Zaręba Historia dwudziestolecia18 39

Historia Dwudziestolecia

(1918-1939)

Pawe Zaremba

Historia Dwudziestolecia

(1918-1939)

Do druku przygotowa Marek atyski

Wrocaw • Warszawa • Krak�w Zakad Narodowy imienia Ossoliskich

Wydawnictwo 1991

Okadk projektowa Edward Kostka

Przedruk z: P. Zaremba, Historia Dwudziestolecia (1918-1939).

Do druku przygotowa M. atyski, t. I-II,

Biblioteka “Kultury" t. 333, Instytut Literacki, Pary 1981

� Copyright by Instytut Literacki w Pary�u, 1991 Printed in Poland ISBN 83-04-03594-4

Zamiast wstpu

-�- •>

Ksika ta stanowi wyb�r pogadanek radiowych, kt�re Pawe Zaremba wygasza w rozgoni polskiej Radia Wolna Europa. Dyrekcja RW zgodzia si na ich opublikowanie drukiem. Byo tych pogadanek - tak je autor nazywa - cznie ponad czterysta i nadawane byy w latach 1967-1979 co tydzie z rzadkimi tylko przerwami. Autor opowiada o wsp�czesnej historii Polski - nie przemawia. I to byo zapewne jednym z sekret�w powodzenia, jakie mia u suchaczy, zar�wno historyk�w, jak i zwykych mionik�w historii wasnego kraju, a szczeg�lnie moe wr�d student�w, kt�rzy szukali u niego ocen odmiennych od oficjalnie obowizujcych w Polsce. Innym sekretem powodzenia bya tematyka pogadanek. Nie tu miejsce, by ocenia ich tre. Ale powiedzie naley, e przedstawia dzieje tego historycznego fenomenu, jakim byo wskrzeszenie Polski i niepodlege istnienie Drugiej Rzeczypospolitej, w spos�b jasny, prosty i gboki, e widzia racje r�ne i e by obiektywny i sprawiedliwy.

M�wi take w swoich pogadankach o latach przed odzyskaniem przez Polsk niepodlegoci i o drugiej wojnie wiatowej. Ale zdy si zaj tylko niekt�rymi aspektami obu tych okres�w. Pogadanki o latach Polski niepodlegej stanowiy ju natomiast zamknit cao. Dlatego wybralimy je do druku.

Stanowiy cao zamknit, ale nigdy nie zakoczon. Wraca czsto do tematu ju poruszonego i przerabia wtedy i wzbogaca to, co napisa by przedtem. W takich wypadkach wczalimy naturalnie do tej ksiki wersj nowsz. Do tego ograniczaa si rola niej podpisanego, a take do skrelenia powt�rze, nieuniknionych, kiedy si wygasza co tydzie przez radio pogadank, z kt�rych kada musi si logicznie zaczyna i koczy i by zrozumiaa dla kogo, kto moe poprzedniej nie sysza. Ale zaleao mi na tym, by zachowa ten szczeg�lny, autorski styl radiowej gawdy. Staraem si wic nie dopisywa niczego, poza koniecznymi tu i tam paru sowami.

Pawe Zaremba urodzi si 12 padziernika 1915 roku w Petersburgu jako syn Piotra i Nadziei-Jadwigi z domu Herwarth. Pochodzi ze starej polskiej rodziny szlacheckiej. Mia te powizania rodzinne z Angli.

Kiedy jego rodzina ucieka z Rosji po rewolucji bolszewickiej, uczy si pocztkowo we Francji. Potem ukoczy gimnazjum imienia Karola Marcin-kowskiego w Poznaniu. W tyme Poznaniu studiowa od roku 1933 prawo i ekonomi. Specjalizowa si w historii ustroj�w i w roku 1937 otrzyma stopie magistra praw. Tematem jego pracy magisterskiej byy uprawnienia prezydenta w konstytucji Stan�w Zjednoczonych. W czasie studi�w pracowa w Banku Gospodarstwa Krajowego i pisywa w prasie poznaskiej. Przygotowywa prac doktorsk o wpywach burgundzkich na ustr�j Polski w wiekach rednich, ale jej nie ukoczy.

W roku 1937-1938 suy w podchor�wce rezerwy piechoty w Kaliszu.

Pod koniec hiszpaskiej wojny domowej wysany zosta do Hiszpanii jako obserwator II Oddziau Sztabu Generalnego.

Zmobilizowany, walczy w kampanii wrzeniowej 1939 roku jako podporucznik 60 puku piechoty z Ostrowa Wielkopolskiego i zosta dwukrotnie ranny w bitwie o czyc. Wzity do niewoli, przebywa do koca wojny w Oflagu VII A w Murnau w Bawarii. Bra udzia jako wykadowca w zajciach samoksztaceniowych wizionych tam polskich oficer�w. Tematami jego wykad�w byy historia Anglii i Stan�w Zjednoczonych oraz socjologia. Pracowa te nad ksikami, kt�re chcia wyda po wojnie.

Po zwolnieniu z Murnau w kwietniu 1945 roku przyczyni si jako oficer polski przy dow�dztwie 7-ej Armii amerykaskiej do decyzji niewydawania dawnych sowieckich i serbskich jec�w wojennych z obozu w Memmingen komunistycznym wadzom ZSRR i Jugosawii.

Suy nastpnie przez rok w 2-gim Korpusie we Woszech jako wsp�pracownik Wydziau Propagandy. Wykada tam znowu i pisa w prasie wojskowej .

W roku 1946 osiedli si w Anglii. Przez nastpnych lat dwadziecia redagowa r�ne polskie czasopisma, wr�d nich Ora Biaego, najstarsze pismo onierskie i kombatanckie. Pisa te na tematy historyczne i biece do Kultury, Bellony i Tek historycznych. Kierowa polskimi wydawnictwami i drukarniami. Wsp�pracowa z sekcj polsk BBC.

W roku 1957 wyda “Histori Stan�w Zjednoczonych" l, pierwsz napisan przez Polaka, a w roku 1961 pierwszy tom “Historii Polski" 2. Napisa take “Histori 15 Puku Uan�w", ale nie zdoa ukoczy ksiki na jeden ze swych ulubionych temat�w: miaa ni by historia amerykaskiej wojny domowej.

Po okresie lunej wsp�pracy wszed w roku 1967 w skad zespou kierowniczego rozgoni polskiej Radia Wolna Europa i przeni�s si do Monachium. Zmar 23 kwietnia 1979 roku.

Takie s suche fakty yciorysu Pawa Zaremby - zbyt suche dla tych, kt�rzy - jak autor tych s�w - razem z nim w Monachium pracowali. Zbyt suche r�wnie, kiedy si zway, kim i czym by.

Przede wszystkim by historykiem, chocia nie histori studiowa na Uniwersytecie Poznaskim. Historia bya dla niego - czowieka penego yciowej pasji - pasj najwiksz.

Jego pasj byo take radio - rozgonia polska RW, kt�r uwaa zawsze za co wicej ni tylko jedn z wielu rozgoni nadajcych w eter audycje po polsku. Dla niej powici wiele ze swych niespenionych autorskich ambicji. Przyszy kronikarz rozgoni znajdzie lady jego pracy - redaktora, inspiratora, doradcy - w skryptach setek audycji, o historii, o polityce, o kulturze. Znajdzie je przegldajc redagowane przez niego pismo Na Antenie. Bo by r�wnie urodzonym dziennikarzem i potrafi napisa szybko i ciekawie o kadej niemal sprawie wiata, w kt�rym yjemy. Pomagaa mu w tym

1 Biblioteka “Kultury", tom XXIII.

2 Biblioteka “Kultury", tom LXXII.

nadzwyczajna znajomo jzyk�w - angielskiego, francuskiego, hiszpaskiego, kataloskiego, niemieckiego, czeskiego, rosyjskiego, woskiego. Pomagay umu sprawna pami i oszaamiajca erudycja, wiedza, kt�ra moga oniemiela wsp�pracujcych z nim. Wszystkie te walory oddawa bez reszty swojej rozgoni. Przez kilkuletni okres cikiej choroby rwa si do pracy. Pilnowa, by jego audycje szy co niedziel na anten. Pisa je mimo choroby i, p�ki m�g, sam je nagrywa. P�niej przysya do redakcji teksty, nieraz wprost z kliniki.

Ale nie by molem ksikowym. Marzy o karierze wojskowej - los mu na ni nie pozwoli. Kocha on, kt�r zostawi, i swoich dwoje dzieci. Docenia urod kobiet i lubi czerwone wino. By wietnym, penym wdziku rozm�wc i, cho stroni od gupoty, by wyrozumiay dla saboci czowieka. Nie uywa wielkich s�w. Potpia zawsze podo, dwulicowo i fasz.

By por�d nas jednym z najlepszych.

Marek atyski

Cz pierwsza

Pierwsze lata

U progu niepodlegoci I

W 1918 roku odrywano kartki z kalendarza koczcej si pierwszej wojny wiatowej. Nie tylko w Polsce. Wszdzie czekano na upragniony moment poddania si Niemiec. Wiedziano, e Niemcy nie walcz o zwycistwo. Ich marzenia o kompromisie midzy niepodbitymi wrogami rozwiay si ju w sierpniu. Niemcy walczyy dalej ju tylko o najlepsze warunki kapitulacji. Zdobycie nowego dnia w kalendarzu nie byo ju zasug niepokonanego w polu wojska niemieckiego, lecz wynikiem przetarg�w wewntrznych wr�d sprzymierzonych - wielkich i maych - oraz midzy sprzymierzonymi i “mocarstwem stowarzyszonym", jak kazay si nazywa Stany Zjednoczone.

Jeli jednak na koniec wojny czekano z upragnieniem wszdzie - wszdzie, bo i w Niemczech - to w Polsce owo zrywanie kartek z kalendarza inny miao charakter. Nie czekano tylko na powr�t do domu zmobilizowanych ojc�w, syn�w i braci. Gdy o Polakach mowa, o wikszoci rodziny nie wiedziay nawet, gdzie ich losy wojny zagnay w zaborczym mundurze armii niemieckiej, austriackiej czy nieistniejcej ju armii carskiej. Nie czekano te na otwarcie “normalnej" fabryki w budynku, kt�ry produkowa z koniecznoci amunicj lub umundurowanie. Nie czekano nawet na powr�t gospodarza wygnanego ze swej karowatej ojcowizny jeszcze w roku 1915 podczas pierwszego odwrotu Rosjan. Oczywicie r�nie byo w kadej dzielnicy, w kadej niemal okolicy. Ale rzecz podstawow i najwaniejsz bya powszechna akceptacja Polski jako pastwa niepodlegego, rzdzonego przez Polak�w we wasnym, polskim imieniu.

Przymiotnik “powszechna" przy rzeczowniku “akceptacja" moe by i by przez pewien czas przedmiotem wtpliwoci. Kwestionowano dojrzao patriotyczn czy poczucie narodowe chop�w w niekt�rych czciach kraju. Dodawano do tych - wtpliwych zreszt - wtpliwoci problemy prawdziwe, wyrastajce z r�nic interes�w gospodarczych, kt�re dzisiaj nazywa si czynnikiem “klasowym", najczciej bez logicznego uzasadnienia. A obok nich problemy inne - na przykad wcale nie bagatelne uprzedzenia dzielnicowe, jakimi obdarowali nas zaborcy. Wr�d nich poczesne miejsce zajmoway wartoci materialne. W nich przejawiay si r�nice rzucajce si bolenie nieraz w oczy, dranice i ponad miar w umysach wyolbrzymiane. Waniejsze byy r�nice kultury, r�nice stopnia rozwoju spoecznego, przyuczenie do pierwocin demokracji politycznej w granicach tego lub innego pastwa zaborczego, upowszechnienie owiaty. A r�wnie poziom i wartoci moralne inteligencji w nowoczesnym, a take w tradycyjnym jeszcze, pozie-miaskim wydaniu, by nie zapomnie o roli duchowiestwa na wsi polskiej, jego wyrobienia spoecznego obok kwalifikacji wyniesionych z seminarium duchownego.

List r�nic, przyczyn powstawania r�nic i ich skutk�w mona by wyduy. Ale wi jzykowa i tradycyjno-kulturpwa skadaa si na acuch

o ogniwach r�nej tgoci, a nawet ksztatu czy wymiaru, lecz przecie tak mocny, e go wysiek wiekowy trzech najwikszych potg europejskich rozerwa nie zdoa. Chocia mocno go nadwtli i to wanie tu przed wybuchem pierwszej wojny wiatowej, u koca okresu zapocztkowanego Powstaniem Styczniowym, ostatnim - jak .si wydawao - “polskim wybijaniem si na niepodlego", wedug s�w, kt�re przypisujemy Kociuszce.

Padziernik 1918. adne wtpliwoci sprzed kilku jeszcze miesicy nie licz si ju w grze politycznej. Caa Polska, wszyscy Polacy m�wi o sobie “lud polski" i m�wi o niepodlegoci, kt�ra jest tylko kwesti czasu, kwesti dni. Skd ma nadej? Jedni sdz, e z Parya, od sprzymierzonych. Inni, e j osigniemy wysikiem wasnym tych orodk�w, kt�re ju s i dziaaj - obojtnie, czy jest nim wierna J�zefowi Pisudskiemu POW, czy organa Rady Regencyjnej, czy zaczynajce si tworzy Rady Delegat�w Robotniczych.

Jeszcze we wrzeniu, kiedy generalny sztab niemiecki zawiadomi rzd, e nie ma adnych zudze co do moliwoci zmontowania jeszcze jednej ofensywy na froncie zachodnim, w okupowanej Warszawie dokonywano cigle aresztowa wr�d modziey nalecej do Polskiej Organizacji Wojskowej, Akcja ta przybraa nawet na sile, co byo oczywistym znakiem, e Rzesza Niemiecka obawia si powstania zbrojnego na terytorium Polski. Powstanie takie bowiem obalioby nadzieje osignicia kompromisowego pokoju.

W padzierniku nadzieje te z kadym dniem saby. Nawet Rada Regencyjna stawiaa op�r rozporzdzeniom niemieckim. Ludno Kr�lestwa Kongresowego, a take Polacy w zaborach pruskim i austriackim kierowali spojrzenia jednoczenie na Pary i na Magdeburg. W Magdeburgu by internowany przez Niemc�w Pisudski i zdawano sobie spraw, e wystpienie zbrojne na obszarze rodkowej i poudniowej czy p�nocnej Polski jest nie do pomylenia bez jego udziau albo - by powiedzie cilej - bez jego rozkazu.

Ku Paryowi spogldano za dlatego, e dziaa tam Komitet Narodowy Polski pod przewodnictwem Romana Dmowskiego, ju uznany przez rzdy mocarstw sprzymierzonych jako organ reprezentujcy pastwo polskie i posiadajcy uprawnienia midzynarodowe rzdu polskiego, sprzymierzonego z Francj, Wielk Brytani, Stanami Zjednoczonymi i innymi pastwami bdcymi w wojnie z Niemcami. O dziaalnoci Komitetu wiedziano w kraju sporo albo raczej bardzo duo. A o nastrojach ludnoci wiadczy najlepiej fakt, e ju od szeregu miesicy Niemcy nie pr�bowali nawet zbyt drastycznie wystpowa przeciwko publicznym pochodom i zgromadzeniom, w kt�rych oddawano hod osobie prezydenta Wilsona. Reprezentowa on bowiem w przekonaniu caego wiata, a nie tylko Polski, konkretny plan urzdzenia Europy powojennej w oparciu o poszanowanie prawa midzynarodowego, moralnoci w stosunkach midzy narodami i przede wszystkim ich samostanowienia o swym ustroju i niepodlegoci. Zreszt i rzd niemiecki z pewnymi zastrzeeniami zacz powoywa si take na deklaracj Wilsona, zwaszcza na zasad samostanowienia.

Tymczasem przestaway istnie Austro-Wgry - nie tylko jako mocarstwo walczce, ale po prostu jako organizm pastwowy. Zar�wno w zaborze austriackim, jak i w okupowanej przez Austri czci Kongres�wki - to znaczy og�lnie w Lubelskiem, Kieleckiem i Zagbiu Dbrowskim - przygotowania do przejcia wadzy prowadzono zupenie jawnie, cho w duej mierze chaotycznie. Liczono si przy tym z szybkim utworzeniem siy zbrojnej, nie tylko spor�d czonk�w Polskiej Organizacji Wojskowej, lecz take spor�d licznych Polak�w demobilizujcych si ju, najczciej na wasn rk, z armii austriackiej. Zamiar ten nie powi�d si w peni wanie na odcinku wojskowym, gdy zdoay mu postawi skuteczne przeszkody etapowe wadze austriackie.

Ale przysania to - i inne trudnoci - fakt, e w ostatnich dniach pierwszej wojny wiatowej wskrzeszenie niepodlegej pastwowoci nie tylko byo nieomal wyznaniem wiary, gdy tym stao si ju w roku 1916 czy 1917, lecz take uwaano je za pewnik historyczny. Widziano w nim przywr�cenie susznego i sprawiedliwego stanu rzeczy, zdruzgotanego przez bezprawie i gwat, jakimi byy rozbiory Polski. W pitym pokoleniu liczc od rozbior�w Polacy doczekali si zwycistwa nad przemoc.

Zwycistwa tego, to znaczy utworzenia niepodlegego pastwa polskiego, nie uwaa nar�d polski za akt rewolucyjny. aden z Polak�w, z wyjtkiem nielicznych komunist�w skupionych w SDKPiL i PPS-Lewicy, nie kwestionowa prawa Polski do niepodlegego bytu. Nikt te nie podawa w wtpliwo celowoci i koniecznoci poniesienia ofiar osobistych.

Oczywicie powszechne byy wr�d chop�w, robotnik�w, a take mieszczastwa polskiego pragnienie, nadzieja, a niekiedy bodaj pewno, e niepodlego pastwowa poczy si z wprowadzeniem w ycie zasad sprawiedliwoci spoecznej. W niekt�rych rodowiskach te nadzieje wizay si tak cile z myl o niepodlegoci, i mogo si zdawa, e powstajce ju rady robotnicze maj charakter rewolucyjny. Wraenie to mogy wzmocni wydarzenia, na kt�re ju niedugo trzeba byo czeka, takie jak wystpienie zbrojne robotnik�w w Dbrowie G�rniczej lub tworzenie r�nych “republik lokalnych", z kt�rych najmocniej utkwia w pamici tak zwana “republika tarnobrzeska", utworzona przez miejscowego ksidza nazwiskiem Oko. Niewtpliwie tego rodzaju wystpienia i tendencje znajdoway natchnienie czy podniet w wyidealizowanym obrazie rewolucji bolszewickiej z jej propagandowym hasem “caa wadza w rce rad". Od rewolucji tej nie upyn rok i wiadomoci o chaosie, anarchii, bezmylnym okruciestwie i celowym terrorze, godzie i zupenej katastrofie gospodarczej przyjmowano jeszcze czsto z powtpiewaniem. Moe dlatego, e wydaway si w�wczas zbyt potworne, by im wierzy na podstawie opowiada lub artyku�w prasowych, zwaszcza gdy si ukazyway w prasie prawicowej. Jeli jednak tego rodzaju zapatrzenie w rewolucj bolszewick byo drobnym, lecz konkretnym skadnikiem sceny politycznej na ziemiach polskich, to przestao nim by bardzo szybko.

Jakie wic byy konkretne aktywa narodowo-polskie u progu niepodlegego bytu? Po pierwsze - powszechna wiara i wola niepodlegoci. Po

drugie - przyznanie Polsce prawa do niepodlegoci na arenie midzynarodowej i przyznanie jej miejsca sojusznika w obozie alianckim. I wreszcie pewnol i wola, e - gdy tylko nastanie odpowiedni moment - bdzie komu obj wadz w Warszawie i stworzy lub odtworzy wojsko polskie.

Na tym koczyy si waciwie aktywa. Pozwalay moe zapomnie o codziennej poniewierce, lecz nie na dugo. Polska bya krajem wyniszczonym gospodarczo, poowa ludnoci lub wicej ya w ndzy, a prawie caa reszta w biedzie. Pomimo strat liczba ludnoci wzrastaa jednak z dnia na dzie, gdy ju wracali wywiezieni na roboty do Niemiec (tych byo 700 tysicy) oraz pierwsi repatrianci z Rosji z masy prawie dwumilionowej. Przemys by unieruchomiony w 60%. Fabryki nie miay maszyn, bo je wywieli Rosjanie albo Niemcy. Kolejnictwo stracio 80% taboru i zdatnych do uytku tor�w. W zaborze rosyjskim zniszczono 60% dworc�w i 50% most�w. Straszny by spadek produkcji rolnej, przecitnie do poowy produkcji przedwojennej. W Galicji wydajno z hektara spada w ziemniakach ze 117 kwintali do 52. Ziemia bya wyjaowiona, nie byo w og�le nawoz�w sztucznych. Pogowie byda, a take koni, spado do 54%. cznie z nienaruszonym gospodarczo Poznaskiem produkowano zaledwie jedn trzeci cukru w por�wnaniu z rokiem 1913. Tragicznie przedstawiaa si sytuacja w g�rnictwie wglowym - nie licz tu lska, gdy m�g pokry zaledwie 40% zapotrzebowania. Panowao wic bezrobocie i ndza mieszkaniowa. Zagszczenie w Warszawie wynosio 3,7 os�b na izb.

Z tego wszystkiego spoeczestwo zdawao sobie spraw, lecz w swej wikszoci wierzyo, e poradzi sobie z odbudow gospodarcz, gdy Polska stanie si niepodlega i gdy si skoczy wojna.

By powiedzie wicej o wojsku u progu niepodlegoci, trzeba si cofn wstecz. Bowiem rozbiorowe dzieje polskie wytworzyy szczeg�lny, gdzie indziej nieznany stosunek narodu do wasnych si zbrojnych. One to od Legion�w Dbrowskiego nadaway sens sowom hymnu narodowego: “Jeszcze Polska nie zgina, p�ki my yjemy". Byy to sowa porywajce, kt�re odzwierciedlay uczucia i myli ogarniajce Polak�w na magiczny nieomal dwik nazwy “Wojsko Polskie". Byo w tym uczuciu sporo legendy wyolbrzymionej i upikszonej przez przywizanie i wdziczno do onierzy--tuaczy, onierzy-powstac�w, onierzy zwyciskich i onierzy sponiewieranych w klskach. By tak zwany niepoprawny w mniemaniu obcych, a niekiedy i swoich, polski romantyzm. Lecz bya take potna dawka zdrowej myli politycznej, rozumiejcej, e wojsko nawet w zalkowej i niedoskonaej postaci jest wanym ciarkiem, jaki Polacy rzuci mog na szal swych przeznacze. Bo reprezentuje konkretn wol i konkretn si.

W pierwszej wojnie wiatowej polityka polska koncentrowaa si na wyzyskiwaniu, a take na stwarzaniu korzystnych dla Polski koniunktur midzynarodowych. Lecz myl o wojsku jako o nie jedynym, lecz na pewno

wanym elemencie denia do niepodlegoci uzupeniaa prac polityczn. Pisudski by czoowym przedstawicielem idei wojska polskiego jako koniecznoci politycznej. Nie by w tym odosobniony. Bo wszdzie, gdzie bya po temu najmniejsza moliwo, tworzono wojskowe oddziay polskie, widzc w nich nie tylko namiastk przyszych si zbrojnych, lecz take namiastk pastwowoci polskiej. Dlatego w roku 1917 istniao ju wojsko polskie, cho nie istniao jeszcze pastwo polskie. Istniao wiele formacji niepodobnych do siebie w niczym poza przymiotnikiem “polski" w nazwie. W listopadzie 1918 roku w oparciu o nie przyszo tworzy siy zbrojne zdolne do obrony i do wywalczenia granic wskrzeszonego pastwa. Nie byo to dzieo atwe. Ani w sensie organizacyjnym, ani nawet w sensie politycznym, gdy poszczeg�lne formacje miay ju wasne tradycje bojowe, a take wasne tradycje polityczne czy pogldowe, co zaleao w duej mierze od tego, kt�ry z polskich orodk�w politycznych patronowa ich powstaniu.

Niestety, p� roku przedtem korpusy polskie powstae w Rosji ulegy likwidacji pod wsp�lnym naciskiem zbrojnym Niemc�w i rzdu leninowskiego. Kapitulacja w Bobrujsku, bitwa pod Kaniowem - oto wystarczajce przykady tego, co si w Rosji stao. Na terytorium Rosji pozostaa jednak czwarta dywizja generaa eligowskiego, kt�r czekaa jeszcze duga wdr�wka do Polski z Kubania przez Odess i Besarabi. Podobnie rzecz si miaa z dywizj syberyjsk, kt�rej szcztki dotr do Gdaska dopiero w poowie 1920 roku. By take nieliczny oddzia polski w Murmasku, podlegajcy dow�dztwu armii polskiej we Francji.

Armia ta zostaa uznana przez rzdy zachodnie za sprzymierzon Armi Polsk. Nazwano j Armi Bkitn od koloru mundur�w lub armi Hallera od nazwiska generaa, kt�ry obj nad ni dow�dztwo, przedostawszy si do Francji spod Kaniowa drog przez Murmask. Armia ta podlegaa Komitetowi Narodowemu Polskiemu w Paryu. Suyli w niej jecy-Polacy z armii pruskiej i austriackiej i ochotnicy z Ameryki, Kanady i innych kraj�w zamorskich. Rozwina si z czasem w 6 dywizji.

W Polsce jedyn zorganizowan si zbrojn w mundurach by piciotysiczny korpus stworzony przez Niemc�w - aosna raczej pamitka poronionych plan�w niemieckich wycignicia z Kr�lestwa Polskiego rekruta za cen mglistych obietnic. onierz ten posuy jako pierwszy zalek wojska polskiego w kraju. 7 padziernika 1918 roku Rada Regencyjna odebraa dow�dztwo nad nim niemieckiemu generaowi Beselerowi i powierzya je generaowi Rozwadowskiemu.

Lecz waciw siatk organizacyjn dla wojska polskiego byo POW - Polska Organizacja Wojskowa, tajna i ogarniajca swymi kom�rkami wszystkie ziemie polskie. Od ostatnich dni padziernika jej oddziay przystpiy do rozbrajania Austriak�w, a od 10 listopada do rozbrajania Niemc�w. Natychmiast te odtwarzaj si dawne puki legionowe, otrzymujc zaszczytn numeracj w pierwszej dziesitce. Ich rdzeniem s legionici internowani przez Niemc�w w Szczypiornie i Beniaminowie. R�wnoczenie powstaj samorzutnie tworzone oddziay ochotnicze. Niekt�re z nich powstaj w walce, jak na przykad we Lwowie, gdzie od l listopada trwa wojna midzy

nie istniejc jeszcze Polsk a wojskiem Republiki Zachodniej Ukrainy. W Poznaskiem tworz si oddziay stray bezpieczestwa i stray bojowej z Polak�w demobilizujcych si, najczciej na wasn rk, z armii pruskiej. 11 listopada J�zef Pisudski obejmie funkcje Naczelnika Pastwa i naczelnego wodza Polskich Sil Zbrojnych. Poczenie dw�ch najwyszych stanowisk w jego osobie jest zar�wno odbiciem przekonania og�u Polak�w, e niepodlego i posiadanie wasnego wojska s pojciami nierozerwalnymi, jak i wyrazem prawidowej oceny pooenia midzynarodowego odradzajcego si pastwa. Bo pastwo to nie ma jeszcze granic i nie ma ani jednego przyjaznego ssiada. Wysiek organizacyjny jest ogromny. Wojsko osiga stan 100 tysicy w styczniu 1919 roku, p�niej z kadym miesicem przybywa mu kilkadziesit tysicy onierzy. Tymczasem wycznie zacigu ochotniczego. S to onierze dawnych Legion�w, onierze korpus�w polskich w Rosji, kt�rym udao si przedosta do kraju, czonkowie POW, Sokoli, harcerze, a take ci rezerwici wyszkoleni w armii carskiej, kt�rych Rosjanie po wybuchu wojny nie zdyli zmobilizowa. Oficer�w jest sporo, lecz mao jest takich, kt�rzy posiadaj dowiadczenie potrzebne dla dowodzenia na wyszych szczeblach. Te braki zapeniaj po czci oficerowie-Polacy z armii austriackiej i rosyjskiej.

Przeszkod w rozbudowie wojska nie jest brak ludzi, lecz brak broni, umundurowania, amunicji i koszar. Przeszkod jest take brak czasu na przeszkolenie i organizacj. Trwa bowiem pogotowie zbrojne przeciwko Niemcom od strony Prus Wschodnich, Biaostocczyzny i lska. Sama Wielkopolska jest ju w penej wojnie wasnymi siami z pastwem niemieckim. W Galicji Wschodniej te trwa wojna. W styczniu ma miejsce kr�tkie, lecz krwawe starcie zbrojne z Czechosowacj na lsku Cieszyskim. A 17 lutego 1919 roku rozpoczyna si dwuletnia wojna z Rosj bolszewick. W niej stawk jest istnienie Polski. Trwa dalej wycig z czasem. Oddziay ochotnicze id po kilku nieraz dniach do akcji w doranych zwizkach po kilka batalion�w, baterii i szwadron�w. Dopiero p�n wiosn 1919 roku mona przystpi do tworzenia dywizji piechoty i brygad kawalerii. W pracy organizacyjnej na pami historii zasuguj szefowie sztab�w - kolejno generaowie Rozwa-dowski, Szeptycki, Stanisaw Haller i znowu Rozwadowski - oraz z pocztku wiceminister, a p�niej minister wojny genera Sosnkowski.

Bezcenny wkad w potencja zbrojny narodu wnosi Armia Wielkopolska, kt�ra organizuje si w walkach z Niemcami. Sprawnie przeprowadzony pob�r podnosi jej stany do ponad 70 tysicy wietnie uzbrojonego i wyszkolonego onierza, nie liczc sub i oddzia�w pomocniczych. Jej dow�dc zostaje wkr�tce genera Dowb�r-Municki. Oficerowie Polacy z dawnej armii rosyjskiej obsadzaj wysze dow�dztwa. Lecz w wikszoci kadra dow�dcza Poznaniak�w wywodzi si z twardych szeregowych i podoficer�w majcych za sob cztery lata wojny. Niejednym batalionem dowodzi sierant. Dopiero po podpisaniu Pokoju Wersalskiego Armia Wielkopolska moe si poczy z wojskiem Rzeczypospolitej, stajc si bodaj czy nie najtszym jej czonem.

Z Francji przybywa Armia Hallera, niestety nie transportem morskim przez Gdask, lecz kolejowym przez Niemcy. Jej dziaania zadecydoway

o zwycistwie nad Ukraicami. Musiano j jednak zreorganizowa z dywizji trzech-pukowych na cztero-pukowe. na wz�r pozostaych dywizji polskich. Jednoczenie zbyt pochopne zwalnianie starszych rocznik�w, jak w wypadku ochotnik�w z Ameryki, nadszarpno warto tych doskonaych zreszt dywizji. W roku 1920 bd ju 24 dywizje, prawie 700 tysicy onierza. Powstan te wysze zwizki operacyjne. By uproci system dowodzenia w wojnie ruchomej na ogromnych przestrzeniach, a take z powodu niemonoci obsadzenia sztab�w, zrezygnuje si z tworzenia korpus�w, czc dywizje od razu w armie, co zreszt odpowiada �wczesnej organizacji Armii Czerwonej, z kt�r toczy si bdzie wojna od Dwiny po Kamieniec Podolski.

Wojsko to popeniao bdy, ponosio klski, bez kt�rych nie ma zwycistw. W og�lnej ocenie jednak bio si dobrze i dowodzono nim dobrze. Wyksztacio wartoci onierskie otoczone troskliwoci, jeli nie mioci, caego spoeczestwa. Mio ta przetrwaa i nie wygasa w pamici. Niedobrze by byo, gdyby miaa wygasn kiedykolwiek.

III

11 listopada 1918 roku przestay dziaa na wikszoci terytorium Polski instytucje prawa publicznego, speniajce rol tymczasowej administracji. W dniu tym ustaa take kuratela okupacyjna Niemiec i Austro-Wgier na terenie Kr�lestwa Polskiego i Galicji. Wadz obj J�zef Pisudski. Przekazanie wadzy zostao dokonane przez trzy instytucje. Pierwsz bya pozbawiona cakowicie wpyw�w i nie cieszca si adnym prestiem w spoeczestwie Rada Regencyjna w Warszawie, utworzona swego czasu przez Niemc�w. Waniejsze byo podporzdkowanie si Pisudskiemu Rzdu Lubelskiego, utworzonego 7 listopada i reprezentujcego niepodlegociowe i postpowe elementy, kt�re odciy si wyranie i zdecydowanie od jakiejkolwiek zalenoci. Trzeci wreszcie instytucj bya dziaajca w Krakowie Komisja Likwidacyjna, kt�ra postawia sobie za zadanie natychmiastow likwidacj stosunk�w z wadzami monarchii habsburskiej. 16 listopada Pisudski notyfikowa telegraficznie pastwom europejskim i Stanom Zjednoczonym powstanie niepodlegego pastwa polskiego oraz powoa pierwszy rzd Rzeczypospolitej Polskiej z dziaaczem socjalistycznym, Jdrzejem Moraczewskim, na czele.

Nowo powstae pastwo posiadao wic rzd, posiadao wyros spod ziemi armi i posiadao terytorium, chocia jego granice nie byy jeszcze cile okrelone. W rzeczywistoci pierwsze dwa lata niepodlegego bytu powicone byy przede wszystkim na wywalczenie i obron granic. Drugim zadaniem nowego pastwa byo przygotowanie gmachu ustrojowego, kt�ry by odpowiada yczeniom wikszoci jego mieszkac�w. czyo si to z szeregiem reform spoecznych i gospodarczych, kt�re w swej postpowej koncepcji wykraczay daleko poza stosunki w innych pastwach na zach�d, poudnie i wsch�d od Polski. Podstawowe zdobycze wiata pracy, eby wspomnie

tylko omiogodzinny dzie pracy, wprowadzenie systemu ubezpiecze spoecznych i ochron lokator�w w domach czynszowych, zostay wprowadzone przez Ts,d Moraczewskiego ju 23 listopada. Bya to odpowied na wyrazy niepewnoci czy obawy, czy tworzcy pastwo polskie “inteligenci", owa - jak czsto jeszcze m�wiono - szlachta, nie czyni wszystkiego na rachunek wasny i we wasnym interesie. Podejrzenia takie do atwo zbywano wzruszeniem ramion tam, gdzie “lud" - jak to m�wiono - osign wysoki stopie uwiadomienia i umiejtnoci organizacyjnych. Tak byo w Galicji, gdzie chopskie stronnictwa polityczne nie byy nowoci, tak byo w Poznaskiem czy na Pomorzu, gdzie chop by czym wicej ni wsp�gospoda-rzem ziemi polskiej, bo by g�wnym jej obroc i dumnym ze swej roli piastunem polskoci. Ale inaczej byo na niekt�rych obszarach Kongres�wki, gdzie dopiero odejcie Rosjan wprowadzio obowizek szkolny i gdzie paszczyzna nie bya odlegym wspomnieniem. W cigu paru lat wojny i tutaj jednak rozwin si chopski ruch polityczny, czciowo naniesiony z Galicji, czciowo wasnego chowu. Niemniej w Kongres�wce - geograficznym, a w przekonaniu obcych, niekiedy i swoich, take duchowym sercu Polski - inteligentowi w walce o sprawy polskie rzadziej towarzyszy �w dzi tak romantycznie w naszych uszach brzmicy “lud wiejski", a czciej klasa cigle jeszcze moda i prna, nawizujca do tradycji polskiego rzemiosa, zahartowana wielk pamici postpowego socjalizmu. Czyli klasa robotnicza. A wic jeszcze prociej i prawdziwie j: robotnicy.

Jednolita bya nowa Polska tylko pod jednym wzgldem. Wr�d wszystkich Polak�w panowaa jednomylno, e niepodlege pastwo jest ich prawem i ich yczeniem. Wszelkie obawy dotyczce przyszoci giny i cichy w nastroju powszechnego entuzjazmu narodowego. Powstanie Polski niepodlegej witay z radoci wszystkie warstwy spoeczne i wszystkie orientacje polityczne. Pod tym wzgldem ze wszystkich kraj�w europejskich, kt�re odzyskay niepodlego u koca pierwszej wojny wiatowej, Polska bya w pooeniu najszczliwszym: posiadaa peni wiadomoci narodowej. Jej uchowanie pod rozbiorami byo najwikszym historycznym sukcesem narodu polskiego.

Poczona z wol utrzymania niepodlegoci w ramach jednego pastwa, wiadomo ta nie bya wszake jednoznaczna z natychmiastowym scaleniem obszar�w rzdzonych dotychczas przez trzy pastwa zaborcze. Nie bya jednoznaczna z niwelacj wszystkich r�nic, zar�wno tych, kt�re wyznaczay odmienne systemy gospodarcze i odmienna baza materialna, jak i tych, kt�re wytworzyy si w cigu stu kilkudziesiciu lat przebiegania obcych granic pastwowych przez polskie terytorium narodowe. W dodatku do niwelowania tych r�nic nie mona byo przystpi od razu. Pastwo polskie powstawao wr�d walk o poszczeg�lne czci swego terytorium, granice jego miano

2 - Historia dwudziestolecia

dopiero wyznaczy, a walka o granice przeradzaa si w walk o utrzymanie bytu pastwowego.

Jest pozornym paradoksem historii, e dwa pierwsze lata niepodlegoci Polski, kt�rej trzeba byo broni na wschodzie i na zachodzie, wzmocniy te wartoci psychiczne, kt�re stanowiy o peni wiadomoci narodowej i o woli tw�rczego niepodlegego bytu pastwowego. By to, historycznie biorc, pozytywny skutek niebezpieczestw wojennych. Lecz mia i odwrotn stron. Pogbia trudnoci gospodarcze, op�nia reformy spoeczne, a przede wszystkim nie pozwala na stworzenie konsekwentnego planu niwelacji r�nic midzy dzielnicami. W tym okresie g�wnym niwelatorem, podstawowym czynnikiem pracujcym nad zespoleniem narodowym i nad niwelacj lokalnych nawyk�w i umiowa dzielnicowych byo wojsko polskie. Jego zespolenie z tak r�nych czci skadowych byo zacht dla spoeczestwa i na j wy ranie j szy m symbolem jednoci midzy dzielnicowej. Wojsko polskie w tym okresie byo nie tylko najwaniejsz, ale te najsprawniej funkcjonujc instytucj pastwow.

Byy i inne przeszkody na drodze do likwidacji pozostaoci rozbiorowych, kt�rym na imi r�nice obyczaj�w, struktury, prawodawstwa cywilnego i w sensie gospodarczym take interes�w poszczeg�lnych dzielnic. Pynna bya jeszcze ustrojowo-polityczna koncepcja pastwowa. Sytuacja na obszarach pooonych midzy wschodni granic etnicznego osiedlenia Polak�w a ziemiami zamieszkanymi przez Rosjan nasuwaa pomysy tworzenia zwizk�w federacyjnych Polski z pastwami narodowymi Litwin�w, Biaorusin�w i Ukraic�w, z pastwami, kt�re jeszcze nie istniay i kt�re wasnym wysikiem powsta by nie mogy. Koncepcj federacyjn reprezentowa J�zef Pisudski. Myl o zwizku z pastwami narodowymi pooonymi midzy Polsk a Rosj czya si jednoczenie z potrzeb zabezpieczenia przyszoci dla Polak�w, kt�rzy na tych terenach mieszkali i kt�rzy, cho nie wszdzie liczni, byli przecie elementem przodujcym kulturalnie i - co moe w danej chwili wydawao si waniejsze - ambicjonalnie.

Z koncepcj t cieraa si inna, dca do utworzenia pastwa scentralizowanego, o charakterze wycznie polskim, z pozostawieniem tylko pewnego marginesu swob�d narodowych dla innych narodowoci na terytorium pastwowym Polski zamieszkaych. Wynik wojny polsko-bolsze-wickiej mia przesdzi na rzecz koncepcji centralistycznej, kt�ra do zada niwelacji r�nic dzielnicowych dodaa zagadnienie uoenia stosunk�w z mniejszociami narodowymi. Na tym polu nadzieje wcignicia mniejszoci narodowych do penego zaangaowania psychicznego w ycie pastwa polskiego speniy si tylko w drobnej czci i to g�wnie wr�d mniejszoci ydowskiej, kt�ra nie stanowia nigdzie grupy zwartego osiedlenia, cho procentowo w wielu miastach Polski rodkowej i wschodniej sigaa jednej trzeciej mieszkac�w.

Na przeszkodzie wcigniciu dzielnic rozbiorowych w jednolity rytm ycia pastwowego stay skutki ponad stuletniego rozwoju w ramach r�nych, i to diametralnie r�nych system�w prawnych. Kodyfikacja bya prac bardzo trudn, zwaszcza e chcc przestrzega zasad praworzdnoci w yciu

obywateli nie mona jej byo dokonywa w spos�b mechaniczny, bez ogldania si na skutki gospodarcze.

Odmienny system prawny by zreszt w pewnej mierze odbiciem odmiennych proces�w rozwoju gospodarczego w poszczeg�lnych dzielnicach. To z kolei czyo si z r�nicami spoecznymi. Ju sam fakt zniesienia poddastwa wocian w r�nych okresach, w r�nych zaborach i na r�nych w kadym z nich zasadach powodowa dalekosine skutki spoeczne, a take kulturalne. Zadaniem najwaniejszym bodaj byo przestawienie produkcji zar�wno rolniczej, jak i przemysowej na nowe rynki zbytu przy jednoczesnej przebudowie systemu kredytowego i przy radykalnej zmianie r�de kredytowych. W ramach dawnej Rzeszy Niemieckiej Poznaskie byo spichlerzem ywnociowym. Kierunek wywozu nadwyki pod�w szed na zach�d. G�rny lsk take znajdowa g�wny odpyw na terenie Niemiec bd te na rynkach eksportowych, do kt�rych droga prowadzia przez Niemcy. Galicja bya krajem o produkcji rolnej nie wystarczajcej nawet na potrzeby wasne i o bardzo sabo rozwinitym przemyle. Kierunek wymiany handlowej z ziemiami byego zaboru rosyjskiego by dla niej kierunkiem zupenie nowym i przeksztacajcym dotychczasow synchronizacj potrzeb i moliwoci. Przemys byego Kr�lestwa Polskiego - wglowy, metalowy i w�kienniczy - zaopatrywa dawne imperium rosyjskie i z handlu tego cign zyski, kt�re chocia w pewnej mierze wynagradzay niedostatki wypywajce z niskiego poziomu kultury rolnej. Obecnie wszystkie te r�ne systemy i przeciwstawne kierunki obrotu handlowego trzeba byo zsynchronizowa w system nowy, szuka moliwoci eksportowych caoci kraju i wyr�wnywa niedobory produkcyjne poszczeg�lnych dzielnic w oparciu o nowy wsp�lny orodek planowania gospodarczego. Nie mogo si to oby bez wstrzs�w. Wstrzsy te znajdoway odbicie w pogarszaniu lub polepszaniu si pooenia poszczeg�lnych obszar�w Polski. R�nice stopy yciowej zatrze si od razu nie day.

Nie mniej wane byy r�nice uwarstwienia spoecznego. Nie pozostaway bez wpywu na ukad si politycznych i przekonania polityczne dominujce w poszczeg�lnych dzielnicach. Zdrowy instynkt narodowy zapobiega powstawaniu stronnictw politycznych regionalnych, a wic reprezentujcych przede wszystkim jedn dzielnic. Oba podstawowe i najsilniejsze kierunki ideologiczne - to jest Polska Partia Socjalistyczna, po jej formalnym poczeniu si z Parti Socjal-Demokratyczn Galicji i lska Cieszyskiego, oraz wyrosa z og�lnopolskiej Ligi Narodowej Narodowa Demokracja - dyy konsekwentnie i jeszcze przed odzyskaniem niepodlegoci do zdobycia wpyw�w we wszystkich dzielnicach. Troch odmiennie ksztatoway si stosunki w stronnictwach chopskich, czyli w ruchu ludowym. I ten jednak sta si natychmiast po odzyskaniu niepodlegoci ruchem og�lnopolskim. Natomiast wpywy poszczeg�lnych stronnictw byy r�ne w r�nych dzielnicach. I tak Wielkopolska i Pomorze o bardzo niewielkiej iloci elementu robotniczego skaniay si ku kierunkom prawicowym, wyznajc zasady solidaryzmu klasowego, kt�ry zreszt pozwoli tej dzielnicy przeprowadzi skuteczn, przez pokolenia trwajc walk gospodarcz i kulturalno-naro-

dow z niemczyzn i z Niemcami. I wreszcie niejednolito kadry przyw�dczej. W byym zaborze rosyjskim, w Kr�lestwie przede wszystkim, inteligencja wywodzia sw�j rodow�d przewanie ze rodowisk drobno-szlachec-kich, pozbawionych ziemi, lecz pozostajcych w pewnym psychiczno-oby-czajowym stosunku do ubogiego w swej wikszoci ziemiastwa. Wzmaga j ilociowo napyw element�w robotniczych i chopskich, a take ludzi spor�d asymilowanej mniejszoci ydowskiej. W zaborze pruskim inteligencja bya w swym g�wnym zrbie przedstawicielk wolnych zawod�w lub polskiego kupiectwa. Nie utosamiaa si z ziemiastwem. W Galicji za to inteligencja bya przede wszystkim urzdnicza i intelektualna. Wynikao to z trwajcych przez kilka pokole swob�d samorzdowych i kulturalnych. Inteligencja galicyjska miaa te pewien zas�b dowiadczenia administracyjnego, dziki kt�remu moga i musiaa zapeni luki powstajce w innych dzielnicach z chwil, gdy odpyna z nich administracja zaborcza. Nie spotykao si to z przychylnym przyjciem ju choby z powodu na poz�r mao istotnych, lecz w yciu bardzo wanych r�nic obyczaju towarzyskiego. Galicja te dostarcza musiaa kadry nauczycielskiej w szkolnictwie, od najniszego po uniwersytety wcznie.

Polskie orodki intelektualne wyszego rzdu rozwija si mogy przed odzyskaniem niepodlegoci w oparciu o uniwersytety we Lwowie i w Krakowie. Na terenie zaboru pruskiego szk� wyszych nie byo, jeli nie liczy cakowicie niemieckich we Wrocawiu i Gdasku. W zaborze rosyjskim polski uniwersytet w Warszawie odtworzony zosta dopiero w czasie wojny. Stary Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie nie istnia ju od dawna, a Polacy wysze wyksztacenie zdobywa mogli w Kijowie, Petersburgu, Rydze lub Dorpacie, jeli nie udao si im wyjecha na studia do Krakowa lub Lwowa. Szkolnictwo rednie byo celowo hamowane w zaborze rosyjskim, a jako polskie istniao tylko w austriackim. Nier�wny wic by poziom owiaty - i pod wzgldem formalnej wartoci szkoy, i pod wzgldem zagszczenia szk�, i pod wzgldem moliwoci pielgnowania polskiej kultury naukowej.

Taka bya mozaika spoeczna, gospodarcza, kulturalna i prawna Polski u progu niepodlegoci. Dodajmy do tego decentryczno sieci kolejowej i drogowej, r�nice budownictwa mieszkaniowego, r�nice jakoci i przyzwyczaje w sposobie odywiania i obraz nam si wypeni. R�nice te na szczcie nie sigay spraw jzykowych, jeli nie liczy lokalnego akcentu i r�nych naleciaoci gwarowych. Nad stworzeniem i pogbieniem r�nic pracowali zaborcy celowo przez sto lat. Ich niwelacja trwaa lat niespena dziesi. To, co z nich pozostao, zaliczy mona byo w latach trzydziestych do r�nic anegdotycznych. Wyjtkiem byy r�nice pooenia gospodarczego. Te utrzymyway si duej, cho malay z roku na rok. Malay konsekwentnie i - co najwaniejsze - malay wsp�lnym wysikiem spoeczestwa, kt�re prac nad niwelacj r�nic uwaao za konieczno oczywist i naturaln. Poza prac kodyfikacyjn i ujednolicaniem administracji wadze pastwowe nie potrzeboway nikogo do niczego zmusza ani nawet nakania. Tak szybka i dogbna likwidacja skutk�w rozdarcia rozbiorowego bya zjawiskiem bez precedensu. Uzna j mona za jeden z najwikszych sukces�w

historycznych, na jakie zdoby si nar�d polski. A r�wnoczenie za zbiorowy dow�d wielkiej prnoci spoecznej.

Rewolucja padziernikowa i niepodlego Polski

Dzisiejsza publicystyka i historiografia komunistyczna podaje jako pewnik, e rewolucja padziernikowa i jej bezporednie skutki byy najwaniejsz, jeli nie jedyn przyczyn odzyskania przez Polsk niepodlegoci. Jest to dogmat polityczny, kt�rego nie wolno podawa w wtpliwo i nad kt�rym nie wolno dyskutowa. Podpiera si ten dogmat z jednej strony tak zwan leninowsk zasad “samostanowienia narod�w", z drugiej za kilkoma deklaracjami awansowanymi do rzdu wielkich wydarze politycznych o historycznym znaczeniu.

Wr�d tych deklaracji znajdujemy uchwa piotrogrodzkiej Rady Robotniczej i onierskiej z dnia 27 marca 1917 roku, tak zwany dekret o pokoju, Deklaracj Praw Narod�w Rosji, uchwalon na drugim og�lnorosyjskim zjedzie Sowiet�w 8 listopada 1917 roku i wreszcie - jako dokument rzekomo najwaniejszy - dekret numer 698 uchwalony przez Rad Komisarzy Ludowych 29 sierpnia 1918 roku. Dekret ten nazywa si obecnie po prostu “przekreleniem rozbior�w Polski".

Teza og�lna sprowadza si do twierdzenia, e Polska nie mogaby odzyska niepodlegoci, gdyby nie wielkoduszno Rosji, kt�ra po rewolucyjnym ugruntowaniu wadzy bolszewickiej uniewania rozbiory i dooya wszystkich stara na polu midzynarodowym, by w Polsce mogo powsta niepodlege pastwo. Oczywicie logicznym wnioskiem tego rodzaju tezy jest podkrelenie swojego rodzaju braku wdzicznoci ze strony “buruazyjnego" czy “nacjonalistycznego" rzdu i Sejmu odrodzonej Rzeczypospolitej, kt�re na ten prezent sowiecki odpowiedziay polityk wrog wobec Rosji, polityk rzekomego imperializmu i wysugiwania si interesom kapitau zachodniego. W tej interpretacji wszystko, co si stao po 11 listopada 1918 roku, byo wywichniciem prawidowej linii rozwoju na ziemiach polskich.

Ta oficjalna interpretacja komunistyczna jest dosy wieej daty. Do roku 1936 historiografia i publicystyka sowiecka nie przypisywaa rewolucji padziernikowej takich zasug. Spraw odzyskania przez Polsk niepodlegoci przedstawiaa w spos�b niezwykle brutalny i wrogi, lecz o wiele bliszy prawdy. Do roku 1936 Polska bya tworem Traktatu Wersalskiego, owego “traktatu zodziei i rabusi�w", jak m�wi Lenin. Jej powstanie byo klsk dla Rosji, stworzyo barier w poprzek drogi zwyciskiego marszu rewolucji bolszewickiej w gb Europy. Polska bya tworem “nacjonalist�w" i “buruazji". Jej

niepodlego stanowia krzywd dla interes�w przyszych proletariackich Niemiec. Ponosia Polska win za zaamanie si rewolucji w Niemczech i w “Austro-Wgrzech", bo tak z uporem okrelano wszystkie kraje, kt�re kiedy wchodziy w skad monarchii habsburskiej. Dopiero w roku 1936 potpiono tak zwan historyczn szko Pokrowskiego i kazano dokona rewizji historii, przede wszystkim na odcinku polityki narodowociowej ZSSR i leninowsko-stalinowskiej doktryny samostanowienia narod�w. Potpienie byo raczej gwatowne, gdy wizao si z wyrokiem mierci na kilkudziesiciu historyk�w sowieckich z Andriejem Bubnowem i Nikoajem ukinem na czele. Rewizja pogld�w historycznych pozostawaa w zwizku z now taktyk czy strategi dialektyczn, kt�ra przygotowywaa si do stworzenia tezy o moliwoci pogodzenia rewolucji socjalnej z powstawaniem pastw o charakterze narodowym. Rewizja ta dokonywaa si bardzo dugo, gdy jeszcze w padzierniku 1939 roku, po rozbiorze Polski dokonanym przez Zwizek Sowiecki w przymierzu z Niemcami hitlerowskimi, Wiacze-slaw Mootow nazywa Polsk “poronionym podem Traktatu Wersalskie-go".

Nowa teza zostaa ugruntowana ostatecznie w latach 1943-44 i staa si czci obowizujcej dogmatyki politycznej Zwizku Sowieckiego. Od tej chwili niepodlego Polski w roku 1918 przestaa by dziejowym nieszczciem dla ludzkoci. Przeciwnie - staa si dzieem rewolucji padziernikowej .

Nowa doktryna historyczna przyczynia sporo kopot�w, gdy chodzi o ocen dziaalnoci SDKPiL oraz PPS-Lewicy, czyli - inaczej m�wic - Komunistycznej Partii Polski w okresie powstawania pastwa polskiego. Komunici polscy wystpowali w�wczas jako bezwgldnie wierne plac�wki dywersyjne Rosji sowieckiej, zwalczajc - jak im kazano - ide niepodlegoci i starajc si dopom�c w jej obaleniu. Znaleziono wic dzi formu naszpikowan okreleniami w rodzaju dogmatyzm, lewactwo, brak obiektywnej oceny �wczesnej sytuacji i tak dalej. Po to, by w dalszym cigu udowadnia, e pomimo wszystko komunici najlepiej rozumieli polsk racj stanu, co im pozwolio te racj stanu urzeczywistnia przy pomocy Armii Czerwonej w roku 1944.

Uporzdkujmy fakty. Odezwa piotrogrodzkiej Rady Delegat�w Robotniczych i onierskich rzeczywicie stwierdzaa, e “Polska ma prawo do cakowitej niepodlegoci pod wzgldem pastwowo-midzynarodowym". By to dezyderat nigdy nie powt�rzony przez rzd Lenina ani te przez parti bolszewick. Lenin by zreszt jeszcze wtedy w Zurychu, a Rada piotro-grodzka posiadaa wikszo socjal-demokrat�w - mienszewik�w, to znaczy antykomunist�w. Deklaracj redagowa Henryk Erlich, czonek Bundu, to znaczy ydowskiej partii socjalistycznej w Polsce. Rozstrzelano go w 1942 roku w Moskwie razem z Wiktorem Alterem jako rzekomych “szpieg�w niemieckich". Deklaracja bya ogoszona na dugo przed rewolucj padziernikow i na dugo przed opanowaniem Rady piotrogrodzkiej przez bolszewik�w.

Nastpnym dokumentem bya uchwaa drugiego zjazdu Sowiet�w. M�-

wia o potrzebie “pokoju bez odszkodowa i bez aneksji" oraz okrelaa tak zwane “prawa narod�w Rosji". Dekret o pokoju by przygotowaniem do porzucenia koalicji walczcej z mocarstwami centralnymi i do zawarcia odrbriego pokoju z Niemcami. Deklaracja praw narod�w Rosji wykadaa �wczenie obowizujc doktryn o samostanowieniu. Z samej nazwy wynika, e chodzi o Polsk, traktowaa j wanie jako “jeden z narod�w Rosji". Istniaa w�wczas sprzeczno midzy pogldami Lenina i R�y Luksemburg. W praktyce przewaao zdanie komisarza do spraw narodowoci w rzdzie bolszewickim. By nim J�zef Stalin. Wedug niego zasada samostanowienia polega miaa na powstawaniu “Rad jako wadzy" i “Republik Rad" jako formacji pastwowych z zadaniem przyczenia si do ju istniejcej Rosyjskiej Republiki Sowieckiej, zwanej w�wczas federacyjn. Tworzy rady i okrela na czym polega wola narodu mia nie og� mieszkac�w, ale proletariat, proletariat robotniczy, bez wzgldu na swoj liczebno w stosunku do og�u ludnoci. Lecz jednoczenie dyktatura proletariatu polegaa na centralizmie demokratycznym. Z czego wynikao, e o tym, czego chce proletariat, decydowa ma grupa ludzi, kt�rym udao si opanowa wadz i utrzyma si przy niej w drodze terroru. W stosunku do “narod�w Rosji" nierosyjskiej narodowoci “deklaracja" miaa zapewni wadz przyw�dcom rosyjskiego proletariatu robotniczego nad mas obcojzycznego chopstwa. Byo to rzdowi bolszewickiemu potrzebne w jego walce z kontrrewolucj, kt�ra operowaa siami wojskowymi g�wnie na terenach nierosyjskich rosyjskiego imperium.

Lenin przychyli si do tej interpretacji w przededniu pokoju brzeskiego, w kt�rym kapitulowa przed Niemcami i zdradza sprzymierzec�w. Stwierdzi w�wczas, e “interes socjalizmu stoi znacznie wyej od zasady samostanowienia narod�w". Interes socjalizmu - w tym wypadku interes Rosji - wymaga zawarcia pokoju z Niemcami za wszelk cen. Bolszewicy ani nie wierzyli w zwycistwo koalicji, ani sobie jego nie yczyli. Wierzyli w si Niemiec i chcieli by z nimi w zgodzie, nawet wtedy, gdy stracili nadziej na rewolucj w Niemczech. W roku 1918 nadziej t mieli i tym byli skonniejsi do zawarcia z Niemcami pokoju.

Dekret “uniewaniajcy rozbiory" wreszcie by po prostu dopenieniem wyrunk�w postawionych przez Niemcy w Traktacie Brzeskim. Gdy bolszewicy odnawiali Traktat w sierpniu 1918 roku, zadano od nich, by ogosili spis wszystkich um�w midzynarodowych zawartych przez Rosj carsk i by je uniewanili jako sprzeczne z postanowieniami traktatu pokojowego zawartego w Brzeciu. Um�w tych byo okoo dw�ch tysicy. Byy wr�d nich umowy celne z nieistniejcym ju ksistwem Oldenburskim, umowa o spat posagu jednej z ksiniczek meklemburskich, umowa dotyczca handlu z ksistwem Sachsen-Meiningen oraz traktaty rozbiorowe. Odrbny artyku, trzeci w numeracji, dotyczy spraw polskich. Nie wchodzi w szczeg�y, lecz stwierdza, e rzd sowiecki anuluje akty prawne zawarte przez rzd cesarstwa rosyjskiego z kr�lestwem pruskim i cesarstwem austriackim na temat podziau terytori�w polskich. Naturalnie traktaty rozbiorowe byy na dugiej licie najciekawsze z punktu widzenia dziennikarskiego. Dlatego wspominaa

o nich w tytule artykuu o dekrecie moskiewska Prawda Redakcja zamiecia przy tym kilka s�w od siebie, by moe na zlecenie Lenina, ze rozbiory s niezgodne z rewolucyjnym poczuciem prawnym narodu rosyjskiego, kt�ry uznaje prawo narodu polskiego do niepodlegoci i zjednoczenia Lecz pomys nadawania dekretowi znaczenia prawno-tworczego w odniesieniu do Polski jest kiepskim chwytem propagandowym Przyszed do gowy Rosjanom dopiero po upywie dwudziestu lat Dla narodu polskiego twierdzenie, i jego niepodlego zaleaa od uniewanienia przez Rosj traktat�w rozbiorowych jest zwyk obelg Traktaty rozbiorowe Polski nie obowizyway, a niepodlego sw Polacy wywalczyli w roku 1918 wasnymi siami

Prawd jest natomiast, ze rewolucja padziernikowa bya jednym z czynnik�w, kt�re Polakom uatwiy zdobycie niepodlegoci Jedynym komunist, kt�ry to rozumia i pr�bowa uzasadni, by Julian Marchlewski Twierdzi zgodnie z prawd, ze gdyby nie rewolucja, carat decydowaby sam o losie Polski w razie zwycistwa koalicji Rewolucja - lecz przede wszystkim zawarcie odrbnego pokoju z Niemcami przez Rosj bolszewick - rozwi zay rce mocarstwom zachodnim w sprawie Polski Uatwio to znakomicie prac Komitetu Narodowego Polskiego Spowodowao take aktywizacj Polak�w w kraju Dlatego, ze przestaa istnie sytuacja, w kt�rej rozsdek nakazywa szukanie pomocy u jednego z zaborc�w Po pokoju brzeskim Rosja wysza z wojny, oddaa cao terytorium polskiego Niemcom i przestaa mie jakikolwiek wpyw na sprawy polskie Od tej chwili pozostawa ju tylko jeden nieprzyjaciel, jeden okupant Tym byy Niemcy Rosja przestaa by nieprzyjacielem, nie dlatego, ze kto cos deklarowa, lecz dlatego, ze zostaa wytrcona z gry Natomiast potg Niemiec zdruzgotay wojska koalicji zachodniej, pomimo pokoju brzeskiego, kt�ry Niemcy wzmocni, na co rzd Lenina z g�ry si godzi Nar�d polski wykorzysta klsk Niemiec dla osignicia niepodlegoci

Pastwo polskie powstao w listopadzie 1918 roku Bolszewicy ustosunkowali si do mego negatywnie Nie rezygnowali z politycznego programu maksymalnego, kt�ry przewidywa utworzenie Polskiej Republiki Rad jako czci skadowej Zwizku Sowieckiego Miaa suy jako pomost czcy Rosj z rewolucyjnymi Niemcami Poniewa pomostem tym dobrowolnie Polska by nie chciaa, postanowiono zmusi j do tego si Decyzja uycia siy zapada ju 18 listopada 1918 roku, gdy rzd Lenina nakaza rozpoczcie “operacji Wisa"

Plan si nie uda Nie tylko z powodu zaamania si rewolucji w Niem czech, lecz przede wszystkim dziki woli obronienia swej niepodlegoci przez nar�d polski Ani Czerwona Armia, ani dywersja prowadzona przez KPRP niepodlegoci Polski nie zlikwidowaa Lecz plan w zasadniczych swoich zrbach nie uleg zmianie Ulegay tylko zmianom taktyka i strategia dyktowane przez dialektyk polityczn

Istnieje wic niewtpliwie zwizek przyczynowy midzy niepodlegoci Polski a rewolucj padziernikow Jest on jednak cakowitym zaprzeczeniem goszone) przez komunist�w interpretacji fakt�w historycznych

25 II

Reakcja spoeczestwa polskiego w kraju na wiadomo o rewolucji leninowskiej nie bya zrazu nieprzychylna Uwaano j za eksperyment, by moe lepszy ni bezwad cechujcy rzdy Kierenskiego i - znowu by moe - zmierzajcy szczerze do popraw} losu rosyjskiego robotnika i chopa Oczywicie pogldy nie byy jednolite Komitet Narodowy Polski ustosunkowa si do rewolucji leninowskiej niechtnie, zar�wno z przyczyn ideologicznych, jak i z obawy politycznej panujcej w stolicach mocarstw zachodnich, ze Lenin urzeczywistni sw�j cel zawarcia odrbnego pokoju z Niemcami, co stworzy wyjtkowo niebezpieczne pooenie na froncie zachodnim, groc zwyciskim dla Niemiec zakoczeniem wojny Pogldy Komitetu wywieray ogromny wpyw na spoeczestwo w kraju, zwaszcza na klasy rednie w Kr�lestwie

Instytucja “rad delegat�w robotniczych" interesowaa lewic polsk Nie towarzyszya temu zainteresowaniu ch lepego naladownictwa ani, co waniejsze, dawanie posuchu hasu “caa wadza w rce rad", kt�rym Lenin zapowiada ju od kwietnia likwidacj demokracji parlamentarnej i zasad socjalizmu demokratycznego W Polsce chciano widzie w radach robotniczych skuteczne narzdzie walki o prawa wiata pracy, a take spos�b uruchomienia produkcji, zdewastowanej wskutek wojny

I ecz �w kredyt zaufania wobec wydarze w Rosji czy si z kategorycznym oporem przeciwko jakiemukolwiek powrotowi Rosji na ziemie polskie O “zaniesieniu rewolucji do Polski" deklamowa mogli bolszewicy polskiego pochodzenia czy narodowoci we wadzach leninowskich Deklamowali zreszt najczciej o zaniesieniu rewolucji do Europy, przy czym status Polski by im albo w ogol obojtny, albo zalicza si do spraw drugorzdnych

Ale wydaizema toczyy si szybko Ju za kilka miesicy z kredytu zaufania pozostan tylko wspomnienia lub teoretyczne dyskusje na temat, co skonio Lenina do “popenienia bd�w" “Bd�w", kt�rych Lenin bynajmniej za bdy nie uwaa Chodzio o zawarcie z Niemcami odrbnego pokoju Dla Polak�w perspektywa zwycistwa Niemiec po klsce Rosji bya zmor na pewno bardziej ponur ni dla Anglik�w czy Francuz�w

Polska niepodlego sw wizaa ze zwycistwem sprzymierzonych nad Niemcami, a nie z tym, co si dalej bdzie dziao w leninowskiej Rosji Zwycistwo sprzymierzonych mia poprze wasny polski wysiek zbrojny

I tak si rzeczywicie stao I taka jest prawda historyczna Ani w roku 1917, ani w nastpnych, z rokiem 1920 wcznie, nie tylko si w Polsce nie spodziewano pomocy ze strony rewolucyjnej Rosji, lecz nie byo tez adnej obietnicy czy oferty takiej pomocy Do chwili pokonania Niemiec przez mocarstwa zachodnie na temat Polski panowao w Moskwie guche milczenie Po pokonaniu Niemiec pojawio si konkretne zagroenie wojenne i gona zapowiedz, ze “przez trupa Polski wiedzie droga do rewolucji europejskiej"

Polska sw niepodlego i tym samym ocalenie Europy przed stworzeniem niemiecko-rosyjskiego olbrzyma bolszewizmu z granic na Renie, jeli nie dalej, musiaa wywalczy na polach bitew z Armi Czerwon. Rewolucja padziernikowa nic jej w tym nie pomoga.

