew z powodu śmierci przyjaciela. Dostaje od Hefajstosa nową zbroję i zabija Hektora w pojedynku, a potem bezcześci jego ciało.
9. Do Achillesa przybywa Priam, błagając o wydanie ciała syna. Achilles wzrusza się cierpieniem starca i rozkazuje wydać mu ciało. Odbywa się pogrzeb Hektora.


Wprowadzenie - liryka rzymska przed Horacym Horacy był pierwszym poetą rzymskim, któremu udało się zdobyć tak ogromną sławę. Przed wydaniem jego Pieśni w roku 23 p.n.e. liryka rzymska była dość uboga, nawet jeśli zaliczymy do niej również elegie, jamby czy szeroko pojętą melikę. Nie dorównywała swym poziomem literaturze greckiej. Dopiero pod koniec I w.n.e. rzymski teoretyk wymowy i krytyk literacki Kwintylian wypowiedział się bardzo pochlebnie o Horacym: At lyricorum idem Horatius fere solus legi dignus
(Tymczasem spośród liryków tenże Horacy jest niemal jedynym poetą godnym czytania)

Oczywiście i przed Horacym poeci rzymscy tworzyli sztukę, która zasługuje na miano poezji, jednak nie były to dzieła na miarę autora Pieśni. Bowiem wieszcz ten jako pierwszy doprowadził nurt eolskiej pieśni do Italów przebiwszy najpewniejszą drogę, o czym sam napisał w jednej ze swoich ód.
Przekład ód pochodzi z: Horacy. Dwadzieścia dwie ody, oprac. Stanisław Stabryła, wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991.

HORACY ŻYCIORYS Znany jest nam tylko jeden dokument przedstawiający biografię Horacego. Jest to tzw. Vita Horatii autorstwa Swetoniusza. Informacje dotyczące poety, zawarte w tym dziele, oparte są w większości na jego własnych wypowiedziach „wydobytych” z jego utworów.
Quintus Horatius Flaccus (bo tak brzmiało jego prawdziwe, trójczłonowe nazwisko) urodził się 8 grudnia 65 r. p.n.e. nad Aufidem w miasteczku Wenuzji (była to wojskowa kolonia rzymska na pograniczu Apulii i Lukanii w południowej Italii). Był synem wyzwoleńca, woźnego przy licytacjach, właściciela niewielkiego folwarku pod Wenuzją. Mimo ograniczonych możliwości finansowych, ojciec starał się zapewnić synowi staranne wykształcenie. Wyjechał wraz z młodym chłopcem do Rzymu, aby ten mógł pobierać nauki z synami ekwitów i senatorów, ponadto uczył go zadowolenia z własnego życia, kazał obserwować ludzkie wady i zalety i na tej podstawie uczyć się, jak godnie żyć, jak postępować w życiu (stąd właśnie charakter satyr Horacego - nie karciły, ale poprzez ośmieszanie wskazywał dobrą drogę). Decyzja o wyjeździe związana była również z tym, iż ojciec Horacego pragnął uwolnić się od prowincjonalnych zasad społecznych i towarzyskich, jakie panowały w Wenuzji. Poziom nauczania, jaki zapewniała szkoła w tym miasteczku, nie zaspokajał ambicji ojca w stosunku do Horacego. Dostrzegał on szczególne zdolności syna i chciał, aby ten je rozwijał.
W roku 55 p.n.e. Horacy przyjechał do Rzymu i rozpoczął edukację w szkole gramatycznej Lucjusza Pupillusa Orbiliusza. Tu zapoznał się z Odyseją Homera (niestety z jednym z gorszych jej przekładów), uczył się języka i literatury greckiej. Iliadę czytał już najprawdopodobniej w oryginale.
Jego ojciec postarał się dla niego również o możliwość studiowania w Atenach. Horacy przybył do tego miasta przed 44 rokiem. Spotkał tam syna Cycerona, Marka, oraz przyszłego protektora poety Tibullę. Poeta uczył się tu filozofii oraz odróżniać dobro od zła. Niewiele wiemy na temat tych studiów. Z pewnością pogłębił on wówczas znajomość literatury greckiej.
Studia przerwała mu wojna. Do Grecji przybyli zabójcy Juliusza Cezara, Brutus i Kasjusz. W Atenach witani byli entuzjastycznie, jako zabójcy dyktatora. Tu rozpoczęli formowanie sił zbrojnych do walki z triumwirami. Horacy również został zwerbowany do wojska. Dostał dosyć wysoki stopień trybuna wojskowego (dowódca legionu). Prawdopodobnie w roku 43 towarzyszył Brutusowi w misji wojskowej do Azji Mniejszej. Brał udział w bitwie pod Filippi (42 rok), gdzie wraz z innymi, uciekając, rzucił tarczę.