Komunici

Entuzjazmu, z jakim cae spoeczestwo polskie w trzech zaborach witao odradzajce si do niepodlegego bytu pastwo polskie nie podzielali przyw�dcy dw�ch tylko ugrupowa politycznych. Jednym bya Socjaldemokracja Kr�lestwa Polskiego i Litwy, drugim PPS-Lewica, kt�ra powstaa po rewolucji 1905 roku wskutek rozamu w Polskiej Partii Socjalistycznej midzy Frakcj Rewolucyjn, uwaajc niepodlego Polski za podstawowy cel polityczny i konieczny warunek reform spoecznych i gospodarczych, a Lewic, dla kt�rej niepodlego nie bya celem najwaniejszym. W cigu niewielu lat Frakcja Rewolucyjna staa si waciw Polsk Parti Socjalistyczn, ostoj idei walki zbrojnej o niepodlego. Z ni wsp�dziaa J�zef Pisudski. I cho rozsta si z socjalizmem formalnie w roku 1916, PPS w roku 1918 bya najbardziej aktywnym ugrupowaniem niepodlegociowym w Kr�lestwie i rdzeniem pierwszego rzdu polskiego. Jej najwybitniejszym w tym okresie przyw�dc by Ignacy Daszyski.

Natomiast PPS-Lewica przechodzia zupenie inn ewolucj w cigu czterech lat pierwszej wojny wiatowej, lawirujc coraz to bardziej ku SDKPiL, stronnictwu, kt�re od pocztku swego istnienia zwalczao aktywnie ide niepodlegoci pastwowej, widzc przyszo polskiej klasy robotniczej w cisym zwizku z pastwem zaborczym, w kt�rego granicach powinna pozosta. Wodzowie SDKPiL i ojcowie komunizmu polskiego - tacy jak Adolf Warski, Leon Jogiches-Tyszko, Julian Marchlewski czy R�a Luksemburg - wystpowali gwatownie przeciwko - jak to okrelali - “sprowadzaniu proletariatu polskiego na grunt szowinizmu i walki narodowociowej". Rozumowanie swe wspierali nastpujc argumentacj: “wi ekonomiczna midzy poszczeg�lnymi dzielnicami zaborczymi zacienia si coraz bardziej, tote postulat zjednoczenia ziem polskich w niepodlege pastwo kapitalistyczne nie odpowiada obiektywnym tendencjom historycznym i ekonomicznym". Za tym wywodem ekonomicznym wysuwaa SDKPiL tez polityczn, argumentujc, e wspomniane tendencje ekonomiczne s przyczyn cakowitego rzekomo braku zainteresowania niepodlegym pastwem polskim zar�wno w szeregach proletariatu, jak i wr�d buruazji. Niepodlegoci pragn miaa jakoby tylko drobna garstka drobnomieszczaskiej inteligencji. Wobec tego cao dziaalnoci rewolucyjnej miaa si sprowadza do popierania wyzwolenia spoecznego w Niemczech i w Rosji, a ambicje narodowe proletariatu polskiego ograniczy si do ochrony jzyka. W myl tych zaoe R�a Luksemburg i Marcin Kasprzak propagowali wr�d robotnik�w polskich w Wielkopolsce i na lsku myl cisego wsp�dziaa-

ni z socjaldemokracj niemieck w imi walki o wsp�lne i jedynie wane cele, osigalne - ich zdaniem - tylko w granicach pastwa niemieckiego.

Gros sil SDKPiL znajdowao si - rzecz jasna - na terenie zaboru rosyjskiego. Na czwartym zjedzie partii, odbytym w Berlinie w roku 1904, uchwalorio konieczno organizacyjnego zjednoczenia si z og�lnorosyjsk parti socjaldemokratyczn. Postawiono w�wczas tylko jeden, zaiste zdumiewajcy warunek pod adresem towarzyszy rosyjskich. Mianowicie domagano si od Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji skrelenia z jej programu punktu goszcego prawo narod�w do samostanowienia. Jest rzecz ciekaw, e partia rosyjska ten wanie postulat odrzucia i do zjednoczenia w�wczas nie doszo.

SDKPiL jednak obstawaa przy swym stanowisku antyniepodlegocio-wym i z biegiem czasu staa si w rzeczywistoci czci partii rosyjskiej, opowiadajc si za jej skrzydem bolszewickim. Jednoczenie coraz wyraniej i z coraz wikszym naciskiem dziaacze SDKPiL podkrelali, e wszelkie swobody jzykowe czy narodowociowe powinny obejmowa tylko Kr�lestwo i ewentualnie Galicj Zachodni, natomiast nie dotycz zaboru pruskiego. R�a Luksemburg i Julian Marchlewski przenieli zreszt sw dziaalno w czasie wojny i bezporednio przed ni na teren Niemiec i stali si dziaaczami niemieckiej socjaldemokracji, zwalczajcej od zjazdu w Jenie w roku 1913 istnienie polskich organizacji robotniczych. Miao to szczeg�ln wymow zwaszcza na G�rnym lsku.

Antyniepodlegociowy charakter SDKPiL uleg nieznacznej tylko ewolucji w cigu lat wojny wiatowej. Ewolucja ta pozostawaa w cisym zwizku ze zmianami, jakim podlega w okresie poprzedzajcym rewolucj padziernikow i po niej komunizm rosyjski. Socjaldemokraci polscy - a pamita trzeba, e ich waciwa czo�wka opucia kraj wraz z cofajc si armi carsk i dziaaa w Rosji - przyjli leninowsk wykadni samostanowienia narod�w. Nie odbiegaa ona w swej istocie od ich wasnych tradycyjnych pogld�w, bo gosia zasad, e tylko uwiadomiony proletariat ma prawo zabiera gos na temat ustroju kadego terytorium narodowego. Jednoczenie jednak inna zasada - tak zwanej “dyktatury proletariatu" - miaa skupi cao decyzji w rku nielicznej grupki przyw�dczej, kt�ra w adnym wypadku nie miaa pochodzi z powszechnego wyboru. Tym samym przewidywano z g�ry dyktat komunistyczny jako jedyny objaw woli narodu. Dyktat musia by poparty si posugujc si terrorem jako najskuteczniejszym narzdziem dziaania. Elementu si dostarczy miaa Rosja bolszewicka w kadym wypadku, gdy lokalne Rady Delegat�w Robotniczych nie mogy siy takiej wytworzy. Albo te wtedy, gdy przedstawiciele proletariatu w tych wanie Radach byli niedostatecznie uwiadomieni w duchu komunistycznym.

Rozwinicia tej swoistej wykadni samostanowienia narodowego dokona ju w sierpniu 1917 roku J�zef Stalin. Stwierdza on, e logicznym nastpstwem tak pomylanego proletariackiego “samostanowienia narodowego" jest utworzenie w kadym kraju “socjalistycznej republiki rad" podporzdkowanej wadzom centralnym bolszewickiej Rosji i zwizanej z ni pod

kadym wzgldem - nie tylko podobiestwem ustroju, lecz take biec polityk i wsp�lnym, nadrzdnym aparatem wadzy.

Mniej ju byo w tym okresie mowy o internacjonalistycznym charakterze rewolucji, przy kt�rym upieraa si R�a Luksemburg. SDKPiL uywaa dalej argument�w propagandowych w rodzaju zbdnoci pastwa wobec nieuchronnego zwycistwa rewolucji socjalnej we wszystkich krajach Europy, kt�ra zdezaktualizuje pojcie granic i podway aspiracje narodowe. Brzmiay one gucho, zwaywszy kryzys zaufania, jaki si rozwin w stosunku do nowej wadzy bolszewickiej w europejskim ruchu robotniczym po zawarciu przez Lenina pokoju z Niemcami w Brzeciu Litewskim. Rosja bolszewicka oddawaa w nim Niemcom bez zastrzee terytoria zamieszkane przez Polak�w, Biaorusin�w i Ukraic�w, nie pytajc o zdanie ani tych narod�w jako caoci, ani nawet ich “proletariacko uwiadomionych" przyw�dc�w.

Niepok�j komunist�w polskich wzmaga si w miar narastania w caym spoeczestwie, a przede wszystkim w rodowisku robotniczym i wr�d chop�w, zdecydowanej woli odzyskania niepodlegoci pastwowej. Wiadomo o Traktacie Brzeskim wywoaa fal gwatownych protest�w. Ich ostrze, na tle sprawy Chemszczyzny, oddanej Ukraicom, skierowao si przeciwko okupantom niemieckim i austriackim. Wywoao te jednak odpyw sympatii do rewolucji socjalnej w Rosji. Zwaszcza, e rok 1918 mija w Rosji pod znakiem potgujcej si z dnia na dzie wojny domowej, niesychanego chaosu i bezgranicznej ndzy mas. Terror jako rodek walki z kontrrewolucj budzi przeraenie, zwaszcza gdy jego ofiar padli robotnicy, chopi, kobiety i dzieci. Jego ofiar padaa te masa uchodc�w polskich, sigajca zapewne miliona os�b.

Wr�d niej bolszewicy wraz z oddan im teraz bez zastrzee czo�wk SDKPiL, przebywajc w Rosji, chcieli znale sojusznik�w. Udao si to im w bardzo nieznacznym stopniu. Z masy onierzy narodowoci polskiej udao si wcieli do Armii Czerwonej pewn liczb ludzi w jednostkach o szumnych polskich nazwach. Nie cieszyy si zreszt zaufaniem bolszewik�w. Kto m�g z Polak�w stara si przedosta do oddzia�w polskich o charakterze narodowym. Sawa zupenie swoista, jak zdobyli sobie ludzie pokroju Dziery-skiego na subie rzdu bolszewickiego, budzia przeraenie zamiast stanowi zacht do wsp�pracy z SDKPiL.

PPS-Lewica i SDKPiL dysponoway jednak w dalszym cigu pewnymi wpywami w rodowiskach robotniczych w samej Polsce, chocia malay one w miar rozwoju wydarze w Rosji i w Polsce. PPS staje si czoowym orodkiem organizacyjnym nowego pastwa polskiego. Rzd polski realizuje spoeczne postulaty socjalizmu, wytrcajc SDKPiL i ten argument propagandowy. Bierze ona czynny udzia w powstawaniu Rad Delegat�w Robotniczych, lecz nie moe wystpowa sama, a nawet tam, gdzie wystpuje, nie omiela si jawnie zwalcza niepodlegoci. Haso PPS-Lewicy i SDKPiL “Precz z bia gsi" wywoywao czsto reakcje wrcz tragiczne dla polskich komunist�w. W cigu kilku miesicy trac cakowicie wpywy w wikszoci Rad Delegat�w Robotniczych. Przyczyn bezporedni jest opowiedzenie si ich przeciwko powszechnym wyborom do Sejmu Ustawodawczego.

W kocu listopada i w grudniu zapada w Moskwie decyzja nakazujca komunistom w Polsce odsonicie przybicy i wystpienie otwarcie z programem likwidacji dopiero co zdobytej niepodlegoci Polski na rzecz przyczenia si do federacji sowieckiej. Platforma programowa uchwalona na zjedzie jednoczcym SDKPiL oraz PPS-Lewic w Komunistyczn Parti Robotnicz formuowaa cele nastpujce:

Po pierwsze: Naley zapobiec wyzwoleniu dzielnicy pruskiej, to jest lska, Poznaskiego i Pomorza, gdy osabi to Niemcy, w kt�rych zatriumfuje rewolucja bolszewicka.

Po drugie: Naley przez opanowanie Rad Delegat�w Robotniczych wytworzy konkurencyjny dla rzdu polskiego orodek wadzy rewolucyjnej, kt�ry by z Kongres�wki i ewentualnie take Galicji Zachodniej stworzy jedn z Republik Rad wczonych do Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Socjalistycznej Rad.

Po trzecie: Dop�ki ten postulat nie zostanie urzeczywistniony, naley pogbi w kraju stan wrzenia i nieadu, przeciwstawiajc si wszystkiemu, co prowadzi do poprawy warunk�w bytu wymczonej przez wojn ludnoci. W ujciu szczeg�owym naley prowadzi propagand przeciwko wyborom do Sejmu, gdy s one wyrazem demokracji buruazyjnej. Naley przeciwstawia si reformie rolnej, gdy rozwizanie sprawy chopskiej ley w kolektywizacji. Naley przeciwstawia si tworzeniu wojska polskiego, gdy utrudni ono zwycistwo si rewolucji w Niemczech - to znaczy na ziemiach polskich w granicach dotychczasowego pastwa niemieckiego - i bdzie przeszkod dla Armii Czerwonej w “wyzwalaniu" Biaorusi, Litwy i Ukrainy spod rzd�w nacjonalistycznych oraz w zadaniu ugruntowania wadzy sowieckiej w Polsce.

Byy to zadania, a raczej postulaty, kt�re wzbudz zgroz w spoeczestwie polskim. Rzucajc w ten spos�b wyzwanie caemu narodowi, nowo kreowana KPRP rzuca r�wnie radykalne hasa spoeczne. Nie stanowi one atrakcji dla robotnik�w. Po pierwsze dlatego, e wiele z tych hase wchodzi ju w ycie na podstawie dekret�w rzdu Moraczewskiego, inne za maj by przedmiotem obrad Sejmu Ustawodawczego. Jednoczenie KPRP kopie przepa midzy sob a ludnoci chopsk.

Dzisiejsza historiografia komunistyczna stawia KPRP zarzut niewaciwej oceny �wczesnych warunk�w. Jednoczenie gosi jej saw za to, e rzekomo ona jedna zrozumiaa dziejowe znaczenie rewolucji padziernikowej. Niezasuona to pochwaa i niesuszne zarzuty. Bo w roku 1918 komunici polscy wykonywali wiernie zarzdzenia swej centrali moskiewskiej. Klska Niemiec dawaa Rosji mono zerwania Traktatu Brzeskiego. Liczono w otoczeniu Lenina na zwycistwo rewolucji w Niemczech. Dopom�c w tym miaa Armia Czerwona, w myl planu “operacja Wisa".

Jedyn przszkod na drodze do zlania si rewolucyjnej Rosji z rewolucyjnymi Niemcami stanowio niepodlege pastwo polskie. Jego likwidacja bya g�wnym, jeli nie wycznym zadaniem powoanej do ycia 16 grudnia 1918 roku Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Postawa caego narodu

polskiego, cznie z masami robotniczymi, nie pozwolia komunistom zadania tego wykona. Ani w roku 1918, ani w 1919 czy 1920.

Nie wynikao z tego jednak, by KPRP od zadania likwidacji niepodlegoci Polski kiedykolwiek odstpia. Zmienia tylko taktyk i dialektyczn tre sowa “niepodlego".

W listopadzie 1918 roku powstay na terenie Kongres�wki Rady Delegat�w Robotniczych w kilkudziesiciu orodkach miejskich. Niemal jednoczenie powstaway podobne w swym charakterze organizacyjnym Rady Robot-niczo-Chopskie, Rady Delegat�w Chopskich oraz Rady Delegat�w Robotnik�w Folwarcznych. Te ostatnie doszy na terenie Lubelszczyzny do duego znaczenia.

Powstanie Rad Delegat�w Robotniczych na ziemiach polskich poprzedziy tak zwane Komitety Fabryczne w poszczeg�lnych zakadach przemysowych. Na nich te, przynajmniej w pierwszej fazie dziaania, opara si akcja samoobrony wiata pracy przeciwko anarchii przemysowej, kt�ra zagraaa krajowi r�wnolegle z niebezpieczestwem anarchii administracyjnej. Z Komitet�w Fabrycznych pochodzili te w ogromnej wikszoci delegaci zasiadajcy w Radach, kt�re robotnicy uznali za konieczny czon organizacyjny wyszego rzdu.

Miesice poprzedzajce klsk Niemiec i Austrii, a tym samym usunicie niemieckich i austriackich wadz okupacyjnych z Kr�lestwa, z jednej strony osabiy terror policyjny i wojskowy zaborc�w, z drugiej za pogorszyy i tak ju bardzo cik sytuacj gospodarcz. Przemys Kr�lestwa, reprezentujcy przed rokiem 1914 jedn czwart siy wytw�rczej caego imperium carskiego, wytwarza w roku 1918 zaledwie kilka procent swej pierwotnej produkcji.

Przyczyn og�ln tego stanu rzeczy bya wojna prowadzona na ziemiach polskich przez pastwa Polsce i Polakom wrogie. Wrogo ta przejawiaa si nie tylko w paszczynie politycznej. Sigaa gbiej. Polegaa na celowej polityce zabiedzania kraju. Im bardziej stawao si prawdopodobne, e w wyniku wojny Kr�lestwo otrzyma jaki status autonomiczny, tym wiksze byy starania Berlina, by odebra mu moliwoci konkurowania z przemysem niemieckim. Od lata roku 1918 Niemcy i Austriacy liczy si musieli ju nie z autonomi, ale z niepodlegoci Polski. Wzmacniao to ich postanowienie dyskryminacji w stosunku do polskiego przemysu - i w pewnym stopniu take rolnictwa - w drodze dalszego utrudniania dostaw i tak niedostatecznego surowca oraz zwykej dewastacji urzdze fabrycznych. Absolutny brak krajowego kapitau dopenia reszty. W listopadzie roku 1918 robotnik polski y w stanie graniczcym z cakowit ndz, przybierajc na odcinku aprowizacyjnym i mieszkaniowym rozmiary tragiczne. Warto pac realnych nie moga zaspokoi potrzeb adnej rodziny robotniczej. Jeszcze gorzej, rzecz jasna, przedstawiao si pooenie masy bezrobotnych, sigajcej co najmniej poowy siy roboczej.

Element robotniczy w Kr�lestwie by dobrze uwiadomiony i pomimo przeszk�d w tworzeniu zwizk�w zawodowych wykazywa wielkie zdolnoci Or8anizacyjne. Komitety fabryczne powstaway w ogromnej wikszoci wypadk�w samorzutnie. Miay na celu przede wszystkim ochron warsztat�w

pracy przed zamkniciem. Bya to wic forma kontroli nad fabrykantem, kt�ry - niekiedy ze zej woli, niekiedy z powodu fizycznej niemonoci zdobycia surowca i kapitau - skonny by zamyka deficytowe przedsibiorstwa.

Oczywicie ten partykularyzm zakadowy nie zadowala polskiej klasy robotniczej w Kr�lestwie, zaprawionej w walce rewolucyjnej od roku 1905 i nieugitej w walce o reformy spoeczne. Dezyderaty takie jak omiogodzinny dzie pracy, ubezpieczenia spoeczne, inspektoraty i sdy pracy, prawo do zrzeszania zawodowego, zbiorowe umowy o prac, zabezpieczenie minimum pacy, poprawa warunk�w mieszkaniowych byy przedmiotem nie pobonych wzdycha, lecz gono i od dawna formuowanych da. Walka o nie dawno przesza z paszczyzny wycznie spoeczno-gospodarczej na paszczyzn szersz, to znaczy polityczn. Klasa robotnicza miaa sw organizacj partyjno-polityczn. Naleaa formalnie lub przynajmniej popieraa kt�r z trzech partii socjalistycznych, to jest Polsk Parti Socjalistyczn, Socjaldemokracj Kr�lestwa Polskiego i Litwy lub PPS-Lewic. Robotniczy proletariat ydowski popiera wasne stronnictwo socjalistyczne, to jest Bund. W przekonaniu wszystkich robotnik�w, nawet tych nielicznych zgrupowanych przy Narodowym Stronnictwie Robotniczym, ustr�j caego kraju powinien uwzgldnia postulaty socjalizmu i demokracji. Byo pragnieniem caej klasy robotniczej, by zamiast rzd�w okupacyjnych zapanowaa w Polsce wadza ludowa.

Urzeczywistnieniu tego postulatu suy miay midzy innymi Rady Delegat�w Robotniczych.

Zar�wno nazwa, jak i forma organizacyjna Rad wzorowane byy na Rosji. Ale posugujc si przykadem rosyjskim czy raczej nazw ukut w Rosji, klasa robotnicza nie utosamiaa go bynajmniej z wzorem bolszewickim. Stawiano w pewnym sensie znak cigoci midzy tym, co si stao w Rosji w marcu 1917 roku, i tym, co si stao w listopadzie tego roku, to znaczy w czasie rewolucji padziernikowej. Rady Robotnicze miay - podobnie jak w Kr�lestwie - podj obron interes�w wiata pracy i dopom�c w zaprowadzeniu ustroju demokratycznego i parlamentarnego. Miay stworzy konkretn si w subie demokracji i socjalizmu. Rewolucja bolszewicka jednak nie tylko nie stanowia dalszego kroku w tym kierunku, lecz przeciwnie, kierunek ten cakowicie wypaczya. Haso “Caa wadza w rce Rad" oznaczao zupenie co innego w Bdzinie czy Pocku ni zaczo oznacza po rewolucji padziernikowej w Rosji, gdzie Rady ulegy natychmiastowej likwidacji faktycznej, stajc si szyldem dla rzdzcej terrorem garstki komunist�w.

Dla socjalist�w-demokrat�w, socjalist�w-patriot�w Rady byy rodkiem do celu. Dla komunist�w take byy rodkiem do celu. Lecz ich cel by sprzeczny z zaoeniami Rad i sprzeczny zar�wno z interesem, jak i z deniami robotniczymi. Nie kady sobie z tego m�g zdawa spraw jesieni 1918 roku.

Niema rol gra w tym pomieszaniu poj czynnik psychologiczny. Polska klasa robotnicza zachysna si wprost perspektyw odzyskania

niepodlegoci pastwowej. Wydarzenia nastpoway jedno po drugim z tak zawrotn szybkoci, e nie byo czasu zastanawia si nad przeszoci ideologiczn poszczeg�lnych dziaaczy. Polska wyrastaa wok� z ywioow si, wadza okupant�w padaa pod ciosami historii dla kadego widocznej. Rady Delegat�w Robotniczych si rzeczy staway si czym wicej ni organem obrony interes�w spoecznych i platform walki o reformy spoeczne. Staway si take organem adu i spokoju publicznego, zastpczym czy tymczasowym szczeblem wadzy pastwowej i narzdziem dziaania dla demokratycznego rzdu, gdy tylko w odrodzonej Polsce powstanie. Tak rozumowaa ogromna wikszo robotnik�w i tak myleli ich przyw�dcy z Polskiej Partii Socjalistycznej. A take radykalni i niepodlegociowi dziaacze chopscy, zwaszcza ci, kt�rym na sercu lea los bezrolnego proletariatu wiejskiego.

W tym duchu powstaa pierwsza w Polsce Rada Delegat�w Robotniczych. Utworzya j Polska Partia Socjalistyczna w Lublinie 5 listopada 1918 roku. Powoaa do ycia milicj ludow, zgosia postulat natychmiastowych reform spoecznych, midzy innymi omiogodzinnego dnia pracy, zapowiedziaa strajk generalny jako rodek nacisku zar�wno na okupant�w, jak i na Rad Regencyjn.

Dwa dni p�niej powsta w Lublinie pierwszy rzd Polski Ludowej z Ignacym Daszyskim na czele. Ogoszony przeze manifest zawiera wszystkie dezyderaty spoeczne i polityczne polskiej klasy robotniczej. Podejmuje je nowy, ju og�lnopolski rzd Moraczewskiego w oswobodzonej Warszawie. Kilka dekret�w podpisanych przez niego i przez Naczelnika Pastwa wprowadza te dezyderaty w ycie. Zanim zbierze si Sejm Ustawodawczy, Rady Robotnicze, kt�rych w cigu listopada powstao kilkadziesit, maj w przekonaniu rzdu, w przekonaniu Polskiej Partii Socjalistycznej, w przekonaniu Bundu i Narodowego Zwizku Robotniczego oraz w przekonaniu 90% robotnik�w suy poparciem i porad rzdowi socjalistycznemu Polski Ludowej. Maj uatwia wprowadzenie reform w ycie, pilnowa porzdku publicznego, organizowa milicj ludow, peni zastpcze funkcje administracji pastwowej. Maj te wzi nadz�r nad aprowizacj miast i orodk�w przemysowych oraz nad produkcj przemysow w fabrykach. Podobne zadania maj spenia Rady Chopskie czy Robotni-czo-Chopskie na swym odcinku.

Manifest rzdu lubelskiego, dekrety rzdu Moraczewskiego i ordynacja wyborcza byy ciosem druzgoccym dla agitator�w nasanych z Rosji w masie uciekajcych przed terrorem bolszewickim chop�w i robotnik�w polskich wywiezionych z Polski przez rzd carski. Zasilili oni ju poprzednio szeregi czo�wki SDKPiL i wsp�pracujcej z ni PPS-Lewicy. Przez kr�tki, bo zaledwie kilkudniowy okres udao im si opanowa Rad Delegat�w Robotniczych w Dbrowie G�rniczej. Rzucili tam haso “caej wadzy dla Rad" w duchu bolszewickim, utworzyli oddziay Czerwonej Gwardii i osignli tyle, e doszo do strzelaniny i do krwawych ofiar. Nie powiodo si im natomiast w odzi i w innych orodkach. Zacit walk z niepodlegociow PPS prowadzili w Warszawie, gdzie stworzyli Rad pod wasn egid w dniu

11 listopada. Popenili przy tym bd taktyczny, kt�ry im dzi wyrzuca historiografia komunistyczna, nazywajc go “sekciarskim", “lewackim" czy jeszcze inaczej. W rzeczywistoci bd polega po prostu na odsoniciu kart. Pisaa Npsza Trybuna, organ SDKPiL, 2 listopada: “Haso niepodlegoci Polski jest osi, dokoa kt�rej skupiaj si siy reakcji spoecznej, wrogowie mas pracujcych". Uchwalaa rezolucj konferencja SDKPiL i PPS-Lewicy 15 listopada: “Socjalistyczne republiki Niemiec i Rosji wyzwol nie tylko proletariat, lecz Polsk i ludzko ca".

Tego rodzaju tezy byy nie do przyjcia dla polskiego robotnika. Zwaszcza, e powt�rzya je w formie jak najbardziej programowej uchwaa inauguracyjna Komunistycznej Partii Robotniczej Polski 16 grudnia.

Reszt wpyw�w w Radach i poza nimi odebra komunistom ogoszony przez nich bojkot wybor�w do Sejmu Ustawodawczego. W Radzie warszawskiej po przeprowadzeniu prawidowych wybor�w w komitetach zaogowych stracili wikszo. Pozostawao im jedynie organizowanie incydent�w w rodzaju buntu w Zamociu, ju pod jawnie antypolskimi hasami.

Natomiast oczyszczone z wpyw�w komunistycznych Rady Delagat�w Robotniczych dobrze speniy swe zadania. W wielu wypadkach przyczyniy si do szybkiego uruchomienia zakad�w pracy zamknitych przez okupant�w niemieckich lub nie mogcych prowadzi produkcji wskutek braku maszyn i surowc�w. By to jak najbardziej poyteczny nacisk spoeczny, stosowany przez uwiadomion klas robotnicz i zmierzajcy ku zaegnaniu chaosu gospodarczego. W niekt�rych za orodkach Rady Delegat�w Robotniczych, prowadzone przez socjalist�w lub czonk�w zwizk�w zawi wych, niekt�rych nawet o pogldach zblionych do Narodowej Demol dopomogy w opanowaniu chaosu administracyjnego i stay si poi samorzdowych zarzd�w miejskich.

Demokratyczne podsta

pastwa

Wskrzeszenie niepodlegej pastwowoci przywracao suszny i sprawiedliwy stan rzeczy, pogwacony przez bezprawie i gwat, jakim byy rozbiory Polski.

Pozostaway jednak niewiadome. Ich lista bya bardzo duga. Mona je jednak zgromadzi w dwa zespoy zagadnie.

Pierwszy dotyczy sprawy granic. Jaki obszar ma Polska zajmowa? Czy zostan uwzgldnione jej dezyderaty nie tylko pod wzgldem poczenia wszystkich Polak�w w jednym pastwie, lecz take pod wzgldem jej przyszego bezpieczestwa wojskowego i gospodarczego? Kto i kiedy ma o tym stanowi?

Koncepcje zasigu granic opracowa dokadnie Komitet Narodowy Polski. Znaczna cz spoeczestwa gotowa bya przyzna mu prawo reprezentowania jego interes�w, a take prawo wcielenia w ycie swych koncepcji

3 - Historia dwudziestolecia

ustrojowych, kt�re byy zreszt niezbyt wyrane lecz nie wiedziano, czy Komitet w odlegym Paryu zdoa postulaty swe obronie

Nic dziwnego, ze wiedzione zdrowym instynktem politycznym spoeczen stwo polskie Uczyo si z koniecznoci walki prowadzonej wasnymi siami Naprz�d o wytyczenie takich granic, jakie odpowiadayby interesom pan stwowym i deniom narodowym, a p�niej w obronie granic ju wytyczonych Walka o granice i walka w ich obronie wymagaa skupienia wysiku na moliwie szybkim stworzeniu wasnego wojska Pokrywao si to cakowicie z przekonaniem J�zefa Pisudskiego, gdy obejmowa tymczasow wadz nad nowo powstajcym pastwem polskim Tworzenie wojska stao si najpierw sz i przez nikogo nie kwestionowan funkcj pastwow Wojsko tez, gdy powstao, dostarczyo najmocniejszych argument�w w sporach o to, jaki ma by obszar pastwa polskiego

Drugi pod wzgldem wanoci zesp� niewiadomych gromadzi si dokoa pytania, jakie maj by podstawy prawne odradzajcego si pastwa Innymi sowy, jaki ma by jego ustr�j, kto ma w pastwie sprawowa wadz i w czyim konkretnie imieniu Z wielu przyczyn nie byy to sprawy proste Przede wszystkim dlatego, ze wr�d Polak�w cieray si najr�niejsze ideologie polityczne i najprzer�niejsze programy dziaania, reprezentowane przez ludzi i ugrupowania rozmc si midzy sob tradycjami, przekonaniami i take - rzecz bardzo istotna - animozjami wypywajcymi z dotychczasowych “orientacji"

Sowem “orientacja" okrelano w czasie wojny szukanie pomocy w walce o niepodlego lub przynajmniej o polepszenie politycznego pooenia Polak�w u r�nych prawdziwych lub domniemanych sprzymierzec�w Poza bezporednim otoczeniem Pisudskiego mao kto liczy na jednoczesne zaamanie wszystkich trzech zaborc�w, skoro znaleli si we wrogich sobie obozach

Jedenasty listopada wyrzuci “orientacje" do lamusa historii Nie przekreli jednak od razu nagromadzonych niechci i animozji, zwaszcza e czyy si z mmi podziay programowe i ideologiczne, pokrywajce si z grubsza, cho nie w peni, z sympatiami w stosunku do tego lub innego stronnictwa politycznego Tych - rzecz jasna - byo wiele w prnym i niespokojnym spoeczestwie, zwaszcza w epoce dziejowej przynoszcej gorczkowe wyczekiwanie na wielkie zmiany, mogce po czci lub w peni ucieleni marzenia wolnociowe Fakt, ze dotychczas dziaajce partie polityczne prowadziy ywot w mniejszym lub wikszym stopniu zakonspirowany, ze nie miay nie tylko tradycji rzdzenia, ale nawet adnego doswiad czenia w rzdzeniu, wzmaga chaos pogldowy i dodatkowo roznamitnia Tragiczne pooenie gospodarcze stwarzao dodatkowe linie podziau i za ostrzao konflikty klasowe

Kto w tym pooeniu cieszy si wikszymi od innych wpywami, do kogo spoeczestwo miao zaufanie Pytanie to precyzowa Pilsudski, m�wic, ze kady go zapewnia o swoich wpywach, lecz nikt nie umie przedstawi na nic dowod�w I std decyzja, kt�r spoeczestwo przyjo chtnie i jako rzecz oczywist naley przeprowadzi wybory do Sejmu, wybory absolutnie wolni.

i swobodne One tylko mog da prawdziwy obraz sympatii i nastroj�w spoeczestwa

Wybory byy zreszt potrzebne take i z innego, kto wie czy nie waz-mejszegfc wzgldu Potrzeba byo legalizacji wadzy, stworzenia instytucji, kt�ra mogaby o sobie powiedzie, ze reprezentujc wol spoeczestwa ucielenia suwerenno pastwow

11 listopada, cho nie by aktem rewolucyjnym w mniemaniu narodu polskiego, by mm niewtpliwie z punktu widzenia prawa midzynarodowego Rozbrojono Niemc�w Istniejca z ich woli Rada Regencyjna Kr�lestwa Polskiego przekazaa wadz Pisudskiemu i rozwizaa si 14 listopada Rzd rewolucyjny powstay 7 listopada w Lublinie podporzdkowa si Pisudskiemu Podobnie uczyni miaa Komisja Likwidacyjna w Krakowie Akty te stanowiy dostateczn podstaw praktyczn by Pisudski obj wadz, zacz organizowa wojsko polskie i powoa rzd, to znaczy ciao nazwane rzdem a majce sprawowa administracj nad tymi terenami Polski, z kt�rych zmk-na ju okupacyjna wadza niemiecka czy austriacka

Istniay praktyczne podstawy dziaania, lecz nie byy to podstawy wystarczajce w sensie prawnym Ani Pisudski, ani rzd nie mia zamiaru “przejmowa wadzy" od Rady Regencyjnej, instytucji, kt�rej powszechnie odmawiano prawa do reprezentowania interes�w Polski i prawa do rzdzenia Polsk Nie inaczej zapatryway si na spraw mocarstwa sprzymierzone, kt�re nie zareagoway na depesze notyfikujce powstanie Pastwa Polskiego Nie inaczej tez zapatrywa si na sytuacj w kraju Komitet Narodowy Polski, kt�ry dopiero po dw�ch miesicach, w styczniu 1919 roku, ju po wyborach do Sejmu i po objciu premierostwa przez Ignacego Paderewskiego, podporzdkuje si wadzom Polski niepodlegej, na specjalnych zreszt zasadach

Uregulowano spraw w trybie tymczasowym za pomoc kilku dekret�w, kt�re stwierdzay tymczasowo istniejcego stanu rzeczy 22 listopada wyszed podpisany przez Pisudskiego i kontrsygnowany przez Moraczew-skiego dekret o “najwyszej wadzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej" Pisudski okrela si w mm jako tymczasowy Naczelnik Pastwa i stwierdza, ze wszelkie dekrety rzdu nabd ostatecznej mocy tylko w razie przedstawienia ich na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego Tym samym uznano najwysz wadz Sejmu zanim jeszcze powsta Tym samym demokratyczny i parlamentarny charakter ustroju Polski, bez przesdzania jakichkolwiek szczeg��w, zosta ugruntowany nieomal jednoczenie ze zrzuceniem obcego panowania Nie byy to pocignicia symboliczne Wybor�w nie odkadano na nieokrelon przyszo Przeciwnie, uznano je za zadanie bodaj najpilniejsze i wytono siy, by prowizorium panstwowo-prawne zakoczy jak najszybciej Ju 28 listopada, a wic zaledwie po 17 dniach od daty rozbrojenia Niemc�w w Warszawie, rzd Moraczewskiego ogosi ordynacj wyborcz, wyznaczajc termin wybor�w nieodwoalnie na 26 stycznia 1919 roku Tylko jeden dekret wyprzedzi w czasie dekret o ordynacji wyborczej, a mianowicie dekret wprowadzajcy omiogodzinny dzie pracy

Ordynacja wyborcza posza jak najdalej w kierunku cakowitej demokratyzacji ycia politycznego i ustroju Nakazywaa wybory picioprzymiotm-

kowe, to znaczy r�wne, powszechne, bezporednie, proporcjonalne i tajne. Znosia wszelkie cenzusy majtku czy wyksztacenia i przyznawaa prawo gosu kademu penoletniemu mieszkacowi ziem polskich - zar�wno tych, kt�re ju byy pod wadz rzdu polskiego, jak i tych, kt�re dopiero si pod jego wadz znajd. Jako rzecz cakowicie oczywist przyznano te prawo wyborcze kobietom, w czym Polska wyprzedzia wikszo pastw europejskich, a nawet Stany Zjednoczone.

Przeciwko rozpisaniu wybor�w w tak szybkim terminie opartych na bardzo demokratycznej ordynacji wyborczej wystpowaa prawica. Wedug koncepcji Dmowskiego i Komitetu Narodowego Polskiego, w obliczu nieuregulowanych stosunk�w midzynarodowych Polski oraz chaosu wewntrznego bardziej celowe miao by powoanie Najwyszej Rady Narodowej, ograniczonej do 150 czonk�w, z kt�rych 100 miao reprezentowa ziemie ju wyzwolone spod obcej wadzy, a pozostaych 50 zabory pruski i austriacki. Rada miaa powsta na podstawie porozumienia midzy stronnictwami politycznymi i miaa by si rzeczy ciaem zastpczym i oczywicie tymczasowym. Z koncepcji tej prawica zrezygnowaa od razu, gdy rzd socjalisty Moraczewskiego ustpi miejsca fachowemu i majcemu znamiona koalicyjne gabinetowi pod przewodnictwem Ignacego Paderewskiego. G�wn wszake przyczyn poniechania zastrzee przeciwko powoaniu Sejmu pochodzcego z wybor�w by entuzjazm spoeczestwa, kt�re w swej ogromnej wikszoci uwaao spraw t za najpilniejsz. W Sejmie zar�wno Naczelnik Pastwa, jak i nar�d polski widzieli ucielenienie majestatu pastwa i symbol jego suwerennoci.

Ju w grudniu wic rozpisano wybory do rad gminnych. Wybory do Sejmu przeprowadzono w przewidzianym terminie. Odbyy si bez zak�ce, w atmosferze powszechnego entuzjazmu, o czym wiadczy frekwencja wyborcza sigajca w niekt�rych okrgach 90�“ uprawnionych do gosowania. Hasa bojkotu goszone przez parti komunistyczn nie znalazy nigdzie echa. Uznano je za nowe potwierdzenie stanowiska komunist�w, zwalczajcych jak najgorcej sam ide niepodlegoci Polski. Odbio si to praktycznie take w Radach Delegat�w Robotniczych, gdzie komunici tracili resztki wpyw�w.

Najwaniejsze byy trudnoci wynikajce z sytuacji wojennej w Galicji Wschodniej i w Poznaskiem. Wybory odby si mogy tylko w Kongres�wce i Maopolsce Zachodniej. Dla pozostaych dzielnic zastrzeono miejsca w Sejmie, zapeniajc je po czci i tymczasowo reprezentacj zoon z po-s�w-Polak�w zasiadajcych dotychczas w parlamencie austriackim lub pruskim. Przewidziano te na przyszo mandaty dla przedstawicieli Polak�w zamieszkaych na ziemiach litewskich i ruskich, czyli na obszarach na p�noc i wsch�d od Bugu, okupowanych jeszcze przez Niemc�w.

Na awach poselskich zasiado 340 pos�w. Z wyboru pochodzio tylko 296-226 wybranych w Kr�lestwie i 70 w Galicji Zachodniej. Pozostae miejsca zajli poslowie-Polacy z dotychczasowych parlament�w zaborczych.

Posowie zgrupowali si w dziesiciu klubach sejmowych. Najwikszy by prawicowy Zwizek Ludowo-Narodowy ze 116 posami, wr�d kt�rych rol

przyw�dcz grali midzy innymi Stanisaw i Wadysaw Grabscy, ksidz Lutosawski, Stanisaw Gbiski, Wojciech Trmpczyski z Wielkopolski i Wojciech Korfanty ze lska. Polskie Stronnictwo Ludowe “Wyzwolenie" ze Stolarskim, Juliuszem Poniatowskim, Maciejem Ratajem i Janem Db-skim dysponowao 56 mandatami. Polskie Stronnictwo Ludowe “Piast" z Wincentym Witosem, Janem Dbskim i Kiernikiem miao 44 pos�w. PPS uzyskaa tylko 32 mandaty, lecz reprezentowao j wielu wybitnych i dowiadczonych polityk�w, jak Ignacy Daszyski, Jdrzej Moraczewski, Feliks Perl, Henryk Diamand, Mieczysaw Niedziakowski i Kazimierz Puak. Z pozostaych stronnictw czy klub�w poselskich byo kilka prawicowych, jak Stronnictwo Pracy Konstytucyjnej, oraz lewicowych, jak Stronnictwo Ludowe Lewicy, z Dbalem i Stapiskim na czele. Mniejszo ydowska miaa 10 przedstawicieli. Byo te dw�ch Niemc�w reprezentujcych ludno tej narodowoci z terenu odzi i innych orodk�w w Kongres�wce. W og�lnym ukadzie ugrupowania prawicowe, ugrupowania centrum i lewica podzieliy si z grubsza mandatami w r�wnych prawie liczbach, z nieznaczn przewag prawicy. Reszt stanowili posowie niezaleni oraz przedstawiciele mniejszoci.

Gdy o skad klasowy Sejmu chodzi, przewag mieli ludzie pochodzenia chopskiego lub zwizani w ten czy inny spos�b z ruchem ludowym.

Sejm zebra si 10 lutego. W sowach przepojonych wzruszeniem wita pos�w Naczelnik Pastwa:

“P�tora wieku walk, krwawych nieraz i ofiarnych, znalazo sw�j triumf w dniu dzisiejszym. P�tora wieku marze o wolnej Polsce czekao swego ziszczenia w obecnej chwili... W tej godzinie wielkiego serc polskich bicia czuj si szczliwy, e przypad mi zaszczyt otwiera pierwszy Sejm polski, kt�ry znowu bdzie domu swego ojczystego jedynym panem i gospodarzem".

Na drugim posiedzeniu Sejmu dokonano wyboru marszaka. Zosta nim kandydat prawicy Wojciech Trmpczyski, otrzymawszy o kilka gos�w wicej ni Ignacy Daszyski. Wicemarszakami zostali B�jko z “Piasta", Moraczewski z PPS, Osiecki z “Wyzwolenia" i Ostrachowski z Polskiego Zjednoczenia Ludowego.

Trzecie posiedzenie Sejmu w dniu 20 lutego uzna naley za waciwy pocztek prac ustawodawczych. Nastpi na nim pierwszy podzia funkcji pastwowych i okrelenie kompetencji Sejmu jako wadzy w pastwie suwerennym.

Na posiedzeniu tym Naczelnik Pastwa przekaza Sejmowi wadz. M�wi: “Wr�d zawieruchy, gdy miliony ludzi rozstrzyga sprawy jedynie gwatem i przemoc, dyem, by wanie w naszej Ojczynie konieczne i nieuniknione starcia spoeczne byy rozstrzygane w spos�b jedynie demokratyczny - za pomoc praw, stanowionych przez wybrac�w narodu. Staraem si osign ten cel jak na j spiesznie j. Chciaem bowiem, by kadc twarde fundamenty pod swe odrodzenie Polska wyprzedzia ssiad�w i w ten spos�b staa si si przycigajc. Skoro Sejm si ukonstytuowa, rola moja jest skoczona. Jestem szczliwy, e posuszny swej onierskiej przysidze

i swemu przekonaniu postawi mog do dyspozycji Sejmu wadz, kt�r dotd w narodzie piastowaem".

Sejm na wniosek nagy Daszyskiego, Korfantego i stu kilkudziesiciu innych pos�w uchwali, e “przyjmuje do wiadomoci owiadczenie J�zefa Pisudskiego, e skada on w rce Sejmu urzd Naczelnika Pastwa, i skada mu podzikowanie za pene trud�w sprawowanie tego urzdu w subie Ojczyzny. A do ustawowego uchwalenia tej czci Konstytucji, kt�ra okreli zasadnicze przepisy o organizacji naczelnych wadz w pastwie polskim, Sejm powierza mu dalsze sprawowanie urzdu Naczelnika Pastwa".

Okrelono jednoczenie na tym samym posiedzeniu, na czym ma polega urzd Naczelnika Pastwa, oraz jakie bd jego i Sejmu kompetencje i wzajemne stosunki. Ustawa ta, nazwana oficjalnie “zasadami sprawowania urzdu", okrelona zostaa potocznie jako Maa Konstytucja i staa si podstaw ustroju Polski i podstaw funkcji pastwowej do jesieni roku 1922. Obowizywaa zatem w okresie dla odrodzonej Rzeczypospolitej najtrudniejszym i najniebezpieczniejszym.

Maa Konstytucja stwierdzaa przede wszystkim, e “wadz suwerenn i ustawodawcz w pastwie polskim jest Sejm Ustawodawczy. Ustawy ogasza marszaek Sejmu z kontrsygnatur prezydenta rady ministr�w i odnonego ministra fachowego. Naczelnik Pastwa jest przedstawicielem Pastwa i najwyszym wykonawc uchwa Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych. Naczelnik Pastwa powouje Rzd w penym skadzie na podstawie porozumienia z Sejmem. Naczelnik Pastwa oraz Rzd s odpowiedzialni przed Sejmem za sprawowanie swego urzdu. Akty pastwowe Naczelnika Pastwa wymagaj podpisu odnonego ministra".

Trudno o bardziej dobitne sprecyzowanie zasady absolutnej supremacji w pastwie Sejmu pochodzcego z wolnych i powszechnych wybor�w, zasady, e Sejm jest jedynym przedstawicielem woli narodu i e skupia w sobie zar�wno symboliczn, jak i praktyczn stron suwerennoci pastwowej. Byo to w por�wnaniu z innymi �wczesnymi, a take p�niej powstaymi ustrojami demokratycznymi ujcie skrajnie demokratyczne, w istocie swej prawie bez precedensu. Sejm przejmowa na siebie nie tylko stanowienie praw, lecz take du cz funkcji rzdzenia. Naczelnik Pastwa by nie tyle gow pastwa, ile szefem wadzy wykonawczej - z tym dodatkowym zastrzeeniem, e ponosi bezporedni odpowiedzialno przed Sejmem, a nie tylko poredni przez powoanych przez siebie ministr�w.

System ten wywoa sporo kontrowersji. Na niejednym praktycznym przykadzie mona by wykaza jego wady, jak utrudnienie sprawnoci dziaania wadzy wykonawczej, tak bardzo uzalenionej od Sejmu, jak stworzenie pola do popisu demagogii pos�w czsto nieobeznanych z potrzebami pastwa i nie posiadajcych dostatecznych kwalifikacji parlamentarnych. Rzdzi opierajc si na Maej Konstytucji nie byo atwo. Lecz nad wadami przewaay strony dodatnie. W okresie ksztatowania si pastwowoci dosownie od podstaw i budowy gmachu pastwowego opierajc si przede wszystkim, jeli nie wycznie, na entuzjazmie, zapale i patriotyzmie spoeczestwa tak wyranie podkrelona supremacja ciaa pochodzcego

z wyboru i obradujcego nad kad spraw pastwow jawnie, na oczach wasnych obywateli i caego wiata, bya zjawiskiem politycznie tw�rczym i wychowawczym zarazem.

I ni9 spory czy nieporozumienia midzy Naczelnikiem Pastwa a pierwszym Sejmem Rzeczypospolitej stanowi waciw tre wewntrznych dziej�w Polski w pierwszych latach jej niepodlegego bytu, lecz wanie fakt, e pomimo trudnoci i nieporozumie system ten m�g w og�le dziaa, i to dziaa sprawnie. Tak wanie z perspektywy lat jego dziaanie moemy okreli, chocia sprawno ta uchodzia czsto uwadze �wczesnych aktor�w "na scenie pastwowej, zaprztnitych zagadnieniami dnia codziennego i czsto podatnych na nastroje i gr uczu.

W kadym razie w dniu 20 lutego 1919 roku koczy si stan tymczasowoci w yciu Polski. Wyania si symbol suwerennoci i powstaway moliwoci dziaania w oparciu o wol caego spoeczestwa, wyraan w Sejmie przez spoeczestwo wybranym. Nie inaczej oceniono ten fakt za granic, skoro po lutowym posiedzeniu Sejmu nie zwlekano ju duej z uznaniem pastwa polskiego. Jako pierwsze uczyniy to Stany Zjednoczone, wyprzedzajc o kilka dni Francj i Wielk Brytani.

Rzd Moraczewskiego

“Zasug, kt�rej nikt nie moe odj Polskiej Partii Socjalistycznej, jest, e jako dawna i silnie zorganizowana partia, o jasnej wypracowanej doktrynie politycznej i spoecznej, skierowaa pocztkow budow pastwowoci polskiej na drog demokracji parlamentarnej". Tak pisa jeden z czoowych dziaaczy PPS, a jednoczenie czoowy myliciel polityczny, Mieczysaw Niedziakowski, charakteryzujc pooenie Polski w pierwszych miesicach, a moe nawet tygodniach jej niepodlegego bytu.

Sowa Niedziakowskiego nie byy laurk wystawion wasnej partii. Byy te czym wicej ni pochwa dziaalnoci pierwszego rzdu odrodzonej Polski, jakim by stworzony, z udziaem PPS i ugrupowa pogldowo pokrewnych, rzd Jdrzeja Moraczewskiego. Byy i pozostaj najtrafniejsz ocen tego wszystkiego, co si w Polsce stao w decydujcych dla jej przyszego bytu miesicach listopadzie i grudniu roku 1918 i w styczniu roku 1919. Rzd Moraczewskiego w tym wanie czasie sprawowa swe funkcje. Powiedziawszy cilej: rzd ten istnia niespena dwa miesice: od 18 listopada do 16 stycznia.

By rzdem tymczasowym, tak jak tymczasowy by cay ukad wadzy pastwowej w Polsce a do chwili ukonstytuowania si Sejmu Ustawodawczego. By te rzdem postpujcym w zgodzie z zaoeniami polityczno--spoecznymi PPS. Nie bya to droga atwa i nie bya to droga jedyna. Moliwoci byo wicej i kada z nich, gdyby j zastosowano, stawiaaby pod znakiem zapytania demokratyczny charakter Polski. Jedna z nich za, goszona

przez komunist�w, zmierzaa nie tylko do likwidacji w zarodku demokratycznego ustroju, lecz do likwidacji niepodlegoci pastwowej.

Waniejsze od ekwilibrystyki komunistycznej myli politycznej jest zagadnienie, w jakim stopniu komunici zagraali odradzajcemu si pastwu polskiemu w pierwszych miesicach jego istnienia. Od odpowiedzi na to pytanie zaley take ocena dziaalnoci pierwszego rzdu polskiego i ocena zasug Polskiej Partii Socjalistycznej. Rzd ten doprowadzi do powstania systemu demokracji parlamentarnej. Lecz jeli alternatywa komunistyczna bya nierealna i tak daleko odbiegaa od pragnie i woli narodu, to czy nie wyolbrzymiamy zasugi rzdu Moraczewskiego? Moe mia przed sob zadanie zupenie atwe?

W listopadzie 1918 roku tylko cz ziem polskich staa si w peni niepodlega i moga organizowa wadze pastwowe. Byy to Kongres�wka z wyczeniem kilku powiat�w p�nocnych i Galicja Zachodnia. Kongres�wka bya krajem wyniszczonym do ostatecznoci. Obowizujcy pod zaborami system spoeczno-gospodarczy by pogwaceniem interes�w ogromnej wikszoci spoeczestwa, kt�r stanowili chopi, oraz mniej licznej, lecz o wiele bardziej aktywnej klasy robotniczej. W ich pragnieniach, w ich przekonaniach i w ich daniach niepodlego czya si nierozdzielnie z reformami spoeczno-gospodarczymi. Byo to pragnienie i danie uznawane przez wszystkich. Nawet najsilniejsze ugrupowanie polityczne, Narodowa Demokracja - a pamitajmy, e byo to ugrupowanie prawicowe - nie negowao koniecznoci takich reform. Lecz wszystko zaleao od tego, jaki bdzie zasig reform i kiedy nastpi.

Namitnoci odgryway du rol w tym okresie tak nabrzmiaym entuzjazmem z jednej strony, a bied i ndz z drugiej. Namitnoci i entuzjazm znaczyy wicej, wikszy na umysy ludzkie wywieray wpyw ni trzewa ocena polityczna. Hasa byy podobne. Haso Polski Ludowej powtarzali wszyscy, lecz, jak to stwierdza Pisudski, kady co innego pod haso to podkada. W dodatku prd rewolucji spoecznej ogarnia ca nieomal Europ. Towarzyszya mu nieznajomo prawdziwych zaoe i cel�w rosyjskiej partii bolszewickiej i adna prawie znajomo rzeczywistoci, jaka pod rzdami bolszewickimi w Rosji zapanowaa. Propaganda komunistyczna dopeniaa zamieszania. Po prostu nie zdawano sobie sprawy, e bolszewizm, walczc z buruazj, naprawd walczy z demokracj, z parlamentaryzmem, ze swobodami obywatelskimi i z ludzk godnoci. W grudniu 1918 roku domylano si ju, czego chc komunici dla Polski. W listopadzie jeszcze nie wiedziano. Skoro daniem powszechnym jest, by niepodlego przyniosa ze sob reformy spoeczne, c� w przekonaniu wielu stanowio r�nic midzy tym czy innym ugrupowaniem lewicowym a ca prawic? Zdawa by si mogo, e tylko sprawa reform, gdy niepodlego jest ju spraw przesdzon.

Nie bya spraw przesdzon. Rozumieli to przyw�dcy polityczni. Zdawaa sobie z tego przede wszystkim spraw Polska Partia Socjalistyczna. I ona jedna miaa zwiza praktycznie dezyderat niepodlegoci z dezyderatem reform spoecznych. Dlatego te Naczelnik Pastwa zrezygnowa z pr�b tworzenia rzdu tymczasowego opartego na koalicji stronnictw, gdy

nawet stronnictwa ludowe nie miay jasnej koncepcji poczenia w jedno obu dezyderat�w narodowych. Powoa wic rzd socjalistyczny spor�d dziaaczy nie najsilniejszego stronnictwa, gdy PPS nim nie bya, lecz ze stronnictwa najbardziej dowiadczonego na obu paszczyznach ycia, to znaczy na paszczynie politycznej i spoecznej.

Ryzyko byo wielkie. Lecz jeszcze wikszym ryzykiem byaby kada inna decyzja w przeomowych miesicach poprzedzajcych wybory do Sejmu.

Pytanie “jaka ma by Polska?" stanowio w kocu 1918 roku kryterium podzia�w politycznych i pogldowych. Kade spoeczestwo zna takie podziay, kt�rych wyrazem jest walka polityczna i walka o przebudow spoeczn lub gospodarcz. R�nica nie leaa w nasileniu podzia�w pogldowych, lecz w sposobach ich uzewntrzniania. Z koniecznoci kady zab�r szuka musia dawniej rozwiza dla swych problem�w spoecznych w ramach pastwowoci zaborczej. Si rzeczy te problematyka inaczej si rozwijaa w poszczeg�lnych zaborach. Z drugiej za strony na stopie ostroci zagadnie spoecznych i gospodarczych wpywa stopie ich powizania z deniami narodowo-wyzwoleczymi w poszczeg�lnych dzielnicach rozbiorowych. W zaborze pruskim, w Poznaskiem zwaszcza, zagadnienia spoeczne i gospodarcze zwizay si w jedn i nierozerwaln cao z deniami narodowymi. Jedne byy drugim podporzdkowane, jedne z drugimi jak najcilej sprzone. Std zgoa wyjtkowe zjawisko cakowitego braku sprzecznoci midzy aspiracjami narodowymi a interesem klasowym w spoeczestwie wielkopolskim. Inaczej byo na ziemiach Kr�lestwa Polskiego, gdzie w onie klasy robotniczej powstaa rozbieno midzy wymogami walki klasowej o popraw bytu a walk o interesy narodowe. Socjalizm polski, socjalizm demokratyczny, reprezentowany przede wszystkim przez Polsk Parti Socjalistyczn i socjaldemokracj galicyjsk, wiza postulat reform spoeczno-gospodarczych z postulatem niepodlegoci pastwowej. W tym ukadzie mylowym odzyskanie niepodlegoci stawao si podstawowym warunkiem przeprowadzenia reform spoecznych i gospodarczych.

Listopad 1918 roku stworzy warunki dla realizacji tej wanie koncepcji, czego praktycznym wyrazem byo utworzenie rzdu ludowego w Lublinie i jego kontynuacji, jakim by rzd Moraczewskiego. Jak ju powiedzielimy, PPS przewodzia w nim nie dlatego, by bya najsilniejszym stronnictwem w Polsce. Wcale nim nie bya, co wykaza miay dowodnie wybory do Sejmu Ustawodawczego. Naczelnik Pastwa powoa rzd socjalistyczny, gdy tylko on dawa gwarancj, e zapocztkuje reformy spoeczne stwarzajc przez to fakt dokonany, kt�remu ju aden ukad polityczny zagrozi nie powinien. Pisudski, a take przyw�dcy PPS widzieli w tym jedyny spos�b, by realizacja reform spoecznych dokonana ju w okresie tymczasowym, wyprzedzajc ustalenia natury politycznej i ustrojowej, przekrelia niebezpieczestwo konflikt�w midzy postulatami walki klas i postulatem niepodlegoci w rodowisku robotniczym i chopskim.

Cel ten zosta osignity. Niepodlego pastwowa stawaa si bezsprzeczn wsp�ln wartoci wszystkich Polak�w bez wzgldu na podziay klasowe i polityczne. Poza nawiasem byli tylko komunici.

Omiogodzinny dzie pracy, ubezpieczenia spoeczne, regulacja czynsz�w mieszkaniowych, uprawnienia zwizk�w zawodowych i szereg innych reform wysuway Polsk na czoo postpowych pastw europejskich. One te, a obok nich natychmiastowe rozpisanie demokratycznych wybor�w do Sejmu Ustawodawczego, daway czciow przynajmniej odpowied na pytanie, “jaka ma by Polska" z chwil, gdy stawaa si pastwem niepodlegym.

Lecz nie bya to odpowied wyczerpujca cao pytania i nie bya to odpowied wystarczajca dla caego spoeczestwa i dla wszystkich dzielnic Polski. Otwarte pozostaway problemy przekraczajce moliwoci praktycznego zaatwienia opierajc si na jednym tylko ugrupowaniu politycznym, jakim bya PPS i jej najblisi zwolennicy. Problemy te naleao rozwiza pod groz stoczenia si w odmt zupenego chaosu gospodarczego i politycznego w obliczu niebezpieczestw zewntrznych zagraajcych dopiero co odzyskanej niepodlegoci.

Zwaszcza, e nie cae spoeczestwo doceniao wag reform spoecznych; znaczne jego odamy treci ich nie rozumiay bd oceniay j faszywie. Zjawisko to wizao si z caym szeregiem animozji politycznych i ideologicznych, majcych swe r�do w okresie poprzedzajcym listopad 1918 roku. Odgryway przy tym rol nie tylko partykularyzmy dzielnicowe i programowa cz dziaalnoci stronnictw politycznych, lecz take odmienna ocena potrzeb modego pastwa oraz niebezpieczestw, jakie mu zagraay. Nie bez wpywu te byy pogldy sojusznik�w zachodnich. Te zwaszcza odgryway rol w ksztatowaniu pogld�w caej polskiej prawicy politycznej. Jej rdzeniem a jednoczenie najsilniejszym organizacyjnie stronnictwem bya Narodowa Demokracja, przeciwna socjalizmowi w kadej postaci. Doda trzeba, e op�r przeciwko socjalizmowi nie oznacza bynajmniej zaprzeczania koniecznoci jakichkolwiek reform spoecznych. Oznacza natomiast na pewno kracowo inne metody dziaania.

Rzd Moraczewskiego z penym poparciem Pisudskiego zastosowa metod fakt�w dokonanych. Wprowadzi zmiany typu rewolucyjnego w por�wnaniu ze stanem rzeczy, jaki istnia pod wadz zaborcz. Wprowadzi je bez rewolucji, zapobiegajc jej tym samym i spajajc je w jedn nierozerwaln cao z koncepcj demokracji parlamentarnej. Tego nowego stanu rzeczy nikt nie tylko nie m�g, ale i nie chcia odwr�ci.

A gdyby reform nie wprowadzono, fizyczne zagroenie ze strony Rosji, oczywiste dla kadego ju w zimie 1919 roku, spowodowa by mogo wezbranie nastroj�w reakcyjnych, chociaby jako rodek samoobrony narodowej przed rewolucj niesion obcymi siami z zewntrz. Dziki reformom spoecznym Polska miaa przed sob jasn drog i jasny punkt widzenia podzielany przez wikszo narodu. Bo wiedziaa, e inwazja ze wschodu nie niesie rewolucji spoecznej, lecz tylko i wycznie niewol w postaci groniejszej ni wszystkie dotychczasowe dowiadczenia narodu polskiego.

Rzd Paderewskiego

Rzd Moraczewskiego wiadomie i celowo kad podwaliny pod ustr�j demokracji parlamentarnej, uwaajc go za jedyny, na kt�ry cay nar�d polski got�w jest wyrazi zgod. W rzeczywistoci wikszo Polak�w nie braa nawet pod uwag innej moliwoci ni uczynienie z Sejmu wybranego przez wszystkich obywateli najwyszej i suwerennej wadzy w pastwie. Za ustrojem parlamentarnym opowiadaa si take zdecydowanie prawica, czyli Narodowa Demokracja. W praktycznym ujciu wanie jednak rzd Moraczewskiego, a take Naczelnik Pastwa, rozumieli najlepiej konieczno popiechu w przeprowadzeniu wybor�w, nie tylko z uwagi na potrzeb legalizacji dziaalnoci pastwa, lecz take dla zapobieenia pr�bom podwaenia zasad demokratycznych w drodze fakt�w dokonanych i na korzy koncepcji autorytarnych. Pr�by takie nie mogy liczy na poparcie og�u obywateli. Mogy jednak pogbi chaos organizacyjny, tak niebezpieczny w okresie gdy mode pastwo nie miao jeszcze ani okrelonych granic, ani penego uznania na arenie midzynarodowej, i znajdowao si w stanie niesychanego zuboenia materialnego, co uatwiao zadanie r�nego pokroju demagogom.

Cho wana, nie bya to jednak jedyna przyczyna popiechu w deniu do stabilizacji ustrojowej pastwa. Stabilizacji, kt�ra miaa przynajmniej zarysowa fundamenty ustrojowe na tyle mocne, by m�c opierajc si na nich przystpi do dalszej pracy ustawodawczej i organizacyjnej. Dop�ki nie przewaao w spoeczestwie przekonanie, e fundamentem tym powinien by ustr�j demokracji parlamentarnej, naleao jak najszybciej potwierdzi t wol powszechn przez wyb�r Sejmu Ustawodawczego i przyznanie mu suwerennej roli w yciu pastwowym.

Dokonano tego i tym samym zapobieono niebezpieczestwu podwaenia czy wypaczenia zasady demokracji parlamentarnej w drodze fakt�w dokonanych ze strony tych ugrupowa, kt�re sobie ustr�j Polski inaczej wyobraay. Naleay do nich z jednej strony nieliczne, lecz haaliwe i dziaajce za pomoc metod wywrotowych elementy komunizujce w Radach Delegat�w Robotniczych, cho ogoszony przez Komunistyczn Parti Robotnicz Polski bojkot wybor�w i bojkot reformy rolnej przekreli wszelkie nadzieje wzrostu wpyw�w komunistycznych. By jednoznaczny z ich cakowit klsk polityczn. Z tej strony wic niebezpieczestwo dla demokracji ustrojowej i dla niepodlegoci Polski zostao usunite. Niebezpieczestwo to mogo si znowu pojawi i pojawio si, lecz tylko w wypadku najazdu zbrojnego ze strony Rosji komunistycznej. Przestao natomiast by niebezpieczestwem wewntrznym.

Zrozumiano to, cho nie od razu, take w koach prawicowych uksztatowanych na pogldach Narodowej Demokracji. Miay one w swym rku dwa nad wyraz wane orodki dziaania politycznego. Jednym by Komitet

Narodowy Polski w Paryu, drugim Naczelna Rada Ludowa jako najwysza wadza polityczna Wielkopolski. W obu tych orodkach, cho niezupenie z tych samych pobudek, obawiano si i wyolbrzymiano wpywy skrajnej lewicy, pod jakimi mieli si rzekomo znajdowa i sam Pisudski, i rzd socjalistyczny w Warszawie. W reformach spoecznych dopatrywano si ulegania wpywom “bolszewickim", jak potocznie wtedy m�wiono. Wiksze od tego demagogicznego okrelenia znaczenie miaa szczera obawa przed anarchi. Tak zapewne rozumowa polityk tej miary i umysu co Roman Dmowski. Ale prawica wiedziaa, e fakt�w nie mona ju odwoa ani odrobi. Komitet Narodowy Polski przyglda si z niepokojem rozpisaniu wybor�w do Sejmu. Uwaajc, e jest to krok przedwczesny z uwagi na brak politycznego i parlamentarnego dowiadczenia og�u spoeczestwa, a tym samym i przyszych pos�w, nie m�g opowiada si przeciwko wyborom, skoro zostay rozpisane. Nie byo zreszt warto, skoro prawica, i to zar�wno Narodowa Demokracja, jak i prawicowe ugrupowania ludowe, liczy moga na pokan liczb mandat�w, a moe nawet na wikszo sejmow. Dmowski i inni dziaacze prawicowi uznali wic suszno i celowo natychmiastowego przelania suwerennoci pastwowej na Sejm, czyli na wol og�u obywateli. Trudniej im byo natomiast zgodzi si na sankcjonowanie tymczasowych rzd�w Naczelnika Pastwa i powoanego przez niego rzdu socjalistycznego, o kt�rym byo wiadomo, e nie dysponuje poparciem wikszoci spoeczestwa. Byo to tym trudniejsze, e Komitet Narodowy Polski w pojciu pastw sprzymierzonych mia take znamiona rzdu polskiego.

Kluczowym zagadnieniem bya niewiara prawicy polskiej w zdolno zorganizowania skutecznej obrony modego pastwa przed niebezpieczestwem grocym ze strony Rosji bolszewickiej. W polityce zagranicznej zapatrywania Pisudskiego i Dmowskiego byy kracowo przeciwne. Dmowski pokada cakowit wiar w sojusznikach zachodnich. Uwaa, e zar�wno ich interes polityczny, jak i moralne zobowizania zaprowadzenia demokratycznego adu w powojennej Europie spowoduj nie tylko sprawiedliwe dla Polski decyzje w sprawie jej granic wschodnich, lecz naka im take stan w jej obronie przed inwazj bolszewick. W tym okresie zreszt, bo nie p�niej, got�w by oczekiwa zwycistwa “biaej" Rosji nad “czerwon", w czym szed po linii rozumowania Francji. Pisudski natomiast nie wierzy w zbawcz rol ochronn sprzymierzonych zachodnich. Nie wierzy take, by w interesie polskim leao opowiadanie si po stronie jakiejkolwiek Rosji, gdy obie uwaa za r�wnie grone. Mia wasne koncepcje rozwizania zagadnie wschodnich, okrelane og�lnie i niezbyt cile jako federacyjne. Tym Dmowski by zdecydowanie przeciwny. Prawica obawiaa si te, e inwazja Armii Czerwonej nastpi wczeniej ni w rzeczywistoci nastpia i e wadze krajowe nie zdoaj jej si przeciwstawi. Std z jednej strony dania, by wojska zachodnich sprzymierzonych przejy po wojskach niemieckich lini demarkacyjn z Rosj komunistyczn, z drugiej za dezyderat organi-zacyjno-ustrojowy, by wybory do Sejmu poprzedzi utworzeniem bliej nie okrelonego tworu, zoonego z delegat�w poszczeg�lnych dzielnic, kt�remu zlecono by opracowanie Konstytucji. Wybory do Sejmu miayby

nastpi dopiero p�niej, ju na podstawie Konstytucji. Plan by cakowicie nierealny i orodek polityczny w Paryu szybko z niego zrezygnowa.

Zwaszcza po sprawozdaniu swego przedstawiciela wysanego z Parya do Polski. By nim Stanisaw Grabski, kt�ry ju w grudniu 1918 roku w swych raportach rozwia fantastyczne nieraz oceny sytuacji panujcej w kraju. Nie bez wpywu te byy naciski rzd�w sprzymierzonych, kt�re domagay si od Komitetu Narodowego Polskiego rezygnacji z pretensji do nazwy “rzd" i jak najszybszego uregulowania stosunk�w z rzdem polskim w Warszawie. Dmowski, z charakterystyczn dla siebie trzewoci, postanowi przerzuci ciar dziaalnoci prawicy polskiej na normaln prac polityczn na terenie kraju, w przygotowaniu do wybor�w. Skrystalizowa si w�wczas szybko silny ruch opozycyjny, zwaszcza w samej Warszawie, wystpujcy nie tyle przeciwko osobie i instytucji Naczelnika Pastwa, ile przeciwko rzdowi Mora-czewskiego.

W dniach 4 i 5 stycznia doszo do humorystycznego w swym przebiegu zamachu stanu w Warszawie. Zorganizowali go - jak dzi wiemy, bez porozumienia z Dmowskim - pukownik Marian Januszajtis, Tadeusz Dymowski, Eustachy Sapieha i Jerzy Zdziechowski, obwoujc powstanie “rewolucyjnego rzdu narodowego". Udao im si na kilka godzin “aresztowa" Moraczewskiego i ministra spraw wewntrznych Thugutta. Pisudski zwymyla przyw�dc�w od “niepoczytalnych smarkaczy" i na tym zamach si skoczy. Stwarzao to korzystn koniunktur dla rzdu Moraczewskiego.

A jednak po dziesiciu dniach rzd zgosi dymisj. Spotkay go za to krytyki. Patrzc z perspektywy historycznej, krok ten jednak wydaje si konieczny. Przeciwiestwa pogld�w nie pozwalay bowiem na luksus polityczny gwatownego przeciwstawiania ich sobie i czekania na zwycistwo jednej ze stron. Polski nie byo sta na dwutorowo polityki. Nie wolno byo przenosi wewntrznego sporu na forum midzynarodowe. Polsce potrzebne byo miejsce przy stole konferencyjnym w pertraktacjach pokojowych z Niemcami. Potrzebna bya pomoc materiaowa i ywnociowa z Zachodu.

Std decyzja kompromisu politycznego, kt�r powzili jednoczenie, cho kady w inny spos�b i bez porozumienia ze sob, Naczelnik Pastwa w Warszawie i Roman Dmowski w Paryu.

Treci polityczn kompromisu byo uznanie Komitetu Narodowego Polskiego w powikszonym skadzie za penoprawn reprezentacj Polski na Zachodzie oraz uznanie rzdu w Warszawie za jedyn wadz krajow.

Rzdem tym nie m�g by gabinet socjalistyczny. Zrozumiaa to take - i jest to jej ogromn zasug - sama PPS z Moraczewskim na czele. Rzdem tym nie m�g jednak by take gabinet prawicowy. Rozumiano bowiem, e dop�ki w pastwie nie powstanie suwerenna wadza w postaci Sejmu Ustawodawczego, rzd musi opiera si na powszechnym zaufaniu do kogo, kto stoi poza partiami politycznymi, a jednoczenie ma autorytet wr�d swoich i obcych. Czowiekiem tym by Ignacy Paderewski - jeden z niewielu ludzi, kt�rzy mogli si r�wna popularnoci z Pisudskim.

Paderewski wsp�pracowa dotychczas czynnie z Komitetem Narodowym Polskim. Nie obciaa go jednak adna przeszo polityczna. Jego zasugi

dla Polski i jego bezinteresowno nie podlegay dyskusji. Podobnie jak jego zapa i patriotyzm.

Rzd, na kt�rego czele stan, nie m�g by nazwany ani lewicowym, ani prawicowym. Pozytywne skutki jego powoania nie day na siebie czeka: nastpio porozumienie i podzia funkcji midzy wadzami polskimi w Warszawie i Komitetem Narodowym Polskim w Paryu. Rzdy pastw zachodnich natychmiast nawizay stosunki dyplomatyczne z rzdem polskim. Znikna paszczyzna tar midzy rzdem w Warszawie a Naczeln Rad Ludow w Poznaniu. A wybory do Sejmu z tak zwanej “inicjatywy lewicowej" przeksztaciy si w pierwszy powszechny i przez nikogo nie kwestionowany akt prawny narodu polskiego. Nie znalaz si te nikt, kto by kwestionowa autorytet moralny i ustrojowy Sejmu Ustawodawczego.

Co nie mniej wane, reformy spoeczne i gospodarcze zadekretowane przez socjalistyczny rzd Moraczewskiego otrzymay w tym wanie Sejmie sankcj caego narodu. Od takiego rozwizania zaleao bardzo wiele. Bo gdyby Sejm, w kt�rym wikszo zdobyy ugrupowania prawicowe i centrowe, odrzuci reformy spoeczne albo podway ich rozcigo i zasady, naruszona by zostaa podstawa demokratycznych de narodu polskiego, kt�ry w tej epoce entuzjazmu chcia nie tylko parlamentu jako wyrazu suwerennoci i instrumentu swob�d politycznych, lecz take demokracji w penym tego sowa znaczeniu, a wic wolnoci politycznej w symbiozie ze sprawiedliwoci spoeczn.

Powiedzmy sobie od razu, by nie wypacza caoci obrazu Polski niepodlegej, e idea ten w cigu lat dwudziestu osignity nie zosta, a na wielu odcinkach, zar�wno w dziedzinie politycznych swob�d obywatelskich, jak i w dziedzinie sprawiedliwoci spoecznej, po okresie postpu nastpi mia regres. Przyczyny tego stanu rzeczy to waciwa tre dziej�w dwudziestolecia midzywojennego. Take pierwszy Sejm Ustawodawczy w cigu czterech lat swego istnienia zbliy si tylko do tego ideau, bo w peni go nie zrealizowa. Lecz pozostaje faktem historycznie wanym, e cho optymizmowi pierwszych miesicy swobodnego ycia we wasnym pastwie przeciwstawia si szybko bardzo twarda rzeczywisto, idea demokracji politycznej i sprawiedliwoci spoecznej zdoby sobie w umysach i odczuciu Polak�w pierwszestwo wanie wtedy.

W owych nabrzmiaych nadziej, cho na co dzie tak bardzo godnych, pierwszych latach niepodlegoci idea ten wiza si w jaki spos�b z przymiotnikiem “ludowy". Znaczenie s�w ulega zmianie - zwaszcza s�w uywanych bez zastanowienia lub naduywanych dla okrelonych cel�w. W roku 1919 w Polsce sowo “ludowy" miao yw barw jako oznaczenie demokratycznych podstaw ustroju i przeciwstawienie si wszystkiemu, co byo obce, wrogie i co chciao krzywdzi. By w tym okreleniu i element swojszczyzny i godnoci ludzkiej, byo denie do wolnoci i wyraz siy, jak daje wiadomo odrbnoci i wiadomo wasnej liczebnoci. Sowo “lud" to by z jednej strony nieomal synonim pojcia “nar�d", a z drugiej tradycja kraju rolniczego, gdzie lud w swej ogromnej wikszoci by chopski lub z chop�w pochodzi. R�ne byy odcienie znacze tego sowa w r�nych

dzielnicach - w zaborze pruskim “lud" to byli po prostu Polacy, w miastach ludzie pracy walczcy z obcym przewanie kapitaem, w Kongres�wce i w Galicji przede wszystkim chopi spragnieni ziemi, przywizani do rodzinnego obyczaju i chccy sami sob rzdzi.

“Ludowy" by rzd w Lublinie, lecz “Ludowa" te bya Rada Naczelna w solidarystycznym Poznaskiem. “Ludem" byli Polacy na lsku. A gdy Paderewski stawa przed Sejmem, by podzikowa Moraczewskiemu, za to, co przed nim dla Polski zrobi, i przedoy jego dekrety o reformach spoecznych Sejmowi do zatwierdzenia, mia przed sob awy, gdzie poowa pos�w pochodzia ze wsi, a wszyscy nieomal przymiotnik “ludowy" mieli w nazwie swej partii cznie z Narodow Demokracj. Wszyscy za uwaali si za przedstawicieli ludu w znaczeniu og�u penoprawnych obywateli Rzeczypospolitej.

I aden z nich na tym pierwszym posiedzeniu Sejmu ani si nie way, ani nie chcia gosowa przeciwko reformom spoecznym i przeciwko demokratycznej ordynacji wyborczej.

Dla Zachodu, dla Stan�w Zjednoczonych przede wszystkim, Ignacy Paderewski by uosobieniem polskiego patriotyzmu. Nie by obciony adnymi zarzutami politycznymi. Nie wypominano mu adnej “orientacji" z czas�w wojny. Uwaano go za sprzymierzeca bez adnych zastrzee. Liczono take na to, jak okazaa praktyka niesusznie, e nie bdc politykiem z powoania czy z zawodu bdzie atwiejszym partnerem rozm�w ni dajcy si nie raz we znaki swym rozm�wcom angielskim, francuskim czy amerykaskim Roman Dmowski. Ponadto nie podejrzewano go o radykalizm spoeczny, o kt�ry obwiniano Pisudskiego i oczywicie innych przyw�dc�w lewicy krajowej, jak Daszyskiego czy Moraczewskiego.

W roku 1919 operowano innymi pojciami i innymi skalami por�wnawczymi ni dzi. Zwaszcza gdy chodzi o kierunki polityczne i ideologiczne istniejce w Europie rodkowo-wschodnie j, nie wyczajc Niemiec. Gdy o sprawy polskie chodzi, rozr�nienie midzy SDKPiL i PPS uchodzio uwagi obserwator�w politycznych. Take granice midzy socjalizmem demokratycznym i parlamentarnym a frazesem leninowskim o “centralizmie demokratycznym" w ramach “dyktatury proletariatu" atwo si zacieray. Odstrasza przykad socjaldemokracji rosyjskiej, kt�rej odam przeksztaci si w bolszewickie wydanie komunizmu. “Rzdy socjalistyczne" w Polsce czono pojciowo z jakim kiepskim wydaniem kiereszczyzny, prowadzcej do komunizmu w wydaniu bolszewickim.

Zamieszanie pogldowe sigao take w masy robotnicze na Zachodzie. Z tym wszake, e wr�d nich dezinformacja lub brak informacji prowadziy do kracowo odmiennych wniosk�w ni w rodowiskach polityk�w burua-zyjnych. Na Zachodzie dziaacze socjalistyczni gotowi byli dawa ogromny kredyt zaufania i Leninowi, i jego poplecznikom, biorc sowa za prawd, a

deklaracje za czyny. Nie znajc rzeczywistoci, jaka panowaa w Rosji, ustosunkowujc si nieufnie do skpych r�de rzeczowych informacji, gotowi byli potpia PPS chociaby dlatego, e zwalczaa j R�a Luksemburg. Trudno byo zreszt o rzeteln analiz w atmosferze wydarze rozgrywajcych si szybciej ni je mogy zanotowa nag�wki rozentuzjazmowanej zwycistwem nad Niemcami zachodniej prasy.

W tej sytuacji Polska zyskiwaa bardzo duo dziki osobie Paderewskiego. Zwaszcza e przeprowadzi demokratyczne wybory oparte na ordynacji obmylonej przez swych socjalistycznych poprzednik�w. Tworzc sw�j rzd, Paderewski obj take tek ministra spraw zagranicznych. By te przewidziany na delegata polskiego przy paryskim stole konferencyjnym i przy podpisywaniu pokoju w Wersalu. Drugim delegatem by Dmowski. Koczya si wic dwutorowo polskiej polityki zagranicznej. Tak to oceniono na Zachodzie. Tak te oceniono w Warszawie. I uznano ten stan rzeczy za waciwy. Sejm Ustawodawczy przeksztaci rzd Paderewskiego z tymczasowego w konstytucyjny, podobnie jak z urzdu Naczelnika Pastwa uczyni urzd stay do czasu opracowania penej konstytucji pastwowej.

Z objciem teki spraw zagranicznych przez Paderewskiego ustpowa najlepszy wr�d yjcych Polak�w znawca Rosji i spraw wschodnioeuropejskich, Leon Wasilewski. Nie oznaczao to koca jego usug jako doradcy przede wszystkim Naczelnika Pastwa. Bo losy Polski w roku 1919 nie zaleay bynajmniej tylko od umiejtnoci dyplomatycznych rozwijanych w cieniu mocarstw sprzymierzonych.

Pisudski, wanie w rozmowie z Wasilewskim, oceni sytuacj w spos�b lapidarny. Moe nawet nazbyt skr�towy, co mu miano czsto za ze. Podzieli mianowicie zagadnienie granic pastwa polskiego i tym samym spraw jego bezpieczestwa na to wszystko, co dotyczy bezporednio Niemiec i co dotyczy Rosji. Uwaa, e pomimo korzystnego faktu dokonanego w postaci zwyciskiego ju Powstania Wielkopolskiego granice na zachodzie zale od decyzji sprzymierzonych zachodnich, gdy oni Niemcy pokonali i oni maj si wymuszenia na nich swej decyzji. Sprawy bezpieczestwa Polski od wschodu natomiast, od strony Rosji, Pisudski sprzymierzonym zachodnim pozostawia nie chcia. Twierdzi, e na wschodzie moemy liczy tylko na wasne siy. Poza tym nie tylko Pisudski, ale razem z nim caa lewica i prawica polska nie chciay krucjaty przeciwko bolszewizmowi w interesie rosyjskiej reakcji. Chciano zabezpieczy interesy wasne i interesy narod�w nierosyjskich midzy Polsk a Rosj mieszkajcych.

Nastpowa wic z koniecznoci rozdzia polityki zagranicznej polskiej na zachodni i wschodni. Jest rzecz charakterystyczn, e Paderewski - �w rzekomo niedowiadczony polityk - potrzeb tego rozdziau zrozumia i pod ni si podpisa.

Popularno Paderewskiego r�ne przechodzia koleje, by doprowadzi po 10 miesicach do upadku jego rzdu. Nie ulega wtpliwoci, e rezultaty dziaalnoci dyplomatycznej nie odpowiaday wszystkim dezyderatom polskim ani w sprawie ustalenia granicy z Niemcami, ani na odcinku zagadnie Galicji Wschodniej oraz sporu z Czechosowacj o lsk Cieszyski. Rezulta-

ty byyby zapewne jeszcze gorsze, gdyby nie fakty dokonane w postaci samodzielnego wyzwolenia si Wielkopolski, powsta lskich i zwyciskiej wojny z Republik Ludow Zachodniej Ukrainy. Niemniej rzdy Paderew-skiego wprowadziy ostatecznie Polsk na forum midzynarodowe jako pastwo sprzymierzecze w wojnie z Niemcami i jako czynnik ldu i konkretnej siy politycznej w tej czci Europy.

Powstanie Wielkopolskie

Pooenie zaboru pruskiego w okresie pierwszej wojny wiatowej byo znacznie trudniejsze ni pooenie innych ziem polskich. Myl o widokach na odzyskanie wolnoci, a nie o sytuacji gospodarczej. Gdy o pooenie gospodarcze chodzi, byo ono lepsze ni w Kr�lestwie, w Galicji i na ziemiach wschodnich. Ani rolnicze Poznaskie i Pomorze, ani wysoko uprzemysowiony lsk nie ulegy dewastacji wojennej. Nie przewalay si przez nie fronty.

Doczeka wic zab�r pruski kocowych dni wojny bez naruszenia swej substancji materialnej, ani w przemyle, ani w rolnictwie. Przeciwnie, potrzeby wojenne Rzeszy niemieckiej stay si podniet dla inwestycji w g�rnictwie wglowym i w stalowniach lskich. Dopomogy te przemysowi w Poznaskiem. Take rolnictwo Wielkopolski na wojnie nie stracio. Mona jedynie powiedzie, e eksploatowano je na niemieckie potrzeby aprowiza-cyjne z uszczerbkiem dla wyywienia miejscowych orodk�w miejskich. Lecz i to uzna mona za zjawisko marginesowe, stwierdzajc, e w sumie zab�r pruski z zawieruchy wojny wyszed w sensie gospodarczym obronn rk, a nawet e potencja jego si wzm�g w por�wnaniu z rokiem 1914.

Bdzie to miao ogromne znaczenie dla caoksztatu gospodarki Polski odrodzonej. Poznaskie i Pomorze bd jedynymi dzielnicami posiadajcymi rzeczywiste nadwyki produkcyjne i nie przechodzcymi wyranego kryzysu gospodarczego. Sia gospodarcza Wielkopolski odznaczaa si jeszcze jedn cech specyficzn, pozytywn w �wczesnych warunkach, wymagajcych cigej improwizacji. Mianowicie wikszo dyspozycyjnych rodk�w kapitaowych i rezerw finansowych ulokowana bya w bankach i kasach oszczdnoci znajdujcych si na miejscu. Oczywicie istniay nieodzowne i rentowne powizania z niemieck sieci bankow - nie byo jednak zalenoci. Ustanie swobodnego obrotu pieninego, a take towarowego, z Niemcami pocigno za sob straty gospodarcze. Straty te jednak byy obustronne i w duym stopniu wzajemnie si kompensoway. W kadym razie nie oznaczay nadwtlenia substancji majtkowej rolnictwa i przemysu poznaskiego.

Politycznie sytuacja wygldaa inaczej. Pod wzgldem prawnym zab�r pruski stanowi cz pastwa niemieckiego. Traktowano te ziemie inaczej

4 - Historia dwudziestolecia

w naradach i deklaracjach pastw sprzymierzonych, traktowano te inaczej w codziennym yciu. Niemniej nie ulegao wtpliwoci dla adnego Polaka, e zab�r pruski musi si zjednoczy z przysz niepodleg Polsk, i to zjednoczy si natychmiast. Z tej koniecznoci zdawali ju sobie take spraw Niemcy, przewidujc, e rozejm, a potem pok�j ze zwyciskimi pastwami zachodnimi zawiera bdzie klauzul oswobodzenia, jeli nie caoci polskich ziem etnicznych, to w kadym razie ich czci. Chocia wojna toczya si jeszcze, parlament Rzeszy niemieckiej i parlament pruski w obra-

wia si nad ich znaczeniem i zakresem. Stao si to przede wszystkim dziki inicjatywie Koa Polskiego skadajcego si z pos�w-Polak�w zasiadajcych w Reichstagu. Przemawiajc w imieniu Koa 5 padziernika 1918 roku, Wadysaw Seyda nawiza do czternastu punkt�w Wilsona i zada uznania przez Niemcy prawa narodu polskiego do niepodlegego, zjednoczonego pastwa z dostpem do morza. Wywoao to rzecz jasna burz wr�d nacjonalist�w niemieckich w parlamencie, lecz nie zdjo zagadnienia z porzdku obrad. Rzd Rzeszy, urabiajc niejako opini wasn i zachodni, wystpi 24 padziernika z wasn interpretacj poszczeg�lnych punkt�w deklaracji Wilsona. Uczyni to ustami ministra spraw zagranicznych Rzeszy Solfa. M�wi on, e w razie rozejmu w gr wchodzi mog “ziemie bezspornie polskie", przy czym stosowa interpretacj zwajc to okrelenie. Wspominajc o wolnym dostpie do morza m�wi, e chodzi moe o udogodnienia komunikacyjne i portowe w Gdasku dla pastwa polskiego, za kt�re rzd Rzeszy uwaa Kongres�wk z jej Rad Regencyjn na czele.

Przem�wienie Solfa pozostawao w pewnym zwizku logicznym z nie do jasnym postawieniem sprawy przez koalicj zachodni, co budzio powane obawy w onie Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu. Roman Dmowski uda si do Ameryki, gdzie stwierdzi, e sowa Wilsona o dostpie do morza s interpretowane do mgawicowo. Nie byo jasne, czy chodzi o przyczenie do Polski Pomorza Gdaskiego, czy te o “neutralizacj Wisy" i “wolny port w Gdasku".

Spowodowao to wystosowanie przez Dmowskiego specjalnego memoriau do Wilsona, memoriau w kt�rym okrela wyranie dezyderaty polskie jako lini demarkacyjn, a p�niej graniczn, od Koszalina przez Gorz�w Wielkopolski na Gog�w, Wrocaw i miasto Nys. W przewidywaniu rozejmu czonek Komitetu Narodowego Polskiego Erazm Piltz podj 29 padziernika 1918 roku demarche, dajc zajcia tej linii przez wojska sprzymierzone i wojska polskie natychmiast po przewidywanym rozejmie. M�wic “wojska polskie" Komitet Narodowy Polski mia na myli przede wszystkim armi polsk we Francji.

Na terenie Niemiec i ziem polskich pod zaborem pruskim natychmiastow reakcj na przem�wienie Solfa bya replika udzielona mu w Reichstagu 25 padziernika imieniem Kola Polskiego przez Wojciecha Korfantego. M�wi on: “Polacy domagaj si zjednoczonej z wszystkich trzech zabor�w Polski z bezpiecznym dostpem do morza, to znaczy z wybrzeem polskim, zamieszkanym przez ludno bezspornie polsk. damy polskich powiat�w

G�rnego i redniego lska, damy Poznaskiego, Prus Zachodnich i polskich powiat�w Prus Wschodnich".

Trudno byo o wyraniejsze i janiejsze okrelenie stanowiska spoeczestwa polskiego w zaborze pruskim. Tezy, kt�re formuowali Seyda i Korfanty miay pene poparcie we wsp�lnej deklaracji wszystkich organizacji politycznych zaboru pruskiego.

Znajdoway te wyraz praktyczny w daniu zaprzestania przeladowa jzykowych i narodowociowych, zwaszcza na G�rnym lsku, oraz w dokonujcej si praktycznie polonizacji w urzdach i szkoach w Poznaskiem.

W pierwszych dniach listopada wybucha w Niemczech rewolucja, Rady onierskie i Robotnicze przejmuj wadz w Berlinie i Hamburgu. Podobne rady powstaj w Poznaniu i w innych miejscowociach Poznaskiego, Pomorza i lska. Po 11 listopada Polacy w Poznaskiem opanowuj bez wikszego wysiku Rady onierskie w poszczeg�lnych miejscowociach. Jedynie Rada poznaska jest rad mieszan polsko-niemieck, lecz i w niej element polski zdobywa szybko przewag. Rady wsp�pracuj z polskim Centralnym Komitetem Obywatelskim, do tej pory tajnym. Wytwarza si nowa sytuacja. Powstaje pewnego rodzaju rozbieno metod i rodk�w midzy polskimi elementami zachowawczymi a bardziej radykalnie nastawionymi czonkami Rad Robotniczych i onierskich. Gdy elementy skupione w Centralnym Komitecie Obywatelskim wystpuj przeciwko samorzutnemu oderwaniu si od Niemiec, pokadajc pen nadziej w aliantach zachodnich i w korzystnych dla Polski wynikach konferencji pokojowej, w Radach przewaa ch stworzenia fakt�w dokonanych. Motywem jest tu nieufno w stosunku do Niemc�w i obawa, e swojego rodzaju “legalizm" doprowadzi moe do stwarzania fakt�w dokonanych wanie przez Niemc�w. Jest to obawa uzasadniona. Rzd Rzeszy ma cigle nadziej ograniczenia do minimum nieuniknionych strat terytorialnych na ziemiach etnicznie polskich, a jednoczenie za jego przecie wiedz tworz si z Niemc�w miejscowych, przy duej pomocy Niemc�w z terenu Rzeszy, zbrojne oddziay Heimatschutzu. Jego zadaniem ma by “obrona Poznaskiego i Pomorza" przed Polakami.

Po stronie polskiej, czciowo opierajc si na opanowanych przez Polak�w Radach onierskich, zaczynaj si take przygotowania wojskowe. Prowadz je “Sok�", harcerstwo i Polska Organizacja Wojskowa zaboru pruskiego. Powstaj oddziay Stray Ludowej oraz oddziay Suby Stray i Bezpieczestwa. S one tylko czciowo zakonspirowane. W Poznaskiem wzrasta te z kadym dniem liczba wracajcych do domu onierzy-Polak�w z armii pruskiej. Niekiedy s demobilizowani oficjalnie, czsto demobilizuj si sami. Ten napyw elementu bojowego i wyszkolonego wzmacnia nastroje sprzyjajce przejciu wadzy si i zabezpieczeniu jej wasnym wojskiem przed wszystkim, co Rzesza niemiecka lub miejscowi Niemcy mogliby przedsiwzi przeciwko dzieu niepodlegoci i zjednoczenia. W grudniu w Poznaniu i w wielu innych miejscowociach dziaaj ju porzdnie prowadzone biura werbunkowe, gdzie zgaszajcy si onierze-Polacy otrzymuj przydziay do majcych powsta jednostek, instrukcje alarmowe i skierowania po

odbi�r broni do r�nych magazyn�w. Bro, wynoszon z koszar i arsena�w, skaduje si przewanie w kawiarniach. Jest rzecz charakterystyczn, e organizacja wojska odbywa si w warunkach cakowitej improwizacji przy minimum narad i planowania, z tym wynikiem, e w momencie wybuchu powstania jednostki wojskowe do batalionu i puku wcznie powstan w cigu kilku godzin, dowodzone najczciej przez podoficer�w i w peni gotowe do boju.

Lecz nie jest jeszcze pewne, czy powstanie wybuchnie i czy bdzie potrzebne. Natychmiast po kapitulacji Niemiec powstaje Komisariat Organizacyjny Naczelnej Rady Ludowej. Komisariat zwouje na 3 grudnia do Poznania sejm dzielnicowy zoony z p�tora tysica delegat�w z caego zaboru pruskiego. Postanawia on zleci obron sprawy polskiej Komitetowi Narodowemu Polskiemu, nawizuje kontakt z rzdem Moraczewskiego w Warszawie, uznaje naczeln wadz J�zefa Pisudskiego i wybiera Naczeln Rad Ludow jako wadz najwysz dla caego zaboru pruskiego. Ma ona dziaa do chwili, gdy traktat pokojowy rozgraniczy ostatecznie pastwo polskie od niemieckiego i w spos�b legalny doprowadzi do zjednoczenia dzielnicy pruskiej z reszt niepodlegej Polski. Jest to wic stanowisko ostrone, lecz r�wnoczenie bardzo zdecydowane. Nie podporzdkowano si natychmiast i cakowicie rzdowi polskiemu w Warszawie przede wszystkim z obawy, e krok taki m�gby utrudni pertraktacje Komitetu Narodowego Polskiego z rzdami alianckimi. Nie bez znaczenia byy te sympatie polityczne wikszoci spoeczestwa poznaskiego. Popierao ono prawie w stu procentach Narodow Demokracj i ywio obawy, czy rzd w Warszawie nie jest zbyt lewicowy lub, jak m�wiono wtedy w Poznaniu, zbyt czerwony. Naczelna Rada Ludowa pozostawaa z nim w kontakcie, lecz domagaa si jego reorganizacji w kierunku koalicji obejmujcej take elementy prawicowe. Przyczyn ostatni bya ch zachowania zdrowej substancji gospodarczej Poznaskiego, czemu suy miao jej tymczasowe oddzielenie od chaotycznych stosunk�w panujcych w reszcie Polski. Jednoczenie jednak Rada wstrzymaa dostawy ywnoci do Niemiec, stosujc to jako rodek nacisku po to, by wymusi rozwizanie niemieckiego Heimatschutzu i wycofanie oddzia�w Grenzschutzu, czyli stray granicznej, kt�ra niepostrzeenie stawaa si tylko nazw dla regularnych i licznych oddzia�w wojska niemieckiego, zgrupowanych przede wszystkich na styku midzy Poznaskiem a Pomorzem, to znaczy w rejonie Bydgoszczy. Niemcy pr�buj pertraktowa z Naczeln Rad Ludow. Premier pruski Hirsch przybywa do Poznania na narady, kt�re adnego rezultatu nie daj, zwaszcza, e jednoczenie w Warszawie rzd polski usuwa pierwsz dyplomatyczn reprezentacj Niemiec. Do konferencji pokojowej jest jeszcze daleko, armia Hallera pozostaje we Francji, sprzymierzeni niczego nowego konkretnego nie m�wi. W kocu grudnia sytuacja staje si napita i niebezpieczna. Staje si oczywiste, e jeli Polacy nie stworz fakt�w dokonanych popartych wasn si zbrojn, to fakty dokonane zostan stworzone przez Niemc�w. Agresywno niemiecka tymczasem wzrasta. Do Poznania przybywaj niemieckie jednostki wojskowe zoone z Niemc�w, pozornie dla demobilizacji, ta jednak si op�nia. Oddziay te okupuj

lotnisko na awicy i obsadzaj arsenay i koszary. Dopuszczaj si te prowokacji. Najwiksza z nich ma miejsce 26 grudnia. W dniu tym przyby do Poznania w drodze do Warszawy Ignacy Paderewski. Powita go entuzjazm ludnoci i ogromny wiec polski. onierze niemieccy zaczli zrywa flagi polskie i* obsadza ulice. 27 grudnia bez niczyjego rozkazu, samorzutnie rozpoczyna si w Poznaniu Powstanie Wielkopolskie.

Zbrojne oddziay polskie zorganizoway si w cigu kilku godzin dziki trwajcym ju od dw�ch miesicy pracom przygotowawczym. W godzinach wieczornych 27 grudnia przypuszczono szturm na gmach prezydium policji w Poznaniu. W walce padli pierwsi polegli. W cigu nocy opanowano Zamek, dworzec g�wny i kompleks koszar piechoty, gdzie przystpiono natychmiast do tworzenia wikszych zwizk�w wojskowych. Szeregi zapeniay si szybko nadbiegajcymi zewszd Polakami, onierzami z armii pruskiej. Po najwikszej czci byli to onierze ju zdemobilizowani, cho spora ich cz w chwili rozpoczcia powstania przebywaa jeszcze w koszarach.

Pod wzgldem wojskowym powstanie byo arcydzieem improwizacji. Kompanie piechoty tworzyy si dosownie w biegu na ulicy z onierzy i modziey podporzdkowujcej si rozkazom pierwszego z brzegu podoficera Polaka. Rzadziej dow�dc by oficer. Polak�w-oficer�w rezerwy z armii pruskiej nie byo w Poznaniu wicej ni trzydziestu. Byo ich zawsze bardzo mao, gdy Polacy sucy z poboru w armii pruskiej rzadko ubiegali si o stopie oficerski. Oficer�w zawodowych byo zaledwie kilku. Pomimo to ju w trzecim lub czwartym dniu powstania Polacy wystpowali w zwizkach taktycznych w sile kilku batalion�w i baterii. 4 i 6 stycznia mogy one przeprowadzi regularne natarcie na lotnisko w awicy i opanowa ob�z manewrowy w Biedrusku. Jeszcze wczeniej zdobyto w samym Poznaniu cytadel oraz skady broni i amunicji, z tym skutkiem, e dow�dztwo powstania z miejsca dysponowao zapasami broni i wyposaenia wystarczajcymi na wystawienie kilkudziesiciu tysicy wojska.

W samym Poznaniu due zasugi organizacyjne pooya Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego. Na jej czele sta Wincenty Wierzejewski. Poza Poznaniem wszake cay ciar organizacyjny powstania spad na lokalne Rady onierskie, std w szeregu miast i miasteczek powstanie miao charakter jeszcze bardziej spontaniczny ni w stolicy Wielkopolski. Obywajc si bez skoordynowania plan�w i dziaajc wycznie zgodnie z logik i znajomoci podstawowych zasad prowadzenia walki, poszczeg�lni dow�dcy dyli do opanowania wz�w komunikacyjnych, zwaszcza takich, kt�re zabezpieczay Pozna przed napywem posik�w niemieckich. I tak ju 28 grudnia kapitan Kopa na czele piciu kompanii wystawionych przez miasteczka rod i K�rnik zdoa opanowa wan lini kolejow wiodc na Zbszy i dalej do Berlina.

W pierwszych dw�ch tygodniach walk nie udao si wszake siom

powstaczym opanowa Bydgoszczy i tym samym wybi sobie drogi na Pomorze. W cikich i krwawych walkach pod Szubinem, Kolaczkowem i Rymarzewem Niemcy powstrzymali natarcie na Bydgoszcz. Na innych odcinkach frontu walki take przybieray na sile i powikszaa si liczba ofiar. Powodzenie sprzyjao jednak oddziaom wielkopolskim. Na p�nocy udao si ustali front na linii Noteci, opanowujc take Inowrocaw i Chodzie. Na zachodzie oczyszczono teren pod Wiele, Midzych�d i Zbszy. Na poudniu wojska wielkopolskie dotary do linii kolejowej Rawicz-Ostr�w Wielkopolski. By to front trudny, obejmujcy ukiem prawie cay obszar Poznaskiego, i wymaga stworzenia naczelnego dow�dztwa, zorganizowania sztab�w i sub oraz zwizk�w taktycznych wyszego stopnia ni batalion czy puk.

Przez pierwszych kilkanacie dni powstania panowaa sytuacja paradoksalna. Naczelna Rada Ludowa i jej wydzia wykonawczy - Komisariat - byy przeciwne akcji zbrojnej, pokadajc pene zaufanie w wynikach konferencji pokojowej. Powstanie byo wynikiem impulsu i zarazem zwycistwa czynnik�w energiczniejszych, kt�re nie ufay ani Niemcom, ani decyzjom, kt�re kto w dalekim Paryu mia wyda o losie Wielkopolski. Zdrowy instynkt ludnoci, a przede wszystkim byych onierzy, stworzy fakt dokonany, od kt�rego rzecz jasna nie byo odwrotu. Zmys adu i zrozumienie potrzeby jednolitego kierownictwa politycznego spowodoway jednak podporzdkowanie si oddzia�w powstaczych tej samej Naczelnej Radzie Ludowej i Komisariatowi, kt�re wybuchowi byy przeciwne. By to jednoczenie dow�d ogromnego zaufania do tych instytucji, zaufania, kt�rego nie zawiody.

Naczelna Rada Ludowa wzia fakt dokonany za podstaw swej dalszej dziaalnoci. Przeja natychmiast administracj Poznaskiego, zlecajc spolszczenie wszystkich urzd�w, szk� i sd�w. Rozpocza te pertraktacje rozejmowe z wadzami niemieckimi, chcc zapobiec dalszemu rozlewowi krwi, zwaszcza po niepowodzeniach pod Bydgoszcz. Miao to ten niekorzystny skutek, e wstrzymao odruchy powstacze na Pomorzu. Skutkiem dodatnim byo zaoszczdzenie si, kt�re tak bardzo przyday si i Poznaskiemu, i caej Polsce w cigu nastpnych dw�ch lat.

W dziedzinie najwaniejszej Naczelna Rada Ludowa przystpia energicznie do tworzenia silnego wojska opierajc si na ju istniejcych i walczcych oddziaach. Powstao G�wne Dow�dztwo Wojsk Wielkopolskich. Przeprowadzono te pob�r powszechny trzech rocznik�w. P�niej powoano nastpne, z tym skutkiem, e w maju 1919 roku stany armii wielkopolskiej osigny 72 tysice ludzi, a po upywie kilku dalszych miesicy przekroczyy 100 tysicy. Armi t wystawiao dwadziecia kilka powiat�w przyszego wojew�dztwa poznaskiego, o cznym zaludnieniu nie przekraczajcym miliona g�w. Armia skadaa przysig na wierno Naczelnej Radzie Ludowej.

Kadr dow�dcz i obsad sztab�w zapenili lub uzupenili licznie w Warszawie przebywajcy byli oficerowie polskich korpus�w wschodnich, zwaszcza I korpusu generaa Dowb�r-Munickiego. On sam zosta dow�dc g�wnym wojsk wielkopolskich, na miejsce dotychczasowego, kt�rym by oficer w stopniu kapitana, Stanisaw Taczak. “Dowborczycy" na stanowi-

skach dow�dczych w armii wielkopolskiej zyli si na og�l szybko i dobrze z wojskiem, pomimo r�nic wyszkolenia, gdy w przeciwiestwie do onierza szkplonego w armii pruskiej wywodzili sw�j rodow�d wojskowy z armii rosyjskiej. Z Warszawy przybyli w porozumieniu z rzdem polskim. Bya to decyzja suszna take i z tego wzgldu, e wikszo z nich uchodzia za politycznych zwolennik�w Narodowej Demokracji i tym samym Komitetu Narodowego Polskiego. Ich sympatie polityczne pokryway si zatem z przekonaniami ogromnej wikszoci onierzy, kt�rymi mieli dowodzi.

W kocu stycznia rzd niemiecki postanowi przystpi do ofensywy przeciwko Wielkopolsce, znowu w imi zasady tworzenia fakt�w dokonanych, zanim nie zapadn ostateczne decyzje konferencji pokojowej. Ofensywa rozwina si g�wnie na odcinku midzy Nakem i Bydgoszcz, wykorzystujc dokonane koncentracje na terenie Pomorza. Walki objy jednak ca lini frontu i byy wyjtkowo cikie i krwawe, zwaszcza pod Babimostem, Kcyni, Kargow i Rawiczem na poudniu. Przecigay si do poowy lutego, gdy pod naciskiem marszaka Focha Niemcy musieli si zgodzi na rozejm w Trewirze, zawarty 16 lutego. Rozejm narzuca lini frontu jako tymczasow lini demarkacyjn. Tym samym front wielkopolski si ustabilizowa, co nie oznaczao jednak koca walk. Toczyy si one dalej, cho z mniejszym nasileniem, a po koniec czerwca, to jest do podpisania traktatu pokojowego w Wersalu. Nieraz byy to walki krwawe, cho o znaczeniu lokalnym. Rozejm w Trewirze mona te uzna za dat kocow Powstania Wielkopolskiego, kt�re waciwie naleaoby nazwa regularn wojn prowadzon przez jedno polskie wojew�dztwo przeciwko caej Rzeszy Niemieckiej. Byo to te w dugim szeregu polskiego wysiku powstaczego jedyne powstanie zakoczone penym i cakowitym zwycistwem, okupionym mierci ponad dw�ch tysicy polegych.

Zasig zwycistwa pr�bowano rozszerzy ju po zawarciu rozejmu. Grupa oficer�w z szefem sztabu armii wielkopolskiej podpukownikiem Wadysawem Andersem na czele chciaa wykorzysta cige amanie rozejmu pod Bydgoszcz i uderzy znacznymi siami w kierunku na Toru i dalej, wzdu Wisy na Gdask. Zajcie Gdaska zbiec by si miao z wyadunkiem tam oddzia�w generaa Hallera. Wielkopolska posiadaa dostateczne siy, by pokusi si o ruch zaczepny. Jej armia wykaczaa organizacj brygadow i tworzya ju zwizki dywizyjne. Plan zosta zarzucony wskutek pr�b Paderewskiego i przedstawicieli Galicji Wschodniej, by wysa grup generaa Konarzewskiego na odsiecz Lwowa. Probie tej ulega Naczelna Rada Ludowa, czciowo dla podkrelenia solidarnoci z pozostaymi dzielnicami Polski, po czci za z obawy przed komplikacjami w stosunkach z aliantami. Grupa Konarzewskiego posza pod Lw�w. Anders zgosi w�wczas rezygnacj z szefostwa sztabu i przeszed do linii na dow�dc pierwszego puku uan�w wielkopolskich, czyli pitnastego puku uan�w poznaskich, okrytego p�niej saw w wojnie bolszewickiej.

Pomorze czeka musiao na wyzwolenie do decyzji konferencji pokojowej. Planowana ofensywa wielkopolska daaby by moe korzystniejsze granice na Pomorzu, zabezpieczyaby lepiej interesy polskie w Gdasku i wpyna na

losy Mazur, pozostawione niepewnej grze plebiscytowej. Ale moga take wywoa niekorzystne dla Polski skutki midzynarodowe. I bez tej ofensywy jednak skutki Powstania Wielkopolskiego byy ogromne. Dziki niemu Poznaskie, a porednio take Pomorze, nie mogo ju by przedmiotem przetarg�w i kompromis�w. Wola ludnoci zostaa wyraona w spos�b nie pozostawiajcy adnych wtpliwoci. To sukces pierwszy. Poytkiem dalszym by przykad Poznaskiego, kt�ry podziaa na lsk. Trzecim wreszcie krzystnym aspektem Powstania byo stworzenie na kilka miesicy przed Traktatem Wersalskim silnej armii wielkopolskiej. By to nieoceniony wkad w ycie modego pastwa polskiego. Ju w kwietniu 1919 roku dow�dztwo wielkopolskie podporzdkowao si pod wzgldem operacyjnym polskim wadzom wojskowym i Naczelnemu Wodzowi. Ju w lipcu armia wielkopolska moga wzi udzia w walkach na Biaorusi. W roku 1920 cztery pene dywizje doskonale wyszkolonego i wyposaonego onierza, nie liczc puk�w kawalerii, jednostek artylerii pozadywizyjnej, saper�w, sub i eskadr lotniczych, zaliczay si do najlepszych jednostek modego wojska polskiego, zdolnych do najtrudniejszych dziaa. Udzia dywizji wielkopolskich w Bitwie Warszawskiej by decydujcy. “Tam, gdziecie byli, bylicie najlepsi, m�wi to wam szczerze i otwarcie" - powiedzia w Poznaniu po zwyciskiej wojnie onierzom wielkopolskim J�zef Pisudski.

Gospodarczo armia wielkopolska zaleaa od orodk�w poznaskich nawet po ostatecznym jego scaleniu z reszt armii polskiej w grudniu 1919 roku. Take ten fakt przyczynia si do wzmocnienia jej wartoci bojowej. Zaopatrywaa t armi dzielnica gospodarczo niezniszczona, zapobiegliwa i bardzo o swojego onierza dbaa.

Nie oznacza to, by wysiek Poznaskiego w dramatycznie cikich miesicach wojny bolszewickiej i u samego zarania niepodlegej Polski ogranicza si do wystawiania i zaopatrywania oddzia�w wielkopolskich. Poznaskie, znalazszy si w jednym organizmie pastwowym z pozostaymi dzielnicami Polski, wnosio tak bardzo podany element adu i zasobnoci, co wyraao si midzy innymi w wanym w powszechnej biedzie wkadzie podatkowym i aprowizacyjnym.

l czerwca 1919 roku, nie czekajc na podpisanie traktatu pokojowego i na formalne zjednoczenie z reszt Polski, przeprowadzono w Poznaskiem wybory do Sejmu tymczasowego odrodzonej Rzeczypospolitej.

III

Cele Powstania Wielkopolskiego atwiej jest okreli podsumowujc jego skutki. Metoda ta take dlatego wydaje si najsuszniejsza, e nikt w Poznaniu i w caej Wielkopolsce nie zakada tych cel�w z g�ry. Nikt nie prowadzi nad nimi dugich wstpnych dyskusji, nikt ich nie ujmowa w form deklaracji i manifest�w. Jedyne proklamacje, jakie Poznaczycy poznawali z prasy, ograniczay si do wezwa do zachowania porzdku i dyscypliny spoecznej. Tak byo w fazie przygotowawczej i tak byo w pierwszej fazie Powstania.

P�niej Naczelna Rada Ludowa, jej Komisariat oraz Dow�dztwo G�wne Wojsk Wielkopolskich podaway do wiadomoci konkretne zarzdzenia i sprawdzone informacje. Do informacji naleao obwieszczenie o przejciu caoksztatu wadzy w Poznaskiem przez Naczeln Rad Ludow w dniu 9 stycznia 1919 roku, mianowanie tego dnia Wojciecha Trmpczyskiego prezydentem prowincji, Jarosawa Drwskiego prezydentem miasta Poznania, Karola Rzepeckiego szefem policji. Zarzdzenia miay charakter dekret�w ustawodawczych i reguloway caoksztat spraw publicznych, to znaczy skarbowych, administracyjnych, szkolnych i wojskowych, cznie z ogoszeniami poboru poszczeg�lnych rocznik�w.

A wic dziaalno jak najbardziej pragmatyczna, z ogromn oszczdnoci s�w, zwaszcza s�w g�rnolotnych. Dziaalno oparta na cakowitym zaufaniu do wasnego spoeczestwa, do jego karnoci i patriotyzmu. Nie trzeba byo nikogo przekonywa o koniecznoci istnienia wadzy polskiej, o koniecznoci wsp�lnego wysiku solidarnoci, pacenia podatk�w, sprawnego funkcjonowania poczty i kolei, zacigu do wojska. Wydawanych zarzdze nie trzeba byo uzasadnia ani ich tumaczy. Co waniejsze, przy trwajcych dziaaniach wojennych i improwizowanej administracji, opartej po najwikszej czci na wsp�dziaaniu obywateli, trudne byoby stosowanie przymusu - innymi sowy, urzdowa egzekucja wydawanych zarzdze. Nie byo to z reguy potrzebne.

W tej sytuacji, gdy jedynym waciwie przymusem by przymus moralny, dyktowany przez poczucie narodowe i solidarno obywatelsk, nie potrzebowaa Wielkopolska w okresie powstania adnego dyktatora, czy byaby nim jednostka wyniesiona na fali powszechnego entuzjazmu, czy te jaka dobrze zorganizowana grupa polityczna lub wojskowa. Wikszo decyzji, zar�wno zasadniczych, jak i codziennych, regulujcych ycie od wypadku do wypadku, podejmowano kolegialnie. Zasada narady i wikszoci gos�w, czsto przy uyciu perswazji w stosunku do oponent�w, obowizywaa od Rady Naczelnej Ludowej i jej Komisariatu a po komitety obywatelskie w gminach. Wybierano do nich ludzi powszechnie znanych i cieszcych si zaufaniem. Bardzo rzadkie przy tym byy wypadki zawierania kompromis�w personalnych midzy ludmi reprezentujcymi r�ne kierunki polityczne. R�nice pogld�w byy zreszt w spoeczestwie wielkopolskim minimalne. Mogy dotyczy metod dziaania, nigdy spraw o zasadniczym znaczeniu. Do tych naleao przede wszystkim wyzwolenie spod wiekowej niewoli.

Kim byli ludzie, kt�rzy stanli na czele Wielkopolski w dziejowym momencie wyzwolenia? Myl w tej chwili nie o dow�dcach wojskowych, gdy wr�d nich przewaaa modzie onierska, sportowa i harcerska, cieszca si zaufaniem swych koleg�w, lecz do chwili wybuchu walki zbrojnej mao znana szerszemu og�owi. Myl o czonkach Komitetu Obywatelskiego, kt�ry przeksztaci si w zalek Naczelnej Rady Ludowej. Myl o komitetach lokalnych, a take o Radach Robotniczo-onierskich, na kt�re spad ciar przygotowania wystpienia zbrojnego.

Wymiemy z koniecznoci tylko par nazwisk. A wic prezydium Naczelnej Rady Ludowej. W nim prezesem by doktor Bolesaw Krysiewicz, wice-

prezesami dwaj ksia, Wadysaw Wolsztyger i Pawe Popiech, a sekretarzami lekarz Czesaw Meissner i Karol Rzepecki. Rzd Wielkopolski, czyli Komisariat Naczelnej Rady Ludowej, skada si take z szeciu czonk�w. Byli wr�d nich lzak Wojciech Korfanty, dziennikarz i polityk Wadysaw Seyda, ziemianin Adam Poszwiski, ksidz Stanisaw Adamski (ten by dziaaczem zwizku sp�ek zarobkowych), kupiec J�zef Rymer i doktor Stefan aszewski. A obok nich na r�nych stanowiskach znani spoeczestwu lekarze, adwokaci, dziennikarze, ziemianie, proboszczowie parafii wiejskich, dziaacze robotniczy, chopi zasueni w akcji sp�dzielczej, wreszcie kierownicy zwizk�w piewaczych, sportowych, Sokoli i harcerze. Wierny przekr�j spoeczestwa zahartowanego w wiekowej walce o utrzymanie i pomnoenie polskiego stanu posiadania.

Polacy i Ukraicy

Jest ironi historii, e pierwsze starcie zbrojne po odzyskaniu niepodlegoci stoczyli Polacy nie z kt�rym z zaborc�w, ale z siami dcymi do wasnej wolnoci - z Ukraicami. Terenem tego starcia, zanim nie rozwino si w powany konflikt wojskowy, byo miasto Lw�w. Fakt ten zabarwi dalszy rozw�j wypadk�w w bardzo szczeg�lny spos�b, zaciemniajc niekiedy polityczn i racjonaln stron zagadnienia wielkim nagromadzeniem element�w uczuciowych.

Przez cay czas trwania rozbior�w Lw�w by jednym z najywszych i najbardziej tw�rczych orodk�w polskoci, zar�wno po wzgldem kulturalnym, pod wzgldem pielgnowania tradycji i aspiracji narodowych, jak i dlatego, e od drugiej poowy XIX wieku by to jedyny waciwie swobodnie dziaajcy polski orodek polityczny. Konkurowa z nim Krak�w. Z tych dw�ch miast Lw�w by miastem wikszym, by ponadto siedzib wadz Galicji, a jego ludno, co nie jest faktem bez znaczenia, odznaczaa si ywioow energi i indywidualnoci. Poczucie polskoci byo dla mieszkac�w Lwowa czym w rodzaju zawoania bojowego, co wynikao w spos�b naturalny z tradycji miasta kresowego, pooonego na terytorium o ludnoci mieszanej, ze zdecydowan liczebn przewag Ukraic�w a tradycyjno-kul-turaln Polak�w. Za czas�w przedrozbiorowych Lw�w by klasycznym przykadem zgodnego wsp�ycia nie dw�ch, ale trzech narodowoci, skupionych na malekim obszarze miejskim. Dumny by ze wsp�ycia elementu polskiego, ruskiego i ormiaskiego. Tradycje te byy cigle ywe wr�d Polak�w mieszkajcych we Lwowie, nie wywieray jednak adnego wpywu na psychik budzcych si do penej wiadomoci narodowej Ukraic�w. Dodajmy nawiasem, e element ormiaski uleg ju dawno cakowitej poloni-zacji, pielgnujc jedynie odrbnoci obrzdkowe w ramach Kocioa katolickiego.

Samo miasto Lw�w miao charakter zdecydowanie polski. Polacy stanowili 62% mieszkac�w. Drug grup byli ydzi, w swych obyczajach w do? znacznym stopniu spolonizowani. Ukraic�w byo okoo 20%.

Tak si jednak skadao, e z wszystkich enklaw polskich na etnicznym terytorium ukraiskim w Galicji Lw�w by otoczony najbardziej zwartym zaludnieniem ruskim. Uywamy tu celowo tych dw�ch okrele: ruski i ukraiski, gdy u koca pierwszej wojny wiatowej oba terminy byy uywane i to nie tylko przez Polak�w. W pozostaej Galicji Wschodniej wiksze skupiska polskie gromadziy si raczej we wschodniej i poudniowej czci, z najwikszym nasileniem w okolicach Tarnopola, to znaczy na tak zwanym Podolu galicyjskim. W stosunku procentowym w Galicji Wschodniej, przyjmujc rzek San za granic, na 5 milion�w 400 tysicy mieszkac�w Polak�w byo p�tora miliona, to znaczy 28%, a Ukraic�w 3 miliony 200 tysicy, to znaczy 59%. Reszt - okoo 12% - stanowili ydzi. Dla peni obrazu warto moe przytoczy kilka dodatkowych cyfr. Wr�d Polak�w ludno rolnicza nie przekraczaa 40%, podczas gdy por�d ludnoci ukraiskiej na wsi mieszkao 91%. Z og�lnej sumy podatk�w paconych do kasy kraju koronnego Galicji i do skarbu austriackiego wkad Ukraic�w wynosi zaledwie 18%. Wniosek std, do prosty, by dla wsp�czesnych zupenie oczywisty. Elementem zamoniejszym, zorganizowanym i nadajcym ton caemu yciu byli Polacy.

Doda trzeba, e caa prawie warstwa urzdnicza, na wszystkich szczeblach do namiestnictwa wcznie, bya zoona z Polak�w. Powodowao to niewtpliwie dyskryminacj w stosunku do ludnoci ukraiskiej, co wyraao si midzy innymi take w dziedzinie najwaniejszej, to jest w szkolnictwie. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie i Politechnika Lwowska miay bardzo nieznaczny procent student�w-Ukraic�w, a jzykiem wykadowym by polski. To rzeczywiste uprzywilejowanie elementu polskiego znajdowao te wyraz z ordynacji wyborczej, zar�wno do Sejmu galicyjskiego, jak i do parlamentu austriackiego w Wiedniu.

Op�r czy bunt przeciwko temu stanowi rzeczy rozwin si w stopniu powaniejszym dopiero w wieku dwudziestym. Ruchowi ukraiskiego odrodzenia narodowego przewodzili z jednej strony duchowni uniccy, z drugiej za strony stosunkowo nieliczna, lecz patriotyczna i energiczna grupa inteligencji ukraiskiej. Warto tu doda, e wiele rodzin inteligencji ukraiskiej przechodzio proces nawrotu do swej pierwotnej narodowoci. Byy to bowiem rodziny ruskie, niegdy spolszczone, najczciej szlacheckie, kt�re zachoway zwizek z kultur ukraisk dziki wyznaniu unickiemu, cho i to nie byo regu. Zdarzay si bardzo czsto wypadki, e rodzeni bracia przyznawali si do innych narodowoci. Najbardziej znany jest przykad rodziny Szeptyc-kich, gdzie jeden brat - Andrzej - by unickim metropolit Lwowa i w pewnym sensie moralnym dyktatorem nacjonalistycznego skrzyda Ukraic�w galicyjskich, a drugi - Stanisaw - by generaem wojska polskiego.

W przededniu pierwszej wojny wiatowej Ukraicy galicyjscy zaczli ju stanowi konkretn si polityczn, z czego - cho moe si to wydawa

dziwne - nie zdawali sobie w peni sprawy ich ssiedzi-Polacy. Ukraic�w dzieliy, co jest rzecz zrozumia, granice tak zwanych “orientacji", tym si midzy sob r�nice, e z innej strony oczekiwali spenienia swych marze i ambicji narodowych, zreszt bardzo umiarkowanych.

Istnia ruch moskalofilski. Nie mona go utosamia z zaprzedaniem swej odrbnoci narodowej i z dawaniem posuchu carskiej, rosyjskiej propagandzie i polityce, kt�re - jak wiadomo - negoway istnienie odrbnego narodu ukraiskiego, a jzyk ukraiski nazyway “dialektem maorosyjskim". Mos-kalofile wr�d Ukraic�w galicyjskich spodziewali si po prostu, e w konflikcie austriacko-rosyjskim zwyciy Rosja, co pozwoli im na wywalczenie jakiego zakresu autonomii. Czynne wr�d nich byo take skrzydo zwolennik�w prawosawia, w kt�rym widzieli - niesusznie zreszt - skuteczniejsze zabezpiecznie przed polonizacj ni w kociele unickim. W roku 1914, gdy Rosjanie okupowali Galicj Wschodni, nadzieje i wpywy moskalofili rozpyny si bezpowrotnie. Przyczyn bya gwatowna rusyfikacja przeprowadzona przez wojskowy zarzd rosyjski i brutalne okrelenie wszystkich Ukraic�w jako Rosjan.

O wiele silniejsza bya orientacja austrofilska. Narodowi przyw�dcy ukraiscy widzieli przyszo w zwizku z federacyjn Austri. W czasie pierwszej wojny wiatowej pracowali usilnie nad koncepcj przeksztacenia Galicji Wschodniej w austriacki kraj koronny, obejmujcy take Bukowin i Ru Zakarpack, �wczenie cz Wgier. Krokiem podstawowym do realizacji tej koncepcji byaby zgoda Wiednia na podzia Galicji na dwie prowincje. Przeciwstawiali si temu energicznie i skutecznie Polacy. Wr�d dziaaczy ukraiskich jedyny doktor Panejko pr�bowa u koca wojny tworzy orientacj pro-alianck, unikajc jednak starannie pr�b porozumienia z Polakami.

W padzierniku 1918 roku Austria bya w stanie rozkadu. G�wna Rada Ukraiska pod przyw�dztwem Lewickiego i Eugeniusza Petruszewycza zwoaa 19 padziernika wielki wiec we Lwowie, kt�ry opowiedzia si za stworzeniem pastwa ukraiskiego w zwizku z Austri, tumaczc, e jest to jedyny spos�b zabezpieczenia Ukraic�w glicyjskich “przed naporem impe-rialistycznych ssiad�w". Jest rzecz charakterystyczn, e na tym samym wiecu pose Hankiewicz zgosi wniosek proklamowania niepodlegoci caej zjednoczonej Ukrainy. Chodzio o to, e w padzierniku w Kijowie obalono proniemiecki rzd hetmana Skoropadzkiego i z chaosu partyzantki wyoni si Dyrektoriat, stworzony przez Semena Petlur i Winniczenk. Wniosek ten na wiecu upad. Ukraicy galicyjscy odnosili si wtedy raczej sceptycznie do praktycznych moliwoci Ukraic�w naddnieprzaskich. Nie chcieli te, przynajmniej w pierwszej fazie swej walki o wolno, ryzykowa zakrelania zbyt szerokich cel�w. W ten spos�b dwa odamy narodu ukraiskiego nie miay jeszcze wsp�lnej postawy i wsp�lnego planu dziaania. Chciay tworzy dwa odrbne organizmy pastwowe o niezalenym kierownictwie politycznym i wojskowym, chocia w najbliszych miesicach dziaay w przyjaznym ze sob porozumieniu.

Jednoczenie zaczto przygotowania wojskowe do uchwycenia wadzy. Najwaniejsz kom�rk organizacyjn bya zgrupowana na Bukowinie brygada Strzelc�w Siczowych. Bya to organizacja, kt�ra powstaa r�wnolegle do polskich Zwizk�w Strzeleckich i p�niejszych Legion�w, z t wszake zasadnicz r�nic, e politycznie reprezentowaa kierunek narodowy co prawda, lecz wyranie austrofilski. Zgadzao si to zreszt z zaoeniami Ukraiskiej Rady Narodowej i parlamentarnego koa ukraiskiego, na kt�rego czele stali dziaacze tej miary co Mikoaj Wasilko i czonek wiedeskiej Izby Pan�w Julian Romaczuk. Due nadzieje wizano z osob arcyksicia Wilhelma Habsburga, w kt�rego korpusie znajdowali si Strzelcy Siczowi i kt�ry by domniemanym kandydatem na kr�la ukraiskiego. Polacy zwali go pogardliwie “Wasyl Wyszywany". Dopom�g on Ukraicom o tyle, e pod jego wpywem dow�dztwo austriackie skierowao do Lwowa i na cay teren Galicji Wschodniej oddziay zoone prawie w stu procentach z Ukraic�w. Na tym jednak pomoc austriacka si koczya. Byo to duo. Nie byo jednak tyle, by m�c nazwa wybuch zbrojny we Lwowie pomysem Wiednia i Berlina, jak twierdzi miaa publicystyka polska.

Przygotowania wojskowe Ukraic�w byy w penym toku zar�wno we Lwowie, jak i w wielu innych miastach garnizonowych. Wybuch przewidywano na 3 listopada. Jego zadaniem nie byo formalne zerwanie z Austri, lecz usunicie wadz i urzd�w z personaln obsad polsk. Dow�dc zosta “sotnik", czyli kapitan Dymitr Witkowski.

28 padziernika powstaa w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna. Zapowiedziaa ona przeniesienie si do Lwowa jako do g�wnego orodka administracyjnego i stolicy Galicji. Dla Polak�w by to krok oczywisty i naturalny. Jest rzecz charakterystyczn, a z perspektywy czasu zdumiewajc, e Polacy we Lwowie nie zdawali sobie w og�le sprawy z przygotowa ukraiskich, nie interesowali si yciem politycznym Ukraic�w, a na ostrzeenia czy alarmy podnoszone przez oficer�w-Polak�w odpowiadali zapewnieniami, e Ukraicy nie podejm adnej akcji. Kilka polskich oddzia�w ochotniczych, o cznej liczebnoci okoo 400 ludzi, kwaterowao spokojnie w szkole Sienkiewicza oraz w domu Akademika i domu Technika.

Na wiadomo o zamierzonym przeniesieniu Komisji Likwidacyjnej do Lwowa Dymitr Witkowski przesun termin wybuchu na noc z 31 padziernika na l listopada. Rano l listopada posterunki ukraiskie opanoway miasto Lw�w. Reakcja bya natychmiastowa i spontaniczna. Modzie gimnazjalna i studencka, robotnicy-Polacy, a zwaszcza mieszkacy polskich przedmie chwycili natychmiast za bro. Wywizaa si niezorganizowana walka, bardzo krwawa, kt�ra staa si pocztkiem prawie rok trwajcej wojny. Ukraicy opanowali wszystkie orodki we Wschodniej Galicji z wyjtkiem Zasania, dzielnicy Przemyla pooonej na zachodnim brzegu Sanu. Ze Lwowa poszy woania o pomoc, kt�rej do dnia 9 listopada nie mia kto udzieli. Lecz wojna toczya si w caej peni siami ochotnik�w. Dziao si to przed 11 listopada.

Op�r polski wymaga przynajmniej zalk�w organizacyjnych. Poza Lwowem strona polska nimi nie dysponowaa. Nawet w Przemylu, gdzie z inicjatywy Hermana Liebermana z PPS istniaa komisja mieszana polsko--ydowsko-ukraiska, Polakom udao si jedynie utrzyma most na Sanie. Podobnie byo w Borysawiu i Drohobyczu, gdzie grupa robotnik�w przemysu naftowego stawiaa bezskuteczny op�r miejscowemu garnizonowi ukraiskiemu. Op�r ten zaama si ju po czterech dniach.

Sytuacja w miecie Lwowie bya lepsza. Co prawda wojskowych oddzia�w polskich byo zaledwie kilka, lecz ich inicjatywa podjcia walki spotkaa si z cakowitym poparciem ludnoci. Lw�w by miastem polskim. Istniay i dziaay tam polskie organizacje spoeczne, szkoy i urzdy. Silny by polski element studencki. Polskie byy szkoy rednie. One te, obok harcerstwa, Sokoa i r�nych zwizk�w sportowych, dostarczyy wikszoci ochotnik�w. Organizacyjnie grupowali si oni wok� do licznej kadry czonk�w POW z jednej strony i Polskich Kadr Wojskowych z drugiej.

Polskie Kadry Wojskowe byy zwizane politycznie z Narodow Demokracj. Na ich czele sta kapitan Czesaw Mczyski. Przypadek zrzdzi, e by jednoczenie austriackim komendantem skadnic uzbrojenia. Podlega mu te dworzec kolejowy. Fakt ten mia due znaczenie, uatwi bowiem zaopatrzenie polskich oddzia�w ochotniczych w bro, a jednoczenie nie dopuci do opanowania dworca przez dow�dztwo ukraiskie. Dworzec za by zatoczony transportami demobilizowanych onierzy austriackich. Przybyway te na transporty docelowe, przywoce onierzy zarc wno z frontu woskiego, jak i z teren�w okupacji austriackiej spoza Zburcza.