Wracał do Italii, gdy miał 21 lat. Zbankrutował - dotknęła go konfiskata gruntów na rzecz weteranów - Antoniusza i Oktawiana. Utracił w ten sposób całą ojcowiznę. Wówczas jego ojciec najprawdopodobniej już nie żył.
Horacy zdobył skromną posadę pisarza u kwestora, ale jego postanowieniem było zdobycie pozycji literata. Zaczął pisać wiersze. Już w 38 roku został przyjęty do koła Mecenasa (miał poparcie starszych poetów - Wergiliusza i Wariusza), który stał się jego protektorem. Mecenas ten był bardzo bogatym etruskim arystokratą, współpracownikiem i doradcą Oktawiana Augusta. W 37 roku Horacy towarzyszył Mecenasowi w podróży do Brundisium. W 33 roku wieszcz dostał od niego małą posiadłość w górach sabińskich. Otrzymanie owej posiadłości zmieniło zarówno materialną, jak i społeczną sytuację poety. W 30 roku poeta omal nie zginął pod spadającym drzewem.
Horacy miał również dobre stosunki z Oktawianem Augustem. W roku 25 prynceps zaproponował poecie stanowisko swojego osobistego sekretarza. Horacy odmówił, tłumacząc się złym stanem zdrowia. Mimo to Oktawian August nie zmienił swojego stosunku do wieszcza. Uważał twórczość Horacego za wielce wartościową, zlecił mu również napisanie Pieśni stulecia - hymnu na uroczystość ludi saeculares oraz namówił go do napisania czwartej księgi liryków.
Horacy zmarł w wieku 57 lat, niedługo po śmierci Mecenasa. Jego grób znajduje się w Rzymie na cmentarzu eskwilińskim. Majątek swój zapisał w testamencie Augustowi.

ETAPY TWÓRCZOŚCI

Pierwszy okres twórczości Horacego Okres ten przypada mniej więcej na lata 40-30 p.n.e. Był to czas tworzenia się przyszłego pryncypatu, ale i ważny okres w dziejach literatury rzymskiej. Wtedy bowiem powstawały pierwsze dzieła tzw. augustowskie. Były to utwory, w których widać było zwrot do dawnej greckiej literatury okresu helleńskiego. Wtedy właśnie Wergiliusz kończył swoje Bukoliki i Georgiki. Horacy natomiast pisał wówczas epody oraz satyry.
Epody nazywane były przez Horacego jambami. Była to manifestacja nowego klasycyzującego kierunku poezji augustowskiej. Utwory te miały dwoisty charakter: satyryczny i liryczny. Dedykowane były Mecenasowi.
Satyry Horacy pisał w tych samych latach, co epody. Księga pierwsza powstała między 40 a 35 rokiem, natomiast księga druga w latach 34-30. Podobnie jak poprzednie dzieło poety, satyry dedykowane były Mecenasowi. Pisząc satyry, Horacy kontynuował rzymską tradycję literacką. Twórcą tego gatunku był Lucilius. Jego satyry (społeczne, polityczne, literackie) znamy tylko z fragmentów. Niektóre z nich zawierały również pierwiastek autobiograficzny. Satyry Horacego różniły się od tych Luciliusa - szły w kierunku moralizatorskiej gawędy. Powodem karcenia i wyśmiewania ludzi przez poetę była miłość do nich. W satyrach przeważała filozofia epikurejska. Niejednokrotnie autor wyśmiewał w nich „stoickie paradoksy”. W utworach tych jest również wiele pierwiastków autobiograficznych. Bywało, iż poeta nazywał swoje satyry gawędami. Często posługiwał się w nich dialogiem, wprowadzając fikcyjnego rozmówcę. Wykorzystywał również parodię.