Wr�d przybywajcych byo sporo Polak�w, kt�rzy natychmiast zasilili szeregi improwizowanych oddzia�w polskich. onierze innych narodowoci wr�d coraz silniejszej strzelaniny w miecie chcieli tylko jednego: wydosta si jak najszybciej ze Lwowa. Nastpowaa dzika demobilizacja, kt�ra ogarna take, nie bez wpywu polskich kolejarzy, najliczniejszy element por�d demobilizowanych, to znaczy Ukraic�w. Kierownictwo polityczne ukraiskie i ukraiskie dow�dztwo wojskowe liczyy na napyw onierzy ukraiskich do Lwowa jako na naturalne wzmocnienie swych oddzia�w. Nie zdoali jednak rozpracowa planu organizacyjnie i wikszo Ukraic�w z transport�w kolejowych rzucaa po prostu bro, nie zdajc sobie sprawy z powstaej sytuacji. Powszechne wr�d nich haso “do domu" ogarno nawet niekt�re posterunki ukraiskie z miejscowego garnizonu, kt�ry w pierwszych dniach walk podporzdkowa si dow�dztwu ukraiskiemu.

Przyspieszenie terminu akcji wojskowej dao Ukraicom korzy cakowitego zaskoczenia Polak�w. Miao jednak i t ujemn stron, e nie pozwolio na przybycie zwartych oddzia�w Strzelc�w Siczowych. One za miay stanowi - i stanowiy zreszt - rdze narodowej armii ukraiskiej. By to element doskonale uwiadomiony narodowo i szczyccy si piknymi tradycjami bojowymi.

Strzelcy Siczowi, cigani spiesznie z Pokucia i Bukowiny, napotkali

skuteczny op�r polski w rejonie przedmie lwowskich, Kleparowa i Persen-k�wki. Do miasta przenikny tylko nieliczne garstki. Po pierwszym byskawicznym sukcesie Ukraicy znaleli si w trudnym pooeniu. Przygotowanie konspiracyjne objo nie wicej ni dwa tysice ludzi. Pozostaa cz onierzy, wcignita do walki bez przygotowania, czua si le w miecie dla wielu z nich nieznanym, majc do czynienia z ludnoci polsk zdecydowan na wszystko. Ju 3 listopada Ukraicy zaczli si wycofywa ze r�dmiecia i z niekt�rych przedmie pod naporem bohatersko walczcej polskiej modziey.

Wycofawszy si z miasta, Ukraicy otoczyli je jednak zwartym piercieniem. Lw�w pod dow�dztwem Mczyskiego by oblony i czeka na pomoc z zewntrz.

Wytworzya si sytuacja pena nerwowego napicia. Wprowadzia ona spoeczestwo polskie we wszystkich czciach kraju w nastr�j ogromnego podniecenia patriotycznego. Ukraiski zamach zbrojny i ogoszenie niepodlegego pastwa - Zachodnio-Ukraiskiej Narodnej Respubliki - wikszo Polak�w traktowaa jako niewczesny art, reagujc na z tym wikszym zapamitaniem, im duej przecigaa si walka, w niejednym przypominajca wojn domow. Myl, e Lw�w miaby si znale poza granicami niepodlegej Polski, wydawaa si potworna. Najbardziej ugodowo nastawieni Polacy nie przewidywali dla Ukraic�w ustpstw innych ni przyznanie im swob�d kulturalnych, jakie posiadali pod panowaniem austriackim. Lecz Ukraicy nazywali stosunki w Galicji panowaniem “polsko-austriackim" i przeciwko niemu wanie chwycili za bro. Jednak sporo byo Polak�w cierpicych szczerze z powodu bratob�jczej walki. Ukraic�w, a raczej ich kierownictwo polityczne i dow�dztwo g�wne, kt�re po niepowodzeniach we Lwowie obray sobie za siedzib Stanisaw�w, uwaano za lepe narzdzie w rku “Wiednia i Berlina". Wniosek by z tego tylko jeden: trzeba jak najszybciej rozprawi si z “buntem" i “hajdamakami", jak mawiano, i urzdzi ycie “Rusinom". Lecz Ukraicy nie chcieli by “Rusinami", a walki z Polakami nie uwaali za bratob�jcz.

Nie byo wic podstaw do ugody. Nie chciaa jej adna ze stron. Dla sprzymierzonych, dla caej Europy Zachodniej, wojna bya zaskoczeniem r�wnie wielkim jak dla Polak�w. “Sprawa" czy “zagadnienie" ukraiskie nie istniao w og�le w dyplomacji zachodniej, kt�ra po pokonaniu Niemiec gowia si nad urzdzeniem Europy.

Wykorzystali to “biali" Rosjanie. Zwaszcza zgromadzeni w Paryu dyplomaci i politycy carscy przypomnieli natychmiast dania rosyjskie sprzed roku 1917, goszc tez, e Ukraicy to cz narodu rosyjskiego i e po “uporzdkowaniu anarchii" w Rosji ziemie te - to jest Galicja Wschodnia, Bukowina i Ru Zakarpacka - przypa powinny przyszemu pastwu rosyjskiemu.

Zdawa sobie z tego stanu rzeczy spraw rzd ukraiski w Stanisawowie. Trzeba pamita, e okres od jesieni roku 1918 do lata roku nastpnego by Pasmem powodze “biaych" wojsk rosyjskich wanie na Ukrainie. Wspomagani przez Francuz�w z Odessy wydawali si bliscy zwycistwa zar�wno

nad Armi Czerwon, jak i nad oddziaami Petlury, kt�re byy ramieniem zbrojnym rzdu niepodlegej Ukrainy Naddnieprzaskiej.

W og�lnym roznamitnieniu sprawy te zdaway si uchodzi uwadze zalkowych organ�w pastwa polskiego i caego narodu polskiego. Nie absorboway te uwagi walczcego onierza ukraiskiego. “Odsiecz Lwowa" lub “zdobycie Lwowa" byy natomiast dla obu stron hasami zrozumiaymi i zaciemniajcymi dugofalow perspektyw polityczn.

9 listopada major Julian Stachiewicz uderza przez San i zajmuje Przemyl. 11 listopada powstaje w Warszawie niepodlega Polska. 13 listopada J�zef Pisudski wydaje rozkaz uderzenia “czym si da" w kierunku Lwowa. Wzdu linii kolejowej Przemyl-Lw�w rusza natarcie polskie pod dow�dztwem pukownika Tokarzewskiego, Po caodziennej zaartej walce siy ukraiskie wycofuj si z zajmowanych jeszcze przez siebie dzielnic Lwowa. 22 listopada Lw�w jest w rku polskim i ma poczenie z reszt kraju wskim jzykiem wzdu tor�w do Przemyla. Nie obeszo si bez tragicznych wypadk�w zemsty, zwaszcza nad ludnoci ydowsk, kt�ra sprzyjaa Ukraicom ku ogromnemu rozaleniu Polak�w. Ustala si schematyczny front, z trzema rejonami nasilenia walk. Jednym jest przedpole ostrzeliwanego przez artyleri ukraisk Lwowa, drugim obszar koo Chy-rowa, trzecim wreszcie front pod Raw Rusk. Z tego rejonu udaje si grupie generaa Romera w styczniu 1919 roku usztywni lini frontu poprzez �kiew i Kulik�w na Lw�w.

Daleko jest jednak do rozstrzygnicia. Armia Ukrainy Zachodniej przewysza oddziay polskie pod wzgldem liczby, czsto take pod wzgldem uzbrojenia. Zorganizowana w trzy korpusy, zrezygnowaa z zacigu ochotniczego i ogosia pob�r. Jednoczenie w grudniu i w styczniu zawizuje si wsp�dziaanie z wojskami Ukrainy Naddnieprzaskiej, co jest skutkiem symbolicznej raczej deklaracji rzdu w Stanisawowie i rzdu w Kijowie o przyszym zjednoczeniu obu pastw ukraiskich. Ataman Osiko, podwadny Petlury, uderza na lini Bugu. Po cikich walkach odpiera go grupa polska generaa Majewskiego, osigajc w lutym lini rzeki Stochod.

Polska nie jest jednak jeszcze zdolna do decydujcego uderzenia, co powoduje oburzenie spoeczestwa, dla kt�rego dwik nazwy Lw�w ma znaczenie magiczne. Wojna z Ukraicami nie jest jedynym obcieniem sabych jeszcze wojsk polskich. Trwa sp�r z Czechami na lsku Cieszyskim, Wielkopolska prowadzi wojn z Niemcami, na Wileszczynie i na Biaorusi grozi starcie z wlewajcymi si za ustpujcymi okupacyjnymi wojskami niemieckimi oddziaami armii bolszewickiej.

Rzd polski musi si ponadto liczy ze sprzymierzecami zachodnimi. Kongres pokojowy w Wersalu, zwaszcza kierujca nim “Wielka Tr�jka" - to jest Ameryka, Francja i Anglia - staraj si zrozumie, na czym w og�le konflikt polega. Wiedz ju, e istnieje w Galicji Wschodniej nar�d ukraiski, kt�ry nie ma nic wsp�lnego z Rosjanami, kt�ry zorganizowa si pastwowo i kt�ry odmawia porozumienia z Polsk. Nie ulega wtpliwoci, e Lw�w jest miastem polskim i e walczy bohatersko, by polskim pozosta. Lecz nie ulega te wtpliwoci, e Polacy s r�wnie nieprzejednani jak Ukraicy i e zga-

szaj pretensje do tego samego terytorium. Alianci proponuj podzia Galicji Wschodniej. Dwie trzecie Ukraicom, reszta ze Lwowem i zagbiem naftowym Polsce. Ma to by zreszt rozwizanie tymczasowe, do czasu a nie uda siisprawy zaatwi inaczej, tak, by zadowoli obie strony. Propozycji towarzysz pogr�ki skierowane pod adresem obu stron walczcych.

Strona polska lepiej prowadzi gr ni Ukraicy. Zwleka z odpowiedzi, pozwalajc si wyprzedzi Ukraicom w kategorycznej odmowie. Daje to Polakom pewn przewag dyplomatyczn. W marcu Ukraicy stawiaj wszystko na jedn kart.

III

Rzd Zachodnio-Ukraiskiej Republiki Ludowej Eugeniusza Petrusze-wycza zrywa w porozumieniu z przybyym z Kijowa Petlur rokowania rozejmowe, prowadzone w Chyrowie, i zarzdza now ofensyw. Ukraicy odnosz sukces. Udaje im si rozerwa czno ugrupowa polskich w rejonie Lwowa, pod Gr�dkiem Jagielloskim i pod Raw Rusk z ich zapleczem w Maopolsce Zachodniej, na Lubelszczynie i na Woyniu Zachodnim. Opanowuj lini kolejow na Przemyl. Lw�w jest ponownie miastem oblonym.

Byo to jednak kr�tkotrwae powodzenie strategiczne. Polski front wschodni pod dow�dztwem generaa Iwaszkiewicza, wzmocniony siln grup operacyjn wojsk wielkopolskich, ju 14 marca przystpi do przeciwnatarcia, rozrywajc po tygodniu walk piercie okalajcy Lw�w i wyprostowujc lini frontu na innych odcinkach. Po stronie polskiej wydarzenia te otrzymay nazw “drugiej odsieczy Lwowa". Powodzenia wywoay fal entuzjazmu w spoeczestwie polskim. Po niej nadesza nowa fala oburzenia, podniecanego zwaszcza przez koa prawicowe, w zwizku z przerwaniem dalszych dziaa zaczepnych na rozkaz Pisudskiego.

Decyzj Naczelnika Pastwa tumaczono saboci wojsk polskich, zaangaowanych ju na Wileszczynie i na Biaorusi przeciwko oddziaom bolszewickim. Zarysowaa si moliwo przeduenia ich wysiku na teren kraj�w batyckich. Istnia te cigle front obronny w Wielkopolsce i konieczno tworzenia rezerw na wypadek konfliktu zbrojnego z Niemcami o lsk.

Waciw przyczyn wstrzymania ofensywy byy jednak wzgldy polityczne. Sytuacja midzynarodowa ulega zmianom. Na nie ani strona polska, ani ukraiska nie miay bezporedniego wpywu, lecz obie musiay wyciga z nich wnioski. Zmiany nastpoway w Paryu. Nastpoway te na Ukrainie Naddnieprzaskiej. Wszystko, co si dziao na przedpolu Odessy czy Kijowa miao natychmiastowy oddwik w Paryu.

Dotychczas rzd Zachodnio-Ukraiskiej Republiki Ludowej unika zbyt bliskich powiza z Ukrain Naddnieprzask. Deklaracje o przyszym zjednoczeniu miay charakter symboliczny, a pomoc wojskowa, jak oddziay petlurowskie daway Ukraicom galicyjskim bya tylko dywersj, wic cz si polskich na Woyniu. W Stanisawowie panowao przekonanie, e

~~~ Historia dwudziestolecia

prowadzona przez Petlur wojna na dwa fronty jest zadaniem ponad jego siy. Naddnieprzaska Ukraiska Republika Ludowa walczya bowiem przeciwko Armii Czerwonej wspierajcej fikcyjny rzd Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Rad, na kt�rego czele sta Bugar Rakowski. Jednoczenie walczya przeciwko Denikinowi, walczcemu z te Armi Czerwon. “Biali" Rosjanie Denikina, wspierani przez ekspedycyjny korpus francusko-grecki dziaajcy z Odessy, zadali ostatnio powan klsk wojskom Petlury. Francuzi, a porednio take pozostae mocarstwa alianckie liczyy na to, e Petlura z dw�ch wrog�w wybierze Denikina i e poczy z nim swe siy przeciwko bolszewikom.

Petlura odrzuca bez dyskusji koncepcj wsp�lnej walki przeciwko Rosji “czerwonej" po to, by zapewni zwycistwo Rosji “biaej". Dojrzewaa w nim myl szukania oparcia w Polsce, kt�ra podobnie jak on gotowa bya bi si z bolszewikami w obronie interes�w wasnych, lecz nie w interesie reakcyjnej “jednej i niepodzielnej Rosji" czy w obronie kapita�w francuskich. Kierowaa nim ukraiska racja stanu. Pojmowa j jednak nie jako potulne podporzdkowanie si Polsce, lecz jako ukad r�wnego z r�wnym. Sdzi, e wspierajc bratni Republik Ukrainy Zachodniej wzmocni swe wasne pooenie i stworzy korzystniejsz platform przyszego porozumienia z Polsk. Std jego kr�tkotrwaa wsp�praca z rzdem Petruszewycza. Jej wynikiem bya marcowa ofensywa ukraiska na Lw�w i wznowienie dziaa petlurowskich na Woyniu.

Skuteczna kontrofensywa polska nie przekrelaa tej koncepcji. Armia zachodnio-ukraiska nie bya rozbita, a powstrzymanie natarcia polskiego umoliwio nawizanie nowych rokowa rozejmowych. Prowadzono je tym razem w Paryu pod przewodnictwem poudniowoafrykaskiego generaa Bothy. By to dobry wyb�r. Botha, cho niezorientowany w subtelnociach wschodnioeuropejskich, lub moe wanie dlatego, przewodniczy rozmowom nie po to, by zabezpieczy cz lub ca Galicj Wschodni dla “przyszej biaej Rosji". Nie reprezentowa wic stanowiska Francji, przekonanej o bliskim zwycistwie “biaych" nad “czerwonymi" i dajcej posuch podszeptom wpywowego orodka rosyjskiego w Paryu, zoonego z byych ministr�w carskich, doskonale obeznanych z metodami zakulisowej dyplomacji.

Rokowania paryskie zostay jednak zerwane z winy obustronnego zacietrzewienia. Po stronie polskiej Roman Dmowski uzasadnia wobec aliant�w zerwanie rokowa zbyt ma wartoci Ukraic�w jako partner�w w walce z bolszewikami. Dodawa do tego argumenty natury historycznej i gospodarczej, bdce dokadnym odwr�ceniem argument�w polskich na rzecz przyznania Polsce lska. O nich to pisa Pisudski w licie do Paderewskiego, datowanym 31 maja: “Nie mona uywa jedynie tych samych argument�w o naszych prawach historycznych, o bolszewizmie Rusin�w i wszystkich innych, kt�re nie s zdatne do przecigania sytuacji. Trzeba wymyli

nowe..."

Umow z Kurdynowskim, reprezentujcym Ukrain Naddnieprzask, zawar Ignacy Paderewski w Paryu 24 maja. Ustalaa ona ramowe zasady,

na kt�rych oprze by si m�g sojusz polsko-ukraiski. Polska miaaby si zobowiza do poparcia dyplomatycznego i wojskowego w walce Ludowej Republiki Ukraiskiej przeciwko bolszewikom. W zamian za to Ukraina Naddnieprzaska uznaaby prawo Polski do ustalenia granicy na Zbruczu i Styrze, z, tym wszake zastrzeeniem, e Galicja Wschodnia otrzymaaby autonomi, o kt�rej zreszt w spos�b do og�lnikowy dyskutowa Sejm warszawski.

Umowa dowodzia zniechcenia Petlury do r�wnie nieprzejednanego jak stanowisko Dmowskiego stanowiska rzdu Petruszewycza. Czas nie gra na korzy Ukraic�w. W przeciwiestwie do Petruszewycza Petlura zdawa sobie z tego dobrze spraw. Po zerwaniu pertraktacji pod przewodnictwem Bothy armia polska przeprowadzia w poowie maja szybkie uderzenie i przesuna front nieco dalej na wsch�d, ograniczajc swobod operacyjn dow�dztwa ukraiskiego. Rumuni opanowali Bukowin, docierajc pod Koomyj. Czechosowacja zaja Ru Zakarpack. To zwaszcza powinno byo da do mylenia rzdowi Ukrainy Zachodniej. Czesi owiadczali, e zajmuj ten teren jako “depozyt dla Rosji". Takiego wyraenia uy czeski minister spraw zagranicznych Kramarz.

Pocignicia te miay poparcie Francji, zaniepokojonej przechyleniem si szali los�w wojennych na korzy bolszewik�w w walce z Denikinem. Nie bez wpywu by te wybuch rewolucji komunistycznej na Wgrzech. Alianci zabezpieczali si przed ewentualnoci klski “biaej" Rosji kordonem przeciwko Rosji “czerwonej". Uywali w tym celu Rumun�w i Czech�w.

Chcieli te uy Polak�w. Std saby stosunkowo protest przeciwko obecnoci pierwszej dywizji hallerowskiej na froncie galicyjskim. Wysano j do Polski z zastrzeeniem, e nie bdzie uyta w walce z Ukraicami. Pisudski zreszt dywizj t wycofa, besztajc ponadto Hallera za jego pompatyczny rozkaz sawicy jej udzia w walkach, co byo grubym bdem dyplomatycznym.

Strona polska nie przejawiaa jednak ochoty do przyjmowania roli jednego z ogniw acucha, majcego strzec interes�w Ententy po to, by Francja moga take Galicj Wschodni uzna za “depozyt", kt�ry bdzie mona kiedy ofiarowa “biaej" Rosji, gdyby si jej udao pokona Rosj “czerwon".

Polska podtrzymywaa myl Petlury - cigle jeszcze z ni walczcego. wiadczy o tym midzy innymi ukad z Kurdynowskim. Wstrzymujc ponownie ofensyw w Galicji, dawaa te szans rzdowi Petruszewycza, by si do tej koncepcji przyczy.

Petruszewycz jednak niedawa za wygran. Zamyka oczy na niebezpieczestwo rosyjskie, cho by jak najdalszy od myli o zwizku z Rosj, obojtnie jakiej maci. Nie zraaa go coraz wyraniejsza gra Ententy. Nie zraao go nawet cakowite rozejcie si z Petlura. Moe naley podziwia jego si woli, gdy “potrafi mie nadziej wbrew nadziei" i wraca w pogarszajcej si z dnia na dzie sytuacji do punktu wyjciowego swej polityki. Tym Punktem wyjciowym byo wywalczenie niepodlegoci Galicji Wschodniej bez ogldania si na losy caej Ukrainy. Wierzy do gorzkiego koca, e zdoa stworzy stan faktyczny, z kt�rym liczy si bd i koalicja, i Czechosowacja,

i Rumunia, i Rosja - kada Rosja. I z kt�rym bd si musieli pogodzi Polacy.

W czerwcu 1919 roku, gdy Armia Czerwona pokonaa ju Ukraisk Republik Ludow, uwaajc j za wiksze niebezpieczestwo ni reakcyjn armi Denikina, gdy tylko resztki wojsk Petlury oddzielay bolszewik�w od Zbrucza, gdy w Paryu fala nastroj�w przechylaa si na korzy maksymalnych da polskich zgaszanych przez Dmowskiego, armia Zachodnio--Ukraiskiej Republiki Ludowej rozpocza ostatni wielk ofensyw przeciwko Polakom na Podolu galicyjskim. I tym razem odniosa powane sukcesy. Lecz byy to powodzenia, kt�re niosy w sobie zapowied mierci. 25 czerwca Rada Najwysza w Paryu upowania Polsk do okupacji caego terytorium po rzek Zbrucz, pozwalajc jednoczenie na uycie wojsk generaa Hallera. Pod osobistym dow�dztwem Pisudskiego zacity op�r armii ukraiskiej zosta zamany. Osignito styk z Rumunami na Pokuciu. Petrusze-wycz schroni si do Wiednia, resztki armii zachodnio-ukraiskiej przeszy pod rozkazy Petlury.

Zakoczya si omiomiesiczna wojna, w kt�rej drzemice od lat namitnoci wyadoway si sil fataln dla przyszego wsp�ycia narod�w polskiego i ukraiskiego. Pastwo zachodnioukraiskie upado w walce. Nikt z nim nie zawiera pokoju. Wadze rzdu ukraiskiego w Galicji Wschodniej zastpowaa wadza polska. Dla Polak�w tam mieszkajcych byo to zjawisko naturalne, sprawiedliwe i suszne. W przekonaniu wszystkich Polak�w Galicja Wschodnia, nazwana Wschodni Maopolsk, wchodzia w granice Polski na mocy prawa, na mocy historii, na mocy logiki politycznej.

Lecz dla wikszoci jej mieszkac�w, dla Ukraic�w, kt�rzy nie chcieli by “Rusinami" a polonizacji nie uwaali za zaszczyt, bya to wadza okupacyjna. Tym boleniejsza, im wyej si wzni�s pomie patriotycznego uniesienia, wykrzesany w walkach w obronie niepodlegoci.

Rada Najwysza w Paryu nie przesdzaa o ostatecznym uregulowaniu statusu Galicji Wschodniej. Z mgawicy projekt�w takich jak mandat Ligi Narod�w, zwizek federacyjny z Polsk, nawet zarzd czesko-rumuski wyonia si wreszcie decyzja przekazania wadzy Polsce z tym zastrzeeniem, e Polska miaa przyzna Galicji Wschodniej szerok autonomi kulturaln i polityczn. Do roku 1923 mocarstwa zachodnie nie rezygnoway z nacisku w tym wanie kierunku. Przeszkody okazay si nie do pokonania. Nieprzejednana bya Polska, nieprzejednani byli take ci Ukraicy, dla kt�rych autonomia nie bya rozwizaniem zadowalajcym.

Zdobycie przez Polsk ziem po Zbrucz nie zamykao wszake dziejowego problemu wsp�ycia obu narod�w. Jesieni 1919 roku Ukraicy galicyjscy z winy zacietrzewienia wasnego i zacietrzewienia Polak�w zostali odsunici poza nawias wielkiej wizji wywalczenia niepodlegoci Ukrainy wsp�lnym wysikiem Ukraic�w i Polak�w.

Wizj t chciao realizowa dwoje ludzi: J�zef Pisudski i Semen Petlura.

Polacy i Litwini

Promem stosunk�w polsko-litewskich naley do jednego z najbardziej zawikanyoh w historii naszej czci Europy. aden ze skadnik�w tego problemu nie da si wyodrbni w spos�b cakowicie przejrzysty. Nie wystarczy na przykad ograniczy si do suchego stwierdzenia, e w roku 1918 czy 1919 wywiza si konflikt graniczny midzy dwoma modymi organizmami pastwowymi, jakimi byy Polska powracajca do niepodlegego bytu i Litwa podejmujca dzieo wskrzeszenia pastwowoci w formach nie majcych bliszego nawizania do wasnej tradycji pastwowej ni legendarne nieomal wspomnienia z epoki Witoldowej lub w najlepszym razie z czas�w Aleksandra Jagielloczyka.

Polska bya natomiast faktem kulturalnym i narodowym o cile okrelonych ksztatach. Pastwowo polska bya logicznym wynikiem pomylnej po raz pierwszy od stu lat koniunktury politycznej. Nieustajcy przez cay czas trwania rozbior�w ferment walki o utrzymanie wiadomoci narodowej i odrbnoci kulturalnej polskiej masy etnicznej pozwoli z koniunktury tej wycign natychmiastowe korzyci. Ponadto wysiek wasny Polak�w pozwala im zachowa zawsze aktualny idea wasnej niepodlegej pastwowoci.

Naturalnie obraz niepodlegoci, do kt�rej nar�d polski dy w czasie rozbior�w przybiera r�ne formy ideologiczne i jej zasig uzalenia si od zmieniajcej si rzeczywistoci politycznej. Jeszcze Powstanie Styczniowe, a przecie midzy nim a rokiem 1918 upyno mniej ni 60 lat, objo swym zasigiem cao zaboru rosyjskiego, to znaczy ziemie sigajce po granic pierwszego rozbioru. Prawda, e nasilenie ruchu powstaczego byo na ziemiach etnicznie niepolskich bardzo mae. Na Ukrainie lewobrzenej przynioso cakowite rozczarowanie, z kt�rego Polacy do szybko wycignli waciwy wniosek. Wniosek ten, m�wic jzykiem obrazowym, nakaza im z romantycznego herbu przyszej Rzeczypospolitej usun kijowskiego Archanioa, kt�ry nie by symbolem krzepncego ju narodowego ruchu ukraiskiego. Std po 11 listopada 1918 roku nikt w Polsce nie myla o Ukrainie jako o czci skadowej pastwa polskiego, cho mylano o do-pomoeniu Ukraicom w ich walce o wasn wolno. Nie zmienia tej prawdy fakt walki o Galicj Wschodni.

Natomiast trwaa dalej konfuzja pojciowa w odniesieniu do dawnych ziem Wielkiego Xistwa Litewskiego. Sowa “Litwa" i “Litwin" jeszcze w pocztkach XX wieku oznaczay w umysach Polak�w prawie to samo, co w ustach Kociuszki, Mickiewicza lub tysicy czoowych postaci polskiej historii i kultury. Polski charakter miasta Wilna i Wileszczyzny waciwej - obszaru, gdzie Polacy stanowili okoo 60 �0 ludnoci - wraenie to wzmacnia i narzuca wnioski praktyczne. Ziemie etnicznie litewskie traktowano czsto jako historyczn “mud", tym tylko od reszty ziem litewsko--polsko-biaoruskich r�n, e trwajc przy starym jzyku litewskim. Nie doceniano te renesansu jzyka litewskiego i wypywajcego ze odrodzenia

wiadomoci narodowej Litwin�w. Nierzadkie byy glosy, e “litewsko" w nowym ujciu jest po prostu wynikiem antypolskiej polityki rosyjskiej, kt�ry zblednie i straci na znaczeniu, gdy tylko przed Litwinami - i tymi, co m�wi po polsku i za Polak�w si uwaaj, tak jak uwaa si za Polaka Mickiewicz, i tymi, co wol m�wi po litewsku - odsoni si perspektywy wznowienia zwizku pastwowego z Polsk, w kt�rym tak ogromny mieli udzia i znaczenie ich ojcowie.

Wyznawaa ten pogld wikszo polskich ugrupowa politycznych i by on wyznaniem wiary przecitnego Polaka we wszystkich trzech zaborach. Nawet lewe skrzydo klasowego ruchu socjalistycznego pogld ten podzielao. Uwidoczniao je po prostu w swej nazwie. Socjaldemokracja Kr�lestwa Polskiego i Litwy chciaa utrzyma cisy zwizek Polski z Rosj i odrzucaa ide niepodlegoci.

Na drugim skrzydle polskiej myli politycznej Narodowa Demokracja take traktowaa ziemie litewsko-polsko-biaoruskie jako cz wikszej caoci zwanej Polsk. Stwarzajc Komitet Narodowy Polski i przygotowujc si do ostatecznego boju o granice Polski przy konferencyjnym stole w Wersalu, Roman Dmowski widzia wikszo terytorium Litwy historycznej oraz cao terytorium Litwy etnicznej w granicach pastwa polskiego. W memoriale zoonym prezydentowi Wilsonowi w padzierniku 1918 roku przyznawa, e w cigu ostatnich 40 lat litewski ruch narodowy poczyni “znaczne postpy". Dodawa jednak, e jest to ruch “bardzo jeszcze mody" i e pomimo protest�w czci polityk�w litewskich przeciwko zwizkom z Polsk mona co prawda przyzna Litwinom prawo do “wolnego rozwoju narodowoci", lecz naley Litw zorganizowa “jako kraj odrbny, zwizany z pastwem polskim na zasadzie autonomii". Tak zorganizowana Litwa byaby czci Polski i to Polski nie federacyjnej, gdy t zasad Dmowski odrzuca. Nie wypowiada si te wyranie na temat Wilna: czy miaoby si znale w takim autonomicznym okrgu litewskim, czy te poza nim.

J�zef Pisudski stawia Litwinom alternatyw do wyboru. Jedn byo utworzenie tworu pastwowego litewskiego o narodowoci mieszanej, to znaczy bez przewagi ywiou litewskiego lecz nazwanego Litw. Tw�r ten pozostawaby w jakim zwizku z Polsk, posiadajc jednak autonomi polityczn i kulturaln opart na cakowitym r�wnouprawnieniu wszystkich element�w ludnociowych. Drug koncepcj byo uznanie niepodlegoci Litwy w jej granicach etnicznych. To znaczy bez Wilna, bez Grodna i oczywicie bez Biaegostoku czy Nowogr�dka.

Koncepcj “federacyjn", cho jest to nazwa orientacyjna tylko, podtrzymywa Pisudski do dugo, z tym wszake, e ulec miaa modyfikacji.

Na spoeczestwo polskie, wychowane na hasach braterstwa z Litwinami, spadaa jak grom wiadomo ich nieprzejednanej wobec Polski wrogoci. Bya to wrogo tak wieego chowu, e trudno si dziwi polskiemu zaskoczeniu. Wiedziano, e Niemcy utworzyli na Litwie cile sobie podporzdkowan Taryb - namiastk wadzy pastwowej. Miaa mniej samodzielnoci dziaania ni warszawska Rada Stanu i rzdy powoywane przez

Rad Regencyjn. Sdzono, e koniec okupacji niemieckiej przekreli jej istnienie w spos�b r�wnie spontaniczny, jak to si stao w Warszawie. Ale na Litwie stao si inaczej.

Przytzyn byo skrystalizowanie si ambicji narodowych litewskich. Szy one w dw�ch kierunkach. Z jednej strony przyw�dcy litewscy - zar�wno przebywajcy w kraju, jak i dziaajcy na emigracji - wysunli, po pewnych zreszt wahaniach, dezyderat suwerennego i niepodlegego pastwa. Z drugiej strony opowiedzieli si za tak zwan litewsk koncepcj przynalenoci narodowej. Koncepcja ta bya bardzo szczeg�lna i z g�ry uniemoliwiaa dyskusj. Polegaa na twierdzeniu, e kady kto zamieszkuje terytorium nalece do Litwy przed jej zwizkiem z Polsk jest Litwinem - bez wzgldu na to, jakim m�wi jzykiem i czy si uwaa za Litwina czy nie. Pewn korektur wprowadzono na korzy Biaorusin�w, lecz tylko tam, gdzie zdaniem historyk�w litewskich Biaorusini mieszkali od zarania dziej�w, a wic ju przed XIV stuleciem. W zasadzie koncepcja ta gosia, e przynaleno do narodowoci litewskiej nie jest spraw swobodnego wyboru, lecz jest zdeterminowana przez fakt zamieszkania na okrelonym terytorium. Jzyk i przekonania mieszkac�w nie maj adnego znaczenia. Kady mieszkaniec Grodna, Wilna lub Nowogr�dka jest Litwinem - bez wzgldu na to, czy si uwaa za Litwina, Polaka lub Biaorusina. Zadaniem pastwa litewskiego jest zmusi go do powrotu w ramy narodu litewskiego. Zasada ta obowizuje take wstecz i dotyczy na przykad Mickiewicza. Mickiewicz piszc “Litwo, Ojczyzno moja..." myla o tej Litwie, jak zna. Lecz czytajc go, naley jego sowa rozumie inaczej ni on je rozumia.

Istnienie tej koncepcji, tej swoistej filozofii etnograficznej uchodzio uwadze og�u Polak�w. Nie brako wszake ostrzee. Takimi byy deklaracje Taryby. Najistotniejsza ze wszystkiego, co zdziaaa Taryba, bya deklaracja z 3 grudnia 1917 roku. Uniewaniaa ona uroczycie wszelkie zwizki zawarte w przeszoci przez Litw z innymi pastwami i zakazywaa ich na przyszo. Chodzio tu o uni polsko-litewsk, a nie o zwizek z Rosj carsk, czy w og�le z jakkolwiek Rosj, jak niekiedy starano si tumaczy. Bo Litwa nigdy nie bya “w zwizku z Rosj". Po prostu dostaa si pod panowanie rosyjskie wskutek zabor�w dokonanych przemoc, kt�re zlikwidoway pastwowo dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narod�w.

Ta sama deklaracja Taryby m�wia wyranie, e stolic Litwy i pastwa litewskiego - jest to wane rozr�nienie! - jest miasto Wilno. Owiadczenia podobnej treci ogosiy kolejne zjazdy emigracyjnych dziaaczy litewskich w Zurychu i Bernie jeszcze przed deklaracj Taryby oraz zjazd w Sztokholmie. Ten wypowiedzia si jeszcze wyraniej, wyjaniajc powody, dla kt�rych nar�d litewski zrywa dawne i zastrzega si przeciwko jakimkolwiek przyszym zwizkom z Polsk. Stwierdzono w Sztokholmie, e Litwini w zwizku 2 Polsk zatracili sw osobowo narodow wskutek polonizacji i rutenizacji. Niebezpieczestwo to istnieje nadal w stosunku do odrodzonego poczucia narodowego. Litwini ycz Polakom jak najlepiej, lecz zwizk�w z nimi nie chc, bo w kadym zwizku grozi im przegrana narodowa. Pastwo litewskie

ma prawo i obowizek zlitwinizowa mieszkac�w tych ziem, kt�rych dziadowie ulegli polonizacji lub rutenizacji.

Argumenty polityczne byy dostatecznie przekonywajce, by si z nimi liczy. Inaczej przedstawiaa si sprawa litewskich argument�w o przynalenoci etnicznej nie-Litwin�w do narodu litewskiego. Tych argument�w Polacy czy spolonizowani Litwini uzna nie chcieli i nie mogli.

Tak si przedstawiaa strona koncepcyjna czy ideologiczna. Jakie byy jej odpowiedniki praktyczne? Musimy je rozpatrzy z zachowaniem chronologii wydarze, kt�ra uwypukla te charakter i nasilenie ingerencji trzeciego czynnika w sporze o przynaleno Wilna i Ziemi Wileskiej. Czynnikiem tym bya Rosja bolszewicka.

11 listopada 1918 roku cao terytori�w byego cesarstwa rosyjskiego a po Dniepr, Dwin i Narw znajdowaa si pod okupacj i zarzdem wojskowym niemieckim. Na mocy warunk�w kapitulacyjnych terytoria te - Ober-Ost - w przeciwiestwie do Kongres�wki miay by ewakuowane etapami, bez wyranie okrelonych termin�w. Komu mieli Niemcy przekazywa opuszczane terytoria, miaa zadecydowa Rada Najwysza sprzymierzonych. Nie miaa ona ustalonego w tych sprawach pogldu. Wahaa si i ocigaa z uznaniem wadz litewskich wyonionych z Taryby, kt�ra nie sprawowaa wadzy de facto ani w Kownie, ani w Wilnie.

18 listopada Rosja bolszewicka “uniewania" traktat pokojowy zawarty z Niemcami, na mocy kt�rego wyrzeka si praw i pretensji do terytori�w okupowanych przez Niemcy. Co waniejsze, rozpoczy si tajne narady przedstawicieli bolszewickich z Joffem na czele z oficerami niemieckimi i przedstawicielami niemieckich rad onierskich. Postanowiono przekazywa tereny biaoruskie i litewskie wojskom bolszewickim z dodatkowym zobowizaniem pozostawiania dla nich uzbrojenia. Zgrupowana w okolicach Witebska i Orszy grupa operacyjna Armii Czerwonej rozpoczyna natychmiast “czerwony marsz na zach�d". Powstaje “rzd robotniczo-wociariski rewolucyjnej Litwy" z Mickieviciusem-Kapsukasem na czele. Osobno powstaje rzd sowieckiej Biaorusi. Nastpnie oba “rzdy" federuj si proklamujc “zjednoczon republik Litwy i Biaorusi", by znowu rozpa si na dwa czony. Odezwy rzdu Kapsukasa wydawane s wycznie w jzyku polskim...

W grudniu komunici, przewanie ydowscy, tworz w Wilnie “rad delegat�w robotniczych", kt�ra podporzdkowuje si wadzom bolszewickim w Misku. Rzd litewski Yaldemarasa nie jest w stanie niczemu przeciwdziaa i chroni si wraz z odstpujcymi oddziaami niemieckimi do Kowna. Jedyn obron miasta stanowi polska Samoobrona pod dow�dztwem generaa Wejtki. Rozpoczyna ona walk jednoczenie z wojskami bolszewickimi i z popierajcymi je Niemcami. Op�r trwa do 5 stycznia 1919 roku. W tym dniu Wejtko nakaza wycofanie na linie zajte przez wojska polskie na poudniowy wsch�d od Grodna. Wilno jest w rkach rosyjskich. Nie poprzestajc na tym, Armia Czerwona zajmuje 17 stycznia take Kowno. Rzd litewski musi si schroni pod opiek wojsk niemieckich pilnujcych komunikacji przez teren mudzi z otw, cigle przez Niemc�w okupowan.

Pozostanie rzdem bez wadzy a do koca kwietnia 1919 roku, gdy bdzie m�g powr�ci do Kowna opuszczonego przez Armi Czerwon wskutek zdobycia Wilna przez wojska polskie. Nastpio to 19 kwietnia. Operacja miaa otrzyma nazw “pierwszej wyprawy wileskiej". Bya to operacja byskawiczna, lecz nieatwa. Po cikich walkach Wilno zostao ku nieopisanej radoci mieszkac�w odbite. Cztery dni p�niej J�zef Pisudski ogasza sw odezw do “Mieszkac�w byego Wielkiego Xistwa Litewskiego". Jej tre zapowiada pomoc wojska i wadz polskich w wypowiedzeniu swobodnej woli ludnoci polskiej, litewskiej i biaoruskiej. Odezwa ogoszona w dw�ch tylko jzykach - po polsku i po litewsku - zwraca si jednak take do Biaorusin�w, zachcajc wszystkie narodowoci na obszarze Litwy historycznej do wyraenia swej woli co do wasnej przyszoci pod oson Polski, kt�ra chce je zabezpieczy przed ponownym zaborem rosyjskim.

Pisudski nie mia jednak zudze co do odzewu, z jakim spotka si jego manifest. Nie przewidywa, by odzew ten m�g si wyrazi w konkretnych koncepcjach politycznych. Koncepcj federacyjn traktowa jako idea, nie wysuwajc jednak propozycji, jak federacja tego typu miaaby wyglda. Z jednej strony uwaa, e kad tego rodzaju propozycj przyjto by jako zakamuflowany dyktat polski. Z drugiej strony zdawa sobie dobrze spraw z nieprzejednanego stanowiska rzdu litewskiego. Wiedzia te, e rzd w Kownie ma bardzo ograniczone moliwoci dziaania wobec faktu, e wikszo Litwy etnicznej znajdowaa si pod faktyczn okupacj wojsk niemiecko-biaorosyjskich. Usunicie ich z Litwy uwaa Pisudski za najwaniejsze i najpilniejsze zadanie. By w tym wzgldzie cakowicie zgodny z otyszami i Estoczykami, kt�rym Polska pomagaa w ich walce zar�wno przeciwko Niemcom i “biaym" Rosjanom, jak i przeciwko bolszewikom. Liczy na to, e wsp�lne niebezpieczestwo zbliy Litwin�w do porozumienia zar�wno z ich batyckimi ssiadami, jak i z Polsk. Przekona si szybko, e s to obliczenia bdne. W�wczas te umocni si w przekonaniu, e mylc o przygotowaniu warunk�w pod porozumienie w odlegej moe przyszoci naley jednoczenie pamita o zabezpieczeniu polskiego miasta Wilna i polskich powiat�w Wileszczyzny. Nie chcia si zgodzi, by byy przedmiotem przetarg�w i cen porozumienia z polityk dyktowan przez irracjonalne przesanki litewskiego nacjonalizmu, jakimi kierowa si rzd w Kownie.

Rzd ten istotnie stawia jako warunek wsp�ycia i w og�le jakichkolwiek rozm�w przekazanie mu Wilna. Odpowiedzi jest gotowo pertraktacji w myl zalecenia Pisudskiego: “nie zraajcie si protestami". Wilno nie chce by litewskie, lecz rzd polski nie dokonuje jego przyczenia. Polska nie chce niczego przesdza, dop�ki jej i ziemiom caej Biaorusi i Litwy zagraa agresja boleszewicka. Polityka ta nie znajduje zrozumienia w spoeczestwie polskim i u znacznej czci ludnoci Wileszczyzny, gdy przestaje ona wierzy w moliwo uoenia stosunk�w z rzdem litewskim, kt�ry powtarza uparcie swe argumenty historyczne i zapowiada przymusowy powr�t na ono narodowoci litewskiej.

Sejm Ustawodawczy I

O pracach Sejmu Ustawodawczego wiemy duo z dokument�w i z monografii historycznych Trudniej natomiast odtworzy klimat uczu i nastroj�w kilkusetosobowego zespou ludzi, kt�rzy z woli narodu brali na swe barki odpowiedzialno za pastwo powstajce prawie z niczego w sensie organizacyjnym i materialnym Podobnie jak cay nar�d, posowie zgromadzeni w gmachu sejmowym na ulicy Wiejskiej w Warszawie tchnli ogromnym entuzjazmem Wypywa ze wiadomoci wielkiego wydarzenia historycznego, jakim byo wskrzeszenie pastwa po przeszo stuletnim okresie niewoli zaborcze)

Entuzjazm ten i zapa musia wikszoci pos�w zastpi dowiadczenie parlamentarne, a take zwyk wiedz o sprawach politycznych, spoecznych czy gospodarczych Jak caa Polska musieli mierzy siy na zamiary, gdy innego wyjcia nie byo W dodatku uchwalajc Ma Konstytucj zakrelili zakres kompetencji i tym samym odpowiedzialnoci Sejmu bardzo szeroko Sejm mia przy tym zadania swe wykonywa bez formalnych ram prawnych lub przynajmniej regulaminowych Posowie mieli dopiero prawa tworzy, przemyle i wprowadza w ycie Stawali przed zadaniem o ile trudniejszym ni zwyka praca parlamentu w zorganizowanym pastwie

Przy tak szeroko zakrelonym zakresie dziaania nie m�g si Sejm ograniczy do spokojnego przegosowywama ustaw inicjowanych przez rzd i Naczelnika Pastwa, do uchwalania czy zatwierdzania budetu, by wikszo energii skupie na opracowaniu Konstytucji Bdc w duej mierze nie tylko ciaem uchwalajcym, lecz take rzdzcym, musia z koniecznoci dawa pierwszestwo sprawom palcym i wymagajcym natychmiastowego zaatwienia

A spraw tych byo znacznie wicej ni m�gby z g�ry przewidzie najtszy ustawodawca Aby zrozumie ogrom zada zwizanych z tworzeniem podstaw pastwowoci polskiej w roku 1919, rozpatrzmy, jakimi realnymi aktywami dysponowali Sejm, rzd i Naczelnik Pastwa

Lista nie jest duga

Na arenie midzynarodowej do aktyw�w naleao uzgodnienie stanowiska Naczelnika Pastwa i stanowiska Komitetu Narodowego Polskiego Wzajemny stosunek daleki by od sielanki, niemniej porozumienie przerywao niebezpieczny stan dwutorowoci

Drugim aktywem byo istnienie Polskich Si Zbrojnych, rosncych z kadym dniem w liczb i ju skutecznie zaangaowanych w walk w obronie ywotnych interes�w polskich na terenie Wielkopolski, Galicji Wschodniej i na kierunku Wilna i Woynia Wojsko Polskie nie osigno jeszcze jednoci organizacyjnej Ale wszystkie jednostki uznaway wadze utworzone w Warszawie jako legalne wadze Rzeczypospolitej i czyniy przygoto-

wania do podporzdkowania si im w sensie operacyjnym i organizacyjnym

Trzecim wreszcie aktywem byo zwizanie w rku J�zefa Pisudskiego funkcji Naczelnika Pastwa i funkcji Naczelnego Wodza Okazao si to zbawienne nie tylko w sensie zwikszenia osobistego autorytetu Pisudskiego, lecz take w sensie praktycznym Gdyby funkcja Naczelnika Pastwa zostaa oddzielona od funkcji Naczelnego Wodza, a dyli do tego politycy Narodowe) Demokracji, Sejm miaby do czynienia z dwoma ludmi, z kt�rych kady przy braku wyranie okrelonych kompetencji byby na co dzie i w kadej sprawie zdany na pertraktacje polityczne i z Sejmem, i z rzdem Nie ulegao za dla nikogo wtpliwoci, ze dop�ki nie bdzie zawarty traktat pokojowy z kadym z ssiad�w Polski, naczelne dow�dztwo nad wojskiem jest w pastwie funkcj najwaniejsz, na kt�rej potrzeby trzeba wiele powici Fakt, ze obie funkcje czy wanie Pisudski, czowiek o najwikszym osobistym autorytecie, sytuacj dodatkowo uatwia, gdy nawet zacici dotychczasowi jego wrogowie przyznawali, w tym przynajmniej okresie, ze nikt inny w Polsce nie m�gby obu tych funkcji sprawowa

Mona by na tym zamkn wykaz konkretnych aktyw�w politycznych pastwa polskiego w chwili, gdy otrzymywao sw wadz suwerenn w postaci Sejmu Lecz dla peni obrazu naleaoby doda kilka fakt�w o podstawowym znaczeniu dla przyszego ustroju Wszystkie wyznaczay nieodwoalnie kierunek demokratyzacji politycznej i spoecznej Jednym by sam fakt powoania Sejmu w tak szybkim terminie i przekazania mu caoksztatu wadzy pastwowej Innymi faktami o podobnym znaczeniu byy dekrety Naczelnika Pastwa wydane przed zwoaniem Sejmu i natychmiast przez Sejm zatwierdzone, wprowadzajce w ycie zasady sprawiedliwoci spoecznej i ochrony wiata pracy przed wyzyskiem

Istniao wic ju pastwo polskie z wadzami naczelnymi, cho bez konstytucji Posiadao wojsko i prowadzio polityk zagraniczn Lecz nie miao ustalonych granic, nie miao skarbu, nie miao administracji w dosownym znaczeniu Gospodarka bya w ruinie

Rzd w �wczesnej nomenklaturze okrelano najczciej jako Rad Ministr�w, jakby dla podkrelenia kolegialnoci wadzy wykonawczej i jej zbiorowej odpowiedzialnoci przed Sejmem i przed Naczelnikiem Pastwa jednoczenie

Prezes Rady Ministr�w, czyli premier, by w tym ukadzie krpowany w swej dziaalnoci, a przede wszystkim w swej inicjatywie politycznej W niekt�rych fazach pracy organizacyjnej tworzyo to system nieporczny, powodujcy potrzeb cigych obrad i porozumie midzy poszczeg�lnymi

ministrami przy cigej te koniecznoci konsultowania Sejmu przez rzd, a take konsultowania stronnictw politycznych przez poszczeg�lnych ministr�w. Rzd Ignacego Paderewskiego, kt�rego skad Sejm zatwierdzi 22 lutego, nie by rzdem “silnej rki". A taki wanie rzd byby zapewne sprawniejszy w okresie kiekowania ycia pastwowego. Powstaway bowiem co chwila sytuacje zaskakujce i nieprzewidziane. Szybko decyzji wydawaa si najpierwsz pastwow potrzeb. Tej szybkoci Maa Konstytucja nie uatwiaa, co byo jej oczywistym minusem.

Skutki tego stanu rzeczy w niekt�rych przynajmniej dziedzinach naprawia Naczelnik Pastwa i Naczelny W�dz zarazem. Podejmowa decyzje bez konsultacji, wyzyskujc osobisty autorytet. Niebezpieczestwo z zewntrz skupia z reguy ludzi i wysuwa tak zwan “potrzeb chwili" przed mgliste czsto pogldy “ideologiczne" lub zwyke zacietrzewienie. Uatwiao to bezsprzecznie sytuacj Pisudskiego, a take wsp�prac Sejmu z kolejnymi prezesami Rady Ministr�w.

Lecz by jeszcze jeden element pozwalajcy na sprawne wykonywanie funkcji pastwowej, i to w trudnym czasie wojny. Spoeczestwo godzio si na to, by i Sejm, i Naczelnik Pastwa - cho nigdy rzd - przymyka oko na formaln stron litery prawa. Godzio si, bo miao poczucie miertelnego zagroenia bytu pastwowego. Lecz nie bya to jedyna przyczyna. Godzio si take dlatego, e nie gwacono przy tym zasad praworzdnoci.

Minus�w nowej struktury pastwowej dopatrze si oczywicie mona wicej. Ju sama struktura Sejmu Ustawodawczego wywoywaa niepok�j wskutek zbyt duej liczby stronnictw czcych si w bloki i zgrupowania o niezbyt okrelonym obliczu programowym. Bloki te ulegay czstym przesuniciom w zalenoci od zagadnie, kt�re w danej chwili znajdoway si na porzdku obrad i gosowa. Rezultatem bya konieczno zawierania kompromis�w, niekiedy bardzo celowych i skutecznych, kiedy indziej niepotrzebnych. Ukad tego rodzaju byby kopotliwy nawet w spokojnych czasach i w pastwie dobrze zorganizowanym, dysponujcym dowiadczonym aparatem administracyjnym, o zapewnionych rodkach finansowych, nie zagroonym przez nieprzyjaci� zewntrznych i nie szarpanym trudnociami gospodarczymi.

Tymczasem jednak pastwo polskie byo po prostu niezorganizowane, ludno cierpiaa ndz, nie istnia budet pastwowy, nie byo nawet jednolitej waluty. Rozpocz si dopiero proces scaleniowy ziem rozdartych przez granice zaborcze. Kada z nich miaa inn struktur gospodarcz, a po czci take spoeczn, w kadej obowizyway inne prawa i w kadej inaczej wygldao codzienne ycie.

Jednaka bya tylko wola zdobycia niepodlegoci pastwowej i wola jej obrony. By to kapita najwaniejszy i w ocenie historycznej kapita jedyny. On te, a nie jakiekolwiek obliczenia materialistyczne, przeciwdziaa skutecznie zar�wno egoizmowi klasowemu i dzielnicowemu, jak i propagandzie komunistycznej atakujcej zaciekle sam ide niepodlegoci.

Jest te podziwu godne, e mode pastwo nie pozwolio potrzebom wojennym przesoni koniecznoci reform spoecznych i pracy nad budow

gmachu pastwowego opierajc si na zasadach praworzdnoci. Na prawdziwy za podziw zasuguje fakt, e adne ugrupowanie polityczne nie wysuno hasa rzd�w silnej rki, kt�re by zastpiy system oparty na supremacji Sejmu i na wzijemnej wsp�zalenoci Naczelnika Pastwa, rzdu i wadzy ustawodawczej. Jak wspomnielimy, by to system w dziaaniu trudny i nieporczny. W dodatku i z samego zaoenia, i z nazwy by to system tymczasowy. A zatem pomylany na czas kr�tki, zanim nie zostanie uchwalona waciwa konstytucja pastwowa. System tymczasowy, zwaszcza w okresie tak cikim, nie nadaje si z pozoru do eksperyment�w w kierunku penej demokracji.

Lecz ten wanie kierunek wybrano i trzymano go si mocno, cho nie brako powod�w, by si da ponie zniechceniu. Powodem bardzo istotnym na przykad byo op�nienie reformy walutowej, a waciwie op�nienie uporzdkowania spraw finansowych w og�le. Wprowadzono w obieg jednolit mark polsk, przeliczajc mudnie warto koron austriackich, marki okupacyjnej niemieckiej i marki niemieckiej, rubli carskich i tak zwanych “kierenek" - wszystko w ramach przygotowa do zaoenia pastwowego banku emisyjnego i wprowadzenia nowej waluty zotowej. Lecz najlepsze chci kolejnych ministr�w skarbu - Englicha, Biliskiego i Wadysawa Grabskiego - rozbijay si o zupen niemono zr�wnowaenia budetu, o brak kredyt�w i o uchway sejmowe nie liczce si z rzeczywistoci gospodarcz. Byo w tym wiele czynnik�w obiektywnie trudnych do opanowania, lecz byo te sporo obwod�w zupenego braku przygotowania gospodarczego wr�d pos�w, wr�d przyw�dc�w partii w Sejmie i wr�d kierownik�w resort�w ministerialnych. Sejm jako ostateczna instancja zarzdze finansowych i planowania gospodarczego egzaminu nie zdawa.

Lecz korzyci wypywajce ze cisego przestrzegania zasad demokratycznych przewaay nad szkodami. Chodzio przecie o przyszo, o ugruntowanie ustroju na cakowitej wolnoci obywatelskiej i na zasadach sprawiedliwoci spoecznej. Zdaniem zagranicy Polski nie byo sta na reformy spoeczne, jakie Sejm uchwala, a rzd zapocztkowywa - reformy, takie jak postpowe ustawodawstwo pracy, przestrzeganie prawa do strajku i wprowadzanie ubezpiecze chorobowych i zasik�w dla bezrobotnych. Lecz nie mogo by inaczej. Polska niepodlega chciaa w kadym szczeg�le zerwa z systemami uprawianymi przez zaborc�w. Nie zadowalaa si sam niepodlegoci, chciaa, by niepodlego zadowalaa wszystkich obywateli. Byo to waniejsze ni niedobory budetowe, ni swary dyskusyjne i ni natychmiastowe usprawnienie administracji pastwowej.

Nie mogaby sobie Polska na t swobod w samym zaraniu swego bytu pozwoli, gdyby nie absolutna zgodno caego spoeczestwa i wszystkich ugrupowa politycznych, ilekro w gr wchodzio zagadnienie bezpieczestwa, czyli siy zbrojnej. Tu spory i komerae miay znaczenie trzeciorzdne 1 obracay si tylko w wskim zakresie spraw cile personalnych. Zasady, e za wolno trzeba si bi, by j obroni, nikt nie kwestionowa.

Improwizowa musiano wszystko - i wojsko, i administracj pastwow, | skarb, i produkcj przemysow. Nawet polityk zagraniczn. Dzi wiemy, e Aprowizacja bya skuteczna. Bo obronia mode pastwo przed zagad

z rki ssiad�w i potrafia przeprowadzi szereg reform, na kt�re szczliwsze, bogatsze i bardziej dowiadczone spoeczestwa nie mogy si zdoby

III

Opozycja rzecz jasna istniaa i przed wyborami do Sejmu, i po jego wyborze Inaczej by nie mogo i - co waniejsze - inaczej by nie powinno w ustroju demokratycznym, kt�ry zapewnia prawo decyzji wikszoci, przyznajc wszake mniejszoci prawo szukania alternatywy i prawo krytyki poczyna i pogld�w zar�wno wadzy wykonawczej powoanej przez wikszo, jak i pogld�w wikszoci, kt�ra j powoaa Tak tez byo w Polsce, cho bya pastwem, kt�re dopiero si organizowao

Zdawano sobie spraw z istnienia ogromnych ronie zar�wno w pogldach, jak i w stopniu przygotowania spoeczestwa do czynnego udziau w politycznym yciu kraju Ukaday si one w najprzedziwniejszy nieraz spos�b, tylko w pewnym stopniu bdc odpowiednikiem podzia�w klasowych czy wyrazem de gospodarczych Mocniejsze niekiedy byy wzgldy emocjonalne, mezwizane ze sprawami materialnymi Przywizanie do katolicyzmu, o kt�rym mylano nieraz jako o najmocniejszej ostoi ycia narodowego, zwaszcza w zaborze pruskim, odgrywao bardzo istotn rol w ksztatowaniu si sympatii do poszczeg�lnych stronnictw politycznych Take r�nice pooenia gospodarczego, struktury spoecznej i potrzeb kulturalnych rozkaday si odmiennie w poszczeg�lnych dzielnicach kraju Std odmienno pogld�w wt�rujca odmiennoci odczuwanych potrzeb Inna tez w poszczeg�lnych dzielnicach bya moralno spoeczna, zrozumienie potrzeby adu i dyscypliny Inne byy dowiadczenia samorzdowe Inne wreszcie dowiadczenia yciowe ostatnich lat Std programy partii politycznych - cho wszystkie w mniejszym lub wikszym stopniu dyy ju przed wojn do zdobycia charakteru “ponadkordonowego", czyli og�lnopolskiego - niekiedy uwzgldniay przede wszystkim potrzeby miejscowe, dzielnicowe Kiedy indziej zn�w program zdawaoby si jednolity w zastosowaniu praktycznym przybiera inne ksztaty w Poznaniu, a inne w Warszawie czy we Lwowie Jak gboka jednak bya wiadomo tych specyficznie polskich problem�w w kierownictwach poszczeg�lnych partii politycznych5 Wydaje si, ze ulegay one wielu zudzeniom i std zapewne wypywao szczere przekonanie wielu z nich, ze wybory umocni ich pozycj

J�zef Pisudski jako Naczelnik Pastwa mia w tym wzgldzie najwicej wtpliwoci i tym samym najmniej zudze Na pewno ocenia trafniej wpywy prawicy mz socjalici w rzdzie Jdrzeja Moraczewskiego Sam uwaany powszechnie za lewicowca, nie chcia jednak w tak trudnym dla pastwa czasie z lewic si utosamia Std tez zapewne wypywaa po czci jego decyzja przyjcia tuz przed wyborami dymisji Moraczewskiego i powoania na premiera Ignacego Paderewskiego

Zmiana rzdu nie miaa powanego wpywu na wynik wybor�w By moe,

ze osoba Paderewskiego wpyna w jakim stopniu wr�d wyborc�w na oddanie gosu “bardziej w prawo" ni zamierzali Z drugiej za to strony ustpienie rzdu Moraczewskiego, co rozumiano take jako gest pojednawczy, wzmogo popularno PPS i “Wyzwolenia" Wzorowa procedura gosowania i brak jakichkolwiek nacisk�w, jesh nie liczy bardziej lub mniej sprawnej agitacji prowadzonej przez wszystkie stronnictwa bez wyjtku, wyr�wnywaa szans kadego z nich, z tym skutkiem, ze adne nie kwestionowao wynik�w ani nie zgaszao protest�w

Niemniej wynik by niespodziank dla lewicy, zwaszcza dla PPS i “Wyzwolenia" W Kongres�wce ogromna liczba gos�w chopskich pada na list Narodowej Demokracji Og�lna liczba gosujcych w tej dzielnicy na prawic osigna 45�0 W caej Polsce zdobya prawica 36�0 gos�w - ju po czerwcowych wyborach w Poznaskiem - i 140 mandat�w w Sejmie Lewica zdobya tylko 21", i 106 mandat�w, z czego 59 “Wyzwolenie", a 35 PPS po zjednoczeniu z socjaldemokracj galicyjsk 33�0 gosujcych opowiedziao si po stronie czterech stronnictw uwaanych za centrum, dajc mu 131 mandat�w Najsilniejsze w centrum byy chopski i konserwatywny “Piast" oraz Polskie Zjednoczenie Ludowe

Nie stwarzao to warunk�w do powstania zdecydowanej wikszoci sejmowej, kt�ra mogaby wyoni rzd o jednolitym skadzie i cakowicie sprecyzowanym programie Stwarzao natomiast konieczno koalicji stronnictw, czsto o zupenie ronych programach politycznych Co gorzej - byy to koalicje o zmiennym charakterze, tworzone od wypadku do wypadku, dla przegosowania lub dla zapobieenia uchwaleniu jakiej okrelonej ustawy Take dyscyplina partyjna bya w Sejmie pojciem raczej wzgldnym, z tym wynikiem, ze ju po roku skad klub�w poselskich przedstawia si zupenie inaczej ni na pierwszym posiedzeniu, i to tak dalece, ze nawet orientacyjny podzia midzy centrum, prawic i lewic uleg koniunkturalnym zmianom Znajdowao to swe odbicie we wadzy wykonawczej, czyli w rzdzie Kolejne gabinety musiay uwzgldnia koniunktury i koalicje sejmowe, cho autorytet i uprawnienia Naczelnika Pastwa pozwalay na powoywanie ministr�w fachowych i nie zwizanych z rozgrywkami partyjnymi w Sejmie Stan ten by nieunikniony wobec niemonoci powstania zdecydowane) wikszoci na awach poselskich

Niemniej Sejm pracowa i pracowa owocnie, zwaszcza w dw�ch pierwszych latach swego istnienia Dziao si tak dlatego, ze wiele spraw o istotnym znaczeniu wszystkie partie uznay za niepodlegajce dyskusji, przynajmniej gdy o zasad chodzi I tak nie kwestionowano w Sejmie koniecznoci zachowania demokratycznego rozwoju

W tym wzgldzie Sejm by wiernym odzwierciedleniem nastroj�w spoeczestwa Na tym polegaa �wczesna “ludowo" Natomiast niespodziank byo rozbicie ruchu ludowego w znaczeniu chopskim na cztery podstawowe i par mniejszych ugrupowa o odmiennych programach - od radykalnego PO konserwatywny Nie uatwio to przeprowadzenia najwaniejszej dla Polski reformy, jak bya reforma rolna

Reforma rolna

W sensie spoecznym rolnictwo i ustr�j rolny byy dla Polski zagadnieniem najwaniejszym. Na nim te skupiaa si uwaga opinii publicznej, ustpujc pierwszestwa tylko sprawom wojska i walki o granice.

W kadym razie “reforma rolna", bo t nazw obejmowano caoksztat zagadnienia w jego aspekcie zar�wno gospodarczym, jak i spoecznym, bya w przekonaniu opinii publicznej i w przekonaniu Sejmu spraw pilniejsz i doniolejsz ni opracowanie konstytucji pastwowej, uregulowanie stosunk�w walutowych, obmylenie struktury szkolnictwa, a nawet prace scalajce dotychczasowe dzielnice rozbiorowe w jednolity organizm administracyjny. Jej te powici Sejm najwicej uwagi w pierwszym roku istnienia niepodlegego pastwa polskiego.

Zestawmy fakty, kt�re tumacz przyczyny tego stanu rzeczy. W roku 1919 okrelenie Polski jako kraju rolniczego obrazowao wiernie rzeczywisto nie tylko gospodarcz, lecz take spoeczn i polityczn. Wszystkie dzielnice Polski, z wyjtkiem G�rnego lska, nie objtego jeszcze granicami pastwowymi, byy krajem rolniczym. Orodki przemysowe takie jak Zagbie Dbrowskie, rejon odzi, rejon Warszawy czy Biaystok tworzyy tylko enklawy skupiajce niewiele wicej ni 15% do 20% ludnoci. Ich produkcja cznie z produkcj lokalych orodk�w nie znajdowaa dostatecznego zbytu na rynku wewntrznym, wanie dlatego, e by to rynek w ogromnej wikszoci rolniczy. Przemys ucierpia ju i mia jeszcze ucierpie nie tylko wskutek dewastacji spowodowanej wojn i okupacj, wskutek braku konserwacji, inwestycji i surowc�w, lecz take wskutek przerwania szlak�w eksportowych. Jego przebudowa i rozbudowa bya zagadnieniem wymagajcym ogromnego nakadu kapitaowego. Bya take kwesti czasu. Poza tym szans rozbudowy przemysu zalee musiay w duej mierze od podniesienia si stopy yciowej i zdolnoci konsumpcyjnej masy ludnoci rolniczej. W tej sytuacji, by m�c w og�le myle o rozbudowie gospodarstwa narodowego, trzeba byo zacz od reformy rolnej. Trzeba j byo tak poprowadzi, by zapewni minimum rodk�w utrzymania 70% ludnoci mieszkajcej i pracujcej na wsi. I to nie w drodze przerzucenia nadwyki ludnociowej do przemysu, kt�ry nie m�g jej pochon, lecz w drodze pomnoenia liczby samodzielnych gospodarstw rolnych oraz zapobieenia ich nieopacalnoci.

Pochodn przesanki gospodarczej byy przesanki spoeczne i polityczne. Wyraay si one w deniach typowych dla spoecznoci chopskiej. Postulat sprawiedliwoci spoecznej gosi potrzeb oparcia posiadania ziemi na zasadzie pracy na ziemi. Pracy osobistej, wykonywanej wasnymi rkami. Towarzyszy temu postulatowi postulat wyr�wnania r�nic pozycji spoecznej, zmniejszenia ostroci przedzia�w klasowych. Std haso parcelacji wielkiej wasnoci ziemskiej czyo si z deniem chop�w do przejcia funkcji kierowniczej w yciu wsi, powiatu i caego pastwa z rk warstwy zwanej ziemiask. A jednoczenie istnia problem ludnoci bezrolnej, wegetujcej na marginesie gospodarczym i spoecznym wsi. W zalenoci od dzielnicy

proletariat wiejski w Polsce stanowi mas od 10% do 40% og�u ludnoci utrzymujcej si teoretycznie z pracy na roli. Tylko cz zaliczaa si do kategorii zwanej niezbyt cile sub folwarczn albo waciwiej robotnikami rolnymi. Ich pooenie byo r�ne w r�nych okolicach. W Poznaskiem, gdzie pracodawc by uprzemysowiony “majtek ziemski", pooenie byo znone, a w kadym razie lepsze ni samodzielnego gospodarza w reszcie Polski. Cho i tu uog�lnienia s niebezpieczne. W niekt�rych powiatach Pomorza na przykad panoway stosunki przypominajce struktur farmersk na zachodzie Europy. Gospodarstwa kilkunastohektarowe zapewniay byt i wacicielowi, i jego najemnym pomocnikom. Nadwyki produkcyjne umoliwiay kapitalizacj i inwestycje. Pozwalay zaopatrywa w ywno miasta i pozwalay ywno eksportowa. Poznaskie byo spichlerzem pastwa pruskiego. Natomiast wie glicyjska nie moga dostarczy ywnoci samej sobie.

R�nic tego rodzaju byo wicej i sigay bardzo gboko, bo i w dziedzin kulturaln. Byy one wynikiem bardzo zoonych proces�w historycznych, w kt�rych i zasugami, i win dzieli si musieli Polacy z zaborcami, kt�rzy - jak Rosjanie w Kr�lestwie - prowadzili polityk zmierzajc do celowego zuboenia ludnoci i tym samym do uatwienia sobie rzd�w nad obcym spoeczestwem.

Z r�nic wynikay odmienne potrzeby i denia ludnoci wsi polskiej, w kt�rej miecio si i gospodarstwo zamonego chopa spod Kcyni czy Jarocina, i “ndza glicyjska" z okolic Jasa czy Rzeszowa, i problemy bezrolnych, i problemy robotnik�w rolnych, i pami o koniecznoci zachowania zdolnoci produkcyjnej wielkich obszar�w skupionych w rku wacicieli uprzemysowionych majtk�w ziemskich.

Std te i spory wok� zakresu i charakteru reformy rolnej przybray charakter debaty ustrojowej, wykraczajcej daleko poza sprawy rolnictwa. cieray si ze sob pogldy skrajne, zmierzajce z jednej strony do wywaszczenia bez odszkodowania, a z drugiej strony domagajce si uprzywilejowania wielkiej wasnoci pod ktem jej lepszej wydajnoci produkcyjnej. Woaniom o parcelacj grunt�w nalecych do Kocioa katolickiego, tak zwanej wasnoci “martwej rki", przeciwstawiay si koa zachowawcze i prawicowe. Op�r ich mia zreszt charakter formalny raczej, gdy punktem wyjcia bya zasada dobrowolnego zrzeczenia si ziemi za zgod wadz kocielnych w przeciwstawieniu do wywaszczenia przymusowego. Radykalne ugrupowania chopskie w Sejmie domagay si uprzywilejowania ludnoci bezrolnej, to jest robotnik�w rolnych, podczas gdy “Piast" opowiada si za polityk tworzenia gospodarstw mocnych i samowystarczalnych w oparciu o ju zagospodarowanych chop�w. Najliczniejsze “Wyzwolenie" nie zacieniao swego programu do zagadnie rolnictwa, lecz czyo postulat parcelacji grunt�w z reformami gospodarczymi w przemyle. By to oczywisty skutek jego powiza z Polsk Parti Socjalistyczn. Wreszcie bardzo silne ugrupowanie pos�w reprezentujcych wie w ramach Zwizku Ludo-wo-Narodowego stawiao na pierwszym miejscu problematyk racjonalnej gospodarki, przewidujc nie bez susznoci, e parcelacja i tak nie rozaduje

- Historia dwudziestolecia

nadwyki ludnociowej wsi polskiej i nie zaspokoi minimum jej potrzeb. Sporne rzecz jasna byy sprawy tempa, w jakim reform roln naley przeprowadza, kredyt�w potrzebnych do zagospodarowania nowych warsztat�w pracy, sprawy melioracji i komasacji i wiele innych spraw pokrewnych.

Zwolna jednak sprawy sporne traciy na ostroci w kompromisowych projektach reformy rolnej. Decydujce znaczenie miao stworzenie nowej frakcji sejmowej skadajcej si z pos�w r�nych stronnictw o wyranym obliczu chopskim. Nazwano j troch szumnie Zwizkiem Pos�w Ludowych. Zwizek by ugrupowaniem taktycznym dla przeciwstawienia si prawicy sejmowej. Liczy 134 pos�w, co byo liczb zbyt ma na przeprowadzenie swojej woli, lecz dostatecznie du, by m�c nada kierunek obradom i wyeliminowa kopotliwe projekty coraz to wysuwane przez cae partie. Zwizek m�g zreszt liczy na gosy pos�w socjalistycznych i z kilku innych ugrupowa.

Generalnie przy tym rzecz wziwszy, nikt w Sejmie i poza nim nie kwestionowa koniecznoci jakiej reformy gospodarczo-spoecznej, kt�ra by uzdrowia rolnictwo jako cz gospodarki narodowej i zadouczynia dezyderatom i potrzebom spoecznym ludnoci wiejskiej. Jednolito ta przejawiaa si take w zasadach, jakimi przy reformie chciano si kierowa. We wszystkich projektach reform, nawet tych, jakie przedkadaa prawica sejmowa lub bronicy swych interes�w klasowych Zwizek Ziemian, mieciy si nieodmiennie nastpujce zasady:

- gospodarstwo chopskie oparte o wasno indywidualn;

- pierwszestwo przy parcelacji dla fachowych rolnik�w dotychczas ziemi nie posiadajcych, to znaczy dla robotnik�w rolnych, traccych prac w zwizku z parcelacj folwark�w;

- konieczno tworzenia gospodarstw zdolnych zapewni wacicielowi utrzymanie, to znaczy nie karowatych;

- zapewnienie przez pastwo kredyt�w potrzebnych i na odszkodowanie

dla traccego ziemi, i na zagospodarowanie si nowego waciciela.

Tu wyjani wypada, e dezyderaty parcelacji bez odszkodowania suyy w Sejmie raczej jako argument taktyczny. W praktyce chciano go zastosowa przy parcelacji d�br pastwowych lub takich, jak powstae z wykupu wasnoci polskiej przez instytucje zaborcze, przede wszystkim przez rosyjski Bank Wociaski i prusk Komisj Kolonizacyjn.

I wreszcie zasada ostatnia, dotyczca metody. Uznawano, e przeprowadzenie reformy rolnej naley tylko i wycznie do Sejmu i e tym samym musi by ona przeprowadzona w drodze ustawodawczej.

By to punkt nad wyraz istotny w sytuacji tak chaotycznej i zblionej w niejednym do anarchii, jak ta, kt�ra panowaa na ziemiach polskich w chwili zaamania si wadzy zaborczej. Wytrca te or z rki elementom erujcym na niepokoju i biedzie wsi polskiej. Wr�d nich Komunistyczna Partia Polski zdobya sobie pewne wpywy tylko w Zwizku Zawodowym Robotnik�w Rolnych. Zwizek ten odby w roku 1919 dwa zjazdy - w maju i w sierpniu - wysuwajc hasa parcelacji bez odszkodowania oraz objcia parce-

lacj take wikszych gospodarstw chopskich. Komunici mieli jednak sytuacj utrudnion, gdy - jak ju pisalimy - popenili dwa bdy. Jeden by bdem natury og�lnej, tym samym, kt�ry przekreli ich wpywy w ro-dowisKach robotniczych. Polega na negowaniu potrzeby tworzenia niepodlegego pastwa polskiego. Bdem drugim byo opowiedzenie si przeciwko parcelacji jako zapobiegajcej powstawaniu kochoz�w. Koncepcja tego rodzaju bya nie do przyjcia take dla robotnik�w rolnych, podnieconych nadziej spienienia marze o wasnym kawaku ziemi. W rezultacie kierunek radykalny wr�d ludnoci wiejskiej reprezentowa zacza PPS wr�d robotnik�w rolnych i frakcyjne ugrupowanie Dbala wr�d ludnoci maorolnej.

Dziaalno radyka�w sprowadzia si do kilku strajk�w, kt�re odegray rol pozytywn w tym sensie, e przyspieszyy prace Sejmu nad reform rol. Nie doszed natomiast do skutku powszechny strajk rolny zapowiedziany na padziernik 1919 roku, gdy odm�wiy mu poparcia zar�wno PPS, jak i “Wyzwolenie". Byby to zreszt strajk niepotrzebny, gdy ju w lecie z mgawicy projekt�w wyonia si koncepcja reformy rolnej pomylanej rzeczowo, a jednoczenie zapobiegajcej chaosowi gospodarczemu. Na tym odcinku Sejm wykaza daleko posunit dojrzao polityczn i skutecznie podkreli, e on tylko jest kompetentny o reformie stanowi. W tym wzgldzie panowaa zgodno pogld�w we wszystkich stronnictwach reprezentowanych w Sejmie, ze stronnictwami chopskimi na czele. Wyrazem tej zgodnoci byy ustawy i rozporzdzenia wykonawcze zabraniajce z jednej strony parcelacji ziemi folwarcznej przez robotnik�w rolnych bez czekania na ustaw, z drugiej za tak zwanej “dzikiej parcelacji", za pomoc kt�rej niekt�rzy ziemianie sprzedawali ziemi z wolnej rki zamoniejszym chopom.

W kocu czerwca 1919 roku jedyn spraw naprawd sporn pozostawao tak zwane maksimum obszaru gospodarstwa rolnego. Stronnictwa ludowe i lewica sejmowa chciay je ustali na 180 hektar�w. Prawica nie odrzucaa tej granicy jako podstawy reformy, lecz wnosia poprawki dla teren�w rzadziej zaludnionych oraz dla tych wasnoci obszarniczych, kt�re stanowiy zamknite przedsibiorstwa uprzemysowione. Nad artykuem sz�stym, te wanie sprawy regulujcym, doszo do dramatycznego gosowania 7 lipca. Za maksimum 180 hektar�w gosowao 180 pos�w, przeciw ta sama liczba. W�wczas to posowie ludowi i socjalistyczni opucili sal sejmow piewajc “O cze wam, panowie magnaci".

10 lipca w powt�rnym gosowaniu artyku sz�sty uzyska wikszo. Tym samym “Uchwaa w przedmiocie zasad reformy rolnej" zostaa przyjta przez Sejm jako podstawa przyszego ustroju rolnego.

Wytyczne w niej zawarte przewidyway silne gospodarstwo chopskie jako podstawow jednostk spoeczno-gospodarcz. Rezerwat ziemi w dyspozycji pastwa, rezerwat przeznaczony na parcelacj, mia si skada z tak zwanych d�br skarbowych i majorackich, z d�br Banku Wociaskiego i Komisji Kolonizacyjnej, z d�br kocielnych, z d�br zebranych w drodze spekulacji gruntowej i wreszcie w ostatniej kolejnoci z nadwyek gruntowych majtk�w ziemskich ponad maksimum od 60 do 180 hektar�w w Polsce rodkowej i poudniowej oraz ponad 400 hektar�w na Kresach Wschodnich i w nie-

kt�rych czciach byego zaboru pruskiego - tam, gdzie zmniejszenie obszaru mogo zagrozi ju istniejcemu przemysowi rolnemu. Uchwaa przewidywaa pierwszestwo w nadziale parcelowanej ziemi dla robotnik�w rolnych, zapowiadaa pastwowe dugoterminowe kredyty dla nowych wacicieli oraz wprowadzaa zasady ochrony pracy najemnej na roli w postaci midzy innymi ubezpiecze spoecznych.

Wiele jeszcze byo przeszk�d natury praktycznej na drodze do stworzenia nowego ustroju rolnego w oparciu o uchwa o reformie rolnej. Niekt�re z nich nie day si usun bd usuwanie ich zajo wicej czasu ni przewidywano. Niemniej “Uchwaa w przedmiocie zasad reformy rolnej" bya jednym z najwikszych osigni Sejmu Ustawodawczego, gdy dotyczya najwaniejszego dla �wczesnej Polski problemu i usuwaa schorzenia narose w cigu wiek�w, kt�rych zaborcy celowo usun nie chcieli.

Owiata

Niwelacja r�nic midzy zaborami bya najtrudniejsza, a zarazem najpilniejsza, na odcinku szkolnictwa i owiaty. Zdawa sobie z tego spraw rzd Moraczewskiego, zdaway te sobie spraw rzdy nastpne, Paderewskiego, Ponikowskiego, Skulskiego, Grabskiego czy Witosa. Zdawa sobie przede wszystkim spraw Sejm Ustawodawczy.

Zar�wno rzdy jak i Sejm, a r�wnolegle z nimi wadze samorzdowe i administracyjne na poszczeg�lnych obszarach dziedziczyy po zaborcach cakowicie niewystarczajc baz materialn dla caego szkolnictwa. Dziedziczyy systemy szkolnictwa pozostawiajce wiele do yczenia w wietle wymog�w owiaty pomylanej w spos�b nowoczesny i demokratyczny. Co gorzej, systemy dotychczas istniejce (z wyjtkiem zaboru austriackiego) pomylane byy w ten spos�b, by hamowa i utrudnia rozw�j polskiej kultury narodowej. Byy wic z samego zaoenia systemami nie tylko obcymi, ale i wrogimi.

W zaborze pruskim szkoa suya wynaradawianiu Polak�w. Jzyk polski rugowano bezlitonie nie tylko z program�w lekcyjnych, lecz take ze stosunk�w midzy nauczycielem i uczniem, a nawet ze stosunk�w midzy uczniami. Nie wolno go byo uywa w rozmowach na terenie szkoy. Wikszo nauczycieli szk� podstawowych - czyli, jak je w�wczas zwano, powszechnych - pochodzia z Niemiec lub rekrutowaa si z elementu zniemczonego. Z chwil przejcia administracji owiaty przez Naczeln Rad Ludow w Poznaskiem byo zaledwie kilkudziesiciu nauczycieli szk� rednich mogcych prowadzi lekcje w jzyku polskim. Podobnie przedstawiaa si sprawa na lsku. Fakt, e Polacy w zaborze pruskim umieli czyta i pisa po polsku naley w tych warunkach uzna za zadziwiajcy dow�d prnoci i odpornoci narodowej. Zasug dzieli si tu Koci� z prywatn dziaalnoci owiatow, w kt�rej rol naprawd decydujc odgrywao wychowanie domowe.

Wynaradawianie nie czyo si wszake w zaborze pruskim z obnianiem og�lnego poziomu owiaty. Polak w Poznaskiem, na Pomorzu czy na lsku umia czyta i pisa i posiada minimum wiadomoci potrzebnych dla samoksztacenia i utrzymania si na ponad przecitnym poziomie kultury.

Inaczej przedstawiaa si sprawa w zaborze rosyjskim, z tym e pooenie byo lepsze w Kongres�wce ni na terenach pooonych na wsch�d i na p�noc od Bugu. Polityka rusyfikacyjna czya si tu z og�lnym zacofaniem. Byo ono udziaem caego imperium car�w. Na ziemiach zamieszkanych przez Polak�w byo to zacofanie zamierzone i celowe. Polityka carska dya do utrzymania owiaty i kultury na jak najniszym poziomie, w przekonaniu, e im poziom ten bdzie niszy, tym trudniej bdzie Polakom krzewi sw wiadomo narodow i tym atwiej bdzie utrzyma ludno w ryzach.

Do chwili przejcia wadzy przez pastwo polskie na terenie zaboru rosyjskiego nie istnia powszechny obowizek szkolny. W roku 1911 zaledwie 19�0 dzieci w wieku szkolnym uczszczao w Kongres�wce do szk� elementarnych, w ogromnej wikszoci jednoklasowych. W roku 1917, a wic ju pod rzdami Rady Regencyjnej, na tysic dzieci w Kr�lestwie pobierao nauk zaledwie 76, wobec 143 w Galicji i ponad 200 w Poznaskiem. Na wsch�d od Bugu nauk pobierao zaledwie 30 dzieci na tysic.

Szacunkowo mona te przyj, e w dniu odzyskania niepodlegoci ponad poowa Polak�w nie umiaa czyta i pisa. Biorc pod uwag warunki, naley wyrazi zdziwienie, e procent analfabet�w nie by wyszy. I tu zasug dzieli si Koci� z inicjatyw prywatn. W rodowiskach robotniczych ogromn rol speniay k�ka samoksztacce prowadzone zwaszcza przez partie polityczne - przez PPS w nawizaniu do piknej tradycji zapocztkowanej przez Waryskiego na amach “Proletariatu" oraz przez Narodow Demokracj.

Powszechny obowizek szkolny wprowadzio odrodzone pastwo polskie na podstawie dekretu Naczelnika Pastwa z 7 lutego 1919 roku, zatwierdzonego p�niej i poszerzonego przez Sejm Ustawodawczy. By to pierwszy krok ujednolicajcy system szkolnictwa we wszystkich dzielnicach.

Daleko byo wszake do osignicia minimum zakrelonego przez ustaw. Byo nim wprowadzenie zasady bezpatnego nauczania w wieku od 7 do 14 lat w ramach siedmioklasowej szkoy powszechnej. Idea ten zaczto osiga przy kocu lat dwudziestych, a wic stosunkowo szybko. Lecz w roku 1919 wydawa si bardzo odlegy. Warto jednak podkreli, e ju po dw�ch latach, w roku 1921, liczba dzieci w szkoach powszechnych na terenie byego Kr�lestwa podniosa si do 66%.

Powr�my do trudnoci, na jakie natrafiaa organizacja szkolnictwa. Niedomogi bazy materialnej obejmoway przede wszystkim brak budynk�w szkolnych. Dekret z 7 lutego przewidywa, e maksymalna odlego midzy szko a miejscem zamieszkania ucznia nie powinna przekracza 3 kilometr�w. Zamierzenia tego nie mona byo osign wobec trudnoci finansowych, z kt�rymi borykao si pastwo w pierwszych latach niepodlegoci. 2 koniecznoci musiano si zadowoli stopniowym i mudnym postpem. Zorganizowanie szkoy jednoklasowej lub dwu- czy trzechklasowej wymagao

znacznie mniej nakad�w i do takich wanie szk� musiano si w wikszoci wypadk�w ograniczy.

Zwaszcza e obok trudnoci materialnych istniaa trudno nie mniejsza w postaci braku nauczycieli. W Kr�lestwie potrzebowano 25 tysicy, a byo zaledwie 10 tysicy. W Poznaskiem zastpowano cz kwalifikowanych nauczycieli szybko podszkalanymi siami pomocniczymi. Dekret z 7 lutego kad ogromny nacisk na organizacj seminari�w nauczycielskich, przewidujc r�wnie kursy skr�cone. Lecz i one mogyby zaradzi potrzebie nie wczeniej ni po dw�ch lub trzech latach, zwaszcza e znaczna cz potencjalnych kandydat�w na nauczycieli suya w wojsku, ochotniczo lub z poboru.

Na szczcie niedob�r nauczycieli moga zaspokoi w pewnej mierze Galicja. Ona jedna dysponowaa pen kadr, a nawet nadwykami - podobnie zreszt jak i w innych dziaach administracji pastwowej. Pod tym wzgldem nadprodukcja inteligencji - bolczka zaboru austriackiego - okazaa si bogosawiestwem dla modego pastwa polskiego. Peny samorzd w Galicji wykorzystywano na wielu odcinkach. Z nich szkolnictwo i owiata byy odcinkami najwaniejszymi. Co prawda daleko byo do zapewnienia wszystkim dzieciom w wieku szkolnym penego siedmioklasowego wyksztacenia elementarnego. Lecz liczba analfabet�w bya minimalna, a - co waniejsze - nauk pobierano w jzyku polskim tam wszdzie, gdzie Polacy stanowili wikszo. W Galicji Wschodniej cz szk� bya ukraiska, lecz jzyk polski take by obowizkowy. Zreszt w szkoach polskich uczono te ukraiskiego. Polskie w ogromnej wikszoci byo szkolnictwo rednie, bardzo rozbudowane. Przede wszystkim za istniay polskie szkoy wysze, jedyne polskie szkoy wysze dla wszystkich ziem polskich. Uniwersytety Jagielloski w Krakowie i Jana Kazimierza we Lwowie oraz Politechnika Lwowska ksztaciy take Polak�w z dw�ch pozostaych zabor�w. Byy prawdziwymi orodkami nauki i kultury polskiej, osigajc przy tym renom naukow na skal europejsk.

Galicja dostarczya kadr dla pozostaych dzielnic, przede wszystkim dla szk� rednich i dla nowo tworzonych uniwersytet�w. Uniwersytet i Politechnika Warszawska, przed wojn rosyjskie i nie o penych prawach akademickich, zaczto polonizowa ju za czas�w Rady Regencyjnej. Po roku 1918 rozrosy si szybko i okrzepy jako plac�wki naukowe i dydaktyczne. W roku 1919 natychmiast po zajciu Wilna przez wojska polskie reaktywowano stary Uniwersytet Stefana Batorego. W poowie tego roku zaczto prace nad utworzeniem Uniwersytetu w Poznaniu. Zab�r pruski by pozbawiony wyszej uczelni, a ci z Polak�w, kt�rzy chcieli i na studia wysze, obierali albo Krak�w czy Lw�w, albo te specjalizowali si w naukach rolniczych i technicznych we Wrocawiu i Gdasku wzgldnie w gbi Rzeszy Niemieckiej.

Obok uniwersytet�w uruchamiano w miar posiadanej kadry naukowej inne szkoy wysze, jak Akademi G�rnicz w Krakowie, Wysz Szko Handlow czy Woln Wszechnic w Warszawie. W roku 1920 powsta Katolicki Uniwersytet Lubelski. Nie mogy one zaspokoi potrzeb na dusz

met. cieray si wic w�wczas dwa pogldy wr�d fachowc�w. Jedni uwaali, e naley tworzy jak najwicej szk�l wyszych nie ogldajc si na moliwoci szczupej kadry naukowej. Inni, i ci zwyciyli, stali na stanowisku pgraniczenia liczby wyszych uczelni do absolutnie koniecznych po to, by osign na nich jak najwyszy poziom w oparciu o pen autonomi uczelnian. Autonomi t zapewniono wyszym uczelniom na podstawie specjalnej ustawy, kt�r Sejm uchwali w roku 1920.

Szczupo kadry naukowej w przeciwiestwie do nauczycielskiej trudno byo wyr�wna w szybkim tempie. Pomoc okazali Polacy, kt�rzy pokoczyli uniwersytety i politechniki zagraniczne. Wielu popieszyo na wezwanie odrodzonej Ojczyzny.

Pozostawaa do wykonania ogromna praca ustalenia i ujednolicenia program�w dla wszystkich szk�. I tu korzystano po czci z dowiadcze galicyjskich. Zastanawiano si te nad og�ln koncepcj szkolnictwa. Dyskutowali nad tym nauczyciele na licznych zjazdach - pierwszy odby si w Warszawie w marcu 1919 roku. Ju w�wczas wystpiono z nowoczesnym projektem poczenia szkolnictwa podstawowego ze rednim w jeden system dwunastoletnich studi�w. Wzgldy praktyczne nie pozwoliy przystpi do jego realizacji przed rokiem 1930. Lecz ju po dw�ch latach liczc od listopada 1918 roku m�wi mona byo o szkolnictwie polskim wszystkich szczebli jako o systemie jednolitym dla wszystkich dzielnic. Co waniejsze, system ten m�g si wykaza rezultatami, kt�re w znacznej mierze odrobiy ju celowe zaniedbania zaborc�w, przede wszystkim rosyjskiego.

Konferencja pokojowa

Podstaw rozejmu midzy koalicj zachodni i pokonanymi Niemcami byo tak zwane “czternacie punkt�w" Wilsona. Niemcy przyjli je do wiadomoci w listopadzie 1918 roku i na tej podstawie naczelny dow�dca wojsk sprzymierzonych, marszaek Ferdynand Foch, podyktowa im warunki zawieszenia broni. “Czternacie punkt�w" miao te stanowi ramowe podstawy przyszego traktatu pokojowego.

Prezydent Stan�w Zjednoczonych Woodrow Wilson ogosi swoj deklaracj cel�w wojny - wanie owe “czternacie punkt�w" - 8 stycznia 1918 roku, a wic ju po przystpieniu Ameryki do wojny, lecz zanim jeszcze jej siy mogy zaway na przebieg dziaa wojennych i zanim bolszewicka Rosja zawara odrbny pok�j z Niemcami w Brzeciu Litewskim. W chwili jej ogaszania deklaracja prezydenta Wilsona bya raczej ideologicznym wyznaniem wiary ni wicym dokumentem midzynarodowym.

Lecz sytuacja ulega w tym wzgldzie szybkiej ewolucji. Ju chociaby z tego powodu, e Stany Zjednoczone t deklaracj wanie uznaway za okrelenie cel�w wojny i istotny warunek czynnego w niej udziau po stronie sprzymierzonych. Okreliy si nie jako “sprzymierzeniec" koalicji zachodniej, lecz jako mocarstwo “stowarzyszone". Miao to oznacza, e walcz nie o egoistyczne cele narodowe ani wasne, ani tym mniej Anglii, Francji lub kt�regokolwiek z innych pastw walczcych z Niemcami i z ich sojusznikami, lecz o “pooenie kresu wszystkim wojnom". Czyli po to, by wywalczy nowy ad midzynarodowy oparty na zasadach midzynarodowej moralnoci i midzynarodowej demokracji. Zwornikiem tego nowego adu miaa by Liga Narod�w, a take uznanie przez zwycizc�w i przez zwycionych zasady samostanowienia narod�w o swym wasnym losie.