Liryka wieku dojrzałego Okres ten przypada na lata 30-23 p.n.e. W 23 roku poeta wydał zbiorek zawierający trzy pierwsze księgi ód. Nie od razu spotkał się z uznaniem odbiorców, jednak pod koniec tego okresu mógł już pochwalić się niemałą sławą. Był nazywany „pieśniarzem rzymskiej liry”.
Tematyka liryki Horacego skupiała się na sprawach politycznych; widać było w niej ostateczne przejście poety na pozycje augustowskie oraz poparcie polityczne i ideologiczne dla Augusta. Horacy wzorował się na twórczości liryków greckich epoki helleńskiej - Alkajosie, Safonie, Anakreoncie. Horacy w swoich odach najczęściej zwracał się do prawdziwego bądź fikcyjnego rozmówcy. Ody jego są dość krótkie, na ogół nie przekraczają pięciu do dziesięciu strof czterowierszowych, są jednak wyjątki.

Tematyka tych utworów jest rozmaita. Spotykamy ody miłosne (skierowane do wielkich osobistości epoki, do anonimowej Pyrry), erotyki, utwory opiewające biesiady (tu należy zwrócić uwagę na potęgę wina i uczty), ody o przyjaźni (uczucie to miało dla Horacego bardzo duże znaczenie - pisał „Nie masz ci, rozum mówi, nic nad przyjaciele”), liryki o tematyce refleksyjnej, utwory zwrócone do bogów (głównie tych, których kult łączy się w jakiś sposób z Augustem) oraz ody o tematyce patriotycznej.
W lirykach Horacy odchodzi od filozofii epikurejskiej i kieruje się ku stoicyzmowi.

Ostatni etap twórczości Po wydaniu trzech ksiąg Pieśni Horacy znowu zajął się twórczością heksametryczną. W latach 23-20 tworzył pierwszą księgę Listów. Pierwszy list to utwór programowy, w którym poeta tłumaczył zwrot w swojej twórczości - głównym powodem, według niego, był wiek. Porzucił poezję na rzecz rozważań moralnych w formie listu poetyckiego, w którym decydował się na poszukiwanie prawdy i mądrości.
W listach, podobnie jak w twórczości lirycznej, górował u niego stoicyzm. Epikureizm zajmował drugie miejsce. W satyrach poeta wyśmiewał postawę stoicką, teraz natomiast niejednokrotnie ją chwalił. Zagadnienia wyłącznie moralne to tematyka zaledwie kilku listów. Występują również takie, które utrzymane są w formie tradycyjnego lub dowcipnego listu. Występują w utworach tych również pierwiastki osobiste.
W roku 17 Horacy wrócił do twórczości lirycznej. Powodem tego było urządzenie przez Augusta tzw. „obrzędów wiekowych” zgodnie z rzymskimi wierzeniami - symbolizowały one ukończenie jednego wieku i rozpoczęcie kolejnego, szczęśliwszego). Horacemu zlecono napisanie hymnu na tę okazję. Utwór ten opowiada o potędze Rzymu Augusta
W latach 17- 13 Horacy pisał czwartą księgę pieśni zawierającą 15 ód. Wśród nich znajdują się takie, które sławią Augusta oraz takie, które chwalą członków jego rodziny. Ponadto znajdziemy tam utwory o tematyce erotyczno-sympotycznej oraz trzy o potędze i nieśmiertelności pieśni.
W tych samych latach powstała również druga księga Listów. Były to trzy listy o tematyce literackiej, głosiły credo literackie poety (program klasycyzmu augustowskiego).