Zasada ta w swym praktycznym wykonaniu przewidywaa stworzenie nowych pastw na gruzach imperi�w niemieckiego, austro-wgierskiego i tureckiego bd te przywr�cenie niepodlegego bytu tym narodom, kt�re sw pastwowo kiedy utraciy wskutek obcej przemocy. Konkretnie chodzio tu przede wszystkim o Polsk, co wyranie precyzowa punkt trzynasty deklaracji Wilsona.

Z tych wzgld�w deklaracja prezydenta Stan�w Zjednoczonych bya dokumentem bez precedensu. Narzucaa warunki nie tylko przeciwnikom, lecz i nowym towarzyszom broni narodu amerykaskiego. Wielka Brytania, Francja i Wochy ustosunkoway si do niej pocztkowo z du doz ostronoci. Wizay je bowiem zawarte ju poprzednio porozumienia dotyczce ochrony ich wasnych interes�w w razie zwycistwa nad pastwami centralnymi. Porozumienia te obejmoway take Rosj, kt�rej w pierwotnym ukadzie pozostawiano woln rk w urzdzeniu Europy wschodniej i rodkowej, co si wyraao w praktyce zgod na rozszerzenie jej terytorium pastwowego kosztem Niemiec, Austrii i po czci take Turcji. Sprawa polska w myl tych porozumie miaa si zmieci w planach Rosji na wypadek zwycistwa. Po rewolucji bolszewickiej Rosja przestaa jednak by sprzymierzecem pastw zachodnich. Zawara z Niemcami odrbny pok�j w Brzeciu. Polska, dostawszy si w czasie wojny w caoci pod ponowanie, niemiecko-austriackie, bya obecnie objta bez zastrzee postulatami “czternastu punkt�w".

Mocarstwa zachodnie wycigay konsekwencje z tego stanu rzeczy. Nie byo zastrzee, kt�re by mogy hamowa ich zgod na odtworzenie pastwa polskiego po pokonaniu Niemiec. Ustay te opory przeciwko polskiej akcji dyplomatycznej na zachodzie Europy. Komitet Narodowy Polski osign bardzo wiele, zanim jeszcze uznano go za p�oficjalne przedstawicielstwo majcego powsta pastwa polskiego. Duo osign zwaszcza na trzech odcinkach.

Po pierwsze zmusi rzdy zachodnie w Europie, a take rzd amerykaski, do objcia planami odtworzenia pastwowoci polskiej ziem zaboru pruskiego. W odniesieniu do tego zaboru zachowywano w Waszyngtonie i w Londynie oraz w mniejszym stopniu w Paryu taktyk wstrzemiliwoci w nadziei, e moe to przypieszy kapitulacj Niemiec. Romanowi Dmowskiemu,

Erazmowi Piltzowi, geografowi Eugeniuszowi Romerowi udao si przeama t barier ostronoci wanie w oparciu o wilsonowsk zasad samostanowienia. Dziki temu polski “dostp do morza" nie mia by lini kolejow i stref Wolnocow w Gdasku, jak starali si ju po zawarciu rozejmu przekonywa Niemcy, lecz mia oznacza wyzwolenie zaboru pruskiego. Komitetowi Narodowemu Polskiemu nie udao si jednak przekona mocarstw sprzymierzonych, e naley z g�ry wyznaczy granice tych polskich ziem zachodnich, jakie Niemcy maj przyszej Polsce odstpi. Udao si natomiast t spraw jako jedn z zasadniczych wprowadzi na porzdek dzienny przyszej konferencji pokojowej.

Innym osigniciem Komitetu byo skuteczne w duej mierze przeciwdziaanie naciskom i wpywom przedstawicieli byej Rosji carskiej lub liberalno-demokratycznej Rosji Kiereskiego. Tu najsilniejsze opory spotykay Polak�w ze strony Francji. Amerykanie i Anglicy wykazywali wicej sceptycyzmu co do moliwoci zwycistwa Rosji “biaej" w jej walce przeciwko wadzy “czerwonej".

Trzecim wreszcie sukcesem Komitetu byo uznanie Polski, jeszcze nie istniejcej w sensie pastwowym, za sprzymierzeca i tym samym zapewnienie jej miejsca przy stole konferencyjnym nie w charakterze petenta, lecz jako partnera rozm�w i pertraktacji. Osignicia te, cho doniose, nie oznaczay jednak jeszcze penego zwycistwa postulat�w pastwowych i narodowych polskich. Daway jedynie formalnie podstawy do waciwej akcji dyplomatycznej. Wprowadzay Polsk jako czynny, a nie bierny element polityki midzynarodowej. Stanowiy fundament, w oparciu o kt�ry Polska bdzie moga w nastpnych kilku miesicach przystpi do walki politycznej o swe prawa i interesy.

Nie by to na szczcie dla jej interes�w fundament jedyny. Rozw�j wypadk�w poszed po linii stworzenia w Polsce fakt�w dokonanych, kt�re Komitet Narodowy Polski powinien by wyzyska w swej dalszej dziaalnoci, nawet jeli nie we wszystkim byy po jego myli. Fakty te sprowadzay si do dw�ch. Pierwszym byo powstanie pastwowoci polskiej bez ogldania si na decyzje zwycizc�w zachodnich. Stwarzao to sytuacj zupenie now, utrudniajc polityk Parya i Londynu, lecz wzmacniajc pooenie Polski. W Kr�lestwie Kongresowym i w Galicji rozbrojono Niemc�w i Austriak�w wasnymi siami, nie ogldajc si na niczyje uchway. Stworzono rzd i wojsko. Przeprowadzono wybory do Sejmu Ustawodawczego i jemu oddano najwysz, suwerenn wadz nad pastwem. Przystpiono te wasnymi siami do walki o wytyczenie i obron granic pastwowych.

Podobny charakter i znaczenie miao Powstanie Wielkopolskie. Stwarzao take fakt dokonany i byo wyrazem woli Polak�w w zaborze pruskim. Dziki niemu losy ziem polskich w obrbie pastwa pruskiego przestay by przedmiotem przetarg�w prowadzonych w zaciszu odlegych od Polski gabinet�w bez udziau ludnoci zainteresowanych ziem. Przetargi i spory o granice Polski na Zachodzie toczyy si dalej i strona polska odnosia w nich tyle poraek co sukces�w. Toczyy si jednak z jej czynnym udziaem.

�w czynny udzia w pracach nad urzdzeniem powojennej Europy,

a przede wszystkim w obronie praw i interes�w polskich na paryskiej konferencji pokojowej uzna naley za pierwsze i bezcenne zwycistwo polityczne odrodzonej Rzeczypospolitej. Byo ono zaskoczeniem nie tylko dla pokonanych Niemiec, lecz take, a moe przede wszystkim, dla mocarstw zachodnich, kt�re nazwano nie bez racji “dyktatorami traktatu wersalskiego", z wyjtkiem zapewne Stan�w Zjednoczonych, kt�rych przedstawiciele z prezydentem Wilsonem na czele najwierniej stali na gruncie “samostanowienia", czyli nie zaatwiania spraw terytorialnych, politycznych i gospodarczych bez wsp�udziau zainteresowanych.

Inne stanowisko zajmowaa przede wszystkim Francja. Posugujc si chtnie tytuem tradycyjnego i oddanego przyjaciela Polski, uzurpowaa sobie niejako rol jej opiekuna i obrocy. Z tym wszake, e interesy Polski traktowaa jako pochodn i uzupenienie interes�w wasnych. Najbardziej wyniszczona z pastw zachodnich w czasie wojny, najsabsza wr�d swych wielkich partner�w, powodowaa si zar�wno chci rewanu wobec pokonanych Niemiec, jak i trosk o swe przysze bezpieczestwo. A take interesem gospodarczym kapitau francuskiego, kt�ry poni�s tak dotkliwe straty wskutek rewolucji rosyjskiej. Bya najlepszym sprzymierzecem Polski, ilekro w gr wchodziy sprawy niemieckie. Lecz z drugiej strony uwaaa Polsk za zastpczy element przeciwwagi wobec Niemiec od strony wschodniej, wany dop�ki nie powstanie “nowa Rosja". Ta stanie si znowu wielkim sprzymierzecem Francji w polityce i terenem francuskiej ekspansji gospodarczej. Wr�d Francuz�w panowaa swoista obsesja rosyjska i przekonanie o nie-trwaoci rewolucji bolszewickiej. Wyraaa si ona nie tylko w zapaach interwencyjnych i w popieraniu si Rosji “biaej", lecz take w przeciwstawianiu si wszystkiemu, co godzio w doktryn “jednej i niepodzielnej". Odbio si to jak najfatalniej na interesach narod�w dcych do wolnoci, lecz na konferencj pokojow nie dopuszczonych, jak Ukraina. Ta sama obsesja powodowaa Francj w jej zamiarach uczynienia z Polski jednego z ogniw kordonu sanitarnego, kt�ry mia przypieszy upadek rzdu Lenina.

Polska, jej rzd i Sejm, a przede wszystkim jej Naczelnik Pastwa, tym namowom francuskim postawili zdecydowany op�r. Walk z Rosj, obojtnie czy “bia", czy “czerwon", prowadzia tylko i wycznie w obronie swych wasnych interes�w i dla umoliwienia stanowienia o sobie tych narod�w midzy Polsk a Rosj pooonych, o kt�rych prawie do samostanowienia w Paryu nie mylano.

Innym terenem rozbienoci interes�w polskich i francuskich byy wewntrzne sprawy polskie. I tu Francja widziaa siebie w roli oswobodziciela i dobroczycy, kt�rym nie bya. Widziaaby chtnie w Polsce rzdy prawicowe na mod buruazyjn i skonne do jak najbliszej wsp�pracy z Paryem. Na tym tle znajdowaa do czasu poparcie w Komitecie Narodowym Polskim, dop�ki pretendowa on do stanowiska r�wnorzdnego lub nawet nadrzdnego w stosunku do rzdu utworzonego w Warszawie.

I tutaj jednak udao si stronie polskiej doprowadzi w czas do porozumienia midzy rzdem w Warszawie a Komitetem w Paryu. Dziki temu na konferencji pokojowej w Paryu Polska wystpia ju niepodlege, a nic

wyczekujc na przyznanie jej niepodlegoci. By to podstawowy warunek prowadzenia naprawd samodzielnej polityki w decydujcym dla los�w Europy pierwszym p�roczu 1919 roku.

Konferencja pokojowa, gdy o Polsk chodzi, nie polegaa na obronie jej interes�w w bezporednim zetkniciu z Niemcami i z Rosj. Z nimi walka toczya si na polach bitew. W Paryu natomiast walk polityczn prowadzi trzeba byo z mocarstwami zachodnimi, dla kt�rych stanowisko wobec Polski byo funkcj ich stosunku do pokonanych Niemiec i do nieobecnej na konferencji Rosji. Zgadzay si w jednym tylko - w uznaniu odbudowy pastwa polskiego za nieuniknion konieczno dziejow.

“Czternacie punkt�w" Wilsona odegrao w ustaleniu tego stanowiska rol wielk, lecz nie jedyn.

Czynny udzia w konferencji pokojowej by spraw pierwszorzdnego znaczenia dla Polski. Dya do zapewnienia go sobie w oparciu o inne przesanki ni decyzja wielkich mocarstw. W dniu rozpoczcia konferencji 18 stycznia 1919 roku bya penoprawnym partnerem wielkich mocarstw. Formuowaa jasno okrelone dania i cele polityczne i miaa rodki, kt�rymi moga dania swe podeprze. Bya wic w niewsp�miernie lepszym pooeniu ni szereg narod�w, kt�re pragny, by konferencja pokojowa dopomoga im lub zgoa umoliwia “wybicie si na niepodlego", eby uy piknego okrelenia Tadeusza Kociuszki. Z narod�w takich tylko trzy pastwa batyckie niepodlego zdobyy, nie tyle z yczliwoci mocarstw, ile wysikiem wasnym i korzystajc z bezporedniej lub poredniej pomocy Polski. Natomiast narody ukraiski i biaoruski, nie m�wic ju o narodach kaukaskich, nie skorzystay z dobrodziejstw zasady samostanowienia narod�w pomimo zabieg�w u rzd�w obradujcych w Paryu. Potraktowano je jako wewntrzn spraw rosyjsk.

Stanowisko mocarstw wobec Polski byo na konferencji pokojowej, jak ju wspomniaem, funkcj ich stosunku do pokonanych Niemiec i nieobecnej na konferencji Rosji. Myl t chc rozwin, gdy polityka polska bya w istocie walk o przeciwdziaanie zgubnym skutkom tego stanowiska Francji, Wielkiej Brytanii i Stan�w Zjednoczonych oraz o wyzyskanie wydarze w danej chwili dla Polski korzystnych.

Formalnie ani Niemcy, ani Rosja w konferencji pokojowej nie uczestniczyy. Konferencja miaa ustali warunki pokoju i poda je Niemcom do wiadomoci. Dano im tylko prawo wypowiedzenia swoich uwag i sugestii. Lecz ostateczny tekst traktatu mogy albo przyj w caoci, albo w caoci odrzuci, co oznaczaoby w praktyce wznowienie wojny i okupacj caego obszaru.

Nieobecno Rosji wypywaa z innych przyczyn. Formalnie Rosja po

rewolucji bolszewickiej przestaa by pastwem sprzymierzonym. Zawara z Niemcami odrbny pok�j, odstpujc im terytoria od Narwy po Morze Czarne. Rozejm koalicji zachodniej z Niemcami zobowizywa je do opuszczenia wszystkich zajtych w czasie wojny terytori�w. Miay by natychmiast przekazane wojskom sojuszniczym. Nie byo adnych waha, jak postanowienie to interpretowa w wypadku Belgii czy p�nocnej Francji. Byy natomiast wahania, gdy chodzio o niemieckie zdobycze na wschodzie. Marszaek Foch proponowa wysanie na ziemie niemieckiego Ober-Ostu dywizji francuskich, brytyjskich i amerykaskich, a take dywizji armii polskiej we Francji. Jules Cambon, przyszy przewodniczcy komisji dla spraw polskich na konferencji pokojowej, proponowa w pierwszym impulsie przekazanie Polsce wszystkich ziem a po granice pierwszego rozbioru. By moe nie orientowa si w geograficznej treci tego dania. Nie orientowa si na pewno w rzeczywistoci, jaka panowaa i na tych ziemiach, i w samej Rosji.

Brak orientacji nie ogranicza si do Cambona. W Paryu przewaa pogld, e trwao rzd�w bolszewickich jest wtpliwa. Poniewa rzdu tego nie uznawano, mona byo wyciga wniosek, e take pok�j brzeski nie wiza Rosji i e naley jej si miejsce przy stole konferencyjnym. Przekonanie tego rodzaju znajdowao poywk w rozwoju wypadk�w w samej Rosji. Okres pierwszego p�rocza 1919 roku - to jest okres trwania obrad konferencji pokojowej - przynosi zwycistwa si kontrrewolucyjnych wspomaganych w ten czy inny spos�b przez siy interwencyjne aliant�w zachodnich. Francja wizaa z tym najwiksze nadzieje, kt�rych ofiar paday ambicje niepodlegociowe Ukraic�w i na kt�rych cierpiay interesy Polski. Rzeczywisto wygldaa wic w ten spos�b, e spraw polskich granic wschodnich pozostawiono w zawieszeniu. Mia je okreli, podobnie jak granic z Litw, artyku 87 traktatu pokojowego, wedug dosownego brzmienia: “p�niej". Ich wytyczenie - jak okae przyszo - nie bdzie te miao adnego zwizku z pracami konferencji pokojowej, bdzie wynikiem wojny polsko-bolszewickie j.

Doda warto, e pr�bowano zapewni Rosji gos na konferencji zwoujc przedstawicieli wszystkich ugrupowa politycznych rosyjskich na wysp Prinkipo w celu uzgodnienia midzy nimi r�nych stanowisk. Pomys z g�ry skazany na niepowodzenie w obliczu toczcej si w Rosji wojny domowej.

Zadaniem polskiej reprezentacji na konferencji paryskiej byo oddzielenie interes�w Polski na wschodzie od zagadnie wewntrzno-rosyjskich. Wbrew pomysom francuskim wcignicia Polski w krucjat antybolszewick wspierajc rosyjsk kontrrewolucj, zar�wno Dmowski stojcy na czele delegacji polskiej w Paryu, jak i Naczelnik Pastwa i rzd w kraju domagali si po prostu uwzgldnienia polskich dezyderat�w terytorialnych i ewentualnej pomocy przeciwko zbrojnemu najazdowi od strony Rosji. Panowaa tu zreszt, jak wiemy, rozbieno midzy Dmowskim i Pisudskim. Gdy pierwszy domaga si przyznania Polsce korzystnej dla niej granicy wschodniej, Pisudski, a w tym okresie take Sejm w Warszawie, dy do rozcignicia zasady samostanowienia na ziemie na wsch�d od polskich granic

etnicznych. Gdy Dmowski przedkada konferencji pokojowej danie przyznania Polsce granicy na linii czcej z grubsza Witebsk z g�rnym Dnieprem i biegncej do Dniestru na wsch�d od Kamieca Podolskiego, Sejm gosowa nad wnioskiem o zabezpieczenie praw narodowych ludnoci Litwy historycznej i Ukrainy w jakim zwizku z Polsk.

Rozbieno ta midzy wadz w kraju a jej reprezentacj w Paryu nie zawaya wszake na osigniciach politycznych na odcinku spraw wschodnich. Przyznanie Polsce okrelonych granic byoby niczym innym ni darowaniem Niderland�w metod Pana Zagoby. Brak odpowiedniego postanowienia stwarza swoiste uznanie samodzielnoci politycznej pastwa polskiego, kt�re problem swej granicy wschodniej musi zaatwi ze stronami zainteresowanymi, na konferencji nieobecnymi. Tragedi dalszego rozwoju wydarze byo, e stron t staa si Rosja sowiecka, a nie niepodlege pastwa ukraiskie i biaoruskie. Drugim osigniciem, r�wnie wanym, byo przyjcie do wiadomoci odmowy Polski posuenia si ni jako jednym z ogniw krucjaty antykomunistycznej.

Powstay o to pretensje na Zachodzie i to wcale gone. Posugujc si nimi argumentowano o koniecznoci bardziej wzgldnego potraktowania Niemiec, skoro nie mona liczy na Polsk jako na barier przed zalewem bolszewickim caej rodkowej, a moe i zachodniej Europy. By w tym brak znajomoci polskiego charakteru narodowego i rzeczywistoci politycznej, jaka w tym okresie na tym obszarze Europy powstawaa. Najblisza ju przyszo miaa wykaza, e wanie Polska zatrzymaa zwyciski marsz Armii Czerwonej w gb kontynentu europejskiego i to nie przy pomocy Niemiec, bo pomoc w roku 1920 okazay Kremlowi wanie Niemcy. Nie byy to bynajmniej Niemcy rewolucyjne.

Na przeomie roku 1918 i 1919 natomiast dyplomacja niemiecka - nie bezczynna przecie, cho nie dopuszczona do stou konferencyjnego - przekonywaa polityk�w zachodnich, e wanie Niemcy s jedynym czynnikiem adu strzegcego Europ wschodni i rodkow przed anarchi, kt�r nie bez racji utosamiano z bolszewizmem. Niemcy rozprawiy si krwawo z rewolucj spartakusowc�w w grudniu 1918 roku. Zginli w niej zamordowani Karol Liebknecht i R�a Luksemburg. Wojsko niemieckie wycofujce si z ziem na wsch�d od Bugu nie ulego rozprzeniu pomimo istnienia rad onierskich. W pr�ni w ten spos�b powstajc wleway si, jak okrelaa prasa, “bandy bolszewickie", niosc z sob chaos, rabunek i krwawe rzdy Czerezwyczajki. Bya to prawda. Lecz prawd byo r�wnie, e wycofujcy si Niemcy pozostawili bolszewikom bro i wsp�dziaali z nimi w tumieniu poczyna wolnociowych ludnoci Biaorusi.

Wzmagao to wszystko psychoz strachu przed" bolszewikami, zwaszcza e i Komitet Narodowy Polski jej ulega, nie dowierzajc prnoci organizacyjnej Polak�w w kraju i odnoszc si z najwiksz niechci do rzdu, na kt�rego czele sta socjalista. Sytuacja ulega jednak szybko radykalnej poprawie. Nastpia ona w dw�ch fazach. Faz pierwsz byo szybkie ugruntowanie si wadzy pastwowej w kraju, pozwalajce na rozpisanie i przeprowadzenie wolnych wybor�w do Sejmu z r�wnoczesnym nieomal w czasie

powoaniem nowego rzdu i porozumieniem midzy Naczelnikiem Pastwa a Komitetem Narodowym.

Faza druga nastpia ju w czasie trwania konferencji pokojowej, w miar napywania wiadomoci o zatrzymaniu naporu wojsk bolszewickich wasnym wysikiem wojsk polskich. Przynioso to uspokojenie umys�w i upewnio polityk�w zachodnich o rzeczywistej sile modego pastwa polskiego. Nie bez znaczenia te byo opowiedzenie si Paderewskiego za myl federacyjn Pisudskiego, dziki czemu straciy moc przekonywajc oskarenia Polski o zachanny imperializm na wschodzie, wzniecane jednoczenie przez koa sprzyjajce Niemcom i przez wpywowe orodki emigracyjne rosyjskie.

W tym stanie rzeczy atwiej ju byo przystpi do skutecznej akcji politycznej majcej na oku zabezpieczenie praw i interes�w Polski na odcinku zachodnim. To znaczy do walki o jej granice zachodnie. Na tym odcinku dziaalnoci obracano si w sferze bardziej konkretnej. Nie tylko dlatego, e wszystkie postulaty polskie mona byo precyzowa w spos�b atwiej zrozumiay dla polityk�w zachodnich, lecz i dlatego, e walczono o decyzje, kt�rym traktat pokojowy m�g nada moc obowizujc i zapewni klauzule wykonawcze.

III

Parysk konferencj pokojow zakoczyo 28 czerwca 1919 roku uroczyste podpisanie traktatu pokojowego z pokonanymi Niemcami. Podpisywano go w tej samej sali lustrzanej paacu wersalskiego, w kt�rej ogoszono niegdy utworzenie Cesarstwa Niemieckiego pod wadz Hohenzollern�w. Std dokument pokojowy nazwano Traktatem Wersalskim. Niemcy a za nimi Rosja Sowiecka uyway chtnie okrelenia “dyktat wersalski", co miao oznacza, e traktat pokojowy narzucono Niemcom bez dyskusji, wymuszajc na nich ustpstwa terytorialne, zwaszcza na wschodzie. Interpretacja sowiecka podtrzymywaa przy tym cakowicie faszyw tez, e Traktat Wersalski stworzy niejako pastwo polskie, krzywdzc tym samym i Niemcy, i Rosj. Klasycznym przykadem byo synne zdanie w przem�wieniu Mootowa z dnia 31 padziernika 1939 roku. Mootow stwierdza, e wsp�lnym wysikiem sprzymierzonych ze sob Niemiec hitlerowskich i stalinowskiej Rosji zlikwidowano “obrzydliwego bkarta Traktatu Wersalskiego", czyli pastwo polskie.

Dwie sprawy wymagaj jasnego postawienia w ocenach historycznych paryskiej konferencji pokojowej i Traktatu Wersalskiego. Po pierwsze, dominujce europejski charakter zar�wno nowego adu, jak i poprzedzajcej go pierwszej wojny wiatowej. Wszystko co si dziao w czasie wojny poza Europ i wszystkie postanowienia traktatowe wykraczajce poza obszar Europy miay znaczenie marginesowe i drugorzdne. Znaczenie praktyczne i obowizujce od zaraz miay natomiast te postanowienia traktatowe, kt�re

dotyczyy Europy. Stao si to tym bardziej oczywiste, gdy Kongres Stan�w Zjednoczonych odm�wi poparcia polityki prezydenta Wilsona, nie ratyfikujc tfaktatu i odmawiajc przystpienia do Ligi Narod�w. Tym samym Wilson, kt�rego imieniem nazwano place, parki i dworce kolejowe we wdzicznych krajach Europy rodkowo-wschodniej, pozosta wsp�tw�rc nowego adu europejskiego, lecz kraj jego w adzie tym nie uczestniczy.

Drug spraw, o kt�rej naley pamita w rozwaaniach nad konferencj pokojow, jest charakter udziau pastwa polskiego. Traktat Wersalski nie stwarza Polski. Pastwo polskie zoyo sw�j podpis pod Traktatem Wersalskim jako penoprawny uczestnik. A poniewa zar�wno udzia Polski w walce przeciwko Niemcom, jak i jej ciar gatunkowy byy bez por�wnania wiksze ni pastw takich jak Brazylia czy Nikaragua, przeto sprawy dotyczce Polski byy przez cay czas trwania konferencji jednym z najwaniejszych punkt�w obrad. Z tego te wzgldu prace delegacji polskiej musiay si rzeczy by wielkim egzaminem politycznym - pierwszym, jaki odrodzona Rzeczypospolita skadaa na forum midzynarodowym. Zwaszcza e warunki, w jakich jej przyszo pracowa, byy bardzo trudne.

Jak ju m�wilimy, g�wnym zadaniem delegacji polskiej byo nie dopuci do sytuacji, w kt�rej interesy polskie traktowano by jako funkcj stosunku wielkich mocarstw zachodnich do Rosji i do Niemiec. Polityka polska odniosa na tym polu szereg sukces�w. Poniosa te poraki, bardzo bolesne.

Gdy chodzi o sukcesy, wspomnie trzeba przede wszystkim o wyczeniu spod postanowie Traktatu Wersalskiego sprawy granic wschodnich i przyszego uoenia stosunk�w midzy Polsk i Rosj Sowieck. Sw�j brak kompetencji w tym wzgldzie uznay mocarstwa zachodnie, cho nie uczyniy tego w spos�b wyrany. Nie zdoaa Polska zapewni wolnoci narodom biaoruskiemu i ukraiskiemu. Nie zdoaa nawet przekona o istnieniu takiego problemu swych kontrahent�w w Paryu. Zdoaa wszake odci si wyranie od wszelkich plan�w interwencji przeciwko rzdowi bolszewickiemu w interesie “jednej i niepodzielnej" Rosji. Wszystko co o Rosji m�wiono i co o granicach polskich na wschodzie chciano postanawia byo tylko “rachunkiem bez gospodarza". Zdawa sobie z tego spraw J�zef Pisudski, m�wic do Leona Wasilewskiego, rzeczywistego kierownika polskiej polityki wschodniej, e na wschodzie zdani jestemy i pod wzgldem wojskowym, i pod wzgldem dyplomatycznym tylko na wasne siy, natomiast nasze granice zachodnie s w zasigu decyzji sprzymierzonych zachodnich. Na tym zagadnieniu te skupi si g�wny wysiek Dmowskiego i caego Komitetu Narodowego Polskiego.

Po powoaniu w Warszawie rzdu Paderewskiego Komitet otrzyma bardzo daleko sigajc samodzielno, wyjmujc go w praktyce spod zalenoci od ministerstwa spraw zagranicznych. Rozszerzono skad Komitetu o dziesiciu czonk�w przysanych z kraju z Kazimierzem Duskim i Michaem Sokolnickim, kt�ry zosta sekretarzem polskiej delegacji na konferencj pokojow. Wzmocniono te biuro studi�w i dokumentacji, na kt�rego czele sta Franciszek Puaski i gdzie ogromn rol odegra Eugeniusz Romer. Lecz rol decydujc pozostawiono Romanowi Dmowskiemu. Zosta on

jednym z dw�ch delegat�w polskich. Drugim by Paderewski. Ten jednak m�g przyby do Parya dopiero 9 kwietnia. Do tego czasu zastpowa go Erazm Piltz. Z nim te wystpi Dmowski po raz pierwszy przed Rad Najwysz sprzymierzonych 29 stycznia i przed komisj dla spraw polskich 12 lutego.

Wypada w tym miejscu wyjani technik pracy konferencji pokojowej. W zebraniach plenarnych - odbyo si ich og�em siedem - brali udzia wszyscy delegaci. Wielkie mocarstwa miay po 5 delegat�w, pozostae pastwa od trzech do jednego. Polsce przyznano dw�ch. Lecz zebrania plenarne przyjmoway do wiadomoci tylko wnioski przedstawiane przez Rad Najwysz, zoon z premier�w Wielkiej Brytanii, Francji, Woch i Japonii oraz prezydenta Stan�w Zjednoczonych. Okrelano je jako “pastwa o interesach og�lnych", w przeciwstawieniu do pastw o interesach “ograniczonych". W praktyce “Wielka Pitka" skurczya si do “Wielkiej Tr�jki" w osobach Lloyd Georgea, Clemenceau i Wilsona. Japonia zgosia desinteressement we wszystkim, co dotyczyo Europy, Wochy za zaczy bojkotowa zebrania na znak protestu przeciwko nieuwzgldnianiu ich postulat�w dotyczcych granicy z nowo powstajc Jugosawi. Z czasem Wielka Tr�jka czy Wielka Pitka przestaa nawet powoywa na posiedzeniach wasnych ministr�w spraw zagranicznych. Nie zawsze te wysuchiwaa delegat�w pastw zainteresowanych i wniosk�w komisji kongresowych, w kt�rych zreszt jej przedstawiciele mieli przewag.

Jedn z nich bya komisja dla spraw polskich pod przewodnictwem Cambona i z udziaem wielkiego znawcy spraw polskich i przyjaciela Polak�w, amerykaskiego profesora Lorda. Komisja, gdy o polskie granice zachodnie chodzio, popara z nieznacznymi poprawkami dezyderaty Dmow-skiego. Obejmoway one cay zab�r pruski z Gdaskiem, G�rny lsk z Opolem i skrawki Dolnego, cztery powiaty Prus Wschodnich na prawym brzegu Wisy oraz obszar jezior mazurskich. Jako dokumentacj ludnociow przyjto pruski spis ludnoci z roku 1910. Odnonie do teren�w o przewadze niemieckiej, midzy innymi Gdaska, poza argumentami historycznymi posugiwano si koniecznociami gospodarczymi, strategicznymi i komunikacyjnymi. Z teren�w tych tylko Poznaskie wyzwolio si ju wasnym wysikiem powstaczym, wzmacniajc skutecznie argumenty dyplomatyczne konkretnym elementem siy wojskowej.

Dyplomacja niemiecka przeciwstawiaa argumentom polskim r�nego rodzaju zastrzeenia. Wr�d nich argumenty gospodarcze trafiay premierowi brytyjskiemu najbardziej do przekonania. Utrata lska stawiaa zdaniem Niemc�w pod znakiem zapytania niemieck zdolno wywizania si z odszkodowa wojennych. Grozia ponadto katastrof caego przemysu niemieckiego. Gdy chodzi o Gdask, g�wnym argumentem bya zasada samostanowienia ludnoci. Ten argument znajdowa posuch u Wilsona. Najwikszy spor�d swych koleg�w idealista, przychyla si wraz z Anglikami do zasady plebiscytowej. Lecz wzia ona g�r nie w odniesieniu do Gdaska, dla kt�rego wymylono status wolnego miasta pod kontrol Ligi Narod�w, lecz w wypadku Mazur, Warmii i G�rnego lska.

Maj i czerwiec 1919 roku byy okresem najwikszej rozprawy dyplomatycznej o polskie granice zachodnie. Stawiano waciwie ultimatum i Niemcom, i Eplsce. Dziaa tu niewtpliwie element obawy, e Niemcy odrzuc eay tekst traktatu pokojowego. 28 czerwca traktat podpisano. Dawa on Polsce wiele, lecz nie wszystko czego daa. Nie tylko w sprawach granicznych. Narzuca Polsce obowizek udziau w odszkodowaniach wojennych z ziem odbieranych pastwu niemieckiemu w wysokoci dw�ch i p� procent caoci odszkodowa. Niejasne byy i niekorzystne przepisy procedury plebiscytowej. Do traktatu doczano ograniczenie suwerennoci w postaci tak zwanego traktatu o ochronie mniejszoci narodowych. Sformuowanie zawarte we wstpie do traktatu, e Polska zawdzicza sw wolno orowi pastw sprzymierzonych byo tylko w czci prawdziwe i godzio w godno narodow. Zupenie niezrozumiae byo powoanie si na deklaracj rzdu Kiereskiego z marca 1917 roku jako na jedno ze “r�de" niepodlegoci Polski.

Pomimo gorcej obrony przez Paderewskiego w Sejmie traktat nie spotka si z powszechnym entuzjazmem. Grupa pos�w socjalistycznych i ludowych pod wodz Macieja Rataja gosowaa przeciwko ratyfikacji. Uchwalono j jednak razem z ratyfikacj traktatu o mniejszociach 31 lipca 1919 roku. Obiektywnie sdzc, Polska nie moga postpi inaczej, gdy alternatyw byaby samotna tym razem walka przeciwko Niemcom, co wobec toczcej si ju wojny z Rosj bolszewick byoby jednoznaczne z samob�jstwem narodowym.

Nowy ad wprowadzony w Europie przez mocarstwa sprzymierzone i zwany og�lnie “systemem wersalskim" od pierwszych lat naraony by na niebezpieczestwo zwichnicia lub obalenia przy zastosowaniu rodk�w dyplomatycznych - czy m�wic og�lniej: politycznych - z rozptaniem nowej wojny wcznie, w razie gdyby rodki polityczne okazay si niedostateczne. Niebezpieczestwo grozio “systemowi wersalskiemu" z dw�ch stron. Ze strony pokonanych Niemiec, kt�re uznay podpisany przez siebie Traktat Wersalski za “dyktat", z kt�rym nie zgadzay si w oparciu o argument “krzywdy", nigdy zreszt w spos�b logiczny nie dajcy si uzasadni, lecz zakorzeniony mocno w umysach wikszoci spoeczestwa niemieckiego. By to argument irracjonalny, lecz mia ogromn si oddziaywania na psychik. Znale to miao swe praktyczne uzewntrznienie w latach trzydziestych, gdy wadz w Niemczech zdoby Hitler, posugujcy si ideologi zupenego obdu, kt�ra zyskaa jednak posuch wanie z uwagi na sw psychologiczn czy psychopatyczn baz oddziaywania propagandowego.

Z drugiej strony adowi czy “systemowi" wersalskiemu przeciwstawia si Zwizek Sowiecki, uzasadniajc to na rozmaite sposoby, cho czsto przemil-

~~ Historia dwudziestolecia

czajc przyczyn podstawow. Uzasadnienia trzymay si z jednej strony argumentacji ideologicznej. W niej powtarzay si tego rodzaju twierdzenia, jak utworzenie przez “system wersalski" przeszkody na drodze do rewolucji “proletariackiej" w caej Europie. W tym ujciu pok�j wersalski razem ze swymi postanowieniami na temat prawa do samostanowienia narod�w i zasad zbiorowego bezpieczestwa w oparciu o Lig Narod�w mia by tylko jedn z kolejnych faz “walki klas" w perspektywie historycznej. Z tej argumentacji wynika miao, e “system wersalski" by narzdziem kapitalizmu w walce z proletariatem lub narzdziem “kapitalizmu i demokracji", eby si trzyma wiernie �wczesnego sownika dialektyki komunistycznej, kt�ry midzy “kapitalizmem" i “demokracj" stawia znak r�wnania.

Obok argumentacji propagandowo-idealistycznej wrogi stosunek Zwizku Sowieckiego do “systemu wersalskiego" uzasadniano - rzdzie] na pokaz, czciej na uytek planowania politycznego - koniecznoci obalenia bariery geograficznej na drodze do bezporedniego i nieskrpowanego niczym styku midzy terytorium Rosji i terytorium Niemiec. Oparcie Rosji o Niemcy byo zaoeniem polityki leninowskiej od pierwszych dni zdobycia wadzy, zwornikiem caej polityki zagranicznej. Na nim skupia si cay wysiek propagandowy i - jeli mona uy takiego okrelenia - ideologiczny nowego pastwa rosyjskiego. Komunistyczne Niemcy a nie Rosja rewolucyjna miay by sercem, twierdz i baz wiatowej rewolucji, na nich, a nie na Rosji mia si wedug myli Lenina i innych “ojc�w rewolucji" oprze nowy porzdek wiata. Zaniesienie rewolucji do Niemiec - na ostrzach bagnet�w Armii Czerwonej, skoro nie udao si inaczej - byo najpierwszym zadaniem politycznym i wojskowym Zwizku Sowieckiego.

Nie czyniono w�wczas z tego adnej tajemnicy, a z licznych owiadcze i wypowiedzi wystarczy przytoczy sowa Lenina wypowiedziane 2 padziernika 1920 roku, gdy Armia Czerwona cofaa si ju po cakowitej klsce zadanej jej przez wojska polskie: “Gdyby Polska staa si sowiecka, gdyby robotnicy warszawscy otrzymali od Rosji Sowieckiej pomoc, na kt�r czekali i kt�r z radoci witali, pok�j wersalski zostaby rozbity i cay system midzynarodowy, ustanowiony dziki zwycistwu nad Niemcami, runby. Oto dlaczego dotarcie wojsk czerwonych pod Warszaw znamionowao kryzys midzynarodowy, oto dlaczego poruszyo to tak ca pras buruazyjn. Sprawa wzia taki obr�t, e jeszcze kilka dni, dni zwyciskiej ofensywy Armii Czerwonej, a nie tylko Warszawa zostaaby zdobyta (co nie byoby tak istotne), lecz rozbity zostaby pok�j wersalski".

Trudno o bardziej szczere sowa. Rosja ustawiaa si u boku Niemiec jako pastwo take rzekomo w Traktacie Wersalskim pokrzywdzone. Powstawa w ten spos�b mocny front anty wersalski.

“Krzywda" Rosji wynikajca z Traktatu Wersalskiego bya oczywicie zupen fikcj. Jej nienawi do systemu wersalskiego nie wynikaa z adnej krzywdy, lecz z faktu, e przy caej niedoskonaoci tego systemu dy on do ustalenia i uchowania adu pokojowego. Tymczasem nie pok�j, nie ad pokojowy, lecz stan cigego niepokoju i chaosu by - w przekonaniu komunist�w - warunkiem potrzebnym do bujnego rozwoju atmosfery “walki ka-

sowej" prowadzcej do rewolucji, a w przekonaniu komunist�w moskiewskich warunkiem dalszej rozbudowy imperium rosyjskiego w komunistycznej szacie. Gdyby rfie pomoc Zwizku Sowieckiego w postaci wrogiego stosunku do adu wersalskiego, niemieckie pragnienie rewanu i niemieckie przeciwko Wersalowi protesty nie mogyby byy wywichn pokoju i spokoju w Europie. I to pomimo niedoskonaoci “systemu wersalskiego". Niedoskonao ta wyraaa si w okulawieniu strony wykonawczej systemu bezpieczestwa zbiorowego ucielenionego w organizacji Ligi Narod�w. Bo zasady “systemu wersalskiego" sprecyzowane pod wpywem Wilsona nie byy ze. Przede wszystkim dlatego, e zakaday samostanowienie narod�w o sobie i zakaday poszanowanie niepodlegoci poszczeg�lnych pastw. Zastosowano je tylko w odniesieniu do Europy. Nie zastosowano do obszar�w kolonialnych. Take w Europie lub na jej bezporednim pograniczu zastosowa ich nie umiano w stosunku do wszystkich narod�w. Nie zastosowano ich w stosunku do Kaukazu i Ukrainy, pozostawiajc je w ramach imperium rosyjskiego. Lecz zastosowano w szerokim pasie Europy rodkowo-wschodniej i p�nocno-- wschodnie j, dziki zreszt wasnej inicjatywie narod�w tam zamieszkaych, przede wszystkim dziki Polsce, kt�ra te i z tego wanie wzgldu bya g�wnym przedmiotem niechci i Niemiec, i Zwizku Sowieckiego - dw�ch pastw “antywersalskich" pozostajcych ze sob w stosunku wsp�pracy politycznej.

Powiedzielimy ju, e “system wersalski" od samego pocztku musia kule z powodu niedostatecznej strony wykonawczej. Liga Narod�w egzekutywy nie posiadaa, a take jej autorytet zmala natychmiast, gdy Stany Zjednoczone odm�wiy poparcia swemu prezydentowi, kt�ry Lig stworzy. Nieobecno polityczna Ameryki w Europie w okresie midzywojennym bya te decydujcym czynnikiem saboci “systemu wersalskiego".

Podway go take kierunek, w jakim poszy dzieje gospodarcze okresu midzywojennego. Polityczna strona “systemu wersalskiego" miaa znale swe odbicie i sw podstaw we wsp�pracy gospodarczej pastw wiata, a przynajmniej Europy. Do tego rodzaju wsp�pracy Europa nie bya dojrzaa. Wysiki, by j stworzy, nie daway rezultatu.

G�rny lsk

Skrawek zaledwie ziemi lskiej wszed w granice odrodzonego w roku 1918 pastwa polskiego. Bya nim cz G�rnego lska. Ze wszystkich dzielnic Rzeczypospolitej G�rny lsk musia o sw przynaleno do niepodlegej Rzeczypospolitej najduej walczy. Walka trwaa trzy lata, a jej wynik a do samego koca by niewiadomy. Odrodzenie narodowe byo tam wieej stosunkowo daty, a kulturalne narzdzia walki o polsko ograniczay si do kilku zaledwie gazet. Lud lski nie mia poza tym ywej tradycji przyna-

100

lenoci pastwowej do Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. I pozbawiom b s l cakowicie polskiej elity przyw�dczej.

Uyem okrelenia “lud lski". Uczyniem to celowo. Okrelenie to najlepiej odpowiada �wczesnej rzeczywistoci spoecznej na G�rnym lsku. Polacy byli rzeczywicie “ludem" w tym znaczeniu, e nie byo prawie polskiej klasy posiadajcej, z wyjtkiem chop�w na “lsku Zielonym", czyli w powiatach rolniczych. Na pewno za nie byo warstwy w jakikolwiek spos�b uprzywilejowanej. Nie byo polskich urzdnik�w, polskich ziemian - bya tylko bardzo nieliczna grupa inteligencji, wywodzcej sw�j rodow�d ze wsi i z proletariatu robotniczego. lzak-Polak pracowa albo na roli, albo w kopalni czy w przemyle. Warstwa posiadajca i warstwa kierownicza byy nieomal w stu procentach niemieckie. Nawet kler, z bardzo nielicznymi wyjtkami, i to te prawie wycznie w parafiach wiejskich w okolicach rolniczych, by niemiecki - jeli nie z pochodzenia, to z przekonania. wiadomo narodowa polska w ludzie lskim miaa wic tylko niekiedy, daleko nie zawsze, poywk w religii katolickiej. Inaczej ni w Poznaskiem czy na Pomorzu. Na lsku ksidz Polak, jeli chcia prowadzi polsk dziaalno kulturaln, walczy musia nie tylko z niemieckim urzdnikiem, nauczycielem, fabrykantem czy wacicielem ziemskim, lecz take z przedstawicielami wasnej hierarchii, z potnym arcybiskupstwem wrocawskim na czele.

Byy wic niewtpliwie na lsku elementy czce denia narodowe z walk klasow. Zwaszcza w rodowisku robotniczym. Lecz i tu aspiracje narodowe nie znajdoway sprzymierzeca ani w opanowanych przez Niemc�w zwizkach zawodowych, ani w stronnictwach politycznych. Przeciwnie, niemieckie kierownictwo ruchu robotniczego polskie aspiracje narodowe zwalczao nie gorzej, a na pewno skuteczniej ni ugrupowania prawicowe czy katolickie “centrum". Sytuacja nie ulega w tym wzgldzie poprawie, lecz pogorszeniu z chwil, gdy po przegranej Niemiec w wojnie ze sprzymierzonymi zachodnimi wybucha rewolucja i na lsku - podobnie jak w innych czciach Rzeszy - powstay rady robotniczo-onierskie. W przeciwiestwie do Poznaskiego rady byy i w charakterze, i pod wzgldem kierownictwa organizacjami niemieckimi. Taka bya zwaszcza centralna rada utworzona dla G�rnego lska pod przewodnictwem osawionego Otto H�ringa, kt�ry z czasem przej faktyczn administracj kraju, prowadzc j w duchu antypolskim i przy pomocy tych samych urzdnik�w, kt�rzy wsawili si ju przedtem jako bezwzgldni wrogowie polskiego jzyka i polskiej kultury. Bezwzgldnie antypolski by r�wnie niemiecki ruch komunistyczny. Wr�d pierwszych “spartakusowc�w" na G�rnym lsku byo nieco Polak�w. Z nielicznymi wyjtkami odegnali si oni od tego ruchu z chwil, gdy powstaa Komunistyczna Partia Niemiec, kt�re jako jeden z podstawowych punkt�w programu dla G�rnego lska ogosia walk przeciwko wszelkim pr�bom oderwania go od pastwa niemieckiego.

Stanowisko antypolskie byo w zgodzie nie tylko z teoriami R�y Luksemburg, lecz przede wszystkim z dyrektywami rzdu Lenina. Jeli rzd bolszewicki wystpowa przeciwko wyzwoleniu Poznaskiego i Pomorza,

101

a ch oddania Gdaska Polsce nazywa zbrodni, to tym bardziej nie godzi si na przyczenie do Polski lska. Komunici niemieccy na lsku, w penyan porozumieniu z Komunistyczn Parti Robotnicz Polski, bd wic prowadzi zacit propagand antypolsk. A gdy z kolei powstanie odrbna Komunistyczna Partia G�rnego lska przy wsp�udziale komunist�w polskich, jej pierwszym aktem bdzie ogoszenie si za cz skadow Komunistycznej Partii Niemiec i podporzdkowanie si jej pod wzgldem organizacyjnym i finansowym.

Wynikao z tego, e polski robotnik na lsku m�g liczy na pomoc komunizmu w walce klasowej przeciwko kapitaowi tylko pod warunkiem odegnania si od polskoci i rezygnacji ze swych aspiracji narodowych.

Warunku tego robotnik polski na lsku nie przyj. Nie przyj go te polski chop na lsku. Wskutek tego komunizm sta si w jego oczach sprzymierzecem Niemiec. By te nim w istocie w latach od 1918 poczwszy.

W tym pooeniu tym wiksza stawaa si dla robotnika lskiego atrakcyjno pastwa polskiego. Gdy poczucie jednoci narodowej i tsknot do wasnej kultury wzmacniaa wiadomo, e wanie pastwo polskie wprowadzio w ycie te reformy spoeczne, kt�rych potrzebowa. By to czynnik, kt�ry niejednemu pom�c mia w powziciu trudnej decyzji wyraenia swej polskoci w gosowaniu plebiscytowym lub jeszcze trudniejszej decyzji porwania za bro w powstaniach lskich. Bo walka z niemieckim pracodawc utosamia si zacza z walk o wyzwolenie narodowe i prawo zjednoczenia z Polsk.

Popenilibymy jednak wielki bd, zbyt du przywizujc wag do elementu klasowego w walce lska o wyzwolenie, w mylach i pragnieniach ludu lskiego. Rol o wiele istotniejsz speniaa tak niedawno przebudzona wiadomo narodowa i wola jej utrzymania, nawet za cen wyrzecze materialnych. Bo robotnik na lsku mia si bez por�wnania lepiej pod wzgldem warunk�w bytowych ni jego brat w kopalniach Zagbia Dbrowskiego czy w fabrykach �dzkich. Mieszka lepiej, jad lepiej, pracowa w lepszych warunkach. Pod wieloma wzgldami nalea do grupy uprzywilejowanej take w por�wnaniu z innymi dzielnicami wojennych Niemiec. Poniewa pracowa na potrzeby przemysu wojennego, otaczano go opiek. Oszczdzano go nawet przy poborze do wojska. Zakady pracy nie ulegy dewastacji. Nie grozi im te zast�j na przyszo. Robotnik lski y we wzgldnym spokoju, m�g przewidzie, co go czeka jutro i pojutrze.

Decyzja zjednoczenia si z modym pastwem polskim natomiast krya w sobie wiele zagadek i wiele niewiadomych. Polska bya gospodarczo zrujnowana. Bya te gospodarczo krajem niedowiadczonym. Jej byt polityczny nie by wcale zabezpieczony. Propaganda niemiecka szerzya niewiar w zdolno utrzymania si niepodlegoci. Propaganda komunistyczna gosia potrzeb zagady tej niepodlegoci. Armia Czerwona walczya z broni w rku o realizacj tego wanie celu. Wymagao wielkiego patriotyzmu, by w tych warunkach opowiedzie si za zjednoczeniem lska z Polsk. Zwaszcza e take sprzymierzeni zachodni nie byli wcale zdecydowani poprze dezyderaty polskie na lsku.

102

Polacy na G�rnym lsku musieli wic pokona przeszkody bez por�wnania wiksze ni w kadej z pozostaych dzielnic Polski. Bo nie tylko stawali twarz w twarz z potg niemieck, kt�ra - cho pokonana przez sprzymierzonych - miaa w swej dyspozycji zar�wno sil fizyczn i rodki nacisku gospodarczego, jak i bogaty arsena argument�w znajdujcych posuch w stolicach zachodnich. Musieli si take liczy z wrogim nastawieniem tak kracowo sprzecznych ze sob interes�w, jak interes kapitau midzynarodowego i dezyderaty polityczne orodk�w rewolucji komunistycznej w Rosji i w Berlinie. Musieli si take liczy z faktem, e ich danie przyczenia do Polski byo zupen nowoci w opinii wiatowej. Po prostu nie wiedziano o nim lub nie dowierzano jego istnieniu. I to nie tylko na zachodzie Europy i nie tylko w Niemczech, lecz take w Polsce, gdzie dla wielu byo zupen nowoci, na pewno radosn, lecz trudn do wycenienia i do wycignicia praktycznych wniosk�w.

Jedynie Poznaskie orientowao si dobrze w stosunkach panujcych na G�rnym lsku. Dlatego, e brao poredni, lecz przecie czynny udzia w pracy nad rozbudzeniem wiadomoci narodowej lzak�w i wiedziao, jak wielkie ona poczynia postpy. Dziki Poznaskiemu gos polski ze lska rozbrzmiewa z trybuny parlamentu niemieckiego i parlamentu pruskiego nie w odosobnieniu, lecz w sprawnym przymierzu z posami polskimi z Wielkopolski i Pomorza.

danie zjednoczenia G�rnego lska z odrodzon Polsk postawione zostao formalnie 24 padziernika 1918 roku przez Wojciecha Korfantego na posiedzeniu Parlamentu Rzeszy. W przem�wieniu, kt�re ju cytowalimy, Korfanty stwierdzi, e G�rny lsk podpada bezwzgldnie pod zasad rozgraniczenia pastw na podstawie etnicznej, gdy naley do obszar�w “zamieszkanych przez ludno bezsprzecznie polsk". Wywoao to burz w Reichstagu, pen niedowierzania z pocztku. Lecz wnet caa nieomal Rzesza zmobilizowaa siy przeciwko niebezpieczestwu, kt�re - cho niespodziane - stao si zupenie realne.

Z kolei z obrad Sejmu ziem zaboru pruskiego w Poznaniu 3 grudnia wynikao jak najwyraniej, e zar�wno Wielkopolska i Pomorze, jak i lsk G�rny, a take Mazury i Warmia s nierozerwalnie zczone z Polsk na mocy woli Polak�w tam zamieszkaych. G�rny lsk by reprezentowany na zjedzie poznaskim wcale licznie. Ogromn wag gatunkow miaa posta Korfantego - zadzierzysta, energiczna, przepojona patriotyzmem w sowie i w czynie. Korfanty by niejako ucielenieniem woli lska, symbolem i wyrazem tsknot narodowych przebudzonych tak niedawno do bujnego ycia. Lecz i nim, tak jak politykami Poznaskiego, kierowaa roztropno polityczna, kt�ra nie sza w smak ywioom bardziej zapalnym i przedkadajcym polityk fakt�w dokonanych nad legalistyczne metody odczekania na ostateczne decyzje sprzymierzonych zachodnich.

Na zjedzie powoano do ycia podkomisariat poznaskiej Naczelnej Rady Ludowej dla G�rnego lska z siedzib w Bytomiu. Na jego czele stan adwokat Kazimierz Czapla. Podkomisariat prowadzi bardzo wan prac organizacyjn i propagandow. Dla lzak�w sta si w zimie 1919 roku

103

widomym znakiem moliwoci praktycznego zrealizowania postulat�w narodowych. Zwaszcza gdy Powstanie Wielkopolskie przerodzio si wnet w zwycisk wojn z Rzesz Niemieck. Podkomisariat wyda na wiosn 1919 roku znamienn odezw, w kt�rej czytamy midzy innymi: “W imieniu prawie dwumilionowej ludnoci polskiej G�rnego lska podnosimy nasz gos do caego wiata: chcemy by zczeni z brami tej samej mowy, tej samej krwi i tego samego ducha. Chcemy si wydosta z niewoli niemieckiej, chcemy by panami we wasnym domu. Chcemy nalee do wolnej, niepodlegej, zjednoczonej polskiej Ojczyzny".

Lecz powstanie w Wielkopolsce nie rozprzestrzenio si na lsk, tak jak nie ogarno Pomorza. Przyczyn byo wiele. Najwaniejsz wszake byo stanowisko Naczelnej Rady Ludowej, uzgodnione w tym wzgldzie ze stanowiskiem Komitetu Narodowego Polskiego, a po utworzeniu rzdu Pade-rewskiego take ze stanowiskiem naczelnych wadz Rzeczypospolitej Polskiej. Stanowisko to wyraao si w postanowieniu odczekania na decyzj konferencji pokojowej w sprawie wytyczenia granic midzy Niemcami i Polsk. Wszelkie wystpienia zbrojne mogy zdaniem Komitetu Narodowego Polskiego i Naczelnej Rady Ludowej utrudni prac dyplomatyczn zmierzajc do uzyskania jak najkorzystniejszych warunk�w pokojowych dla Polski. Rozejm w Trewirze z 16 lutego wiza rce wojskom wielkopolskim i uniemoliwia wszelk ich interwencj na rzecz lska, podobnie jak na rzecz Pomorza. Oznaczao to w praktyce zajcie pozycji wyczekujcych, co pozwalao Niemcom ochon z oszoomienia i wystawiao na pr�b cierpliwo lzak�w. Do zachowania cierpliwoci wzywa Korfanty w swej odezwie z 30 grudnia 1918 roku. Jednoczenie jednak przestrzega Niemc�w przed ekscesami i da natychmiastowego r�wnouprawnienia jzyka polskiego w szkoach i urzdach regencji opolskiej. Wezwanie to znalazo czciowy oddwik.

Niemniej wadze berliskie zarzdziy 13 stycznia stan wyjtkowy, a drobne ustpstwa na rzecz swobody uywania jzyka polskiego r�wnowayo z naddatkiem obsadzenie G�rnego lska przez sto siedemnast dywizj piechoty niemieckiej, przemianowan nawet dla niepoznaki na dywizj ochrony pogranicza.

Tymczasem Komitet Narodowy Polski zabiega o spraw lska u “Wielkiej Czw�rki" sprzymierzonych. Formalnie po raz pierwszy zgoszono roszczenia do caej Opolszczyzny w memoriale Erazma Piltza z 4 listopada 1918 roku, a wic jeszcze przed poddaniem si Niemiec. Sprecyzowanie tych roszcze nastpio w przem�wieniu Dmowskiego w Paryu 29 stycznia. Obszerne uzasadnienie zoono przed Komisj Cambona 28 lutego.

Komisja ta opara si na statystykach niemieckich z roku 1910. Jej orzeczenie byo zupenie wyrane: wikszo ludnoci Opolszczyzny przyznaje si do narodowoci polskiej, std na podstawie zasady samostanowienia G�rny lsk powinien przypa Polsce. W gr jednak wchodziy take inne wzgldy. Jednym z nich, przemawiajcym rzekomo przeciwko daniom polskim, by fakt, e lsk nie posiada polskiej tradycji pastwowej. Nie nalea do Polski w chwili rozbior�w. Std wysuwano argumenty, e lzacy

104

mog nie wiza pojciowo swej przynalenoci narodowej z pragnieniem zjednoczenia z pastwem polskim. Strona niemiecka, dc do wymuszenia decyzji plebiscytowej zamiast zwykego nakazu oddania G�rnego lska, wysuwaa te argumenty tego rodzaju, jak istnienie rzekomego patriotyzmu lokalnego lzak�w, jak ich dwujezyczno i nawyki kulturalne niemieckie. Najmocniejsze okazay si jednak argumenty gospodarcze. Nimi te g�wnie posuyli si Niemcy odpowiadajc na przedstawiony im 7 maja 1919 roku brulion traktatu pokojowego, wedug kt�rego caa Opolszczyzna przypa miaa Polsce. Niemcy twierdzili, e bez przemysu lskiego nie bd mogli zapaci odszkodowa wojennych na rzecz mocarstw zachodnich, gdy lsk wydobywa na przykad 22% wgla niemieckiego. Bez lska i jego surowc�w przemysowi Rzeszy grozi stagnacja, co pocignie za sob nieobliczalne konsekwencje gospodarcze.

Argumenty te przyja do wiadomoci delegacja brytyjska, cilej - wbrew zdaniu wasnych rzeczoznawc�w - premier Lloyd George. Pokona on op�r prezydenta Wilsona i Francji i przeforsowa decyzj plebiscytu. Twierdzi zreszt, e Polska ma doskonae w plebiscycie szans i e wygrawszy go rozbroi raz na zawsze pretensje niemieckie. Zar�wno Francuzi, jak i Amerykanie wypowiadali si sceptycznie na temat plebiscytu, twierdzc, e nacisk niemieckiej administracji i niemieckich pracodawc�w sparaliuje wol gosujcych. Niemniej klauzula o plebiscycie na lsku zostaa bez porozumienia z Polsk wstawiona do Traktatu Wersalskiego i delegacja polska, gorco protestujc, Traktat ten podpisaa.

Spowodowao to rozgoryczenie w caym kraju i opozycj przeciw ratyfikacji Traktatu Wersalskiego w Sejmie, podjt przez PPS i “Wyzwolenie". Traktat jednak ratyfikowano razem z artykuem 97, ustalajcym procedur plebiscytow. Procedura ta przewidywaa objcie zarzdu nad obszarem plebiscytowym przez Komisj Midzysojusznicz, wycofanie wojska, lecz nie policji i administracji niemieckiej, oraz swobod prowadzenia propagandy przez obie strony. Przepisem wyranie niekorzystnym byo dopuszczenie do gosowania kadego, kto si na G�rnym lsku urodzi, a nie tylko rzeczywistych jego mieszkac�w. Przy braku odpowiedniej kontroli przepis ten faworyzowa stron niemieck.

Reakcj spoeczestwa polskiego na lsku by 17 sierpnia wybuch powstania zbrojnego. Poprzedzi je strajk generalny.

Pierwsze powstanie lskie miao charakter symboliczny. Prace przygotowawcze Polskiej Organizacji Wojskowej trway zbyt kr�tko, by stworzy siy zdolne do opanowania kraju. Krwawe walki pod Paprocanami i Mysowicami nie przyniosy rezultat�w. Po kilku dniach powstanie upado i zaczy si represje.

Rzd polski nie m�g interweniowa zbrojnie na rzecz powstania, gdy oznaczaoby to pogwacenie podpisanego Traktatu i rzucenie wyzwania nie tylko Rzeszy niemieckiej, lecz i sprzymierzonym. Wpyn jednak na przyspieszenie przybycia Komisji Midzysojuszniczej na lsk. Od padziernika 1919 roku zacz si wic dla G�rnego lska okres przygotowa do plebiscytu. A take okres zbrojnego pogotowia obu stron.

Wsch�d: pocztek konfliktu

W styczniu 1919 roku opinia publiczna w Polsce upraszczaa sobie zagadnienia midzynarodowe. Uznanie rzdu Paderewskiego, przychylno, z jak wiat powita ukonstytuowanie si Sejmu Ustawodawczego jako suwerennej i demokratycznej wadzy pastwowej, wreszcie roztropne postanowienia Maej Konstytucji legalizujce stanowisko Naczelnika Pastwa w osobie J�zefa Pisudskiego z jednej strony uspokajao obawy co do bezporedniej przyszoci, z drugiej za napawao spoeczestwo optymizmem, wyraajcym si wiar, e potga mocarstw sprzymierzonych wesprze sabe siy Polski w obliczu nierozstrzygnitych problem�w zjednoczeniowych i granicznych. Optymizm ten by silniejszy na prawicy ni w ugrupowaniach lewicowych. Bo prawica, obdarzajc penym zaufaniem Komitet Narodowy Polski w Paryu, przeceniaa take jego moliwoci i wpywy. Bd podstawowy dotyczy w tym wypadku nie zagadnie zwizanych z wytyczeniem granicy z Niemcami, lecz caoksztatu spraw wschodnich.

Pilsudski, a z nim cz polskich polityk�w lewicowych, zwaszcza tych ze szkoy PPS, nie liczy ani na zrozumienie zagadnie Europy wschodniej wr�d kierownik�w pastw zachodnich, ani na ich konkretn pomoc dla polityki polskiej na tym kierunku. Decydujc si na konieczny dla Polski kompromis polityczny z Komitetem Narodowym i na powoanie rzdu Paderewskiego, przewidywa konieczno rozdzielenia polskiej polityki zagranicznej na dwa czony czy kierunki. Jeden mia dy do zabezpieczenia interes�w na zachodzie, drugi do znalezienia rozwizania politycznego w stosunku do ziem pooonych midzy polsk granic etniczn i granic etniczn osiedlenia rosyjskiego. M�wic inaczej, chodzio o przysze losy ogromnego pasa nierosyjskich terytori�w byego imperium car�w. Cz tych ziem wchodzia niegdy w skad Rzeczypospolitej polsko-litewskiej w granicach sprzed pierwszego rozbioru. Stanowi to mogo pewnego rodzaju punkt zaczepienia w rozumieniu prawa midzynarodowego. Nie by to pogld cakowicie wyzuty z praktycznego znaczenia politycznego. Rzd Lenina ogaszajc dekret z 28 sierpnia 1918 roku uniewani traktaty rozbiorowe w stosunku do Polski. Absurdem jest twierdzi, e wanie ten akt przywraca Polsce niepodlego. W sensie negocjacyjnym stanowi jednak niewtpliwie potwierdzenie ze strony Rosji, e nie ma ona tytuu prawnego do zajmowania ziem, kt�re przed rozbiorem Polski wanie do Polski, a nie do Rosji naleay.

Waniejsze od tego dekretu byo dobrowolne odstpienie nie tylko przedrozbiorowych ziem polskich i litewskich, ale znacznie rozlegej szych obszar�w, dokonane przez Rosj na rzecz Niemiec 3 marca 1918 roku w traktacie pokojowym w Brzeciu. Po kapitulacji Niemiec Lenin uniewani ten

106

traktat aktem jednostronnym w dniu 17 listopada 1918 roku. Take sprzymierzeni zachodni wyczyli z g�ry moliwo zachowania przez pobite Niemcy jakiejkolwiek czstki zawojowanych przez nie terytori�w na Wschodzie. Nakazali im jednak w punkcie dwunastym rozejmu i zawieszenia broni przeprowadza ewakuacj zajtych obszar�w Ober-Ostu dopiero na ich wyrany rozkaz.

Ten punkt umowy rozejmowej by cakowit fikcj - zar�wno pod wzgldem praktycznego wykonania, jak i koncepcji politycznej. Gdy o praktyczne wykonanie chodzi, Niemcy zaczli ewakuowa poszczeg�lne strefy swej okupacji na wasn rk i w porozumieniu bd to z rzdem bolszewickim, bd z miejscowymi namiastkami narodowych wadz pastwowych. Ju w grudniu 1918 roku wytworzya si sytuacja, w kt�rej postanowienia mocarstw zachodnich traciy wszelk moc praktyczn. Armia Czerwona maszerowaa na zach�d i lada chwila mogo nastpi zetknicie midzy ni a wojskiem polskim, i to nie na Biaorusi, lecz na Suwalszczynie lub na linii Bugu.

Rzd Lenina nie czyni w tym okresie tajemnicy ze swych zamierze. Rozkaz operacyjny wydany Armii Czerwonej nakazywa jej marsz do dolnego Bugu i Wisy dla wybicia sobie drogi na terytorium niemieckie w celu zbrojnego wsparcia rewolucji komunistycznej w Niemczech.

Pierwsze starcia armii polskiej i Armii Czerwonej nastpiy dopiero w lutym 1919 roku na terenie Nowogr�dczyzny. Prawie jednoczenie doszo do potyczek na Woyniu. W tym okresie, a zreszt i w poprzednich miesicach Polska nie uwaaa, e jest w stanie wojny z Rosj Sowieck. Przeciwnie - dya do jej uniknicia. Rzd Lenina by innego zdania i ju od grudnia 1918 roku, gdy wszed w ycie rozkaz o “Operacji Wisa".

Jest to oczywiste zaprzeczenie urzdowej wersji historiografii komunistycznej w ZSSR, PRL i gdzie indziej o “pokojowym" nastawieniu Lenina do nowo powstajcej Polski. W rzeczywistoci jego “nastawienie" wobec Polski ulegao zmianom jak w koowrotku, w zalenoci od koniunktury wewntrznej w Rosji i od nadziei na rozptanie rewolucji w innych krajach Europy, przede wszystkim w Niemczech.

Niepodlega Polska bya na drodze do Niemiec zawad. Jej usunicie, czyli podporzdkowanie rzdowi bolszewickiemu, byo celem niezmiennym.

I tak w styczniu 1919 roku “nastawienie" Moskwy ulego nowej zmianie. Poch�d Armii Czerwonej w gb Niemiec stawa si czasowo nieaktualny wskutek niepowodze rewolucji komunistycznej w Niemczech. Likwidacja Polski w tym nowym pooeniu bya dla szarpanej wstrzsami Rosji niedogodna. Rzd Lenina ograniczy wic swe cele polityczno-wojsko we na odcinku Polski do gwatownych i aktywnych protest�w przeciw wyzwoleniu zaboru pruskiego i do opanowania caoci Biaorusi i Litwy.

By to w por�wnaniu z poprzednim program minimalistyczny. Wr�d jego przyczyn wymieni naley fakt, e niepowodzenie spotkao komunist�w nie tylko w Berlinie, lecz przede wszystkim w Polsce. Ich jawne i gwatowne wystpienia przeciwko niepodlegoci pastwa polskiego nie mogy by popularne w polskiej klasie robotniczej, rozentuzjazmowanej niepodlegoci.

107

Co wicej spoeczestwo polskie opowiedziao si w wyborach do Sejmu Ustawodawczego za ustrojem demokratyczno-parlamentarnym.

Oceaiajc pooenie lepiej ni komunici warszawscy, kierownictwo rosyjskie skaniao si do przeczekania zej koniunktury w Polsce, wyzyskujc ten czas na zdobycie Biaorusi, Litwy i pastw batyckich. Std pr�by nawizania kontakt�w z rzdem w Warszawie przy jednoczesnym zajmowaniu coraz to dalszych obszar�w pomidzy Polsk a Rosj. W pierwszych dniach stycznia Niemcy wydaj wadzom bolszewickim Wilno.

Dylemat stajcy przed Polsk wymaga jakich rodk�w zaradczych - wytknicia sobie jakiej linii politycznej, kt�ra miaaby szans praktycznego wykonania. Podstawowe warunki bezpieczestwa wymagay odsunicia Armii Czerwonej od granic etnicznych Polski i od moliwoci jej zetknicia z pastwem niemieckim - obojtnie, czy czerwonym czy demokratycznym. Zwaszcza, e sabo si rewolucyjnych na Ukrainie tylko chwilowo zabezpieczaa Polsk od tej strony.

Trudno pooenia Polski okreli lapidarnie Pisudski w wywiadzie udzielonym po roku francuskiemu dziennikowi LEcho de Paris:

“W sprawach wschodnich jestemy zdani na wasne tylko siy, poniewa Europa nie wie, co robi. Anglia moe czeka, obmyla plany, przyglda si wypadkom. Moe nawet odnie jakie z tego korzyci. Lecz my, Polacy, jestemy ssiadami Rosji. I wszystko, co si nam moe przydarzy, zalee musi od naszej decyzji".

Konieczna wic bya wasna polska polityka wschodnia. Dla stworzenia podstaw pod t polityk nie wystarczay argumenty prawno-historyczne w rodzaju uniewaniania granic rozbiorowych. Naleao si dostosowa do rzeczywistoci narodowej i kulturalnej na obszarach midzy Polsk i Rosj. Lenin tworzy t podstaw w oparciu o sw teori samostanowienia narzucanego przez grupk komunist�w proletariatowi i wiodc do “federacji" z Rosj. Odpowiedzi polityczn na federalizm w wydaniu komunistycznym i rosyjskim m�g by tylko federalizm oparty na zasadach demokratycznego wyraenia woli zainteresowanych spoeczestw.

Powoujc si na deklaracje bolszewickie z okresu pertraktacji o pok�j brzeski Polska Partia Socjalistyczna pisaa do KC partii bolszewickiej w licie podpisanym przez Mieczysawa Niedziakowskiego 4 marca 1919 roku:

“Gdy o spraw granic chodzi, chcemy j zaatwi na podstawie samostanowienia ludnoci zamieszkujcej sporne terytoria, przede wszystkim na Litwie i na Biaorusi. Domagamy si wycofania wszystkich obcych wojsk z tych teren�w i przeprowadzenia natychmiastowych wybor�w w warunkach cakowitej swobody. Twierdzenie, e klasa robotnicza Litwy rzekomo ju wyrazia wol przyczenia si do Rosji na zasadzie federacji trzeba uzna za zwyk fikcj, gdy nie odbyy si adne swobodne wybory ani na Litwie, ani na Biaorusi".

108

List ten jest tylko jednym z wielu dokument�w dowodzcych, e lewica polska, a z ni oficjalna polityka rzdu polskiego, gosia take zasady samostanowienia i take szukaa rozwiza w koncepcji federacyjnej - podobnie jak rzd Lenina. R�nica polegaa jednak na treci, jak obie strony tym samym sowom nadaway. I ta r�nica wanie ley u podstaw polskiej polityki wschodniej tego okresu - ta r�nica bya przyczyn konfliktu zbrojnego midzy Polsk i Rosj.

A przynajmniej jedn z przyczyn. Bo waniejsze dla zorientowanych w wydarzeniach byy fakty ni deklaracje, kt�re - gdy o stron rosyjsk chodzi - speniay podw�jn rol: propagandowego przygotowania do tworzenia fakt�w dokonanych i znajdywania uzasadnienia dla fakt�w ju dokonanych.

Pierwsze starcie zbrojne midzy oddziaami polskimi i Armi Czerwon nastpio w rejonie Berezy Kartuskiej i na wsch�d od Grodna 17 lutego 1919 roku, w chwili gdy znikna zasona wojsk niemieckich, kt�ra umoliwia rzdowi bolszewickiemu rozpoczcie dziaa okupacyjnych ju w listopadzie roku poprzedniego. W lutym w rku rosyjskim byo ju i Wilno, i Misk, a dalszy marsz Armii Czerwonej prowadzi na Bug. Polska, ograniczona do terenu Kr�lestwa i Galicji Zachodniej, miaa si “dobrowolnie" poczy wzem federacyjnym z Rosj. Wol Polski miaa wyrazi KPRP - na mod “woli" Biaorusi i Litwy, gdzie Armia Czerwona usadowia “rzdy" zoone z kilkunastu Rosjan i miejscowych komunist�w. Take w Warszawie, gdyby j Armia Czerwona zaja, nie powinno by wikszych trudnoci z wprowadzeniem w ycie tej interpretacji “samostanowienia", jak wykada Stalin, �wczesny komisarz spraw narodowoci. Przypominamy j w skr�cie: “samostanowienie" jest wycznym przywilejem proletariatu robotniczego, “klasy posiadajce" cznie z 70% ludnoci chopskiej w Polsce, a 90% na Biaorusi, nie maj prawa wyraania swojej woli.

W styczniu 1919 roku pooenie - jak m�wilimy - ulego zmianie o tyle, e rewolucja komunistyczna w Niemczech bya ju pokonana. Nastpowaa zmiana taktyki. Naleao zachowa wsp�ln granic midzy Rosj i Niemcami przez opanowanie caej Litwy i pastw batyckich. Polska w ten spos�b oskrzydlona czeka by musiaa na okupacj rosyjsk do chwili okrzepnicia si Armii Czerwonej i ponownego wybuchu w Niemczech. Naleao wyczeka okazji, by m�c powr�ci do podstawowej koncepcji “zaniesienia do Europy rewolucji z zewntrz". Przeczeka - to znaczy upi czujno Polski, rozbroi jej nieufno wobec Rosji.

Dotykamy tu samego rdzenia polityki Lenina w stosunku do Polski. Przeczekanie wymagao zahamowania wystpie jawnie podajcych w wtpliwo prawo Polski do niepodlegoci. Rzd Lenina got�w by zatem pertraktowa z Polsk - tak, jaka ju istnieje, co wprowadzio zamieszanie w umysach komunist�w polskich. Oczywicie - pertraktowa nie tracc dogodnych pozycji strategicznych. A wic utrzymujc ile si da z terytori�w midzy Polsk a Rosj. Ile si da, a wic nie wszystko. Lenin nie waha si odstpowa potnych poaci ziemi nierosyjskiej, ilekro tego wymagaa taktyka. Got�w by to uczyni w zimie 1919 roku, jesieni tego roku, na

109

wiosn 1920 roku i po klsce pod Warszaw w Pokoju Ryskim. Lecz zawsze byo to ustpstwo tylko i wycznie taktyczne, do czasu uzyskania przewagi militarnej. Z chwil osignicia jej zapominano o ustpstwach i wracano do planu pierwotnego, zwykle w dw�ch fazach. Faza pierwsza to podejcie pod granice etniczne Polski i pozbawienie jej w ten spos�b moliwoci skutecznej obrony. Faza druga - opanowanie Polski waciwej.

Jaka w tym pooeniu moga by polityka pastwa polskiego?

Byy trzy moliwoci. Pierwsza - to rezygnacja z niepodlegoci, a nawet ze zjednoczenia Kr�lestwa i Galicji z zaborem pruskim w jeden obszar narodowy. Moliwo druga - ta miaa zwolennik�w - to zdanie si na dobr wol mocarstw zachodnich w nadziei, e wystpi w obronie Polski etnicznej. Wyb�r tej moliwoci oznaczaby tragiczne w skutkach przyczenie si do interwencji w wewntrzne sprawy rosyjskie po stronie kontrrewolucji, w interesie Rosji “biaej", take dla Polski niebezpiecznej, bo nie uznajcej niczego wicej ni autonomiczno Polski etnicznej. I wreszcie - moliwo trzecia; odsunicie Rosji - obojtnie, jakiej maci byaby to Rosja - od granic Polski. Cel ten mona byo osign tylko przy uyciu wasnej siy zbrojnej. Nie po to, by w drodze podboju doj do granic przedrozbiorowych, lecz po to, by umoliwi narodom zamieszkaym midzy Polsk i Rosj zdobycie niepodlegoci bez perspektywy jej natychmiastowej utraty w drodze “federacji" z Rosj. Zamiar ten odpowiada polskiej tradycji, a take polskim ambicjom.

Lecz nie cele dyktowane przez moralno czy ambicje zawayy na decyzji odepchnicia Armii Czerwonej od Bugu. Zaway przede wszystkim cel polityczny. Tym byo osabienie Rosji przez oderwanie od niej jak najwikszej czci podboj�w carskich po to, by odebra imperializmowi rosyjskiemu siy potrzebne do dalszej agresji. Rozumiano, e im dalej odsunie si Rosj od granic �wczesnych Niemiec, tym wiksze bdzie bezpieczestwo Polski. Jej polityka wschodnia zapocztkowana w roku 1919 nie bya krucjat przeciwko komunizmowi. Bya samoobron. Mona oczywicie dyskutowa nad tym, czy Polska miaa dostateczne siy, by m�c t polityk realizowa.

III

Pooenie na obszarach Litwy i Biaorusi zmuszao polski rzd do szybkiego dziaania bez ogldania si na przebieg narad w Paryu. Bo nieobecno Rosji na konferencji wersalskiej nie oznaczaa braku zainteresowania sprawami tej poaci Europy wr�d mocarstw zachodnich. Interesowa si nimi szczeg�lnie w�dz naczelny armii koalicyjnych, marszaek Ferdynand Foch. Nalea do ludzi, kt�rzy woleli, by dyktowa pok�j cesarskim Niemcom w Berlinie zamiast rozprawia nad nim przy paryskim stole konferencyjnym. Reakcj Focha na odchodzenie si niemieckich z frontu wschodniego bya propozycja natychmiastowego wysania 50 dywizji francuskich, brytyjskich, amerykaskich i innych spor�d si sprzymierzonych do

110

Europy wschodniej, by tam postawi tam pochodowi bolszewik�w, w oczekiwaniu na “p�niejsze" zaatwienie sprawy rosyjskiej. Wr�d wojsk tych miay si te znale dywizje armii polskiej we Francji. Zwolennikiem tej koncepcji by Roman Dmowski, widzc w niej nie tylko korzy polityczn w sensie midzynarodowym, bo oson przed Niemcami i bolszewick Rosj, lecz take spos�b podwaenia “monopolu wojskowego", jak go w jego otoczeniu nazywano, kt�rym de facto cieszy si Pisudski.

Wielka ekspedycja pomysu Focha okazaa si jednak nierealna. Nie tylko z powodu ogromnych trudnoci kwatermistrzowskich i transportowych. Take polityczne przetrzymywanie masy wojsk spieszcych si do demobilizacji po wyczerpujcej wojnie w imi obrony nie bardzo dla onierzy zrozumiaych interes�w byo projektem, kt�ry nie przeszedby pr�by ognia ani w parlamentach, ani w prasie kraj�w demokratycznych.

Oceni to bezbdnie Pisudski i przekona do swej myli Paderewskiego. Tumaczy mu w obecnoci Leona Wasilewskiego, e w tej chwili jest koniunktura na zatrzymanie bolszewik�w, czyli ich pochodu w gb Europy przez Polsk wasnymi tylko jej siami - a to przez tworzenie fakt�w dokonanych, kt�re bd zrozumiae i bd mogy liczy na aprobat caego Zachodu. Faktami tymi miay by: po pierwsze skuteczne odepchnicie nacierajcej Armii Czerwonej dostatecznie daleko od ziem polskich, by nie moga dotrze do Niemiec, a po drugie przeciwstawienie koncepcjom bolszewickim politycznej wizji prawdziwego samostanowienia narod�w z moliwoci tworzenia zwizk�w federacyjnych lub bez nich dla lud�w mieszkajcych midzy polskim a rosyjskim obszarem etnicznym.

Strona wojskowa zadania zostaa zaatwiona nie bez trudnoci, lecz przecie z penym powodzeniem. Na Wielkanoc 1919 roku wojska polskie zajy Wilno okupowane przez dwa kolejne rzdy bolszewickie. Po operacji wileskiej odby si szereg nastpnych na Biaorusi. Zajto i oddano otyszom Dzwirisk, w lipcu zajto Misk, w�wczas zwany litewskim czciej ni biaoruskim, potem umocniono si na linii g�rnego Dniepru i Berezyny z kilkoma wzami kolejowymi jako punktami kluczowymi. Na poudniu wojska polskie posuny si na Woyniu daleko ku wschodowi, tworzc take baz operacyjn w oparciu o Kamieniec Podolski i dziaajc wsp�lnie z Rumunami, majcymi wasne ukraiskie troski na Bukowinie i gdzie indziej.

Na linii tej wojska polskie stany, gdy ani Pisudski, ani jego przeciwnicy polityczni w Polsce nie zamierzali sucha nam�w alianckich, przede wszystkim francuskich, by maszerowa dalej. Strategicznie oceniano w Polsce odrzucenie wojsk bolszewickich na osignit lini za wystarczajce zabezpieczenie; politycznie zdawano sobie spraw, e dop�ki armia polska stoi na tej linii, niepodlego pastw batyckich cznie ze spierajc si z Polakami Litw jest zabezpieczona.

Operacje te odbyway si bez nadmiaru komentarzy przez cay czas pertraktacji pokojowych w Paryu i ustay dopiero w padzierniku 1919 roku, gdy cele strategiczne polskie w tej fazie polityczno-wojskowej zostay osignite. Bolszewicy zreszt, kt�rzy na przemian przechodzili okresy powodze i upadk�w na frontach swej wasnej wojny domowej, nie odpierali zbyt

111

stanowczo wojsk polskich, dop�ki trwali w przekonaniu, e Warszawa walczy o wasne tylko cele, nie dajc posuchu inspiracjom, by wzia decydujcy udzia w- zachodniej interwencji w wewntrzne sprawy rosyjskie. Inspiracji takich dalej nie brako, a wr�d inspirator�w by take Foch. W Paryu m�wiono wprost o uzbrojeniu penym sprztem i wyposaeniem pisetty-sicznej armii polskiej z zadaniem wyrczenia Zachodu w dziele interwencji. Nie byo przy tym jasne, czy chodzio o wskrzeszenie caratu, czy o odtworzenie liberalnej, lecz nacjonalistycznej republiki rosyjskiej, kt�ra przecie miaa zastrzeenia nawet do niepodlegoci Polski. Interwencja ta moga te ogranicza si do pomocy kt�remu z “biaych" genera�w rosyjskich.

Jednake od tej strony, gdy o postaw Polski chodzi, rzd Lenina czu si - i susznie - bezpieczny.

W obliczeniach tych si nie zawi�d. Polska nie zamierzaa bowiem popiera biaych genera�w carskich. Zawiodo si natomiast wiele czynnik�w na Zachodzie, w czym te szuka mona zmiany jego nastawienia do polityki Polski wobec Rosji, zmiany tak charakterystycznej, gdy por�wna entuzjastyczn niemal pierwsz faz do poowy 1919 roku z dalszymi miesicami czy z nastpnym rokiem. Zreszt mobilizacja si prorosyjskich na Zachodzie przeciwko myli o samostanowieniu narod�w midzy Polsk i Rosj odbya si szybko, bya sprawna i dobrze zgrana, cho - rzecz jasna - nie zgrana oficjalnie z podobn mobilizacj polityki i propagandy bolszewickiej. Tu bowiem, w tym zagadnieniu, a nie w posuniciach strategicznych, nawet niebywale wanych, tkwi klucz caego zagadnienia: tutaj wayy si losy i przyszoci narod�w wschodnioeuropejskich, tu krzyowaa si wizja przyszoci Pisudskiego z koncepcj komunistyczn i z brakiem zrozumienia zagadnie tej czci wiata w krajach Zachodu daleko od niej pooonych.

W swej odezwie do “mieszkac�w byego Wielkiego Kistwa Litewskiego" Pisudski nie obiecywa wiele i nie podejmowa konkretnych i szumnych zobowiza wszelkiego szczcia pod hasem “wskrzeszenia wietlanej, wsp�lnej przeszoci". Przede wszystkim politycy polscy, na pewno nie wszyscy, lecz ci co byli zorientowani w sprawach Europy rodkowo-wschod-niej wiedzieli, e “wsp�lna przeszo" bya kamieniem obrazy dla Litwin�w i e ci jak najmocniej chcieli si od niej odci w przyszych stosunkach, zwaszcza z Polsk. Wsp�lna przeszo chop�w biaoruskich i polskich, ziemian lub inteligencji tw�rczej te krya w sobie wicej znak�w zapytania ni pomylnych horoskop�w na przyszo. Zagadnie by legion, gdy nawet sprawa ludnoci ydowskiej tych ziem stwarzaa problemy, na kt�re nieatwo byo o odpowied. W tej sytuacji “Odezwa" Pisudskiego kada g�wnie nacisk na rzeczy naprawd istotne. Fragment jej brzmia:

“Kraj wasz od stu kilkudziesiciu lat nie zna swobody, uciskany przez wrog przemoc rosyjsk, niemieck, bolszewick - przemoc, kt�ra nie pytajc ludnoci narzucia jej obce wzory postpowania, krpujce wol, czsto amice ycie. Ten stan cigej niewoli, dobrze mi znany osobicie jako urodzonemu na tej nieszczliwej ziemi, raz nareszcie musi by zniesiony i raz wreszcie na tej ziemi, jakby przez Boga zapomnianej, musi zapanowa

112

swoboda i prawo wolnego, niczym nie skrpowanego wypowiedzenia si o deniach i potrzebach... Chc da wam mono rozwizania spraw wewntrznych, narodowociowych i wyznaniowych tak, jak sobie yczy tego bdziecie, bez jakiegokolwiek gwatu lub nacisku ze strony Polski".

Jednoczenie ustanowiony zosta Zarzd Cywilny w osobie generalnego komisarza cywilnego przy Zarzdzie Wojskowym Kres�w Wschodnich. Na stanowisko to mianowano Jerzego Osmoowskiego. Polska podejmowaa te uoietnic obrony wojskowej na wypadek nowego najazdu, nie rozcigajc jej zreszt w spos�b wyrany na ziemie pozostajce w bezporedniej administracji litewskiej. Utworzono nawet namiastk “litewsko-biaoruskich" si zbrojnych - naprz�d jako jedn, potem jako dwie dywizje tej wanie nazwy, oczywicie podlege operacyjnie wojsku polskiemu.

Odezwa Pisudskiego ograniczaa si do mieszkac�w byego Wielkiego Xistwa Litewskiego. Nie wspominaa wic nawet ogromu zagadnie ukraiskich, kt�re przecie musiay by g�wn koci niezgody midzy wizj przyszej Rosji leninowskiej a polskimi koncepcjami uoenia stosunk�w midzy Batykiem i Morzem Czarnym. Bya to wstrzemiliwo ze wszech miar wskazana i tak zostaa oceniona przez ludzi obradujcych w Paryu, kt�rzy - jak profesor Lord - naprawd rozumieli te zagadnienia. Z podobnych wzgld�w guchym milczeniem odpowiedziano w Warszawie na propozycj przewodniczcego komisji do spraw Europy wschodniej Cam-bona, by da Polsce woln rk a po granic pierwszego rozbioru, zwaszcza, e przecie uznali to take bolszewicy. Sprawy nie byy tak proste, a operowanie argumentami historyczno-prawniczymi wola rzd polski pozostawi na odpowiedni po temu czas.

9 kwietnia 1919 roku przyby do Parya Ignacy Paderewski, by uporawszy si z utworzeniem rzdu wystpi jako jeden z naczelnych przedstawicieli Polski na konferencji pokojowej. Drugi z nich - Roman Dmowski - nie aprobowa r�nych pocigni dokonanych ju w Polsce przez Pisudskiego w porozumieniu z Paderewskim. Do nich naleao ustanowienie Zarzdu Cywilnego w Wilnie i caa “gadanina" o federacjach, kt�rej Dmowski konsekwentnie przeciwstawia memoriay domagajce si po prostu inkorporacji ziem wschodnich jako niezdolnych do samodzielnego dziaania i mylenia. Polska miaa je w tym zastpi, i to w imieniu wasnym, dzielc si reszt obszar�w z Rosj - nie wiadomo jeszcze, jak. Natomiast Paderewski przyjeda z gotow recept demokratycznego uoenia stosunk�w, uzbrojony w odezw wilesk, nieformaln zreszt z punktu widzenia prawa, oraz w uchwa o bogosawiestwach idei federalnej podjt przez Sejm Ustawodawczy w Warszawie.

Witano go w Paryu z entuzjazmem, kt�ry udziela si po czci koncepcji idei federacyjnej na wschodzie Europy. Ale zaj si ni bliej nie byo ju komu, bo konferencja pokojowa wesza w wir zbijania kontrargument�w pokonanej Rzeszy niemieckiej, bronicej swego stanu posiadania kosztem przede wszystkim interes�w polskich.

Przez ten cay czas, dop�ki milionowe tumy nie powitay hukiem wiwat�w starego “tygrysa" Clemenceau przemawiajcego z balkonu paacu

113

wersalskiego, Rosja bolszewicka prowadzia na wschodzie Europy sw polityk fakt�w dokonanych z myl o odlegej, lecz realnej przyszoci. Przeciwstawiaa si jej Polska sw wasn wizj polityczn. Wczorajsze niegi? C� nad uimi rozmyla? Tak powie cynik. Wizja polska, wizja Pisudskiego nie ostaa si pod naciskiem historii. Czy jednak nie miaa adnej szansy? To inne pytanie, take wane, jeli do dziej�w ludzkich docza mona dzieje moralnoci midzynarodowej. I pytanie waniejsze: czy z polskiej wizji politycznej dla Europy rodkowo-wschodniej naprawd nic nie pozostao? Chyba tak nie jest.

� IV

W roku 1919 sympatia do rewolucji rosyjskiej - tam, gdzie w Polsce bya - ustpia powszechnemu przeraeniu. Wiadomoci o tym co si w Rosji dzieje szy teraz ogromn fal, a ich potwornego charakteru nie trzeba byo wzmacnia za pomoc propagandy czy wielogbnej plotki. Prawda bya gorsza ni wszelkie wyolbrzymienia. Pojawia si w caej Europie, lecz przede wszystkim w Polsce, sowo “bolszewizm" jako zagroenie wszelkiej kultury i wszelkiego adu - jako symbol bezprzykadnego terroru, ndzy i chaosu, a jednoczenie jako zapowied niebezpieczestwa dla niepodlegoci pastwowej .

W Polsce groza przed “bolszewizmem" rosyjskim siga gbiej. “Bolszewizm" czy si bowiem z pamici o imperializmie rosyjskim. Gdy Sejm przystpuje do pracy nad tworzeniem nowego ustroju, wojsko polskie ju bije si z Armi Czerwon na ziemiach pooonych tu przez miedz, ziemiach, kt�re w przekonaniu wielu Polak�w s historycznie polskie, a w przekonaniu innych zasuguj na prawo samostanowienia, lecz w adnym wypadku nie s czci Rosji. Nie bez znaczenia jest te fakt, e ofiar terroru komunistycznego na tych wanie ziemiach jest przede wszystkim ludno polska. A jeli nawet los ziemian, oficjalist�w czy lekarzy i urzdnik�w polskich w Misku lub Kijowie niepokoi ich krewnych czy znajomych w Warszawie lub Krakowie, lecz nie porusza chopa pod om czy Rzeszowem, to wiadomoci o walce z religi i o powszechnej ndzy pod rzdami “komisarzy" - jak to w�wczas potocznie nazywano - oburzaj i chopa, i robotnika.

Widmo “bolszewizmu" wzmacnia determinacj caego spoeczestwa polskiego, by do “bolszewizmu" u siebie nie dopuci. Jednoczenie jednak zagroenie zewntrzne wywiera hamujcy wpyw na rozw�j, zakres i kierunek reform spoecznych. Zupenie susznie Sejm nie odkada ich do zakoczenia rozwaa nad konstytucj pastwow. Bo s pod wieloma wzgldami waniejsze. Ustawodawstwo dotyczce opieki spoecznej i ochrony pracy Sejm uchwala jeszcze w poczuciu nieodzownoci tych reform, kt�re rzd zapocztkowa zanim Sejm zosta wybrany. Lecz pocztkowa w tym kierunku energia zaczyna ustpowa ostronoci i wahaniom, co odbija si najgorzej na reformie rolnej. �w duch ostronoci czy kompromisu powoduje zarzuty ze strony socjalist�w i ich odmow uczestniczenia w rzdzie koalicyjnym, gdy nie zapewnia on zwycistwa w walce klasowej o interesy robotnicze.

8 - Historia dwudziestolecia

114

Ostrono Sejmu, jego obawa przed pocigniciami zbyt radykalnymi jest w duej mierze reakcj na widmo “bolszewizmu" - reakcj nieuzasadnion, gdy widmo to grozi od zewntrz, a nie od wewntrz. Lecz szermuje nim coraz goniej prawica sejmowa, podczas gdy lewica stara si unikn wszystkiego, co by mogo wzbudzi w opinii podejrzenia o sympatie czy ch naladownictwa powszechnie znienawidzonych wzor�w rosyjskich.

Powoduje to cienie poszczeg�lnych stronnictw i pos�w do tak zwanego centrum sejmowego. Odchodz z prawicy, by nie znale si na froncie przeciwnym reformom, odchodz z lewicy, by nie dopuci do reform radykalnych. W cigu roku 1919 zmienia si ukad si w Sejmie. Ulega osabieniu prawica, od kt�rej odczaj si r�ne ugrupowania poczone dotychczas z Narodow Demokracj w Zwizek Ludowo-Narodowy. Powstaje przede wszystkim Chrzecijaska Demokracja, stronnictwo typowo centrowe. Take cz ugrupowa chopskich przechodzi z prawicy do centrum, inne do tego centrum przesuwaj si z lewicy. Rezultat jest taki, e na pocztku roku 1920 prawica ze 140 pos�w spada do 70 i do tej samej liczby ogranicza si lewica, oddajc centrum ponad 30 pos�w. Centrum zdobywa w ten spos�b bezwzgldn wikszo ponad 230 gos�w na og�ln liczb 400. Jest to z korzyci dla moliwoci powoywania rzd�w zoonych z fachowc�w bez wyranego oblicza politycznego.

Ale zo leao gdzie indziej. Owo “centrum" byo wynikiem kompromis�w i ukad�w. Nie reprezentowao adnej okrelonej myli politycznej, nie byo stronnictwem. czyo je w jeden blok gosujcych zrozumienie potrzeby tworzenia rzdu i przekonanie, e czasy, jakie Polska przeywa nie sprzyjaj zbyt radykalnym reformom. Wiadomo byo take, e gdy tylko nastan czasy spokojniejsze, koalicja centrowa ustpi miejsca innemu ukadowi, w kt�rym kade stronnictwo przystpi do walki o wasny program z bardzo ma szans jego przeprowadzenia. Potrzebne wic bd nowe kompromisy. Tak si sta miao ju przy uchwalaniu ustawy konstytucyjnej. Bdzie ona bezsprzecznie demokratyczna, lecz nie uwzgldni wszystkich potrzeb typowo polskich. Ugruntowujc parlamentaryzm, nie wytyczy jasnego kierunku reform strukturalnych. Nie zapobieganie te skutkom braku dowiadczenia politycznego wikszoci obywateli, kt�ry wyrazi si w zbytnim rozdrobnieniu pogldowym, utrudniajcym powstanie programu mogcego liczy na poparcie wikszoci w Sejmie i poza nim.

Pierwszy Sejm Ustawodawczy by pod tym wzgldem w lepszym pooeniu ni nastpne. By te jednolitym Sejmem polskim pod wzgldem narodowym. Zasiado w nim tylko 13 przedstawicieli mniejszoci narodowych - 11 yd�w i 2 Niemc�w. Inaczej bdzie w Sejmach nastpnych.

Po roku niepodlegoci

Miesice letnie 1919 roku przyniosy umocnienie pozycji Polski na arenie midzynarodowej. Niepewno, co przyniesie dzie nastpny, a jednoczenie

115

bolesne poczucie saboci ustpiy ocenom trzewi j szym. Wynikajce z nich wnioski nastrajay optymistycznie. Byo to tym cenniejsze, e przesanki, na kt�rycfe wnioski te opierano, zaliczy m�g kady obserwator do rzdu konkretnych j realnych osigni.

Nie stanowiy one co prawda pasma triumf�w, kt�re by kazay zapomnie o zawodach towarzyszcych powodzeniom. Przeciwnie, przegrane odczuwano bardzo bolenie. Lecz ogromny wybuch entuzjazmu po pamitnym dniu 11 listopada wyzwoli wr�d Polak�w dostateczny zas�b energii, by na przegrane nie odpowiada apati i zniechceniem, lecz przemyliwa nad sposobami odrobienia wasnych zaniedba lub przeciwstawienia si kadej grobie zewntrznej.

Wanie te dwie cechy charakteryzoway nastroje i wysiki narodu polskiego w pierwszym roku niepodlegoci. Z jednej strony niespoyta, zawadiacka moe, lecz niemniej jak najbardziej pozytywna wiara we wasne siy, z drugiej trzewa ocena sytuacji. Z nich wypywaa czujno i zrozumienie potrzeby dalszej wytonej pracy, a take gotowo ponoszenia dalszych ofiar z wasnego interesu materialnego.

Wyrazem tej gotowoci byo chtne wsp�dziaanie wikszoci narodu w dziele rozbudowy si zbrojnych. Instynktownie jak gdyby spoeczestwo polskie przywizywao najwiksze znaczenie do posiadania takiej siy zbrojnej, by moga ona podoa zadaniu obrony granic i poparcia de i interes�w narodowych, nawet gdyby Polska znalaza si w cakowitym odosobnieniu. Linia polskiej polityki zagranicznej stawaa si funkcj posiadania i waciwego uycia si zbrojnych. Nawet w rodowiskach, kt�re przed kilku jeszcze miesicami odnosiy si z cakowitym i naiwnym zaufaniem do sprzymierzec�w zachodnich, wymowa fakt�w nakazywaa rewizj dotychczasowych pogld�w. Przyczyn byo wiele. Jedn z nich by Traktat Wersalski. Jego tekst ostateczny, podyktowany Polsce w wikszym stopniu ni by dyktowany pokonanym Niemcom, powsta w trybie przypieszonym w ostatnich nieomal dniach paryskiej konferencji pokojowej. Dawa Polsce chwilowe przynajmniej zaegnanie groby wojny z Niemcami, kt�ra a do lipca 1919 roku wizaa najlepiej zorganizowane czci wojska polskiego, to jest armi wielkopolsk, a take nakazywaa trzymanie w zbrojnym pogotowiu czci si tworzonych tak ogromnym wysikiem organizacyjnym na terenie Kongres�wki. Niebezpieczestwo zbrojnego ataku niemieckiego na Wielkopolsk byo zupenie realne a do koca czerwca. Niemcy dysponoway jeszcze prawie milionow armi - czciowo zamaskowan pod takimi nazwami, jak Grenzschutz, Heimatschutz czy Sicherheitspolizei. Jej najwiksze skupienia istniay w rejonie Bydgoszczy i na Pomorzu, na lsku, a take na terenach Suwalszczyzny oraz na Litwie Kowieskiej i w krajach batyckich. Podpisanie Traktatu Wersalskiego nie zwalniao z obowizku czujnoci, zwaszcza wobec plebiscytowych postanowie dotyczcych lska, lecz dawao t przynajmniej rkojmi, e niemieckie wystpienie zbrojne przeciwko ziemiom Polsce przyznanym pocignoby za sob sankcje zbrojne ze strony zwyciskich mocarstw zachodnich. One te gwarantoway pokojowe przekazanie w rce wadz polskich przyznanego Polsce obszaru Pomorza.

116

Lecz na tym koczyy si korzyci Traktatu Wersalskiego. System bezpieczestwa midzynarodowego w ramach organizacji Ligi Narod�w by w najlepszym razie pieni przyszoci. W konkretnej chwili nie wzmacnia ani na jot bezpieczestwa Polski z tego przede wszystkim wzgldu, e nie przewidywa niczego, co by mogo osoni Polsk od wschodu.

Dla przyw�dc�w “biaej" Rosji - czy to Denikina, czy Koczaka, czy Sazonowa w Paryu - “Polska" bya “priwislinskim krajem", co najwyej obdarzonym jak autonomi, lecz majcym pozostawa w cisym przymierzu z Rosj i w cakowitej od Rosji zalenoci. Dla przyw�dc�w Rosji “czerwonej" Polska miaa by republik sowieck na mod Karelii lub Turkiestanu. Zachowanie wic cakowitej neutralnoci wobec toczcej si w Rosji wojny domowej stawao si pierwszym przykazaniem wschodniej polityki Polski. O nieprzejednanym stanowisku Denikina wobec Polski przekonay si misja wojskowa generaa Karnickiego i handlowa ministra Jerzego Iwanowskiego, obie wysane z Warszawy do Taganrogu w lipcu 1919 roku. Obaj wysannicy stwierdzili, e wszelka wsp�praca bdzie niecelowa, bo “biali" Rosjanie daj od Polak�w rezygnacji z popierania de wolnociowych narodu ukraiskiego i domagaj si te, by zarzd nad Wilnem Polska sprawowaa w imieniu Rosji. W tej sytuacji Naczelnik Pastwa odm�wi nawet lokalnego wsp�dziaania taktycznego na styku wojsk polskich i biaorosyjskich pod Mozyrzem.

Nie ulegaa r�wnie Warszawa naiwnym nadziejom Parya, e rzdy komunistyczne w Rosji legn w gruzy w cigu najbliszych miesicy. Wierzono, e rzd bolszewicki pogodzi si z istnieniem Polski niepodlegej. I chocia zar�wno w Sejmie, jak i w prasie zarysoway si daleko idce r�nice pogld�w, polityka wojskowa Naczelnego Wodza i Naczelnika Pastwa w jednej osobie nie budzia zastrzee. Zar�wno zwolennicy inkorporacji ziem zabuaskich na prawicy, jak i zwolennicy dopomoenia Ukraicom i Biaorusinom w wywalczeniu samodzielnoci narodowej doceniali potrzeb wysunicia wojsk polskich na Dwin, Berezyn i Dniepr, gdy wymagao tego bezpieczestwo pastwa bez wzgldu na to, czy zwyci w Rosji “biali" czy “czerwoni".

Ku zdumieniu wrog�w i przyjaci� wczesna jesie 1919 roku zastaa Polsk w pozycji mocnej. Staa si ona najwaniejszym czynnikiem politycznym w rodkowo-wschodniej Europie. Dopia tego wasnymi siami. Std traktowanie jej jako klienta mocarstw sprzymierzonych byo praktycznie niemoliwe. Mocarstwa fakt ten uznay.

Powodzenia armii polskiej, sigajcej ju p� miliona ludzi pod broni, z czego nieomal poowa bya zdolna do suby frontowej, podwayy te przekonanie, zwaszcza angielskie, e jedynie Niemcy s zdolne w razie zwycistwa bolszewickiego w rosyjskiej wojnie domowej stawi czoa marszowi rewolucji na zach�d. Miao to skutki praktyczne i to na kilku odcinkach. Po pierwsze, uatwiao starania o kredyty i pomoc materiaow tak bardzo Polsce potrzebn. Po drugie, skaniao mocarstwa zachodnie do bardziej sprawiedliwego stanowiska w cikiej walce plebiscytowej, zwaszcza o lsk. Mocarstwa sprzymierzone dopilnoway te ewakuacji wojska i wadz nie-

117.

mieckich z terenu wolnego miasta Gdaska. Jego utworzenie jako terytorium poddanego kontroli Ligi Narod�w i Polski jednoczenie, z uprawnieniami portowymi dla Polski oraz w granicach polskiego obszaru celnego byo najboleniejszym i najtragiczniejszym dla Polski postanowieniem traktatu pokojowego. Najwicej te wywoao goryczy.

Niemniej zbliajc si do pierwszej rocznicy odzyskania niepodlegoci nar�d polski patrzy w przyszo z ufnoci. Prawie kady dzie przynosi nowe wydarzenia, na og� pomylne. Poznaskie czyo si formalnie z reszt Polski. Likwidowaa si Naczelna Rada Ludowa jako odrbny rzd dzielnicowy. Cz jej agend przejmowao ministerstwo byej dzielnicy pruskiej, na kt�rego czele stan Wadysaw Seyda. Dokonao si uroczyste zjednoczenie wszystkich polskich formacji wojskowych w jednolite siy zbrojne, czego punktem kulminacyjnym byo spotkanie Pisudskiego z Halle-rem na Boniach Krakowskich. Sejm m�g si wykaza podziwu godnym dorobkiem w dziedzinie ustawodawstwa spoecznego, ochrony pracy i ramowych postanowie reformy rolnej. Fala strajk�w zaczynaa odpywa. Poprawia si z wolna tragiczna przed kilku miesicami sytuacja aprowiza-cyjna. Nie zwalczono ndzy i nie uzdrowiono gospodarki narodowej. Byo to niewykonalne w tak kr�tkim czasie, zwaszcza wobec trwajcego chaosu walutowego i budetowego. Zrobiono jednak bardzo duo we waciwym kierunku.

Co waniejsze, odsunito niebezpieczestwo wojny na wasnych granicach i na wasnym obszarze. Wiele te wskazywao na to, e uda si zakoczy wojn z bolszewikami zapewniajc ludnoci Litwy rodkowej i Biaorusi mono zadecydowania o swym losie opierajc si na sile wojskowej polskiej i na polskim Zarzdzie Cywilnym Ziem Wschodnich.

Mikaszewicze

Pod koniec sierpnia 1919 roku wojska polskie podeszy pod Poock i zdobyy twierdz Bobrujsk nad Berezyn. W cigu wrzenia dokonano szeregu poprawek linii frontu na Polesiu, Woyniu i Podolu, wysuwajc j na dalsze przedpole wzdu linii rzeki Sucz i rzeki Utyczy. Powodzenia letniej ofensywy polskiej odbiy si gonym echem w stolicach pastw zachodnich. Wzbudziy zaufanie do zdolnoci obronnej Polski na wypadek ponowienia bolszewickich pr�b wdarcia si si na teren Niemiec i w basen naddunajski. Tym samym osaba koncepcja przetrzymywania oddzia�w niemieckich na terenie otwy i Litwy kowieskiej. Oddziay te, w czciowej wsp�pracy z “biaymi" Rosjanami, uchodziy dotychczas za bardzo potrzebny element kordonowy przeciwko ekspansji rewolucyjnej. Ich istnienie niczego w rzeczywistoci nie zabezpieczao. Przeciwnie, byy zagroeniem dla niepodlegoci Estonii, otwy i Litwy. Rzd polski - zar�wno premier Paderewski,

118

jak i Naczelnik Pastwa Pisudski - domaga si stanowczo ich wycofania i rozbrojenia.

Pisudski przekona o susznoci swego stanowiska przede wszystkim Anglik�w, kt�rzy w podziale sfer wpyw�w zastrzegli sobie ziemie nadbatyckie. Argument strategicznego odsunicia Armii Czerwonej nad Dwin i Dniepr przem�wi Anglii do przekonania. Niemcom nakazano wykonanie postanowie Traktatu Wersalskiego, armia von der Goltza ewakuowaa otw i w dalszej kolejnoci Litw. Niepodlego otwy i Estonii zostaa w ten spos�b zabezpieczona, co umoliwio otyszom oczyszczenie swego terytorium take z wojsk bolszewickich.

Powodzenia wojenne Polski zawayy te na sytuacji w Galicji Wschodniej i na Ukrainie. Mocarstwa zachodnie akceptoway stan faktyczny powstay po klsce wojsk Ludowej Republiki Ukrainy Zachodniej. Paderewskiemu nie udao si co prawda uzyska zgody na inkorporacj Galicji Wschodniej. Sprzymierzeni stali na stanowisku tymczasowoci zarzdu polskiego, domagajc si zobowiza, kt�re by daway ludnoci ukraiskiej pewne minimum autonomii. Paderewski nie przeciwstawia si tym daniom zbyt gwatownie, bdc najprawdopodobniej przewiadczony o ich susznoci. Miao to spowodowa zacieky przeciwko niemu atak prawicy sejmowej, kt�ry przypieszy jego ustpienie ze stanowiska premiera, co nastpio 27 listopada. Upadek jego gabinetu by zreszt skutkiem og�lnej krytyki pyncej zar�wno z prawych, jak i z lewych aw sejmowych. We wrzeniu i padzierniku Paderewski utraci te sporo z wielkiego kapitau zaufania, jakim cieszy si w Paryu wr�d czonk�w Najwyszej Rady sprzymierzonych.

Przyczyn byo jego stanowisko w sprawach dotyczcych Rosji, zwaszcza Rosji “biaej". Na tym odcinku zaoenia polityki polskiej rozchodziy si cakowicie z planami i nadziejami ywionymi w stolicach zachodnich. Jesieni 1919 roku nawet premier Lloyd George, reprezentujcy dotychczas koncepcj wyczekujc i pr�bujcy nawiza stosunki handlowe i polityczne z rzdem bolszewickim, przechyli si na stron zwolennik�w obalenia rzd�w bolszewickich. Powstawao jednak, i to nie po raz pierwszy, pytanie: czyimi siami miao si to dokona i w czyim interesie?

Ku duemu niezadowoleniu sprzymierzonych Paderewski to wanie pytanie zada Radzie Najwyszej 3 wrzenia. Stwierdzi na wstpie, e Polska i nie chce, i nie moe prowadzi wojny z Armi Czerwon w nieskoczono. Nie widzi celu dalszego prowadzenia wojny zwaszcza w tym wypadku, gdyby powstaa moliwo porozumienia z rzdem Lenina. Co stanowio warunek takiego porozumienia? Nad tym Paderewski nie potrzebowa si zbyt dugo rozwodzi. Znana bya jego koncepcja federacyjna, bdca bardziej radykaln odmian koncepcji Pisudskiego. Obie nie byy dla nikogo tajemnic, gdy stanowiy przedmiot gorcych debat sejmowych i temat cigle powracajcy na amy gazet, nie tylko w Polsce.

Pisudski precyzowa zreszt swoj koncepcj take w rozmowach z dyplomatami zagranicznymi, przede wszystkim z Rumboldem, posem Wielkiej Brytanii w Warszawie, i z Percy Wyndhamem, p�oficjalnym reprezentantem politycznym rzdu brytyjskiego dla spraw batyckich. W rozmowach tych

119

Pilsudski stwierdzi, e polityczny cel Polski na wschodzie polega na zabezpieczeniu praw i aspiracji narodowych tych wszystkich narod�w podbitych przez Rosj carsk, kt�re na dalsze rzdy rosyjskie nad seb nie chc si zgodzi. Widzia w tym warunek adu i pokoju europejskiego oraz lepsz - nie m�wic ju o tym, e sprawiedliwsz - metod stworzenia r�wnowagi si midzy Rosj i Niemcami. “Polska" - m�wi Pisudski - “nie jest i nie chce by andarmem Europy. Ma zamiar broni tylko swoich interes�w i prowadzi tak polityk, jaka odpowiada jej racji stanu".

Rozmowy z Rumboldem i Wyndhamem wywoyway sporo niepokoju w Londynie i niepomiernie wikszy niepok�j w Paryu. Pisudski porusza bowiem take temat dla dyplomacji zachodniej w tym momencie najwaniej-szV, mianowicie spraw szans zwycistwa si kontrrewolucyjnych w rosyjskiej wojnie domowej. Naczelnik Pastwa polskiego i jego W�dz Naczelny m�wi o tych szansach z nietajonym sceptycyzmem. Dostrzega w rodowisku Denikina, Koczaka czy Wrangla brak konkretnej siy wojskowej i to pomimo odnoszonych sukces�w. Widzia przede wszystkim cakowit pustk ideologiczn i brak konstruktywnej myli politycznej. “Biaa" Rosja bya zwyk reakcj w najjaskrawszym carskim wydaniu, reakcj przede wszystkim spoeczn. Std zupeny brak poparcia ze strony mas chopskich nawet na terenach opanowanych przez oddziay “biaych" Rosjan. Gdy o moraln i humanitarn stron rosyjskiej wojny domowej chodzio, Pisudski stwierdza, e obie strony pastwi si nad ludnoci idc ze sob w zawody pod wzgldem okruciestwa i terroru. Dodawa, co byo faktem dobrze znanym, lecz niedocenianym na Zachodzie, e powodzenia wojskowe “biaych" byy moliwe tylko dziki pomocy materiaowej Francji czy Anglii.

W wietle tych owiadcze Pisudski, podobnie jak Paderewski, stawia konkretne pytanie: jaka jest polityka aliant�w wobec Rosji? Odpowied Rumbolda bya moe poprawna dyplomatycznie, lecz nie bya odpowiedzi polityczn. Ustami swego posa Wielka Brytania stwierdzaa, e polityki wschodniej dotychczas nie sprecyzowaa i e woli uzalenia j od rozwoju wypadk�w. Usysza w�wczas z ust Naczelnika Pastwa, e by moe Zach�d ma czas i widzi jak korzy w przewlekaniu sprawy, Polska natomiast czasu nie ma. Ma natomiast wasn myl polityczn, cakowicie niezgodn z zamiarami “biaej kontrrewolucji".

Nie byy to puste sowa.

Liczono zapewne w Paryu, podobnie jak w kwaterze g�wnej Denikina, e konsekwentne stanowisko polityczne Polski zostanie osabione lub zgoa obalone drog fakt�w. Przecie pomimo braku wsp�pracy wojskowej nawet na szczeblu taktycznym Polska bya w stanie wojny z Rosj bolszewick, z t sam armi i z tym samym rzdem, z kt�rym walczyli “biali" Rosjanie wspomagani w ten czy inny spos�b przez dwa mocarstwa zachodnioeuropejskie. W dodatku Polska odniosa ogromny sukces militarny. Jej ofensywa bya w penym rozmachu, a strategiczne wyzyskanie tego rozmachu wydawao si pokus nie do przezwycienia.

Zdawaa sobie z tego spraw r�wnie strona bolszewicka. Ponosia w tym okresie klski na wszystkich frontach. Denikin podchodzi pod Kursk,

120

Judenicz sta w odlegoci strzau od Piotrogrodu, Koczakowi na Syberii powodzio si gorzej, lecz i on stanowi powane zagroenie. Gdy Denikin twierdzi, e jedno uderzenie polskie skoordynowane z jego ruchem ku p�nocy przyniesie mu cakowite zwycistwo, Lenin szed w ocenie jeszcze dalej. Mia stwierdzi ju po wojnie, e gdyby sabiutkie siy estoskie dopomogy Judeniczowi, los jego rzd�w nad Rosj byby przesdzony.

Estoczycy nie pomogli Judeniczowi, gdy podobnie jak bolszewicy nie uznawa ich prawa do niepodlegoci. Dodajmy: do niepodlegoci ju wywalczonej i ugruntowanej, nie bez poredniej pomocy polskiej.

Polska te nie pomoga Denikinowi i nie daa sobie narzuci krucjaty przeciwko bolszewikom. Jej motywy byy oczywicie gbsze i skutki tej decyzji waniejsze.

Na przeomie wrzenia i padziernika po osigniciu kilku drobnych poprawek front polsko-bolszewicki zamar w bezruchu. Penym niepokoju, a niekiedy oburzenia indagacjom zar�wno w Sejmie, jak i w kuluarach dyplomatycznych, Naczelne Dow�dztwo polskie dawao odpowied powoujc si na konieczno organizacji ty�w, opanowania trudnoci komunikacyjnych, uzupenienia stan�w, reorganizacji armii, wyszkolenia nowo powoanych rocznik�w. Byo w tych odpowiedziach sporo prawdy, lecz nie caa prawda. Ostatecznie sama 14 dywizja wielkopolska stojca w Bobrujsku dochodzia bez wikszego trudu do Dniepru w licznych wyprawach rozpoznawczych. Na Biaorusi bolszewicy nie mogli przeciwstawi Polakom nawet porzdnej osony przedniego skraju swej pozycji obronnej.

Waciwe wytumaczenie przyczyn zawieszenia dziaa na froncie polsko--bolszewickim leao w zupenie innej ni wzgldy wojskowe dziedzinie. Toczyy si mianowicie rokowania pokojowe w miejscowoci Mikaszewicze na Polesiu woyskim po polskiej stronie frontu. Byy to rozmowy nieoficjalne. Strona polska otaczaa je tajemnic z kilku powod�w. Jednym z nich bya obawa przed rozptaniem nagonki prawicowej w Sejmie. Dla prawicy sejmowej rozmowy z rzdem bolszewickim byy czym w rodzaju zdrady narodowej. Zwaszcza e czyy si w pojciu oddanych stronnik�w Francji z obaw o zadranienie stosunk�w z tym wanie mocarstwem, kt�re znaczny odam polityk�w prawicowych darzy bezgranicznym nieomal zaufaniem. Innym powodem zachowywania tajemnicy bya uzasadniona obawa Pisudskiego, e bolszewicy pragn tylko wygra na czasie i e adna propozycja przez nich wysunita nie znajdzie pokrycia w faktach, za to kada zostanie wyzyskana propagandowo. Rozbudzenie nadziei na pok�j w zmczonym wojn spoeczestwie polskim mogo osabi wysiek nad dalsz rozbudow si zbrojnych. Tym wiksza za byaby gorycz, gdyby nadzieje zostay rozwiane po przewlekym okresie wyczekiwania na wyniki pozytywne.

“Maj by fakty, a nie puste sowa". Tak w skr�cie brzmiaa podstawowa instrukcja Pisudskiego dla Ignacego Boernera, kt�remu zleci prowadzenie rokowa. Jego partnerem - i w pewnym sensie inicjatorem rozm�w w Mikaszewiczach - by take Polak, reprezentujcy rzd bolszewicki. By nim Julian Marchlewski.

121

Jakie byy przesanki strony bolszewickiej, gdy uchwycia si okazji spotkania przedstawicieli Czerwonego Krzya obu walczcych ze sob pastw w celu om�wienia wymiany jec�w? Bo tak zason zastosowano dla rokowa.

Rosja bolszewicka znajdowaa si w bardzo cikim pooeniu strategicznym. Wojn z Polsk rozpocz rzd Lenina nie ukrywajc jej celu politycznego. Celem tym byo przeciwstawienie si polskiej koncepcji dopo-mbenia deniom wolnociowym narod�w niegdy podbitych przez carat, nad kt�rymi rzd bolszewicki chcia obecnie rozcign sw wadz. Na tym jednak cele wojenne Armii Czerwonej si nie koczyy. Zamierzenia polityczne szy dalej i obejmoway likwidacj w zarodku niepodlegoci pastwa polskiego.

Na przeomie roku 1918i 1919 zamierzenia te miay w przekonaniu rzdu bolszewickiego szans realizacji. W Piotrogrodzie, p�niej w Moskwie, wizano wiele nadziei z odruchami rewolucyjnymi w Niemczech, a take na Wgrzech. Zdawano sobie spraw, e orodki komunistyczne w tych krajach nie zdoaj opanowa wadzy inaczej ni przy pomocy rosyjskiego rzdu rewolucyjnego. Fizyczne zblienie si Armii Czerwonej ku rodkowi kontynentu europejskiego byo jedynym sposobem udzielenia tej pomocy.

Nowo powstaa przegroda terytorialna w postaci niepodlegej Polski bya wic g�wnym przedmiotem ofensywy propagandowej i militarnej rzdu bolszewickiego. W propagandzie starano si dziaa na niekorzy Polski, zakadajc gone i uroczyste protesty przeciwko jednoczeniu si z ni ziem zaboru pruskiego i twierdzc, e ziemie te zrosy si ju na zawsze z pastwem niemieckim pod wzgldem gospodarczym, kulturalnym i politycznym. Miao to rozbroi nieufno robotnik�w niemieckich w stosunku do komunizmu, jednoczenie za przez schlebianie nacjonalistycznym tendencjom pokonanych Niemiec usposobi je przychylnie do rzdu bolszewickiego.

Ten kierunek politycznej propagandy bolszewickiej wiza si cile z atakiem na samo istnienie niepodlegej Polski. Trwa on nieprzerwanie przez cay czas obrad paryskiego kongresu pokojowego i nie skoczy si po podpisaniu Traktatu Wersalskiego. Lenin nazwa ten Traktat “traktatem rozb�jnik�w i grabiec�w".

Nie mogo wic by i nie byo po stronie polskiej adnych zudze co do waciwych intencji rzdu bolszewickiego. Deklaracje o samostanowieniu narod�w wydawane przez Lenina oraz dekret Rady Komisarzy Ludowych z 29 sierpnia 1918 roku “uniewaniajcy rozbiory" nie miay adnego znaczenia, nawet propagandowego. Tym bardziej e towarzyszyy tym aktom interpretacje dodatkowe, wydawane z monotonn prawie regularnoci, w kt�rych prawo “samostanowienia" przyznawano jedynie przedstawicielom proletariatu".

Zniszczenie Polski i poparcie dla Niemiec, w mniemaniu Lenina dojrz-

122

ych do rewolucji, chciaa Rosja bolszewicka osign w drodze zwycistwa militarnego. Sytuacja nie rozwina si jednak po myli sztabu Armii Czerwonej i rzdu bolszewickiego. Wojska polskie stawiy Armii Czerwonej skuteczny op�r. Odrzuciy j. W tym samym czasie Rosja zrezygnowa musiaa ze swych nadziei zaniesienia rewolucji na teren Niemiec czy Czechosowacji. W Niemczech stumiono rewolucj krwawo i bezwgldnie, za co jednak Lenin rzdu Rzeszy nie potpi, upatrujc w nim ewentualnego sprzymierzeca w dalszej rozgrywce z Polsk.

Co istotniejsze, wojna domowa w Rosji przybraa rozmiary i obr�t zagraajcy utrzymaniu si u wadzy partii komunistycznej. W lecie i wczesn jesieni nie tylko w koach kontrrewolucjonist�w rosyjskich, lecz i we wspierajcych ich stolicach zachodnich uwaano upadek Moskwy za przesdzony.

Sam Lenin nie tai obaw. Zdawa sobie rzecz jasna spraw, e Pisudski i Paderewski prowadz polityk polsk, a nie wystpuj w roli narzdzia zachodniej Ententy. Wiedziano te w kierownictwie moskiewskim, e Polska nie zamierza pomaga “biaej" Rosji, dop�ki ta nie wyrzeknie si swych carskich tradycji “jednej i niepodzielnej". Lenin ba si za to dw�ch ewentualnoci. Pierwsza polegaa na rym, e Polska postanowi wykorzysta zar�wno swe zwycistwo, jak i trudne pooenie wewntrzne Rosji dla wystpienia w roli arbitra przemawiajcego z pozycji siy. W�wczas mogaby podyktowa swe warunki kadej ze stron walczcych o wadz nad Rosj. Ewentualno druga polegaa na niebezpieczestwie ustpstw politycznych ze strony “biaych" Rosjan i udzieleniu Polsce pomocy materiaowej i wojskowej przez rzdy zachodnie w zamian za “zaprowadzenie w Rosji porzdku", by uy modnego w�wczas okrelenia dziennikarskiego.

Std zgoda Lenina na pokojow inicjatyw Juliana Marchlewskiego. Marchlewski jako przyw�dca Socjaldemokracji Kr�lestwa Polskiego i Litwy zwalcza ide niepodlegoci Polski, zwaszcza za przeciwstawia si deniom wolnociowym zaboru pruskiego. Lecz z drugiej strony nie kry si ze sw polskoci i mia wr�d Polak�w znajomych i przyjaci�. Na wiosn musia ucieka z Niemiec. Umoliwiono mu przejazd przez Polsk i przeprowadzono go przez lini frontu. Ju wtedy zapewne dojrzewaa w nim myl pogodzenia si z rzeczywistoci, jak bya niepodlega Polska, choby po to, by pozwoli rzdowi bolszewickiemu skupi siy potrzebne w walce z kontrrewolucj wewntrzn. Pierwsze wstpne rozmowy z kilkoma urzdnikami polskimi przeprowadzi w lipcu. W padzierniku otrzyma daleko idce penomocnictwa od Lenina i polecenie wyzyskania dla pertraktacji pokojowych pobytu misji rosyjskiego Czerwonego Krzya w Mikaszewiczach. Przyby tam 6 listopada i rozpocz rozmowy z Ignacym Boernerem. Jednoczenie nastpio przerwanie dziaa zaczepnych wojsk polskich przeciwko Armii Czerwonej.

W instrukcji dla Boernera Pisudski stwierdza, e swe wasne cele na wschodzie Polska ju osigna. Moe wic zawrze pok�j pod warunkiem zaprzestania nie tylko dziaa wojennych ze strony bolszewickiej, lecz take wyraenia przez rzd bolszewicki zgody na samostanowienie ludnoci Biaorusi i Ukrainy. Stawia te wyranie spraw trwaoci ewentualnego porou-

123

mienia. Z g�ry zastrzega si przeciwko deklaratywnym owiadczeniom w typie propagandowym.

W (jdpowiedzi na owiadczenie Marchlewskiego, e Lenin upowani go do “rozmawiania we wszystkich sprawach, kt�re wyniky lub mog wynikn midzy Polsk a RSFRR", Boerner zakomunikowa mu warunki wstpne waciwych pertraktacji pokojowych. A mianowicie: oddziay Armii Czerwonej cofn si 10 kilometr�w od linii frontu, rzd bolszewicki zobowie si nie prowadzi agitacji politycznej na terenie Polski, Armia Czerwona przestanie napiera na oddziay ukraiskie atamana Petlury i odda Dyneburg wojskom otewskim.

Marchlewski po powrocie z Moskwy przywi�z zgod na dwa pierwsze warunki. Natomiast nie uzyska wyranej zgody na pozostae. Lenin twierdzi, e s to sprawy wybiegajce poza zakres wzajemnych stosunk�w polsko--rosyjskich.

Pisudski jednak rozm�w nie zerwa. Powt�rzy jedynie dwa odrzucone warunki. Boerner dodawa w jego imieniu, e Polska nie bdzie prowadzi “pertraktacji za wszelk cen".

Warunek dotyczcy Dyneburga by zreszt o tyle nieistotny, e jego zdobycie przez otysz�w i wsp�dziaajce z nimi dywizje polskie byo i tak przesdzone. Natomiast sprawa zaprzestania dziaa przeciwko wojskom Ukraiskiej Republiki Ludowej bya spraw zasadnicz. Oznaczaoby to w rzeczywistoci uznanie prawa narodu ukraiskiego do stanowienia o swym losie. Bez spenienia tego warunku cala koncepcja ideologiczna polityki polskiej ulegaby zwichniciu za wtpliw korzy pokanej zdobyczy terytorialnej na Biaorusi. Na tym polegay “fakty", jakich domaga si od Lenina Pisudski. Otrzymywa tylko sowa. Bo pertraktacje toczyy si dalej. Marchlewski przebywa w Mikaszewiczach do 22 grudnia. Lecz nie rozmawia ju z Boernerem, kt�remu Pisudski rozm�w zakaza, dop�ki Lenin nie wyrazi zgody na warunki podstawowe. Bez nich Polska pokoju zawrze nie chciaa. Naraaaby si na cakowite zerwanie z mocarstwami zachodnimi, kt�re si pokojowi opieray, nie uzyskujc w zamian adnych moliwoci prowadzenia dalszej polityki wyzwoleczej w stosunku do Ukraic�w.

W grudniu jednak Denikin zamiast spodziewanego marszu na Moskw by w odwrocie, Koczak by pokonany, a oddziay Judenicza pod Piotro-grodem w rozsypce. Pok�j z Polsk przesta by dla rzdu bolszewickiego spraw ycia lub mierci. Lecz pozosta hasem propagandowym pozwalajcym mu wygrywa na czasie. W Mikaszewiczach cel ten rzd bolszewicki osign tylko poowicznie wskutek oceny jego zamiar�w przez stron polsk.

III

Wiadomoci o pertraktacjach midzy Boernerem i Marchlewskim przeciekay do wiadomoci opinii polskiej oraz do stolic zachodnich. Tre ich oraz podstawowe warunki strony polskiej nie byy jednak znane. W tym wzgldzie Pisudski dotrzymywa umowy wstpnej midzy dwiema stronami,

124

kt�re uznaway, e dochowanie tajemnicy ley we wsp�lnym interesie. Lenin i komisarz spraw zagranicznych Cziczerin podkrelali w�wczas, e Polska w �wczesnej sytuacji midzynarodowej nie moe zawiera formalnego pokoju z Rosj bolszewick, gdy z jednej strony narazi j to na natychmiastowy konflikt z zachodnimi rzdami koalicji i z Rad Najwysz, z drugiej za strony moe wywoa niechtn reakcj k� prawicowych w Sejmie.

Po upadku gabinetu Paderewskiego 13 grudnia powsta nowy rzd o charakterze centrowym pod przewodnictwem Leopolda Skulskiego. W sejmowej komisji spraw zagranicznych natomiast utrzymao si przewodnictwo Stanisawa Grabskiego i przewaga Narodowej Demokracji. Miao to due znaczenie, i to z dw�ch powod�w. Komisja sejmowa gotowa bya uzna lini frontu polsko-bolszewickiego na Biaorusi i Ukrainie za ostateczn granic midzy Polsk i Rosj. Pokrywaa si ona z grubsza z tak zwan “lini Dmowskiego" opracowan w czasie konferencji pokojowej i pomylan jako najdalej wysunita rubie polskich pretensji terytorialnych na wschodzie. Lecz tu wanie powstawaa r�nica pogld�w midzy zwolennikami inkorporacji i koncepcji federacyjnej reprezentowanej przez Pisudskiego i Paderewskiego. Koncepcja federacyjna gosia zasad, e przedrozbiorowe ziemie polskie na wsch�d od zwartego obszaru polskiego osiedlenia maj prawo wypowiedzie si dobrowolnie o swym przyszym losie. Zadaniem pastwa polskiego jest zabezpieczy im mono dokonania wyboru w drodze plebiscytu. Ten cel polityczny sprecyzowaa uchwaa Sejmu Ustawodawczego ju 4 kwietnia 1919 roku. Paderewski powt�rzy j imieniem Polski 5 czerwca przed Rad Najwysz. Pisudski powoywa si na ni stale zar�wno w rozmowach z posem angielskim Rumboldem w Warszawie, jak i z wysokim komisarzem koalicji przy rzdzie biaorosyjskim MacKinderem, a take w wypowiedziach publicznych - midzy innymi w Wilnie w kwietniu i w Misku w sierpniu 1919 roku. Powtarza je te na uytek opinii zachodniej w licznych wywiadach udzielanych korespondentom prasy francuskiej, angielskiej i amerykaskiej. Tym samym koncepcja plebiscytowa bya zobowizaniem midzynarodowym pastwa polskiego. Jednoczenie za tumaczya w spos�b nie pozostawiajcy wtpliwoci wojskowe cele Polski.

Fakt ten by powszechnie znany zar�wno w koach “biao"-rosyjskich, jak i w rzdzie bolszewickim, a take na Zachodzie.

Na tej przesance politycznej osnute byy podstawowe warunki pertraktacji w Mikaszewiczach. Zgoda na nie mogaby stworzy realne podstawy pokoju. Gdyby rzd Lenina wyrazi na nie zgod, Polska gotowa bya pok�j zawrze nie ogldajc si na naciski mocarstw zachodnich i przechodzc do porzdku nad utrat tak jej potrzebnej pomocy gospodarczej i dostaw materiaowych. Byby to �w zesp� “fakt�w", o kt�rych m�wi Pisudski Boernerowi, a Boerner Marchlewskiemu, odcinajc si tym samym od wer-balizmu, niejasnych deklaracji i tym podobnych sposob�w grania na zwok. Lecz rzd Lenina wola gra na zwok. Gdy wskutek tego pertraktacje w Mikaszewiczach zakoczyy si niczym, postanowi potrzebn mu zwok zdoby dalszymi wysikami o charakterze propagandowym, ujtymi wszake w ksztat dziaania politycznego.

125

Czas by rzdowi bolszewickiemu potrzebny dla konsolidacji wewntrznej i dla zbudowania silnej maszyny wojskowej, kt�ra pozwoliaby na ponowne podjcie ofensywy poprzez Wis z punktem docelowym nie w Warszawie, lecz w centrum Europy. Moment tego rodzaju nastpi mia w marcu 1920 roku. Wybuch w�wczas w Niemczech tak zwany “pucz Kappa" - pr�ba zamachu si skrajnie prawicowych. Przeciwko niemu nastpia gwatowna reakcja robotnicza w postaci strajku generalnego, nad kt�rym piecz i przyw�dztwo obj usiowali komunici. Powtarzaa si zatem sytuacja z grudnia 1918 roku. Rewolucja w Niemczech znowu moga utorowa Armii Czerwonej drog do serca Europy.

Nawet przewidujc, e zgodnie z “dialektyk" kady traktat z Polsk zostanie zerwany w korzystnym dla Rosji momencie, rzd bolszewicki nie chcia si zgodzi na podstawowy polski warunek pokojowy, mianowicie na uznanie zasady samostanowienia narod�w, na przyznanie prawa do niepodlegoci Biaorusinom i Ukraicom. Plebiscyt w granicach Polski przedrozbiorowej byby wydarzeniem tak doniosym historycznie, e pozbawiby propagand bolszewick atut�w, jakimi posugiwaa si w urabianiu opinii Zachodu nie gorzej, a raczej znacznie lepiej ni czynili to przedstawiciele “biaej" reakcji. Na przeomie roku 1919 i 1920 dziedziczya Rosja “czerwona" kapita bdnych poj i faszywych ocen zbudowany na Zachodzie wysikiem “biaych" Rosjan. Denikin by pokonany. Resztki jego wojsk spyway ku Krymowi. W Londynie i w Paryu rozwieway si nadzieje na szybkie “uporzdkowanie" spraw rosyjskich. Nadzieje te budziy niech do Polski. Raz dlatego, e odmawiaa wmieszania si do rosyjskiej wojny domowej po stronie “biaych" i dla obrony interes�w kapitalizmu, zwaszcza francuskiego. Po wt�re dlatego, e zaprzeczaa wanoci zasady “jednej i niepodzielnej" Rosji, goszc zamiast niej koncepcj wolnoci tych narod�w, kt�rych praw i potrzeb nie uznaway ani Rosja, ani Zach�d.

Koncepcja wolnociowa reprezentowana przez Polsk nie znajdowaa ani poparcia, ani zrozumienia. Godzono si co najwyej na jej zastosowanie wobec ju wyzwolonych i zwyciskich w wojnie z Armi Czerwon pastw nadbatyckich, to jest wobec otwy, Estonii i Finlandii, z tym e podobnie jak Polska powinny one - zdaniem Francji - trwa z broni u nogi w ramach “kordonu sanitarnego" wok� Rosji bolszewickiej.

Konkretnym skutkiem tych pogld�w byy uchway Rady Najwyszej z 7 i 13 grudnia 1919 roku. M�wiy one o “zarzdzie polskim" na wsch�d od jej granic, kt�rych w dalszym cigu nie okrelano, lecz odegnyway si od plebiscytu i od przyznania praw do samostanowienia Biaorusinom i Ukraicom. W wypowiedziach publicznych polityk�w, w artykuach prasowych, w deklaracjach wiecowych nazywano ich “Rosjanami", a ich ziemi “Rosj". Propaganda komunistyczna podniecaa rzecz jasna te pogldy i umacniaa fasze historyczne i demograficzne, oskarajc jednoczenie Polak�w o “imperializm", o “reakcyjne pr�by ochrony obszarnik�w i buruazji". Innymi sowy, oskarano pastwo polskie o ch inkorporowania ziem biaoruskich, ukraiskich czy litewskich.

W Warszawie sejmowa komisja spraw zagranicznych skaniaa si ku

126

inkorporacji, udzc si, e polityka inkorporacyjna, bdca w istocie rozbiorem ziem biaoruskich i ukraiskich, prdzej czy p�niej zadowoli zainteresowan ludno i e Rosja nie bdzie miaa ani siy, ani ochoty na wznowienie ofensywy przeciwko Polsce. W cigu kilku tygodni nastpio w Warszawie przejcie od postawy bezwzgldnej wrogoci wobec rzdu bolszewickiego do bdnego pogldu, e cele Polski w wojnie z nim ju zostay osignite. Gdy pogoski o pertraktacjach mikaszewickich witano okrzykiem “zdrada", propozycje Cziczerina z 22 grudnia, Lenina i Trockiego z 28 stycznia i Kalinina z 5 lutego przyjmowano za dobr monet.

Propozycje te przekazywano z Moskwy do Warszawy drog radiow. W powodzi goosownych zapewnie o pokojowych zamiarach, o bezsprzecznym prawie Polski do niepodlegoci, Rosja proponowaa ni mniej ni wicej tylko inkorporacj przez Polsk ziem wschodnich a do linii tysic sieset-kilometrowego frontu po Berezyn i Sucz. W razie zgody Polski na pok�j na tych wanie warunkach korzyci dla Rosji byyby ogromne. Warto je wyliczy.

Przede wszystkim oznaczaoby to pogrzebanie idei samostanowienia narod�w biaoruskiego i ukraiskiego, wykrelenie ich istnienia i ambicji z ludzkiej pamici.

Po wt�re wystawiaoby na szwank czysto intencji politycznych Polski. Inkorporacja dawaaby argumenty wrogom Polski pomawiajcym j o imperializm i reakcyjno.

Po trzecie osabiaoby Polsk od wewntrz i od zewntrz. Bo nastpi by musiaa demobilizacja, a przynajmniej wstrzymanie rozbudowy polskich sil zbrojnych. Jednoczenie za rzdy zachodnie wstrzymayby wszelk dla niej pomoc gospodarcz jako kar za zawarcie pokoju z rzdem Lenina, a by moe odm�wiyby przychylnego stanowiska wobec zbliajcego si plebiscytu na G�rnym lsku. Utrzymanie tej dzielnicy przy Niemczech byo jednym z g�wnych cel�w politycznych rzdu Lenina. Podobnie mogoby si byo sta z Pomorzem.

I wreszcie - dawaoby Rosji �w bezcenny czas potrzebny na przygotowanie ofensywy. O pretekst do niej rzd bolszewicki nie musiaby si troszczy; wystarczaby manifest jakiej kom�rki komunistycznej w Misku, Wilnie czy Piotrkowie.

W odpowiedzi na propozycje Cziczerina strona polska stwierdzaa gotowo zawarcia pokoju, z tym jednak, e domagaa si cakowitego przekrelenia traktat�w rozbiorowych, formalnie przecie ju przez Rosj uniewanionych. Polega to powinno jednak na konkretnym uznaniu prawa ludnoci zainteresowanych obszar�w do swobodnego powzicia decyzji o swym przyszym losie. Probierzem bya tu niewtpliwie nie tyle sprawa Biaorusi, ile sprawa Ukrainy. Po pokonaniu Denikina Rosja zaja Kij�w i wprowadzia tam wasny rzd komunistyczny Rakowskiego. Nie zaprzestaa dziaa przeciwko wojskom Petlury i rzdowi Ukraiskiej Republiki Ludowej. Polska rzd ten uznawaa i wojskom ukraiskim udzielaa schronienia za lini frontu. Uwaaa rzd Ukraiskiej Republiki Ludowej za jedyne przedstawicielstwo Ukraic�w, chociaby tylko tymczasowe. Komisja spraw zagranicznych po

127

pewnych wahaniach popara tekst odpowiedzi polskiej. Z kadym dniem bowiem docieray do Polski wiadomoci o przygotowaniach wojennych Czerwonej Armii f kierunkiem ataku na zach�d. W marcu 1920 roku Armia Czerwona osigaa getowo bojow, a zapowiedzi rewolucyjne w Niemczech sprawiay, e rzd Lenina uzna dalsz gr na zwok za zbyteczn.

Po stronie polskiej wiedziano ju, e rodkami politycznymi nie uda si dalszej wojnie zapobiec. Wycigano tez z tego logiczne konsekwencje wojskowe i polityczne.

Przed wznowieniem wojny

Spokojnie, cho ze zrozumiaym napiciem ledzono w Warszawie kolejne pocignicia rzdu Lenina na szachownicy walki propagandowej przeciwko Polsce. Gdy jeszcze w styczniu i w lutym sejmowa komisja spraw zagranicznych gotowa bya dawa wiar haaliwym bolszewickim deklamacjom o gotowoci zawarcia pokoju, w marcu 1920 roku nastr�j ten zacz ustpowa zniecierpliwieniu. Zar�wno wr�d entuzjast�w pertraktacji pokojowych rekrutujcych si z aw prawicy sejmowej, jak i wr�d szerokich k� spoeczestwa tak bardzo zmczonego wojn i zaprztnitego bolesnymi kopotami codziennego ycia pojawiao si coraz wicej wtpliwoci co do szczeroci intencji rzdu Lenina. Wtpliwoci te miay swe r�do w mgawicowoci owiadcze Cziczerina, Trockiego, Kalinina i pomniejszych osobistoci rosyjskich wadz partyjnych i pastwowych.

Propozycje Cziczerina ani nie wypowiaday si na temat przyszej granicy polsko-rosyjskiej, ani nie poruszay sprawy przyszych stosunk�w midzy obydwoma pastwami. day jedynie zawieszenia broni na linii frontu i rozpoczcia rokowa bez adnego porzdku dziennego. Innymi sowy dyy do przewleczenia ulubionego przez Lenina i bardzo dla Rosji wygodnego stanu “ani wojny, ani pokoju" a do momentu, gdy Armia Czerwona osignie zdecydowan przewag nad wojskami polskimi i bdzie moga uderzy w kierunku na Wis oraz przez Wis na teren Niemiec.

Zamiary te nie byy oczywicie tajemnic dla Naczelnika Pastwa, dla sztabu g�wnego i dla rzdu polskiego. Nie uchodziy te uwagi obserwator�w mocarstw sprzymierzonych i to nie tylko wojskowych. W angielskiej Izbie Gmin Winston Churchill, �wczesny minister wojny, odpowiadajc na interpelacj jednego z pos�w podawa dokadne liczby koncentracji wojsk rosyjskich za frontem biaoruskim. M�wi, e w cigu stycznia i lutego siy te wyrosy z 80 do 134 tysicy. Z waciw sobie dokadnoci wyjania, e chodzi o “bagnety i szable" pierwszej linii, z czego naleao wnosi, e cao si siga 400 tysicy ludzi. Dodawa, e wszystko wskazuje na przygotowania do wielkiej ofensywy przeciwko Polsce. Std - zdaniem Churchilla - rzd polski, a zwaszcza tak wielki znawca Rosji jak Pisudski, maj sporo racji nie

128

dowierzajc pokojowym wypowiedziom bolszewickim. Czyni te susznie nie chcc si wdawa w rokowania o nieokrelonym celu.

Churchill by raczej odosobniony w swej rzeczowej ocenie sytuacji. Oficjalne stanowisko rzdu brytyjskiego formuowa przecie Lloyd George, przemieniony z nieubaganego wroga komunizmu w zwolennika nawizania stosunk�w handlowych z rzdem bolszewickim. Rozbienoci i brak jasno okrelonej polityki wr�d pastw sprzymierzonych opisywa najlepiej pose Stan�w Zjednoczonych w Warszawie Hugh Gibson w swych raportach do Waszyngtonu. Gdy Anglicy namawiaj Polak�w, by prowadzili pertraktacje, Francuzi wywieraj na nich nacisk, by rokowa nie prowadzili, utrzymujc jednoczenie “sta obron" na swej linii frontu. Nie obiecuj jednak adnej pomocy - ani politycznej, ani wojskowej czy gospodarczej. Wosi z kolei - pisa Gibson - namawiaj Polak�w do wznowienia dziaa zaczepnych. W tej sytuacji - zdaniem Gibsona - Polacy s w rzeczywistoci zdani tylko i wycznie na wasne siy.

Tak te byo w istocie, o czym wiadczy take podr� polskiego ministra spraw zagranicznych Stanisawa Patka do stolic zachodnich dla wybadania reakcji na ewentualne pertraktacje pokojowe z rzdem Lenina. Jakby w odpowiedzi na jego misj Rada Najwysza sprzymierzonych uchwa z 27 lutego zalecaa Polsce “defensyw" jako waciw polityk i strategi. Nie obiecywaa adnej pomocy, a na dobitk owiadczaa, e rzdy zachodnie nie sprzeciwi si pokojowi z Rosj, lecz ani go nie zamierzaj gwarantowa, ani te same “nie mog nawiza stosunk�w z rzdem sowieckim, gdy maj na uwadze bardzo ze w tym wzgldzie dowiadczenia".

Defensywa - czyli trwanie na pozycjach staego frontu - bya dla Polski koncepcj nie do przyjcia. Przyczyny wyjania Pisudski w wywiadzie udzielonym prasie ju po wznowieniu dziaa wojennych. M�wi midzy innymi, e utrzymanie staego frontu obronnego dugoci tysica kilometr�w od Batyku a po Ukrain przekraczao siy maej armii polskiej, niedostatecznie uzbrojonej i niedoszkolonej. Front stay oznacza fortyfikacje. Cay polski tabor kolejowy nie m�gby przewie nawet drutu kolczastego potrzebnego na zasieki na przedpolu. Nie m�wic ju o tym, e nigdzie tyle tego drutu nie mona by zdoby.

Oczywicie zasieki nie byy podstawow przesank decyzji wojskowych. Wywiad polski dziaa bardzo sprawnie. Na podstawie dostarczanych przez niego danych sztab g�wny w Warszawie orientowa si nie tylko w dyslokacji oddzia�w Armii Czerwonej i w postpach dokonywanej za frontem koncentracji, lecz take w planach operacyjnych naczelnego dow�dztwa rosyjskiego. Gdy 20 stycznia Rosja moga przeciwstawi siom polskim wszystkiego 4 dywizje, 20 kwietnia zgrupowaa ju 20 dywizji piechoty i 3 dywizje kawalerii na bezporednim zapleczu. Na tyach koncentroway si dalsze dywizje piechoty i armia konna Budionnego, cigana z frontu walczcego z zepchnitymi na Krym resztkami biaych wojsk Denikina pod wodz generaa Wrangla. Ju w lutym dowiadczony sztabowiec carski na subie bolszewickiej, genera Szaposznikow, opracowa plan kampanii ofensywnej

129

przeciwko Polsce. Zosta on aprobowany 10 marca na konferencji pod przewodnictwem naczelnego wodza Armii Czerwonej Kamieniewa. Plan ten przewidywa uderzenie na Polsk przez Biaoru siami trzech lub czterech armii. Dwie armie miay zachowywa si obronnie na ukraiskim, czyli woysko-podolskim odcinku frontu, paraliujc jak najwicej si polskich, by w miar postp�w ofensywy p�nocnej przej do natarcia w kierunku na Galicj i dalej przez Bug na Lubelszczyzn.

Wedug pierwotnych przewidywa sztabu polskiego strona bolszewicka moga zakoczy koncentracj w maju. Z tym e po wyruszeniu ofensywy moga j zasila wieymi siami i uzupenieniami, kt�re podniosyby stany bojowe do prawie 700 tysicy ludzi. W pocztkach kwietnia zaczy jednak napywa bardziej alarmujce wiadomoci. Koncentracja bolszewicka odbywaa si szybciej. Szybciej te postpowaa mobilizacja nowych si. W dodatku polepszao si z dnia na dzie wyposaenie Armii Czerwonej, g�wnie wskutek ogromnych zdobyczy sprztu francuskiego i angielskiego, porzuconego przez rozbite wojska Denikina i Koczaka.

Sytuacja w sensie wojskowym stawaa si z kadym dniem groniejsza. Siy polskie take wzrastay, a zajcie Pomorza bez zbrojnego oporu ze strony Niemiec pozwalao na skierowanie znacznych rezerw na front wschodni. Niemniej w dyspozycji Naczelnego Wodza byo wszystkiego 18 dywizji, z czego tylko 14 w pierwszej linii. Nie wszystkie byy wypr�bowane w boju, bardzo niejednolite byo ich uzbrojenie, szwankowaa praca sztab�w, zwaszcza na porednich szczeblach dow�dztw armii. Co waniejsze, trudno byo marzy o dalszej rozbudowie wojska w tempie podobnym do bolszewickiego. Na przeszkodzie stawa nie tylko niedostatek uzbrojenia i sprztu, lecz po prostu brak ludzi. Z kadym dniem szala przechylaaby si na korzy nieprzyjaciela.

Zdawa sobie z tego dobrze spraw Lenin. Na dziewitym zjedzie komunistycznej partii Rosji 29 marca przesta czyni tajemnic z narastania bolszewickiego potencjau wojennego, a take z jego przeznaczenia. Oto jego sowa:

“Wiemy, e kady miesic przynosi nam gigantyczny wzrost si. Siy te nie przestan wzrasta... Mamy przed sob formaln propozycj pokojow przedstawion przez Polak�w. Musimy sobie stanowczo powiedzie, e bez wzgldu na propozycje pokojowe nie odrzucamy moliwoci wojny. Std nasze wysiki pokojowe powinny postpowa r�wnolegle z wytonym przygotowaniem do wojny".

Trudno o wyraniejsze odkrycie kart. Lenin m�g sobie na nie pozwoli, gdy nie zaskakiwao to ju nikogo. Czy rzeczywicie mia przed sob konkretne polskie propozycje pokojowe? Przecie �wczesna propaganda komunistyczna na Zachodzie utrzymywaa, e Polacy na pokojow inicjatyw rosyjsk odpowiadaj milczeniem. To samo stanowisko zaja p�niej historiografia sowiecka. Lenin jednak nie kama. Wiedzia, jakie s warunki pokoju przedstawione przez stron polsk. I z g�ry je odrzuca. Odrzuca przede wszystkim danie, by o tym czy na Ukrainie rzdzi ma Dyrektoriat

9 - Historia dwudziestolecia

130

Ukraiskiej Republiki Ludowej czy fikcyjna Ukraiska Republika Rad decydowali tylko i wycznie Ukraicy, gdy dokonaj wolnych i powszechnych wybor�w do wasnej Konstytuanty.

Warunki polskie uchwalia sejmowa komisja spraw zagranicznych w porozumieniu z rzdem. Nie obyo si bez sprzeciw�w Stanisawa Grabskiego, szczeg�lnie nieprzyjaznego Ukraicom. 23 kwietnia ustpi on ze stanowiska przewodniczcego komisji. Na jego miejsce obrano przyw�dc Polskiej Partii Socjalistycznej, Ignacego Daszyskiego.

Dwa dni przedtem Polska uznaa formalnie rzd Ukraiskiej Republiki Ludowej, a kilka dni p�niej zawara konwencj wojskow z naczelnym wodzem ukraiskich si zbrojnych, atamanem Semenem Petlur. Uczynia to w chwili, gdy rzd Lenina rozwia ostatnie zudzenia co do swych intencji pokojowych.

Nastpio to na tle drobnego z pozoru incydentu, jakim bya tak zwana sprawa Borysowa. Pooony na linii frontu polsko-rosyjskiego Bory s�w zosta upatrzony przez stron polsk na miejsce rokowa pokojowych. Zakomunikowa to Cziczerinowi Patek 27 marca. Std Lenin mia formalne prawo owiadczy na dziewitym zjedzie partii, e ma przed sob polskie propozycje pokojowe. Patek proponowa take 10 kwietnia jako dzie rozpoczcia rozm�w. Nie byo to ju na rk stronie bolszewickiej. Wygodniejsza znacznie bya dotychczasowa sytuacja, w kt�rej mona byo gosi, e Polska nie chce pertraktowa. A jednoczenie wykacza przygotowania do ofensywy wojennej. Cziczerin odm�wi wic zgody na spotkanie w Borysowie. Zamiast Borysowa proponowa do wyboru kilka miast, cznie z Tallinnem w Estonii i z Londynem, gdzie delegacji bolszewickiej w og�le by nie dopuszczono.

Lecz strona polska z r�wnym uporem obstawaa przy Borysowie. Istotnie byo to miejsce wygodne, zwaszcza komunikacyjnie. Nie ulega jednak wtpliwoci, e rzd polski nie sprzeciwiby si adnemu innemu miejscu spotkania, gdyby nie posiadane informacje o majcej lada chwila nastpi ofensywie Armii Czerwonej. Borys�w jako miejsce spotkania paraliowaby ,, moliwo zaskoczenia wojskowego. Pooony w samym centrum frontu biaoruskiego, byby objty zawieszeniem broni. Utrudniaoby to dziaania czwartej, pitnastej i szesnastej armii bolszewickiej, kt�re wanie koczyy koncentracj. Z drugiej za strony nie wizaoby rk dywizjom polskim na froncie poudniowym, to znaczy na Ukrainie. Stay one w pogotowiu jako jedyny skuteczny spos�b ubiegnicia agresywnych plan�w bolszewickich.

Spory o Borys�w jako miejsce spotkania obu delegacji przewlekay si przez trzy tygodnie kwietnia. Rozwiay si resztki nadziei, jakie m�g jeszcze ywi Naczelnik Pastwa polskiego co do szczeroci intencji rosyjskich. Depesze i owiadczenia Cziczerina ani na chwil nie wstrzymay napywu dywizji rosyjskich na lini frontu. Midzy obydwoma sztabami toczya si gra mylowa o wiele waniejsza od jaowych przygotowa pertraktacji pokojowych. Gra toczya si o dnie i godziny. Toczya si o inicjatyw operacyjn. Jest ona zawsze atutem wojennym. Dla strony sabszej, jak bya Polska, uchwycenie inicjatywy stanowi mogo jedyny ratunek.

131

J�zef Pisudski inicjatyw t uchwyci. 25 kwietnia, ubiegajc wojska bolszewickie, ruszya ofensywa polska na froncie ukraiskim. Miano j nazwa ),wypraw kijowsk".

Sojusz z Ukrain

Polska ubezpieczaa swe stanowisko w sprawie Galicji Wschodniej w drodze ukadu o charakterze midzynarodowym. Nie zawieraa go z wadzami Zachodnio-Ukraiskiej Republiki Ludowej, lecz z rzdem Ukrainy Naddnieprzaskiej, na kt�rego czele sta de facto Semen Petlura. Ukad wstpny, zawarty ju 24 maja przez premiera Paderewskiego z przedstawicielem Ukraiskiej (Naddnieprzaskiej) Republiki Ludowej Kurdynowskim nie zosta wszake ratyfikowany przez adn ze stron i posuy jedynie jako ramowa wytyczna do dalszych pertraktacji.

Pooenie Petlury i Ukrainy Naddnieprzaskiej byo bardzo cikie. Skoczy si okres powodze w walce na dwa jednoczenie fronty, to znaczy przeciwko wojskom Denikina i przeciwko Armii Czerwonej. Armia Petlury zostaa zepchnita na Podole i na Woy, w pobliu linii obsadzonej przez wojska polskie.

Byy premier Zachodnio-Ukraiskiej Republiki Ludowej Petruszewicz znalaz si tymczasem na kr�tko w Kamiecu Podolskim. Szuka nowych rozwiza. Klska wojskowa w wojnie z Polsk skonia go do zmiany dotychczasowego stanowiska. Zwtpiwszy w przychylno sojusznik�w zachodnich, godzi si na poddanie resztek swych wojsk rozkazom Denikina. Zapewne bra za dobr monet zapewnienia biaych emigrant�w rosyjskich, e po zwycistwie nad bolszewikami nowa “biaa" Rosja dostanie take Galicj Wschodni, kt�r Polacy dzier tymczasowo. Petruszewicz sdzi, e “biaa" Rosja da Ukraicom w Galicji Wschodniej wicej ni im da zechce Polska.

Tym samym jednak powica bez zastrzee los Ukrainy Naddnieprzaskiej. Jego drogi rozchodziy si definitywnie z drogami Petlury. Dla Petlury porozumienie z Rosj, obojtnie czy miaa ni by Rosja “biaa" czy “czerwona", oznaczao przekrelenie nie tylko ukraiskich ambicji pastwowych, lecz take zagad narodow. By w tym przekonaniu konsekwentny. Nie ulega naciskom aliant�w zachodnich, gdy skaniali go do porozumienia z De-nikinem. Nie mia si zreszt czego spodziewa w Paryu, skoro traktowano go cigle jako jednego z “przeciwnik�w bolszewizmu", lecz odmawiano uznania jego rzdu i - co waniejsze - podkrelano uporczywie, e “zagadnienie ukraiskie" jest wewntrznym zagadnieniem rosyjskim. Take i teraz, gdy los bratniej Republiki Ludowej Zachodniej Ukrainy by przesdzony, Petlura nie widzia powod�w, by z ni razem zaprzepaszcza wszelk nadziej. Decydowa si na jedyne moliwe rozwizanie: byo nim zawarcie sojuszu z Polsk, odnoszc si, podobnie jak on sam, z r�wnym niedowierzaniem do Denikina jak do bolszewik�w.

Zreszt Denikin zakoczy take sw�j sezon powodze, kt�re tyle nadziei

132

wywoyway w Paryu i w Pradze. Jego armia bya w odwrocie pod naciskiem Armii Czerwonej. Strzelcy Siczowi z armii galicyjskiej, kt�rzy poddali si pod jego rozkazy, pozostawieni sami sobie na Podolu poddali si z kolei dwunastej armii bolszewickiej, by po kilku miesicach przej na stron Petlury. Jedynie byy dow�dca armii zachodnio-ukraiskiej, genera Omelja-nowicz-Pawenko, nie zaprzesta walki partyzanckiej, przedarszy si na Zadnieprze, zgodnie z rozkazami Petlury. Wasne oddziay Petlury walczyy z coraz wikszym trudem w wskim pamie midzy oddziaami bolszewickimi i polskimi. Z Polakami zaprzestay walki w pocztku wrzenia. W grudniu Semen Petlura wraz z rzdem Ukraiskiej Republiki Ludowej przekroczy polsk lini frontu i otrzyma gocin w Chmielniku. W Warszawie rozpoczto pertraktacje nad sojuszem wojskowym i politycznym midzy Rzeczypospolit Polsk i Ludow Republik Ukraisk.