Warto zwrócić tu uwagę na list trzeci, zwany Listem do Pizonów. Był to list ojca i synów, stanowiący swoisty traktat filozoficzny o poezji w formie listu- gawędy. Zawiera 476 wierszy. Razem z Poetyką Arystotelesa jest głównym źródłem czerpania informacji na temat klasycznej poetyki. Bardzo wcześnie zaczął być traktowany jako odrębna całość - już w starożytności uczeni cytowali go jako De arte poetica liber.
Jednym z głównych tematów, jakie Horacy porusza w tym utworze, jest postulat jednolitości dzieła sztuki. Za przykład autor bierze sztuki plastyczne oraz stosunek talentu wrodzonego (ingenium) do kunsztu i rzemiosła literackiego (ars). Horacy dochodzi do wnioku, iż: Czy zdolność, czy sztuka wiersz doskonałym uczyni, / Nieraz pytano. Ja nie wiem, co by bez żyły obfitej / Sama usilność zdołała, albo też zdolność bez pracy. / Tak to z nich jedno pomocy szuka drugiego w przyjaznym / Spisku
Inną kwestią jest tu pytanie o rzeczywiste zadanie poezji- czy poezja powinna uczyć czy dostarczać przyjemności. Horacy i tu zajmuje pośrednie stanowisko.
Poeta snuje również refleksje na temat różnych gatunków poezji oraz pisarstwa. Bardzo ważnym stwierdzeniem w Liście do Pizonów był fakt, iż jeśli poeta chce wzruszyć czytelnika, musi najpierw sam przeżyć uczucia, jakie stara się przekazać odbiorcy.

Wykaz twórczości Horacego:
41- 31 r.- debiut - księga Epod
40- 35 r. - I księga Gawęd
33- 30 rok- II księga Gawęd
31- 23 r. - I zbiór Pieśni złożony z trzech ksiąg
23- 20- I księga Listów
19- 14- II księga Listów
17 r. - Pieśń na Stulecie wykonana w czasie Ludi Saeculares
17- 13 r.- II zbiór Pieśni wypełniający księgę czwartą
14- 13 r.- Poetyka (jest trzecim z kolei listem w księdze drugiej i nazywana jest również Listem do Pizonów)

Horacjanizm jest to nurt w poezji, który nawiązuje do twórczości rzymskiego poety - Horacego. Można wyróżnić trzy główne prądy charakteryzujące ten nurt:

Horacjanizm mógł oznaczać również postawę wobec życia, która polegała na współwystępowaniu dwóch kierunków filozoficznych: stoicyzmu i epikureizmu oraz poszukiwaniu tzw. „złotego środka”. Według Horacego życie na ziemi jest chwilą, w czasie której nie powinny się liczyć żadne dobra materialne ani społeczna pozycja. Wszystkich połączy kiedyś śmierć. Zwyczajne, prozaiczne rzeczy są nietrwałe, przemijające, wieczna jest tylko poezja.
Naśladowcami horacjańskiego stylu byli między innymi: Franciszek Petrarka, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic.



Wybudowałem pomnik

Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu
strzelający nad ogrom królewskich piramid
nie naruszą go deszcze gryzące nie zburzy
oszalały Akwilon oszczędzi go nawet

łańcuch lat niezliczonych i mijanie wieków
Nie wszystek umrę wiem że uniknie pogrzebu
cząstka nie byle jaka i rosnący w sławę
potąd będę wciąż młody pokąd na Kapitol

ma wstępować z milczącą westalką pontifeks
I niech mówią że stamtąd gdzie Aufidus huczy
z tego kraju gdzie gruntom brak wody gdzie Daunus
rządził ludem rubasznym ja z nizin wyrosły

pierwszy doprowadziłem nurt eolskiej pieśni
do Italów przebiwszy najpewniejszą drogę
Bądź dumna z moich zasług i delfickim laurem
Melpomeno łaskawie opleć moje włosy

Oda ta pochodzi z trzeciej części Pieśni Horacego i nosi tytuł Ad Melpomenem musam (Do Muzy Melpomeny). Znaczenie tytułu wyjaśnia się w strofie ostatniej, gdzie autor umieścił apostrofę do Melpomeny. Utwór ten należy do gatunku ody i jest swoistym zakończeniem trzech pierwszych ksiąg Pieśni.
Podmiot liryczny ody można utożsamiać z samym poetą. Dowodem na to jest fakt, iż autor wspomina w wierszu swoje rodzinne miasteczko. Utwór ten stanowi również swoiste podsumowanie jego dotychczasowej twórczości oraz jest wyrazem dumy z własnego dorobku poetyckiego. Nasycony jest przekonaniem o własnej wielkości i sławie. Wieszcz mówi w pierwszej osobie liczby pojedynczej („wybudowałem”, „nie wszystek umrę”, „doprowadziłem”). Jest to liryka bezpośrednia, wyznania. Adresatem są ludzie, którzy żyli prawdopodobnie w tym samym czasie, co autor. W utworze występują także osoby trzecie, ludzie, którzy mają opowiadać o wielkości i sławie poety: „I niech mówią że stamtąd gdzie Aufidus huczy...”
Jest to wiersz regularny. Zbudowany jest z czterech zwrotek, każdy składa się z czterech wersów trzynastozgłoskowych ; średniówka występuje po siódmej sylabie. Warto zauważyć, iż w utworze tym brak jest jakichkolwiek znaków przestankowych. Wielkie litery występują tylko tam, gdzie rozpoczyna się nowa myśl (w wersie pierwszym, szóstym, dziesiątym oraz piętnastym). Nie posiada rymów.
Jedna myśl w utworze nie kończy się wraz z końcem zwrotki, przechodzi do strofy następnej. Jest to swoista przerzutnia, np.: „[...]oszczędzi go nawet / łańcuch lat niezliczonych[...]”
Ponadto w utworze występuje nagromadzenie epitetów, np. królewskie piramidy, lata niezliczone, milcząca westalka, lud rubaszny. Kolejnym środkiem stylistycznym jest apostrofa do Melpomeny, zawarta w ostatniej strofie utworu: Bądź dumna z moich zasług i delfickim laurem / Melpomeno łaskawie opleć moje włosy”
Początkowe pięć wersów stanowi obraz exegi monumentum- niezniszczalnego pomnika (Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu), jaki wieszcz sam sobie wybudował własną pracą. Jest on trwalszy od posągów ze spiżu, jakie stawiano sportowcom na igrzyskach. Pomnik ten jest oczywiście symbolem - w ten sposób autor określa to, co stworzył dzięki swojej poezji. W drugim wersie dochodzi do wizualizacji budowli - pomnik jest ogromny, „strzelający nad ogrom królewskich piramid”, czyli większy od nich. Następnie poeta mówi o niezwykłej niezniszczalności, trwałości pomnika. Nie poruszą go deszcze, Akwilon (czyli silny wiatr północny) ani „łańcuch lat niezniszczonych i mijanie wieków”.

Przypomina to nieco epitafium nagrobkowe. Horacy stara się określić wartość swoich dzieł w przyszłości. Już od dawnych czasów poeci greccy i rzymscy uważali, że ich twórczość zapewni im nieśmiertelną sławę, jednak jeszcze żaden z poetów nie wyraził tego tak dobitnie. Pomnik ten ma symbolizować nieśmiertelność jego poezji.
W następnych wersach (6-9) Horacy mówi o tym, iż zdaje sobie sprawę, że jakaś jego cząstka pozostanie wciąż żywa nawet po jego śmierci. Mówi: „Nie wszystek umrę wiem że / uniknie pogrzebu / cząstka nie byle jaka...”

Podmiot liryczny uważa, że będzie istniał dla potomnych dopóty, dopóki pontifex. Pontifex Maximus był Wielkim kapłanem, 15 marca na Kapitolu składał ofiarę Jowiszowi Największemu w intencji Rzymu i całego narodu rzymskiego. Podmiot liryczny wierzy też, że będzie wstępował na Kapitol wraz z westalką. Chodzi tu o Wielką Westalkę, która w milczeniu towarzyszyła pontifexowi podczas uroczystości na Kapitolu, była przełożoną pozostałych sześciu westalek.
Wersy 10-14 to wspomnienie miasteczka, z którego pochodził Horacy - Wenuzji. Poeta opowiada o swoim pragnieniu, aby tam, gdzie „Aufidus huczy”, „gruntom brak wody” i „Daunus rządził ludem rubasznym” (wszystko to dotyczy jego rodzinnego miasteczka) ludzie wiedzieli, że to on jest pierwszym, który „podbił” Italię swoją poezją, „doprowadził nurt eolskiej pieśni do Italów”.
W wersach 6-14 widać silną tendencję italsko-rzymską. Autor otacza się tu pojęciami i wyobrażeniami ludów właśnie italskich. W dwóch ostatnich wersach odchodzi od tematyki rzymskiej i zwraca się z prośbą do Melpomeny (muzy tragedii), aby włożyła mu na głowę laur- wieniec Apollina, boga wyroczni i poezji. Jakże dobitnie Horacy pokazał tym gestem, iż uważa, ze zasługuje na miano wielkiego poety.


Quid dedicatum poscit Apollonem „Do Apollina”

O co poeta prosi Apollina
gdy młode wino rozlewa z patery?
O co się modli w ten dzień dedykacji?
O nie o zbiory na żyznej Sardynii

ani o stada mnożące się w żarach
Kalabrii ani nie prosi o złoto
czy kość indyjską czy grunty zwilżane
po cichu nurtem spokojnym Lirysu

Łozy kaleńskie niech nożem okrzesa
kto panem winnic i kubku ze złota
bogaty kupiec niechaj pije wino
dobrze płacone syryjskim towarem

on z łaski nieba Atlantyckie wody
bezkarnie wita trzy razy do roku
albo i cztery mnie do życia starczą
oliwki lekkie ślazy i cykoria

Synu Latony pozwól mi się cieszyć
tym co jest moje zdrowiem i nietkniętą
władzą umysłu pozwól niech się za mną
nie wlecze starość brzydka i bez lutni

Oda o incipicie O co poeta prosi Apollina... (niejednokrotnie spotykamy również incipit Czego wieszcz żąda, o co Apollina / Prosi...) to utwór o tytule Ad Apollinem - Do Apollina).
Wiersz ten należy do pierwszego zbioru Pieśni Horacego i jest reprezentantem gatunku ody. Gatunek ten wykorzystywany był zazwyczaj do opiewania wielkich idei, wyjątkowych, sławnych ludzi. Utwór ma charakter uroczysty, patetyczny. Został napisany z okazji poświęcenia nowej świątyni Apollina na Palatynie w dniu 9 października 28 roku p.n.e. Świątynia ta została wybudowana na polecenie Augusta. Chciał on w ten sposób okazać wdzięczność bogom za zwycięstwo pod Akcjum. Ton okolicznościowy występuje jednak tylko w pierwszej strofie - oda rozpoczyna się bardzo uroczyście, co niejako kłóci się z obrazem podmiotu mówiącego - wieszcza (vates). Ponadto oda ta nie mówi o samym dniu uroczystości poświęcenia świątyni. Odnosi się do Meditrinaliów - święta obchodzonego 11 października.
Charakter ody można porównać do charakteru prywatnej modlitwy; nie przypomina ona hymnu przeznaczonego do zbiorowego odśpiewania. Jest to liryka bezpośrednia, inwokacyjna.
Podmiotem lirycznym jest prawdopodobnie sam autor tekstu, który przedstawia tu swój światopogląd, przeciwstawiając go światopoglądowi innych. Odbiorca tekstu nie jest dokładnie określony, jednak możemy się domyślać, że są to ludzie współcześni poecie, którym ten chce pokazać, jakim jest człowiekiem, jak bardzo różni się od tych, dla których najważniejszym celem w życiu jest bogactwo.
Oda ta ma kompozycję klamrową. Na pytanie zawarte w pierwszej strofie („Czegóż ma żądać wieszcz od Apollina...”) odnajdujemy odpowiedź w strofie ostatniej, gdzie zawarta jest prośba - modlitwa. Pytanie to dotyczy treści modlitwy wieszcza.
Środkowa część ody przedstawia pragnienia innych ludzi - pragnienia doczesne, związane z dostatnim życiem, z chęcią osiągnięcia bogactwa. Horacy przeciwstawia pragnienia tych ludzi swoim prośbom- podkreśla tym samym, że nie potrzebuje bogactwa ani żadnych innych dóbr materialnych. Mówi, iż nie chce zbiorów Kalabrii (krainy słynącej z produkcji wina, oliwy oraz hodowli owiec), nie chce złota, kości indyjskiej (prawdopodobnie słoniowej). Stwierdza, iż jemu do życia wystarczają „oliwki lekkie ślazy i cykoria”. Jak widać, wartości poety i innych ludzi opierają się na zupełnie innej skali wartości.

Odpowiedź na prośbę ze strofy pierwszej, zawarta w ostatniej zwrotce, zawiera takie o to wnioski: poeta modli się do Apollina o zdrowie ciała i umysłu, o możliwość korzystania z tego, co posiada, o to, aby Apollon uchronił go przed starością i tym, co jej towarzyszy. Natchnienie (cithara) znalazło się tam na ostatnim miejscu, jednak nie znaczy to, iż jest najmniej ważne, ale stanowi wynik wszystkich innych pragnień poety.
Utwór składa się z pięciu strof, z których każda zawiera po cztery jedenastozgłoskowe wersy. Średniówka występuje po piątej sylabie. Utwór nasycony jest epitetami, np. „młode wino”, „żyzna Sardynia”, „nurt spokojny”, „bogaty kupiec”; wpłwają one na malarskość utworu. W ostatniej strofie występuje apostrofa do Syna Latony - Apollina. Utwór zawiera też wiele przerzutni, np. ani o stada mnożące się w żarach / Kalabrii ani nie prosi o złoto”

Oda Horacego podejmuje tematykę twórczości poetyckiej, zwraca uwagę na jej ważność w życiu człowieka.

CYTATY:

* Śmierć jednakowo zbiera swoje żniwo w chatach biedaków i pałacach królów.

* Nunc est bibendum teraz pijmy.

* Wszyscy zmierzamy do tego samego kresu.

* Długo trąci tym dzbanek, czym nasiąknie za młodu

* Ut pictura poesis poemat jest jak obraz.

* Słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę.

* Tua res agitur, paries cum proximus ardet o ciebie chodzi, gdy płonie dom sąsiada.

* Aequam memento rebus in arduis servare mentem i w nieszczęściu zachowuj spokój umysłu.

* Ten zdobył uznanie wszystkich, kto połączył przyjemne z pożytecznym.

* Pamiętaj o zachowaniu równowagi w trudnych chwilach.

* Nuda veritas naga prawda.

* Słowo wypowiedziane wyfruwa i nie wraca.

* Nil admirari niczemu się nie dziwić.

* Za wszystkie głupstwa królów płacą ich narody.

* Używaj dnia, jak najmniej ufając przyszłości.

* Dulce et decorum est pro patria mori słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę.

* Vino pellite curas winem odpędźcie troski.

* Rozgniewany tłum jest potworem o stu głowach.

* Non omnis moriar nie wszystek umrę.

* Dimidium facti, qui coepit, habet kto zaczął, już zrobił połowę.

* Ab ovo usque ad mala od jajka do jabłek; od początku do końca.

* Jeśli niebo się zwali i nieulękłego przywalą ruiny.

* Mutato nomine de te fabula narratur o tobie ta bajka mówi, choć pod zmienionym imieniem.

* Nic nie jest niedostępne dla nieśmiertelnych.
Ira furor brevis est gniew jest chwilowym szaleństwem.

* Carpe diem (chwytaj dzień) korzystaj z każdego dnia.

* Kogo szczęście nadmiernie pieściło, tym zmiana wstrząśnie.

* Kto żyje w strachu, nigdy nie będzie wolny.

* Pulvis et umbra sumus prochem i cieniem jesteśmy.

* Favete linguis milczcie w skupieniu.

* Ośmiel się być mądrym.

* W miłości to nie jest nieszczęście - raz wojna, raz pokój.

* Est modus in rebus (mają rzeczy swą miarę) wszystko ma swoje granice.

* Ridentem dicere verum z uśmiechem mówić prawdę.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
ANTYK OPRACOWANIE
JĘZYK POLSKI- ANTYK, JĘZYK POLSKI
Sklepy Cynamonowe(1), Opracowania j. polski
Antyk-ściąga, J.polski - ustna z Antyku cz.4, Mikołaj Rej „ Żywot człowieka poczciwego”
Inteligencja vs. Chłopi, Opracowania j. polski
Średniowiecze, Opracowania j. polski
Kronika polska Anonima Galla - opracowanie, polski, lektura+notatki, Średniowiecze
powtórka- POLSKI- antyk, LICEUM, ANTYK- powtórka z j. polskiego LICEUM
Cudzoziemka, Opracowania j. polski
Dżuma - opracowanie, Polski
M Ł O D A P O L S K A, Opracowania j. polski
nad niemnem, szkoła, matura, matura opracowania j. polski
Proces - Franz Kafka, Opracowania j. polski
Legenda o świętym Aleksym - opracowanie, polski, lektura+notatki, Średniowiecze
Biografia Josepha Conrada, Opracowania j. polski
Ferdydurke, Opracowania j. polski

więcej podobnych podstron