Sojusz, zawarty 21 kwietnia 1920 roku, podpisa ze strony polskiej kierownik MSZ Jan Dbski, ze strony ukraiskiej Andrej Lewyckyj. Konwencj wojskow podpisano po kilku dniach. Dokumenty te uznaway Dyrektoriat Ukraiskiej Republiki Ludowej za jedyny penoprawny rzd ukraiski. Ukraina rezygnowaa z pretensji do Galicji Wschodniej i do Woynia po rzek Styr. Polska ustpowaa Ukrainie wszelkie prawa do ziem na wsch�d od tej linii, lecz tylko do polskiej granicy przedrozbiorowej. By to punkt bardzo istotny. Oznacza, e w dziaaniach wojennych Polska nie przeduy swej pomocy dla Ukraic�w poza Dniepr, w myl zasady, e uznaje prawo ludnoci do samostanowienia o swym losie w granicach Polski przedrozbiorowej, lecz e tylko w tych granicach gotowa jest ludnoci tej broni przed najazdem rosyjskim. Polska udzieli koniecznej pomocy dyplomatycznej i materiaowej rzdowi ukraiskiemu. Jego administracja obejmie natychmiast w posiadanie te ziemie ukraiskie, kt�re ju si znalazy bd te znajd si we wadaniu wojska polskiego. Konwencja wojskowa przewidywaa pomoc w organizowaniu i uzbrojeniu armii ukraiskiej oraz zasady wsp�dziaania operacyjnego.

Postanowienia traktatu i konwencji wojskowej wprowadzono natychmiast w ycie. Orodek szkoleniowy w Brzeciu zdoa w kr�tkim czasie uformowa ukraisk dywizj piechoty i szereg mniejszych oddzia�w, zoonych po najwikszej czci z jec�w wzitych w czasie wojny w Galicji Wschodniej. Formoway si te i reorganizoway wojska ukraiskie na Podolu.

Traktatowi towarzyszyo ogoszenie dw�ch odezw. Jedn, skierowan do “mieszkac�w Ukrainy", podpisa Pisudski, drug - “do Narodu Ukrainy" - Petlura. Czytamy na jej wstpie: “Dotychczas nar�d ukraiski walczy sam, dzisiaj bezprzykadne czyny naszego powicenia znalazy oddwik w sercach wolnego ju narodu polskiego".

Spor�d zapalczywych krytyk traktatu polsko-ukraiskiego zasuguje na uwag zdanie Reszetera, autora “Rewolucja Ukraiska"; “Traktat ten by cakowitym pogwaceniem odwiecznej tradycji wrogoci panujcej w stosunkach polsko-ukraiskich". Trudno o wikszy komplement!

Niewtpliwie wyrzeczenie si Galicji Wschodniej nie byo dla Petlury decyzj atw. Z jej te powodu spotkay go wyrazy potpienia ze strony

133

ukraiskich “maksymalist�w". Z innych powod�w traktat krytykowaa prawica polska - najgoniej Stanisaw Grabski. Jego zdaniem Ukraina nie bya warta zadranienia stosunk�w z Rosj bolszewick. Lecz oceniajc spraw obiektywnte przypomnie trzeba, e w chwili podpisywania traktatu z Ukrain wojna polsko-bolszewicka trwaa ju od roku, a wszelkie pr�by zawarcia pokoju nie daway rezultat�w. Traktat z Ukrain by przy tym zawierany w jak najbardziej odpowiednim momencie.

Krytyka p�niejsza, zar�wno polska jak i zachodnia, stawiaa zarzut stronie polskiej, e przeliczya si w swych rachubach na wpywy Petlury we wasnym narodzie i e pomagajc mu zaangaowaa si ryzykownie w “wypraw kijowsk". Ostateczny wynik wojny by jednak dla Polski zwyciski. Przegrali j niestety tylko sojusznicy ukraiscy. Rzd Petlury mia po prostu za mao czasu, by okrzepn w kraju spustoszonym, szarpanym wstrzsami spoecznymi, gdzie ludno stracia zaufanie do kogokolwiek, z wasnym rzdem wcznie. Nie brak dojrzaoci “pastwowotw�rczej" Ukraic�w by przyczyn niepowodze organizacyjnych rzdu Petlury, lecz zbyt kr�tki czas, jaki mia do dyspozycji.

Take niekt�re sformuowania traktatowe pozostawiay duo do yczenia. Pomylano wprawdzie o klauzuli r�wnouprawnienia dla Ukraic�w w granicach Polski i dla Polak�w w granicach Ukrainy, lecz jednoczenie wspomniano bardzo og�lnie o zabezpieczeniu polskich interes�w gospodarczych, co w umysach podejrzliwych mogo oznacza tylko jedno: powr�t na Ukrain wielkiej wasnoci ziemskiej Polak�w. Nie wydaje si, by byo to czyimkol-wiek zamysem, na pewno nie byo zamysem Petlury, lecz budzio obawy, zrcznie wyzyskane przez wrog�w porozumienia polsko-ukraiskiego.

Zar�wno Pisudski, jak i Petlura interpretowali tre traktatu w ten spos�b, e po zabezpieczeniu Kijowa i dostatecznie duych poaci Ukrainy prawobrzenej rzd ukraiski zacznie dziaa zupenie samodzielnie. Pisudski wyraa pogld, e rzecz Konstytuanty ukraiskiej jest postanowi o stosunku Ukrainy do innych ni Polska ssiad�w, to znaczy o stosunku do Rosji. Nie bra te na Polsk ciaru wspomagania Ukrainy, gdyby zechciaa odzyskiwa ziemie pooone za Dnieprem przy uyciu siy. Strona polska zabezpieczya si wic starannie przed ryzykiem zbyt dalekiego zaangaowania.

Po zwycistwie polskim pod Warszaw bolszewicy szli w rokowaniach pokojowych na jak najdalsze ustpstwa. Obstawali tylko przy jednym - tym mianowicie, by delegacja polska uznaa Ukraisk Republik Rad za kontrahenta na r�wni z Rosj. Dopiero po pewnym czasie przypomnieli sobie take o sowieckiej Biaorusi.

Obiektywny wyrok historii brzmie moe tylko tak: Polska porzucia w Traktacie Ryskim swego sprzymierzeca. Inn jest spraw, czy moga postpi inaczej i czy powinna bya prowadzi dalej wojn, tym razem nie w obronie wasnej, lecz dla dotrzymania przymierza z Petlura. Jest to pytanie, kt�re pozostawiam bez odpowiedzi.

Wyprawa kijowska I

S dwa aspekty wyprawy kijowskiej, rozpocztej przez 9 polskich i 2 ukraiskie dywizje 25 kwietnia 1920 roku. A mianowicie aspekt wojskowy i polityczny. Oczywicie istniaa midzy nimi wsp�zaleno, przy czym sukces strategiczny lub jego brak decydoway o powodzeniu celu politycznego. Niemniej popenia bd, kto przypisuje zbyt wiele wagi jednemu z nich, lekcewac drugi.

Bdu tego nie ustrzega si take niezalena i bezstronna historiografia. Co waniejsze, popeniaa go wsp�czesna opinia. Nie tylko na Zachodzie, gdzie znajomo spraw tej czci Europy bya - najdelikatniej powiedziawszy - mglista, wskutek czego posugiwano si prymitywnymi uproszczeniami w formuowaniu sd�w. Take w Polsce prawdziwe lub pozorne niepowodzenia wojskowe na Ukrainie wywoay pytk w swej krytyce reakcj k� prawicowych, kt�re pod wpywem koncepcji geopolitycznych Romana Dmowskiego i innych przyw�dc�w widziay idea polskiej polityki wschodniej w podziale ziem ukraiskich midzy Polsk i Rosj. Obojtnie jak Rosj, gdy w przekonaniu na przykad Stanisawa Grabskiego kada Rosja chtniej si zgodzi na istnienie wzgldnie silnej Polski, nawet ze znacznie ku wschodowi wysunit granic, ni na penetracj idei wolnociowych, ukraiskich czy biaoruskich, wr�d ludnoci przedzielajcej swym obszarem zasiedlenia ziemie etniczne polskie od ziem etnicznie rosyjskich.

Tok rozumowania prawicy polskiej znajdowa ze zrozumiaych powod�w do wierne odbicie w propagandowych zaoeniach polityki bolszewickiej. Subtelnoci tej nie dostrzegano ani w stolicach zachodnich, ani na prawicowych awach Sejmu Ustawodawczego w Warszawie. Przyjmowano i tu, i tam za dobr monet tak zwane kompromisowe propozycje rosyjskie, kuszce ustpstwami terytorialnymi na rzecz Polski za cen wyrzeczenia si “idei federacyjnej".

Termin ten utar na oznaczenie kierunku politycznego, nad kt�rym pracowa Pisudski, a kt�ry tak entuzjastycznego wyznawc znalaz w osobie Paderewskiego.

Termin ten wymaga wszake korektury, na kt�r po upywie przeszo p� wieku atwiej si jest zdoby w oparciu o bardziej beznamitn analiz fakt�w. Federacyjno w postaci cilejszych zwizk�w politycznych i gospodarczych z Polsk obejmowaa w koncepcji Pisudskiego Litw rodkow. Pierwotnie myla o caej Litwie. Lecz oceni trzewo zacito modego nacjonalizmu litewskiego na mudzi i Kowieriszczynie i got�w by - by uy jego wasnych s�w - “nie le tam, gdzie nas nie chc", ograniczajc tym samym koncepcj federacyjn do Wileriszczyzny, to jest do obszaru o przewadze etnicznej ywiou polskiego. Obejmowa te koncepcj federacyjn Biaoru, lecz tu miaa ona oznacza co innego. Miaa by czym w rodzaju tymcza-

135

sowego mandatu polskiego na obszarze wydzielonym w spos�b nie pozostawiajcy wtpliwoci z waciwego obszaru pastwowego polskiego. Mandat ten mia "trwa dop�ty, dop�ki nar�d biaoruski nie wyoni dostatecznie silnej grupy przyw�dczej zdolnej do samodzielnej pracy pastwowej.

Natomiast w stosunku do Ukrainy Pisudski nie narzuca ani nawet nie wysuwa koncepcji federacji z Polsk. Nie tylko dlatego, e bya to koncepcja niepopularna wr�d licznych przecie i dobrze zorganizowanych orodk�w ukraiskiej myli politycznej i kulturalnej. Nie tylko dlatego, e dopiero co zakoczona - i, trzeba o tym pamita, wcale nieatwa - wojna z Za-chodnio-Ukraisk Republik Ludow pozostawia gbokie i dla wsp�pracy z Polsk niechtne tradycje wr�d Ukraic�w galicyjskich. W stosunku do trzydzieci kilka milion�w liczcego narodu ukraiskiego przesanki mylenia politycznego byy zupenie inne ni w stosunku do kilku milion�w Biaorusin�w. Ukraina miaa ju za sob kilka lat namiastkowej chociaby tradycji pastwowej. Miaa pen wiadomo swej odrbnoci pastwowej i narodowej, nie miaa waha pojciowych, gdy chodzi o sw odrbno od narodu rosyjskiego. Miaa wzgldnie liczn warstw inteligencji o duym adunku patriotyzmu, miaa kultur o zdecydowanym obliczu, bogat literatur i tradycj walk wolnociowych, sigajc co najmniej XVII wieku, jeli nie wczeniej.

Gdy chodzi o stosunek Ukraic�w Naddnieprzaskich do Rosji, charakteryzuj go najlepiej sowa Trockiego wygoszone przed moskiewskim Sowie-tem 20 sierpnia 1921 roku, a wic ju po zakoczeniu wojny z Polsk i po obezwadnieniu Ukrainy przez rzd bolszewicki. Wedug Trockiego na Ukrainie w przeddzie wyprawy kijowskiej i bezporednio po niej “dominowaa bezwzgldnie Petlurowszczyzna. Obejmowaa ona nie tylko kuak�w, lecz sigaa gboko w masy proletariatu, zwaszcza wiejskiego, nie wyczajc najuboszych".

Inne dowody: rzd tak zwanej Ukraiskiej Republiki Rad by przez cae spoeczestwo traktowany wrogo. Uwaano go za wadz obc, kt�r by w istocie, narzucon krajowi przez Armi Czerwon. Rzdzi terrorem, straszniejszym ni w Rosji, a sprawnoci aparatu Czerezwyczajki pilnowa po zajciu Kijowa przez wojska bolszewickie Feliks Dzieryski. Z r�wn niechci odnosili si Ukraicy do rzd�w “biaych" Rosjan, Denikina czy Wrangla, pomimo chwilowych i taktycznych tylko sojusz�w wojskowych. Wrzenie i stan cigego “powstania" - terminu tego uywano w�wczas powszechnie - trway nieprzerwanie od czas�w okupacji niemieckiej. Znajdoway ujcie w ekscesach, lecz nie tylko w nich. Oddziay atamana Machny potrafiy walczy skutecznie przeciwko bolszewikom, przeciwko wojskom Denikina, a take przeciwko Polakom, niekiedy jednoczenie. Spoecznie byy to ruchy chopskie, skierowane przeciwko wielkiej wasnoci, a wic take przeciwko wielkiej wasnoci polskiej, lecz politycznie byy to ruchy narodowe ukraiskie.

W kwietniu 1920 roku rzd Ukraiskiej Republiki Ludowej i jej sia zbrojna byy ju w przymierzu z Polsk. Bya to ze strony Ukraic�w decyzja logiczna. Z dw�ch powod�w. Po pierwsze, Polska bya jedyn konkretn si wojskow zdoln stawia op�r Armii Czerwonej i odnosi zwycistwa nad ni.

136

Po wt�re, ona jedna ze wszystkich pastw europejskich uznawaa rzd ukraiski i pastwo ukraiskie. W przeciwiestwie do niej pastwa zachodnie, a nawet pobliska Czechosowacja, podaway w wtpliwo istnienie narodowoci ukraiskiej, traktujc jzyk ukraiski jako dialekt rosyjski. Po trzecie, Polska proponowaa Ukrainie konkretny plan wsp�lnej akcji politycznej i wojskowej, dcy do zapewnienia jej niepodlegoci, bynajmniej nie w formie przymusowej federacji czy wymuszonego zwizku z Polsk. Wsp�lne byo tylko to samo niebezpieczestwo groce od strony Rosji i jej rzdu bolszewickiego.

Przejmujc po Stanisawie Grabskim przewodnictwo sejmowej komisji spraw zagranicznych Ignacy Daszyski mia za sob ca lewic i centrum sejmowe, a take te koa prawicowe, kt�re nie kieroway si w swych poczynaniach zaoeniami politycznymi Narodowej Demokracji. W decydujcym momencie zatem koncepcja obmylona przez Naczelnika Pastwa znajdowaa poparcie wikszoci opinii polskiej. Koncepcja ta znalaza wyraz w dokumentach przymierza polsko-ukraiskiego, a take w kilku instrukcjach i wypowiedziach Pisudskiego. Wr�d nich najcenniejszy jest przebieg jego rozm�w z Leonem Wasilewskim.

Pisudski stwierdza, e obecno wojsk polskich na Ukrainie moe trwa tylko, dop�ki bdzie potrzebna w ramach wsp�lnego, polsko-ukraiskiego planu operacyjnego. Administracja cywilna, zarzd kolei, sprawy gospodarcze zostan przekazane wadzom ukraiskim natychmiast po stworzeniu kompetentnych urzd�w ukraiskich. Bd one pozostaway w kontakcie z polskim dow�dztwem etap�w, lecz nie bd mu podlega. “Czerwonce" jako waluta ukraiska bd jedyn walut obiegow. Postanowienia te zostay powt�rzone w dw�ch odezwach, podpisanych osobno przez Pisudskiego i przez Petlur.

W sensie historycznym waniejsze byy postanowienia bardziej og�lne. Wojska polskie nie posun si poza granic pierwszego rozbioru, chyba e wymaga tego bd lokalne koniecznoci taktyczne, uzgodnione z Ukraicami. To skrpowanie ruchu, niewygodne wojskowo, stanowio wyrany dow�d, e wyprawa na Ukrain przeciwko wojskom bolszewickim nie jest inwazj Rosji. Polska wycigaa jedynie wnioski z uchway Rady Komisarzy Ludowych, na kt�r propaganda komunistyczna stale si powoywaa, a kt�ra uniewaniaa traktaty i granice rozbiorowe. Tym samym Rosja formalnie zrzekaa si obszar�w zagarnitych w�wczas kosztem przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Z ich czci Polska czynia prezent narodowi ukraiskiemu, gdy by tej czci waciwym gospodarzem i na niej organizowa si pastwowo.

M�wic o celach swej polityki ukraiskiej Pisudski stwierdza, e strona rosyjska albo dobrowolnie (dla uniknicia dalszej wojny), albo przymuszona rodkami wojennymi powinna postpi tak samo w stosunku do obszar�w Ukrainy pooonych na wsch�d do Dniepru, kt�re w czasie rozbior�w do Polski nie naleay. Swobodnie wybrani przedstawiciele obu czci Ukrainy maj postanowi wsp�lnie, jaki chc mie ustr�j. “Ukrainie Rakowskiego przeciwstawiaa si Ukraina Petlury" - m�wi Pisudski Wasilewskiemu. - “Nie nasz jest rzecz decydowa, kt�ra Ukraina jest prawdziw". Maj o tym

137

zadecydowa Ukraicy sarni, w swej stolicy Kijowie, kt�ry powinien zosta zdemilitaryzowany na czas obrad Konstytuanty. Cokolwiek Ukraicy postanowi, oba pastwa - to jest Rosja i Polska - musz uszanowa. Polska ich wol uszanuje take w tym wypadku, jeli postanowi zwiza si w jakiejkolwiek formie z Rosj. Lecz musz mie mono wypowiedzenia swojej woli, czego im odmawiaj rzd bolszewicki i tak zwany rzd Ukraiskiej Republiki Rad Rakowskiego.

Petlura i rzd Ukraiskiej Republiki Ludowej godzili si na t koncepcj i na t interpretacj. Nie znaczy to, by godzili si z lekkim sercem. Podpisujc ukad z Polsk Petlura ponosi ofiary terytorialne. Opaca t ofiar stawk wolnoci i niepodlegoci pastwa ukraiskiego. A o ni chcia walczy do upadego i do upadego walczy.

Widzimy wic, e wielka wizja polityczna Polski utrwalona w dokumencie przymierza polsko-ukraiskiego nie polegaa na wymuszaniu nierealnych koncepcji federacji polsko-ukraiskiej. Zakadaa jako myl wt�rn moliwo przyszej wsp�pracy gospodarczej i przyjani obu pastw. Lecz nie by to ani warunek, ani przyczyna przymierza, i nie by to cel polityczny wyprawy kijowskiej.

Celem tym byo urzdzenie Europy rodkowo-wschodniej na mocnych moralnie i politycznie podstawach. W tym widzia Pisudski gwarancj bezpieczeriswa pastwa polskiego. Gwarancji takiej nie znajdowa w propagandowych hasach bolszewickich. Czy walczc o niepodlego Ukrainy walczy o osabienie imperium rosyjskiego? Niewtpliwie tak. Polska i Rosja toczyy ze sob wojn na mier i ycie. Lecz mier grozi moga tylko Polsce, bo przegrana dla Rosji byaby tylko przegran, jedn z wielu. Naczelnik Pastwa, rzd i Sejm polski mieli wity obowizek dy do osabienia przeciwnika, w sensie trwaym i skutecznym, politycznym i wojskowym. Przymierze z Ukrain i wyprawa kijowska byy rodkiem do tego celu. Historycznie tym doniolejszym, e by to rodek uzasadniony moralnie, jako akt wyznania wiary w prawo narod�w do samostanowienia o sobie. Tym bardziej e narodem tym byli Ukraicy, dzielcy z Polakami od setek lat dzieje i majcy wsp�lny bilans wydarze radosnych i tragicznych, czyn�w dobrych i zych.

R�ne deklaracje polskie skadane byy w tym okresie na forum sejmowej komisji spraw zagranicznych, a take na amach prasy krajowej i zagranicznej oraz w notach i interpelacjach krcych midzy Warszaw a stolicami zachodnimi. Ostatni z tych sposob�w by obliczony na niedyskrecje, kt�re docierajc do wiadomoci Moskwy informoway j o polskich warunkach pokojowych bez ostatecznego wizania si oficjalnym owiadczeniem.

Strona bolszewicka stosowaa podobn metod. Z tym wszake, e okrelaa swe warunki czy - aby uy innej nomenklatury - swe “cele pokojowe" w spos�b jak najbardziej zagmatwany i niejasny, liczc przede

138

wszystkim na efekt propagandowy, kt�ry zreszt osigna, i to w rodowiskach jak najbardziej do siebie niepodobnych. Mianowicie w sabo lub wcale si nie orientujcych w rzeczywistoci Europy wschodniej i prawdziwych celach politycznych rewolucyjnej Rosji rodowiskach socjalistycznych na Zachodzie oraz w zdecydowanie zachowawczej prawicy sejmowej w Polsce.

Popeniay one dwa bdy, przed kt�rymi ustrzeg si rzd polski i Naczelnik Pastwa, a kt�re staraa si wyzyska strona bolszewicka. Po pierwsze gotowe byy uwierzy w celowo przewlekych rokowa bez ustalonej z g�ry tematyki i bez uzgodnionych preliminari�w, przy jednoczesnym zawieszeniu broni, co pozbawioby stron polsk moliwoci wyzyskania ju osignitych korzyci strategicznych, gdy oznaczaoby de facto rozbrojenie zamiast umacniania potencjau wojennego. Po drugie zakaday wyczerpanie Rosji bolszewickiej, co miao rzekomo odebra jej i mono, i ochot do jakiejkolwiek akcji ofensywnej, albo te wierzyy naiwnie, e dotychczasowe niepowodzenia rewolucyjne poza obszarem rosyjskim kazay rzdowi bolszewickiemu zrezygnowa z ponownego podboju tych czci Ukrainy, Biaorusi czy Litwy, kt�re znalazy si ju po polskiej stronie frontu. W adnym za wypadku nie chciay dopuci myli, by polityczne cele rosyjskie sigay nie tylko po Misk czy Dubno na Woyniu, lecz take - jeli nie przede wszystkim - po Warszaw, Pozna i Krak�w. Przy tego rodzaju ocenach rozwizanie przewlekego impasu wojennego widziay w wytyczeniu granicy terytorialnie korzystnej dla Polski, bez adnych trwaych gwarancji.

Byy to bardzo niebezpieczne bdy. Jak bardzo byy niebezpieczne, wykazay dugofalowe skutki traktatu zawartego w Rydze. W Rydze jednak Rosja rzeczywicie potrzebowaa pokoju, chocia nie miaa zamiaru go dotrzyma po kilku czy kilkunastu latach. Na wiosn roku 1920 pooenie byo zupenie inne. Rosja nie chciaa pokoju, chciaa tylko zyska na czasie dla dokoczenia koncentracji wojskowej, kt�ra dawaaby jej cakowit nad Polakami przewag, umoliwiajc wykonanie “operacji Wisa", rozpocztej w grudniu roku 1918. Z wykonania tej operacji rzd bolszewicki nie rezygnowa ani przez chwil.

Naczelnikowi Pastwa i rzdowi polskiemu take zaleao na wygraniu na czasie. Lecz w ich wypadku stawk byo wyprzedzenie przeciwnika w uchwyceniu inicjatywy. Bo czas musia gra na korzy strony bolszewickiej. Zar�wno w sensie wojskowym, jak i politycznym.

Zacznijmy od odcinka politycznego. Nowo powstae pastwo polskie ksztatowao sw polityk zagraniczn w oparciu o przesanki, wr�d kt�rych wiele okreli naleao jako niewiadome. Niewiadoma bya na przykad do koca roku dziewitnastego przyszo Rosji. Czy z anarchii i chaosu wojny domowej, z zupenej ruiny gospodarczej i bezprzykadnego terroru wyoni si Rosja rewolucyjna czy reakcyjna? Niepewno i wahania sprzymierzonych zachodnich wzmagay liczb znak�w zapytania. Gdy chodzio o interesy Polski Pisudski nie czyni rozr�nienia midzy Rosj “bia" lub “czerwon". Wiedzia, e kada Rosja - z odmiennych, lecz nie we wszystkim sprzecznych pobudek - dy bdzie do podporzdkowania sobie Polski. Odrzuca te zdecydowanie koncepcj Francji, by z Polski stworzy co

139

w rodzaju pastwa buforowego. Bezpieczestwo Polski wymagao innej polityki. Wymagao stworzenia takiego ukadu si, w kt�rym Rosja, kada Rosja, przestaaby dysponowa absolutn przewag. Rosja osabiona nie byaby te atrakcyjnym partnerem dla Niemiec, co lepiej zabezpieczao interesy Polski od strony jej zachodniego, nieprzyjaznego ssiada, ni wtpliwej wartoci gwarancje i sojusze z Francj, od kt�rych zreszt Francja si w pocztkowym okresie odcinaa.

W zimie 1920 roku - zgodnie z przewidywaniami Pisudskiego - moliwo powstania Rosji “biaej" przestaa istnie. Pozostawaa na placu Rosja “czerwona" jako sia z kad chwil groniejsza. Jej cele polityczne, na dusz czy na kr�tsz met, mieciy w sobie likwidacj niepodlegoci Polski. Rokowania miay suy tylko jednemu celowi: dalszej koncentracji wojskowej, odczekaniu na skutki agitacji propagandowej i uchwyceniu mocn rk tych obszar�w, kt�re dopiero co zdobya na Ukrainie. Ruch narodowy i wolnociowy ukraiski sta si jedynym powaniejszym ruchem oporu przeciwko wadzy bolszewickiej. Lecz sab z kad chwil, w miar rosyjskiego nacisku fizycznego. Udzielenie pomocy temu najwaniejszemu orodkowi walki narodowo-wyzwoleczej byo wielkim celem moralnym. Lecz miao take znaczenie polityczne. To znaczy mogo je mie, jeli Polska zdoaaby wygra wycig z czasem. Naleao wic dziaa, zanim terror Czerezwy-czajki nie sparaliuje woli ukraiskich dziaaczy niepodlegociowych. Czy ten eksperyment polityczny bdzie uwieczony powodzeniem, trudno byo przewidzie, lecz na pewno naleao mu da szans.

Tutaj splatay si ze sob dugofalowe cele polityczne i bezporednie cele strategiczne. Nawet gdyby Konstytuanta ukraiska opowiedziaa si za jakim zwizkiem z Rosj, nie byoby to w adnym wypadku polsk przegran wojskow, gdy wolny rzd ukraiski w Kijowie i odtworzona armia narodowa ukraiska skracay front polsko-bolszewicki do linii czcej Dwin z porzeczem poleskiej Prypeci.

Na tym polega plan wojskowy polski, aprobowany przez Pisudskiego jako Naczelnego Wodza. Nakaza przyspieszy jego wykonanie na 25 kwietnia nie dlatego, by nie wiedzia o koncentracji g�wnych si bolszewickich nie na Ukranie, lecz wanie na Biaorusi. Wywiad polski dziaa tu doskonale, a analiza sztabowa bya bezbdna: przewidywaa uderzenie z rejonu Witebska i zza Berezyny w kierunku na Misk i Wilno. Uprzedzi tego uderzenia w spos�b ofensywny armia polska nie moga. Oznaczaoby to bowiem wcignicie dywizji polskich gboko w obszar rosyjski, nie dajc w zamian adnych korzyci. Marsz na Smolesk czy na Moskw by przy istniejcym ukadzie si zupenym absurdem. Armia bolszewicka moga na tym kierunku zada Polsce klsk po prostu nie przyjmujc bitew i wycofujc si coraz dalej. Na dobitk znaczna cz si polskich musiaaby trwa w pasywnej obronie na froncie ukraiskim, skd Rosja moga w kadej dogodnej chwili dokona przeciwuderzenia. Trzeba si byo pokusi o jedyne logiczne rozwizanie.

Wojskowy plan polski - podkrelam: wojskowy, a nie polityczny - polega na szybkim uderzeniu na Ukrainie a do linii Dniepru z ewentualnym

140

wydueniem w kierunku Odessy. Siy polskie miay rozbi dwie stosunkowo! sabe armie bolszewickie - dwunast i czternast. Potem gros si polskie!) f miano przerzuci na front biaoruski, by zr�wnoway moliwoci opo-| ru przeciwko ofensywie Armii Czerwonej od p�noco wschodu. RozkazyJ operacyjne przewidyway odejcie dw�ch dywizji polskich, czwartej i pitna-f stej, z Ukrainy na Biaoru ju w czwartym i si�dmym dniu natarcia j na Kij�w. Nie przewidywano te uycia i nie uyto na Ukrainie polskich si j rezerwowych, koczcych reorganizacj i liczcych 6 dywizji. Siy te miay p�j i poszy na front biaoruski, podobnie jak i dalsze dwie dywizje uyte i w wyprawie kijowskiej.

Termin rozpoczcia ofensywy bolszewickiej na Biaorusi przewidywano pocztkowo na lipiec. Lecz ju w kwietniu zmieniono t ocen na podstawie wieszych wiadomoci, oceniajc, e uderzenie Armii Czerwonej nastpi w drugiej dekadzie maja. W rzeczywistoci rozpoczo si 14 maja. Do tego terminu wyznaczone cele strategiczne na Ukrainie powinny byy ju by osignite. To znaczy powinien by powsta front obronny na linii Dniepru, a od wysokoci Wasylkowa przeduony przez Bracawszczyzn i Podole do Dniestru. Dwie armie bolszewickie powinny byy by osabione do tego stopnia, by da si utrzyma w szachu siami 3 lub 4 dywizji polskich oraz 6 dywizji ukraiskich. Na sformowanie tego pierwszego rzutu armii ukraiskiej przewidywano 6 tygodni. By to termin kr�tki, lecz realny. Bo istniay ju zalki. Byy nimi 6-ta dywizja ukraiska generaa Bezruczki, sformowana w Brzeciu i wymagajca tylko uzupenienia stan�w, oraz oddziay bohaterskiego generaa Omeljanowicza-Pawenki, skoncentrowane w rejonie Kamieca Podolskiego, gdzie mieciy si Naczelne Dow�dztwo i Rzd Ukraiskiej Republiki Ludowej.

Szybko operacji bya podstawowym warunkiem powodzenia. Osignicie Kijowa i rozbicie dwunastej armii bolszewickiej nastpi miao do 7 maja. Terminu tego dotrzymaa dziaajca na tym kierunku trzecia armia polska, a zwaszcza jej grupa uderzeniowa pod dow�dztwem generaa migego-Ry-dza. Dziaajc siami dowiadczonej i wietnie wyposaonej 1-szej dywizji piechoty legionowej, stosunkowo niedawno sformowanej 7-ej dywizji piechoty oraz 1-ej brygady kawalerii, grupa uderzeniowa osigna w dw�ch pierwszych dniach natarcia rejon ytomierza, rozbijajc przy tym dwunast armi bolszewick. Zdobycie Kijowa mogo w tych warunkach nastpi jeszcze szybciej ni nakazano, gdy bya to tylko sprawa wysiku marszowego. Trzecia armia zatrzymaa si jednak na kr�tko, dla podcignicia etap�w i dla wyr�wnania linii frontu z czynicymi wolniejsze postpy drug i sz�st armi. R�nica tych dw�ch czy trzech dni miaa jednak zaway na losach caej kampanii.

III

W nocy z 25 na 26 kwietnia grupa uderzeniowa 1-ej dywizji piechoty legion�w zaja ytomierz. W cigu dw�ch nastpnych dni dywizja legionowa oraz 7-ma dywizja piechoty osigny w kilku miejscach In-" - ;-ki Tete-

141

rew, zabezpieczajc przeprawy. Na przedpolu wycofyway si poturbowane bolszewicka 58-ma dywizja piechoty i 17-ta dywizja jazdy. Spodziewajc si cakowitego rozbicia, nie pr�boway oporu a do samego Kijowa, cilej ju na lewym brzegu Dniepru.

W tym samym czasie dziaajca na p�noc od polskiej grupy uderzeniowej 4-ta polska dywizja piechoty oraz grupa podhalaska pukownika Rybaka i 3-cia brygada kawalerii odrzuciy dywizje bolszewickie poza Owrucz i Ko-roste, wyduajc uderzenie na miejscowo Malin. Tylko brak koordynacji poszczeg�lnych czon�w natarcia polskiego - a przyczyn byo ich rozrzucenie w terenie, co przy szybkoci marszu utrudnio czno - ocali dwunast armi bolszewick od cakowitej klski. Zaskoczenie byo jednak cakowite. W rce polskie dostaway si tysice jec�w, wiele sprztu bojowego i przede wszystkim tabor kolejowy. W Owruczu na przykad zagarnito ponad tysic zaadowanych wagon�w i 50 lokomotyw. Zdobycz ta bya wyjtkowo cenna z tego take wzgldu, e uatwia organizacj oddzia�w ukraiskiej armii ludowej.

Nastroje ludnoci pozwalay przypuszcza, e armia ukraiska nie bdzie miaa trudnoci rekrutacyjnych, nawet jeli Petlura nie ogosi poboru i ograniczy si do zacigu ochotniczego. Ten spos�b nakazyway z jednej strony ostrono, z drugiej za ograniczone moliwoci organizacyjne. Pob�r zarzdzony po szeciu latach wojny lub okupacji, przy kracowym wyniszczeniu gospodarki krajowej i przy zmczeniu ludnoci m�g ostudzi zapa, zwaszcza w tych okrgach, gdzie wiadomo narodowa, cho rozbudzona, ustpowaa czsto miejsca pragnieniu, by mie nareszcie spok�j. Rado z pozbycia si bolszewik�w nie zawsze oznaczaa entuzjazm w stosunku do wojsk polskich, w kt�rych widziano przede wszystkim potencjalnych opiekun�w ludnoci polskiej, wcale licznej po miastach. czya si te z obaw powrotu polskiego ziemiastwa do spustoszonych po najwikszej czci dwor�w i majtk�w, bd stojcych odogiem, bd zagospodarowanych przez okolicznych chop�w. Nastrojom tym m�g zapobiec czas, kt�ry by przekona podejrzliwych, e zar�wno odezwy Pisudskiego i Petlury, jak i praktyka codzienna nie tylko gwarantuj ludnoci ukraiskiej niepodlego polityczn, lecz take zabezpieczaj j przed zahamowaniem ju dokonanych przeobrae spoecznych.

W odezwie do “mieszkac�w Ukrainy" Naczelnik Pastwa polskiego nie precyzowa rzecz jasna szczeg��w konwencji wojskowej polsko-ukraiskiej ani traktatu przymierza midzy dwoma pastwami. Stwierdza jedynie, e “wszystkim mieszkacom Ukrainy bez r�nicy stanu, pochodzenia i wyznania wojska Rzeczypospolitej Polskiej zapewni ochron i opiek". Jednoczenie podkrela tymczasowo pobytu wojsk polskich na Ukrainie w nastpujcych sowach: “Wojska polskie pozostan na Ukrainie przez czas potrzebny po to, by wadz na ziemiach tych m�g obj prawy rzd ukraiski. Z chwil gdy rzd narodowy Rzeczypospolitej Ukraiskiej powoa do ycia wadze pastwowe, gdy na rubiey stan zastpy zbrojne ludu ukraiskiego, zdolne uchroni kraj przed nowym najazdem, a wolny nar�d sam o losach swych stanowi bdzie mocen, onierz polski powr�ci w granice Rzeczypospolitej Polskiej".

142

Podobne stwierdzenia zawieraa odezwa Semena Petlury. Jego zarzdz* ni szy ju w kierunku praktycznym. Jedno z nich m�wio po prostu: “Rozkazuje si poczyni przygotowania do mobilizacji".

Konwencja wojskowa polsko-ukraiska w swym punkcie �smym przewidywaa wyranie wsp�prac polskich wadz wojskowych z urzdami i wadzami ukraiskimi: “Z chwil rozpoczcia wsp�lnej ofensywy i zajcia nowych teren�w prawobrzenej Ukrainy, pooonych na wsch�d od obecnej linii frontu polsko-bolszewickiego, Rzd Ukraiski organizuje na takowych sw�j zarzd i administracj cywiln i wojskow. Tyy wojsk polskich ochrania bdzie polska andarmeria polowa i polskie wadze etapowe; zluzowane przez wadze ukraiskie nastpi na zasadzie osobnej umowy po sformowaniu ukraiskiej andarmerii oraz ukraiskich wadz etapowych. Rzd Ukraiski organizuje sw�j aparat administracyjny i w miar jego organizowania wadza na tych terenach... przechodzi w rce Rzdu Ukraiskiego".

Dow�dc etap�w armii polskiej mia zosta genera Romer. Byo to jedno z najtrudniejszych zada. Do jego obowizk�w naleao wiele zagadnie o charakterze politycznym, co wynikao z konwencji wojskowej. Chodzio bowiem nie tylko o zapewnienie zaopatrzenia na bardzo szerokim froncie i przy szybkim ruchu naprz�d, lecz take o zapewnienie praktycznych moliwoci tworzenia wojsk ukraiskich i terenowej administracji ukraiskiej. Ponadto dow�dztwo etap�w musiao zapewni rodki transportowe dla dywizji polskich majcych przej z frontu ukraiskiego na front p�nocny natychmiast po osigniciu wyznaczonych cel�w natarcia. Powodzenie planu polskiego wymagao utworzenia co najmniej 6 dywizji ukraiskich, kt�re byyby zdolne, przy poparciu sabych stosunkowo si polskich, utrzyma si obronnie na Dnieprze i na dalekim przedpolu Odessy. To z kolei wymagao powodzenia planu politycznego. To znaczy jak najszybszego uruchomienia administracji ukraiskiej na caym obszarze operacyjnym i tym samym wytworzenia wr�d ludnoci przekonania, e pojawienie si wojsk polskich i zalkowych oddzia�w ukraiskich midzy Dnieprem i Dniestrem jest rzeczywist zapowiedzi niepodlegoci pastwowej, a nie jeszcze jedn chaotyczn operacj wojskow.

Std nie tylko wojskowe, ale i polityczne znaczenie jak najszybszego zajcia Kijowa. W Kijowie rzd Petlury mia prawdziwe szans poruszenia narodu ukraiskiego i moliwoci pracy organizacyjnej. Po zajciu stolicy Ukrainy haso zwoania Konstytuanty stawao si czym uchwytnym i konkretnym zamiast by mglist zapowiedzi.

Zdawaa sobie z tego doskonale spraw strona bolszewicka. Na wiadomo o ruszeniu ofensywy polskiej na Ukrainie i o byskawicznym powodzeniu wojsk polskich zapanowaa w Moskwie panika. Ocena sytuacji wojskowej wypadaa fatalnie. Dwunasta armia bolszewicka przestaa istnie w sensie operacyjnym. Na biurku Pisudskiego w kwaterze g�wnej w ytomierzu znalaza si na przykad depesza dow�dcy tej armii, nadana czazem, a skierowana do dow�dcy dywizji, z zapytaniem, gdzie kt�ry z nich jest. I przechwycona odpowied dow�dcy 58-ej dywizji, e jest z radiostacj w takim to a takim lasku, lecz nie tylko nie wie, gdzie s inne dywizje, ale i o pooeniu

143

swoim nic dokadniejszego donie nie moe.

Przyspieszenie ofensywy p�nocnej byo niewykonalne. Tuchaczewski nie chcia si na nie zgodzi, przewidujc susznie zmarnowanie wielomiesicznych przygotowa w razie pr�by uderzenia przed zakoczeniem koncentracji. Pojawiy si wic podejrzenia co do zdolnoci i lojalnoci wyszych dow�dc�w bolszewickich. Byy to podejrzenia jak najbardziej niesuszne. Niemniej w Moskwie powoano rad rzeczoznawc�w wojskowych z udziaem genera�w i ministr�w carskich, pod przewodnictwem byego wodza naczelnego armii carskiej, generaa Brusiowa. Uprawnienia tej rady byy bardzo szerokie. Wydaa ona te szereg bardzo celowych zarzdze wojskowych, przyspieszajc koncentracj armii rezerwowych. Pierwsza z nich bya gotowa do odjazdu na front ju 6 maja. Rada suya take celowi politycznemu. Miaa mobilizowa rosyjskie uczucia patriotyczne przeciwko wolnociowym deniom ukraiskim. Brusiow apelowa do oficer�w armii carskiej, by wyszli z ukrycia i zacigali si do Armii Czerwonej “zapomniawszy o doznanych krzywdach". Gdy - jak pisa dalej Brusiow - “winnicie nie szczdzc ycia i ze wszystkich si broni drogiej nam Rosji i nie dopuci do jej uszczuplenia. W przeciwnym razie moe ona zgin bezpowrotnie. Gdy celem Polak�w jest oderwanie od Rosji Ukrainy".

Okrelenie celu polskiego w odezwie Brusiowa byo zupenie suszne. Stanowio jednoczenie publiczne przyznanie rzdu bolszewickiego, e dotychczasowe jego deklamacje o prawie do samostanowienia narod�w, midzy innymi Ukraic�w, nie maj adnego praktycznego znaczenia. Hasa rewolucyjne ustpoway jawnemu przyznaniu, e jedynie interes Rosji jako Rosji jest naprawd decydujcy politycznie.

Stanowio to ju powany sukces polityczny, jako potwierdzenie zaoe koncepcji reprezentowanej przez Pisudskiego i Petlur. Mogo te posuy jako wany argument w umysach niezdecydowanych w spoeczestwie ukraiskim, zwaszcza tych element�w, kt�re bd z niechci do Polski, bd te z pobudek idealizmu rewolucyjnego zastanawiay si nad koncepcj autonomii narodowej w ramach nowego, rewolucyjnego i rzekomo socjalistycznego pastwa budowanego przez Lenina.

Ogrom klski bolszewickiej zaskoczy jednak take dow�dztwo polskie. 28 kwietnia wiedziao ju ono o rozbiciu dwunastej armii bolszewickiej. Natomiast dziaajca na poudnie od niej czternasta armia zachowaa zdolno operacyjn, kt�r sztaby polskiej armii drugiej i sz�stej przeceniy. Co prawda ju po dw�ch dniach ofensywy 15-ta dywizja wielkopolska zdobya Berdycz�w i wsp�dziaajc z dywizj kawalerii opanowaa wany wze kolejowy w Koziatynie. 13-ta dywizja hallerowska miaa take due sukcesy w ruchu na Bar i Winnic, podobnie jak 6-ta dywizja ukraiska. Najbardziej ku poudniu wysunita armia sz�sta nie napotkaa powaniejszego oporu. Ona te opanowaa Winnic i merynk. Nieprzyjaciel poni�s due straty w ludziach i sprzcie. Potnym ciosem byo przejcie na stron Petlury trzech brygad Strzelc�w Siczowych oraz jednego puku kozak�w orenburskich. Strzelcy Siczowi, zoeni z weteran�w wojny polsko-ukraiskiej w Galicji, zaliczali si do nieprzejednanych nieprzyjaci� Polski. Podporzdkowanie si przez

144

nich Petlurze miao due znaczenie propagandowe, kt�re zreszt Petlura umiejtnie wykorzysta.

Lecz wiadomoci o sukcesach poszczeg�lnych dywizji docieray z op�nieniem do sztab�w armii, a jeszcze p�niej do wysunitego rzutu Naczelnego Dow�dztwa w ytomierzu. Dokonanie prawidowej analizy osignitych sukces�w przy jednoczesnym nagromadzeniu si problem�w zwizanych z okupacj ogromnych poaci terytorium, gdzie si rzeczy administracja ukraiska nie moga powsta z niczego w cigu kilku dni, nakazywao konsolidacj przed ryzykownym dalszym ruchem naprz�d. Ponadto Pisudski chcia wykorzysta oszoomienie przeciwnika, by odebra mu swobod ruchu take na innych, wojskowo dla armii polskiej bardziej niebezpiecznych odcinkach frontu. Chodzio mu mianowicie o sparaliowanie koncentracji nad rednim biegiem Dniepru, skd susznie przewidywa uderzenie. Celowi temu miao suy uderzenie 9-ej dywizji generaa Sikorskiego wzdu Prypeci przez Dniepr oraz wypad 14-ej dywizji wielkopolskiej z Bobrujska przez Berezyn. Chwilowe zatrzymanie natarcia na Ukrainie mogo skusi bolszewik�w do przerzucenia czci swych si wanie z tego odcinka na przedpole zagroonego Kijowa.

Nastpia wic prawie dziesiciodniowa przerwa w dziaaniach trzeciej armii polskiej. Zbliaa si ona z wolna do Kijowa, liczc na bitw z rezerwami bolszewickimi. Bolszewicy jednak ewakuowali pospiesznie Kij�w. 7 maja oddziay polskie nie napotykajc prawie oporu wkroczyy do stolicy Ukrainy. Zdarzy si przy tym humorystyczny nieomal wypadek. Podjazd pierwszego puku szwoleer�w, gdy jeszcze toczyy si utarczki na przedmieciach, dotar do r�dmiecia przesiadszy si z koni na zarekwirowany tramwaj...

By dzie 7 maja 1920 roku. Losy Europy wschodniej, a moe caej Europy, zadrgay na szali dziej�w. Toczya si rozgrywka, kt�ra moga raz na zawsze utrci fundament rosyjskiego imperializmu. Jej pierwsza faza koczya si zwycistwem Polski i sprzymierzonej z ni Ukrainy.

Waniejsze oczywicie i to w skali naprawd historycznej byo osignicie celu politycznego. W oparciu o fakt posiadania Kijowa przymierze polsko--ukraiskie stawao si rzeczywistoci, z kt�r kady musia si liczy. Zapowied powstania niepodlegego pastwa ukraiskiego na obszarze stanowicym baz ywnociow dotychczasowej Rosji, obszarze o ogromnych potencjalnych moliwociach rozwoju przemysowego, przestawaa by propagandow pogr�k, przeksztacaa si w rzeczywiste zagroenie dla Rosji. Bez Ukrainy Rosja, pozostajc potg, przestawaa by potg przytaczajc wszystkich ssiad�w, a w dalszej konsekwencji take inne pastwa europejskie. Cho w zmienionych warunkach i przy wikszym ni niegdy potencjale ludzkim i gospodarczym, Rosja, tracc Ukrain, cofaa si na swe imperialne pozycje wyjciowe. Te same, jakie zajmowaa przed epok Piotra Wielkiego. Jednoczenie za niepodlega Ukraina stwarzaa poyteczn r�wnowag si,

145

kt�r cala Europa rodkowa i wschodnia powita by moga bez niepokoju. Chociaby z tego wzgldu, e niepodlega Ukraina nie oznaczaa bynajmniej nadmiernego w stosunku do moliwoci wzrostu wpyw�w pastwa polskiego. Polsce zapewniaa bezpieczestwo, tak jak i innym krajom. Lecz nie zapewniaaby wcale pozycji mocarstwowej w prawdziwym znaczeniu tego sowa. Polacy musieliby si liczy z Ukrain w stopniu r�wnie silnym co Ukraina z Polsk. Musieliby si liczy nawet z konfliktami interes�w. A take z tym, e potencja rozwojowy przyszego pastwa ukraiskiego byby wikszy ni jej wasny.

Byy to wszake wzgldy drugorzdne wobec perspektywy stworzenia warunk�w pokojowej r�wnowagi si na przyszo oraz zaegnania niebezpieczestwa utraty wasnej niepodlegoci.

Defilada zwyciskich wojsk polskich i ukraiskich, maszerujca ulicami Kijowa w dniu 9 maja, uprzytamniaa te ogromne moliwoci zar�wno spoeczestwu ukraiskiemu, jak i polskiemu. A take obserwatorom zagranicznym. Uprzytamniaa je te rzdowi bolszewickiemu. Poza przciwdziaa-niem propagandowym rzd ten wiza teraz najwiksze nadzieje z rozbudzonym nacjonalizmem rosyjskim, a znacznie mniejsze ze skutecznoci hase walki si rewolucyjnych przeciwko reakcji rzekomo reprezentowanej przez Polsk. Jedynym konkretnym sposobem ratunku byo rozstrzygnicie wojskowe. Lecz nie na froncie ukraiskim, tylko tam, gdzie go szukano od dawna. Czyli na froncie p�nocnym. Naczelne dow�dztwo polskie przewidywao uderzenie na poow maja i zgodnie ze swym planem operacyjnym rozpoczo przegrupowania potrzebne do stawienia mu czoa ju w czasie marszu na Kij�w. Obecnie przegrupowanie miao by przyspieszone. Wyraao si w wycofaniu z frontu ukraiskiego 3 dywizji polskich oraz w skierowaniu 6 dywizji armii rezerwowej z kierunku poudniowego na kierunek p�nocny. Na samej za Ukrainie zarzdzono zatrzymanie dalszych ruch�w zaczepnych, budujc jedynie przycz�ek obronny na lewym brzegu Dniepru, na przedpolu Kijowa. Ewentualne dalsze natarcie w kierunku na Odess odby si miao ju siami ukraiskimi, wtedy gdy bd gotowe do samodzielnego dziaania. Na to by potrzebny czas, znacznie wicej czasu ni go byo w dyspozycji.

W Kijowie i w innych orodkach wyzwolonej czci Ukrainy nastroje byy dobre. Spoeczestwo byo pod silnym wpywem odezwy Petlury i wiadomoci o przymierzu polsko-ukraiskim. Rozpocza si praca polityczna i spoeczna. Doskonae wraenie zrobia w Kijowie obecno 6-tej ukraiskiej dywizji piechoty generaa Bezruczki, a take przyjazd Petlury z jego kwatery wojennej w Winnicy. Lecz zdawano sobie spraw, e okres 6 tygodni jako potrzebny na stworzenie szeciu bojowych dywizji ukraiskich bdzie na pewno zbyt kr�tki. W rozgrywce, w kt�rej kady dzie mia znaczenie, stronie polsko-ukraiskiej mogo zabrakn owych 10 dni przerwy w dziaaniach powiconych na konsolidacj si po oszaamiajcych zwycistwach. Tak te si stao w istocie.

W planach operacyjnych nie wzito pod uwag moliwoci manewrowych bolszewickiej armii konnej Budionnego. Wiedziano o jej zblianiu si na Ukrain znad Donu. Lecz 10 maja nie znalaza si jeszcze w zasigu

10 - Historia dwudziestolecia

146

�wczesnych moliwoci rozpoznania lotniczego. Sigay one w�wczas odlegoci 500 kilometr�w, liczc od poprzedniego skraju wasnych pozycji g�wnych. Ponadto, do czego wyranie przyznaje si Pisudski w swych “Pismach", lekcewaono jej moliwoci operacyjne. Pisudski uy wyraenia “negliowano". Wielkim zmasowaniem kawalerii przyznawano moliwoci dalekiego rozpoznania, a nawet zagon�w zagraajcych liniom komunikacyjnym, lecz odmawiano zdolnoci samodzielnych dziaa o znaczeniu operacyjnym. Tak gosiy dowiadczenia z pierwszej wojny wiatowej, take z walk na tym samym ukraiskim terenie strategicznym. Pisudski by tu zreszt ostroniej szy od nowo mianowanego dow�dcy frontu poudniowego, generaa Listowskiego. W swym rozkazie obronnym Pisudski zakazywa tworzenia staych linii obronnych, nawet przesonowych, dajc tworzenia orodk�w oporu, dostatecznie elastycznych, by m�c prowadzi obron ruchom. Poza innymi wzgldami system ten wypywa ze szczupoci si na tak dugim froncie. Nie wszdzie rozkazy te zostay wprowadzone w ycie, z tym rezultatem, e armia konna Budionnego, dotarszy 28 maja w rejon na poudnie od Biaejcerkwi, miaa do wyboru cay szereg moliwoci przerwania polskiej linii frontu i wdarcia si caoci si na dalekie tyy.

Pierwsza pr�ba skoczya si niepowodzeniem Budionnego. Natar frontalnie na zgrupowanie 13-tej hallerowskiej dywizji piechoty w rejonie Kozia-tyna. W piciodniowej bitwie poni�s straty i celu nie osign. Strat moraln byo poddanie si, a raczej przejcie na polsk stron brygady kozackiej z jego 14-tej dywizji jazdy. Lecz zwycistwo polskie byo tylko zwycistwem taktycznym. Odparto nieprzyjaciela - nie zdoano go rozbi, co zreszt byo niewykonalne siami jednej dywizji piechoty i niepenej brygady kawalerii. Budionny wycofa si i przegrupowa do nastpnej akcji, kt�ra polegaa nie na natarciu, lecz na przejciu caoci si na tyy polskie z wyminiciem orodk�w obrony. Warto zaznaczy, e Budionny wraz ze wsp�dziaajcym z nim dow�dc czternastej armii bolszewickiej nie dostrzega jeszcze wasnych moliwoci. W tym wzgldzie optymizm sztabu polskiego na wiadomo o jego klsce pod Koziatynem zbiega si z pesymizmem Budionnego. Domaga si on zadowolenia si akcj o znaczeniu lokalnym do czasu nadejcia na front a dw�ch bolszewickich armii rezerwowych. Zmuszenie go do natarcia byo zasug czciowo Woroszyowa, a czciowo Kamieniewa, kt�ry nakaza Budionnemu naciera bez wzgldu na konsekwencje.

Na t decyzj wpyno trudne pooenie wojsk bolszewickich na Biaorusi.

14 maja ruszya g�wna ofensywa bolszewicka. Przypieszono j o kilka dni. Armia pitnasta odniosa sukcesy, uderzajc w kierunku na wiciany i Mo-odeczno i spychajc o 130 kilometr�w oddziay pierwszej armii polskiej. Przeciwuderzenie polskiej armii rezerwowej generaa Sosnkowskiego uratowao sytuacj. Lecz decydujce byo niepowodzenie szesnastej armii bolszewickiej w natarciu na Ihume i Misk. Zagroona od poudnia przez grup generaa Skierskiego, zaamaa si i zacza si cofa na pozycje wyjciowe. Wydawao si dow�dztwu bolszewickiemu, e niesychanie starannie montowane decydujce uderzenie, majce przynie pene zwycistwo i otworzy

147

drog do Warszawy skoczy si klsk, w sensie wojskowym o wiele waniejsz ni polska ofensywa na Ukrain. Lecz opanowanie sytuacji kosztowao stron polsk uycie armii rezerwowej oraz tych sil, kt�re ju wycofano z Ukrainy, co nie pozwolio na realizacj planu uderzenia czterema doborowymi dywizjami przez Dniepr na obin i Rohaczew. A na t wanie operacj liczy Naczelny W�dz, widzc w niej szans rozerwania cznoci si bolszewickich na Biaorusi i na Ukrainie oraz przeszkodzenia przerzuceniu na p�noc bolszewickiej armii czternastej. Na ten wany ruch zaczepny stronie polskiej zabrako ju si. Zwaszcza, e naczelne dow�dztwo bolszewickie powzio suszn decyzj odciajcego uderzenia na Ukrainie. Tak wic 5 czerwca Budionny wykona rozkaz Kamieniewa i wzmocniony samochodami pancernymi i piechot zmotoryzowan na sprzcie francuskim zdobytym na Denikinie przerwa improwizowan obron polsk pod Samhorod-kiem i Skwir, i dezorganizujc tyy polskie zagrozi w kierunku na ytomierz i Zwiahel.

Jedynym logicznym pocigniciem ze strony polskiej by w tym pooeniu rozkaz odwrotu na Ukrainie na szereg kolejnych linii oporu. Odwr�t ten, op�niajcy w swym charakterze, mia trwa do poowy sierpnia w cisej zalenoci od pooenia g�wnego frontu operacyjnego, na kt�rym Armia Czerwona przystpia 24 czerwca do wielkiej ofensywy.

Odwr�t wojsk polskich z Ukrainy by zakoczeniem nie tylko wyzwolenia Ukrainy. Bya to wielka szansa, jedna z najwikszych w historii. Wymagaa ryzyka. Ryzyko okazao si zbyt wielkie. Czy mona byo i czy naleao podj je ponownie po zwycistwie warszawskim, jest innym zupenie zagadnieniem.

Wyprawa kijowska wyzyskana zostaa przez propagand bolszewick jako dow�d polskiego “imperializmu". Wiemy, e niczym podobnym nie bya. Ukraicy przywizywali do niej wielkie nadzieje, moe najwiksze w swej bolesnej historii narodowej. Zrozumiae wic byo ich rozczarowanie, a nawet zarzuty pod adresem Polski, e odwr�t przekreli te nadzieje, nie pozwoliwszy nawet na utworzenie planowanych ukraiskich si zbrojnych, a zaledwie na rozbudowanie jednostek ju istniejcych. Sam Petlura i generalicja ukraiska rozumieli dobrze koniecznoci wojenne i wytrwali wiernie przy sojuszu wojskowym. Z cikim jednak sercem opuszczaa stolic swej ojczyzny wyborowa 6-ta dywizja ukraiska.

Rozkaz opuszczenia Kijowa wywoa konsternacj w dow�dztwie trzeciej armii polskiej, obsadzajcej rejon Kijowa. Nie bya pobita i nie czua si zagroona. Genera migy-Rydz, jej dow�dca, nie zna - jak przyznaje jego szef sztabu, p�niejszy genera Kutrzeba - og�lnego pooenia. Przeraay go natomiast skutki polityczne. Proponowa utrzymanie Kijowa jako stolicy wolnej Ukrainy nawet w okreniu do czasu poprawienia si koniunktury wojskowej. Wiele wskazuje na to, e mia szans dotrzymania obietnicy. Historia jednak nie zna s�w “co by byo, gdyby". Trzecia armia opucia Kij�w na kategoryczny rozkaz 10 czerwca 1920 roku. Bolszewikom nie udao si jej rozbi w marszu odwrotowym. Doczya w penej wartoci bojowej do linii frontu, cofnitego ju na Woy.

Rada Obrony Pastwa

Czerwiec 1920 roku mija w Polsce w nastroju podniecenia, w kt�rym zaczy si pojawia oznaki daleko posunitego niepokoju. Wojna przybieraa zy dla strony polskiej obr�t. Przyzwyczajono si ju do niej jako do stanu cigego wyczekiwania na pok�j, kt�rego zdaniem duej czci spoeczestwa nie mona byo zawrze dlatego przede wszystkim, e nie wiadomo byo, z kim go zawiera. Trwao rzdu Lenina wydawaa si problematyczna.

Ale jak dotychczas wojna przynosia stosunkowo atwe sukcesy wojskowe. Front, odsunity bardzo daleko, gdy wzi pod uwag �wczesne rodki komunikacji, zdawa si frontem cakowicie bezpiecznym. Zasilano go w ludzi i w materia wojenny w granicach arcyskromnych moliwoci. Komunikaty sztabu generalnego o drobnych dziaaniach taktycznych straciy ju dawno zdolno wzbudzania entuzjazmu podobnego do wiadomoci z poprzedniego roku po zdobyciu Wilna, Miska czy Bobruj ska.

O wiele wicej zainteresowania, niepokoju i troski wzbudzay zagadnienia wykonania postanowie Traktatu Wersalskiego - przejmowanie wadzy na Pomorzu, przygotowania do plebiscytu czy do powstania na G�rnym lsku, czy nie zaatwiony cigle sp�r z Czechosowacj o lsk Cieszyski. Sytuacja gospodarcza bya cika, proces odbudowy kraju ledwo zaczty. Obrady Sejmu obracay si dokoa reformy rolnej, prac nad konstytucj, zagadnie walutowych i mieszkaniowych. Nawet zagadnienia takie, jak organizacja tymczasowego zarzdu kres�w wschodnich, mniej zajmoway uwagi ni problemy codziennego ycia. O koncepcjach nazywanych og�lnie “federacyjnymi" w przeciwstawieniu do “inkorporacyjnych" mylano mniej ni by wymagaa donioso tego zagadnienia.

Oferty pokojowe czy rozejmowe Cziczerina przyjmowano z niedowierzaniem. O pertraktacjach toczonych z Marchlewskim w Mikaszewiczach nie wiedziano prawie nic. Nieco oywienia wywoaa “sprawa borysowska". Prasa socjalistyczna i cz ludowej ganiy Naczelnika Pastwa i rzd za may zapa do rokowa, prasa prawicowa i wycznie informacyjna, kt�rej byo duo, wykazyway do rokowa jeszcze mniej zapau ni Pisudski. Niemniej, gdy w kwietniu front polski ruszy si z inicjatywy polskiej, naprz�d na dalekim Polesiu, a p�niej w postaci ofensywy na Kij�w, w spoeczestwie nie byo protest�w, gdy oceniono prawidowo cele strategiczne tych operacji. Mniej znacznie byo zgody, ale te i mniej zainteresowania polityczn stron “wyprawy kijowskiej".

Zdobycie Kijowa przyguszyo krytyki Naczelnego Wodza nawet na prawicy sejmowej. Sukces wojskowy schlebia dumie narodowej, czego najlepszym wyrazem byo entuzjastyczne przyjcie Pisudskiego po jego powrocie z Kijowa do Warszawy. Zatrzymanie ofensywy polskiej na Ukrainie, oywienie si frontu na p�nocy, pr�ba Tuchaczewskiego zajcia Miska i Ihumenia przyjte zostay spokojnie, zwaszcza e - jak si wydawao - plany sztabu Armii Czerwonej zaamay si wobec energicznego przeciwdzia-

149

lania strony polskiej. Lecz nadesza poowa czerwca, klska na froncie p�nocnym, przebicie si Budionnego na Ukrainie, odwr�t z Kijowa, a w lad za nim opuszczenie linii Berezyny i og�lny odwr�t ku rodkowi kraju znakowany zaamywaniem si kolejnych plan�w oporu i przegrywaniem bitew.

Stawao si jasne, e wojna toczy si nie o “polityk wschodni", lecz o niepodlego, o istnienie pastwa. Stawao si te jasne, e przewaga po stronie nieprzyjacielskiej jest bezwzgldna. Zmieniy si nastroje. Krytyka Pisudskiego i wyprawy kijowskiej jako rzekomej przyczyny niepowodze z rzeczowej zamienia si w histeryczn. Doczya si wiadomo niechtnego przychylenia si opinii na Zachodzie, zar�wno w prasie, jak w parlamentach i w owiadczeniach rzd�w. Polacy awansowali do rangi awanturnik�w. Zamiast zacht do “obalenia bolszewizmu" pojawiy si zachty do zawarcia natychmiastowego pokoju na warunkach nieomal dyktatu. Misja - rzekomo handlowa - Krasina i Kamieniewa w Londynie i jej mniej rzutkie odpowiedniki w innych stolicach zaczn w lipcu precyzowa warunki tego dyktatu, w ten jednak spos�b, by stay si niemoliwe do przyjcia. Wiedziano w Polsce o niechtnym nastawieniu konferencji mocarstw w Spa i Belgii, gdzie sprawa pomocy dla Polski miaa by zadecydowana najpewniej w sensie negatywnym, jeli nastroje klskowe wezm g�r nad waciw ocen pooenia Polski, jej interes�w, praw i bezpieczestwa na przyszo.

wiadomo grozy pooenia nie bya jeszcze powszechna na przeomie czerwca i lipca. Zdawali sobie jednak z niej spraw i Naczelnik Pastwa, i sztab generalny, i rzd, i Sejm. Tylko absolutna mobilizacja wszystkich si moralnych i materialnych caego narodu moga zapobiec nieszczciu. Gdy tylko wasnym wysikiem mona byo pokona nieprzyjaciela, opierajc si jednoczenie naciskom w kierunku ustpienia dyktatowi bolszewickiemu, co byo w istocie rzeczy warunkiem porednictwa mocarstw zachodnich.

Na czele rzdu sta - po upadku gabinetu Leopolda Skulskiego - Wadysaw Grabski. Na jego wniosek l lipca Sejm jednogonie uchwali powoanie Rady Obrony Pastwa jako organu nadrzdnego, obdarzonego wadz nieomal dyktatorsk i ucieleniajcego zasad cakowitej zgodnoci narodu w obliczu niebezpieczestwa.

Rada powstawaa w skadzie Naczelnika Pastwa jako przewodniczcego, prezesa Rady Ministr�w, Marszaka Sejmu, trzech ministr�w delegowanych przez rzd, trzech przedstawicieli wojska wyznaczonych przez Naczelnego Wodza oraz 10 pos�w wyznaczonych przez Sejm. Z gosem doradczym Rada moga kooptowa, kogo uwaaa za potrzebne. W Radzie znaleli si wic ludzie najwikszej w �wczesnej Polsce miary, jak Wojciech Trmpczyski, Wadysaw Grabski, p�niej Wincenty Witos, Leopold Skulski, generaowie Sosnkowski i Rozwadowski, Maciej Rataj, Jan Stapiski, Roman Dmowski. Ten ostatni z Rady mia wystpi po przegosowaniu votum zaufania dla Naczelnika Pastwa, w kt�rym pad tylko jeden gos przeciwny. Dmowski zaprzeczy p�niej, jakoby to by jego gos.

Rada Obrony Pastwa istniaa od l lipca do l padziernika, odbywajc 24 posiedzenia. Pierwszym jej krokiem byo uwiadomienie spoeczestwu

150

niebezpieczestwa. 3 lipca Pilsudski imieniem Rady podpisa nastpujc odezw:

“Obywatele Rzeczypospolitej!

Ojczyzna w potrzebie!

Wrogowie otaczajcy nas zewszd skupili wszystkie siy, by zniszczy wywalczon krwi i trudem onierza polskiego niepodlego nasz. Zastpy najedc�w cignce a z gbi Azji usiuj zama bohaterskie wojska nasze, by run na Polsk, stratowa nasze niwy, spali wsie i miasta, i na cmentarzysku polskim rozpocz swoje straszne panowanie.

Jak jednolity, niewzruszony mur stan musimy do oporu. O pier caego narodu rozbi si ma nawaa bolszewizmu. Jedno, zgoda, wytona praca niech skupi nas wszystkich do wsp�lnej sprawy.

onierz polski, krwi broczcy na froncie, musi mie to przewiadczenie, i stoi za nim cay nar�d, kadej chwili gotowy przyj mu z pomoc.

Chwila ta nadesza.

Wzywamy tedy wszystkich zdolnych do noszenia broni, by dobrowolnie zacigali si w szeregi armii, stwierdzajc, i za Ojczyzn kady w Polsce z wasnej woli got�w pooy krew i ycie.

Niech spiesz wszyscy: i ci, modo i si czujcych w yach, co elazem odpiera bd najazd wroga, i ci, kt�rzy stan mog do pracy w instytucjach wojskowych, by zwolni z nich i zastpi tych, co na froncie przydatni by mog. Niech na woanie Polski nie zabraknie adnego z jej wiernych i prawych syn�w, co wzorem ojc�w i dziad�w pokotem poo wroga u st�p Rzeczypospolitej.

“Wszystko dla zwycistwa! Do broni!".

Te wzniose sowa, przypominajce ywo odezwy Komitetu Ocalenia Publicznego z czas�w rewolucji francuskiej, spotkay si z wyjtkowo przychylnym odzewem. Caa prasa bez wzgldu na pogldy przyjmowaa powstanie Rady z zadowoleniem. Pisa krakowski Ilustrowany Kurier Codzienny 3 lipca:

“Rada Obrony Pastwa sprawowa bdzie wadz dyktatorsk...

Zaiste bya ju ostatnia pora, by powsta rzd, kt�ry by nie gada, lecz dziaa, umia zmobilizowa siy narodu i m�g nakaza posuch bezwzgldny.

Ojczyzna w niebezpieczestwie. Chcc mie pok�j musimy wojn wygra".

Na podkrelenie zasuguje ostatnie zdanie. Precyzuje ono i dezyderat powszechny Polak�w, to jest zawarcie pokoju, i warunek jego osignicia: “musimy wojn wygra". Taka bya rzeczywisto i tre szczytowych chwil wojny polsko-bolszewickiej, i taki te jej wynik.

Na czym polega zasuga Rady Obrony Pastwa? Nie tylko na usymboli-zowaniu jednoci narodu, co pozwolio na cakowite uznanie jej autorytetu i rzeczywist mobilizacj wszystkich si. Kompetencje Rady ustawa ujmowaa bardzo szeroko:

“Wszystkie sprawy dotyczce prowadzenia i zakoczenia wojny, i zawarcia pokoju, wydawanie w tych sprawach zarzdze i rozporzdze. Wszystkie rozporzdzenia i zarzdzenia Rady Obrony Pastwa podlegaj natychmiasto-

151

wemu wykonaniu. Rozporzdzenia wymagajce zaatwienia przez Sejm maj by na najbliszym posiedzeniu Sejmu zaatwione".

Niezawieszano wic waciwej maszyny prawodawczej. Dawano jednak Radzie prawo i nakadano na ni obowizek szybkich decyzji i wymuszania szybkiego dziaania na organach pastwowych. Rada nie bya “rzdem", cho tak j w zapale nazwaa gazeta krakowska, lecz dziki niej wanie moliwe byo powoanie rzdu jednoci narodowej z Wincentym Witosem na czele. Dziki niej dokona mona byo koniecznej koordynacji wszystkich funkcji pastwowych z dziaalnoci gospodarcz i z prac sztabu generalnego. Rada dysponowaa ogromnym kapitaem zaufania, co wzia pod uwag opinia zagraniczna i co byo bardzo przydatne w toku obrad konferencji mocarstw w Spa. Rada powoaa te midzy innymi do ycia armi ochotnicz, a swymi zarzdzeniami i odezwami potrafia usprawni produkcj przemysow i zapobiec chaosowi gospodarczemu.

Wanie elastyczno i ramowo uprawnie Rady stay si jej si. Bo nie naruszajc adnej z zasad legalizmu moga interweniowa natychmiast na kadym odcinku, kt�ry wydawa si niesprawny. I jest rzecz charakterystyczn, e interwencja moga si ogranicza do wytknicia bd�w lub do odezw, kt�rych ogoszono kilka. Taka bya sia jednoci narodowej w obliczu miertelnego zagroenia niepodlegoci i bytu narodowego, kt�rej wyrazem bya Rada Obrony Pastwa.

Bitwa warszawska

Lipiec by dla Polak�w miesicem klski. Odwr�t zamienia si w szereg nieskoordynowanych marsz�w, czsto graniczcych z panik. adna z przewidzianych linii czy ognisk oporu nie daa si zrealizowa. W pierwszych dniach sierpnia siy bolszewickie osigny om, Ostrok i szy na Wis na przeprawy w Toruniu i Pocku. Co gorzej, genera Sikorski nie zdoa utrzyma Brzecia Litewskiego, na kt�rym Pisudski opiera plan obrony na Bugu. Jednoczenie siy sowieckie dochodziy do Radzymina, czyli na przedmiecia Warszawy. Na poudniu front zbliy si do Zamocia i Lwowa.

Nastr�j w kraju by powany. Zdawano sobie spraw z pooenia. Dokonano zmiany rzdu, stawiajc na jego czele Wincentego Witosa, z Ignacym Daszyskim jako zastpc. Do Warszawy zjechaa francuska misja wojskowa, kt�ra nie moga zastpi dostaw broni zatrzymywanych przez strajki w Anglii, Niemczech, Gdasku i Czechosowacji. Misja wymieniaa memoriay z polskim szefem sztabu, generaem Rozwadowskim, projektujc obron w oparciu o nie dajce si zastosowa dowiadczenia z pozycyjnej, okopowej pierwszej wojny wiatowej. Nie byo do dyspozycji ani Sommy, ani Marny, ani twierdzy w Yerdun, ani czterech czy piciu milion�w onierzy. Strona polska potrafia zmobilizowa cznie z armi ochotnicz okoo

152

700 tysicy ludzi, z kt�rych w pierwszej linii boju znale si mogo najwyej 200 tysicy. Doda trzeba, e armia Tuchaczewskiego nie bya wiele liczniejsza, cho og�lne stany Armii Czerwonej sigay 5 milion�w.

Upadek niepodlegego pastwa polskiego zdawa si przesdzony. Rzd bolszewicki uwaa, e staje przed kocow faz swego wielkiego planu politycznego. Plan ten polega na obaleniu adu europejskiego, tworzonego przez zwycisk koalicj po pierwszej wojnie wiatowej. Miao to by wstpem do rewolucji komunistycznej w Niemczech. W wykonaniu planu los zgotowany Polsce w razie zwycistwa nad ni Armii Czerwonej by w umyle Lenina i jego towarzyszy tylko fragmentem. Lecz jednoczenie by warunkiem realizacji caoci planu. Na pocztku sierpnia ten fragment by w przekonaniu Rosji nieomal osignity. Mia on polega na wcieleniu okrojonej od wschodu i od zachodu Polski do Zwizku Sowieckiego. Zadanie to w oparciu o Armi Czerwon, kt�ra w mniemaniu Moskwy miaa si za kilka dni zamieni w armi okupacyjn, wykona mia urzdujcy ju w Biaymstoku Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski z Marchlewskim, Dzieryskim, Unszlichtem i Konem na czele.

Oczywicie istniaa jeszcze moliwo interwencji mocarstw zachodnich w razie pokonania Polski, wanie z uwagi na niebezpieczestwo obalenia adu wersalskiego. Lecz niebezpieczestwo to zdawao si male z kadym dniem poczwszy od poowy lipca, gdy rzd Lenina zacz wysuwa drog przez Londyn tak zwane propozycje pokojowe pod adresem Polski. Nie przeszkadzao mu to rzecz jasna przygotowywa opanowania Polski przy pomocy wspomnianych ju polskich komunist�w, o kt�rych przyszej roli propozycje skadane w Londynie nie wspominay ani sowem. Przebywajca w Londynie misja handlowa zapewniaa Anglik�w, e Rosja nie zagraa niepodlegoci Polski i e Polska moe si osta jako pastwo pod warunkiem, e si natychmiast podda, wyraajc zgod na wycofanie wojsk o 20 wiorst od linii frontu w dniu podpisania rozejmu. 20 wiorst zamienio si w depeszach iskrowych midzy Moskw a Warszaw ju 30 lipca na wiorst 50, co w tym dniu oznaczaoby opuszczenie linii Wisy. Waniejsze wszake byy inne warunki wysuwane w tych propozycjach. Wr�d nich mowa bya o natychmiastowej demobilizacji do liczby 50 tysicy wojska z jednego tylko rocznika, o wydaniu caego uzbrojenia w rce rosyjskie i - warunek bdcy jawn ingerencj w wewntrzne sprawy pastwa polskiego - o oddaniu stray nad, jak to okrelano, “bezpieczestwem wewntrznym" w rce tak zwanej milicji, nazywanej niekiedy cywiln, a niekiedy robotnicz. By to sabo zakamuflowany spos�b, jakim rzd Lenina posugiwa si tworzc rozmaite republiki rad na obszarach zamieszkanych przez nierosyjskie narodowoci. Milicja opanowywaa z reguy cay aparat rzdzenia, powoywaa rady robotnicze zoone z wyznaczonych przez Moskw agent�w i radom tym, zgodnie z wzorem rewolucji padziernikowej, oddawaa w rce ca wadz. Taka bya praktyka leninowskiej koncepcji samostanowienia narod�w.

Nazwano to wszystko propozycjami pokojowymi i tak je te zupenie powanie komentowaa cz prasy zachodniej. Tak byo w Londynie. Z tym jednak, e dua cz spoeczestwa i parlamentu przyjmowaa z oburzeniem

153

atwowierno lub te ugodowo premiera Lloyd Georgea. Sam Lloyd George okrela swe stanowisko jako “realistyczne", uzasadniajc to tym, e wojn Rosj Polska ju przegraa i e nie ma dla niej innego ratunku ni przyjcie propozycji bolszewickich. Dopiero w mglistym wypadku, gdyby strona bolszewicka nie dotrzymaa kt�rego z przedstawionych przez siebie warunk�w, Anglia z innymi swymi sprzymierzecami gotowa bya ofiarowa Polsce bliej nie okrelon pomoc materiaow, zastrzegajc si wszake, e nie wystpi zbrojnie przeciwko Rosji bolszewickiej. Nie ulegao wtpliwoci, e wszelka tego rodzaju pomoc byaby sp�niona, z czego Lloyd George zdawa sobie spraw.

Byy jednak w Anglii take koa polityczne lepiej zorientowane w metodach rzdu bolszewickiego. Rozumiay one, i pok�j w takim ksztacie nie oznacza nic innego jak likwidacj pastwa polskiego i tym samym przekrelenie Traktatu Wersalskiego. Koa te, obawiajc si realizacji dalszej fazy planu Lenina, to znaczy zrewolucjonizowania Niemiec, Czechosowacji, Austrii i Wgier, rozwaay inn koncepcj postawienia tamy temu niebezpieczestwu. Koncepcj dla Polski co najmniej r�wnie niebezpieczn, bo polegaa na utworzeniu wsp�lnego frontu pastw zachodnich i Niemiec przeciwko dalszemu pochodowi rewolucji komunistycznej. W Niemczech koncepcja ta, cho nigdzie nie sformuowana oficjalnie, znajdowaa pewien odzew. Silniejsza wszake bya tendencja wyzyskania zwycistwa bolszewickiego bez wizania si z Zachodem i bez wizania si z Rosj. Wyznawc tej myli by stojcy na czele nierozbrojonego jeszcze cakowicie wojska genera von Seeckt. Przygotowywa si na wszelki wypadek do zbrojnego zajcia Poznaskiego i Pomorza, cho zdawa sobie spraw, e moe to pocign za sob daleko idce komplikacje ze strony aliant�w zachodnich, cznie z rozszerzeniem obszaru okupacji Niemiec zachodnich. Rzd niemiecki, uporawszy si ju z licznymi rewoltami komunistycznymi na wasnym terytorium, uwaa, e zanim plan leninowski nowej rewolucji bdzie m�g wej w faz realizacji, nastpi po upadku Polski powane zmiany w caym ukadzie europejskim, kt�re niebezpieczestwo komunizmu od Niemiec odsun. Natomiast w bezporedniej przyszoci po klsce Polski przesdzony bdzie nie tylko los obszar�w plebiscytowych G�rnego lska, Warmii i Mazur, lecz take los ju zjednoczonych z reszt Polski dzielnic byego zaboru pruskiego. O losie tych ziem propozycje bolszewickie nic nie wspominay. Wspominay jednak instrukcje polityczne rzdu leninowskiego, rozkazy operacyjne Armii Czerwonej, a take wypowiedzi i odezwy komunist�w polskich i niemieckich. Nie byo wic tajemnic, e po zwycistwie Armia Czerwona nie przekroczy byej granicy midzy Cesarstwem Rosyjskim a Cesarstwem Niemieckim. Zab�r pruski, do czego midzy innymi jak najgorliwiej nawoywa Julian Marchlewski, mia wr�ci do Niemiec.

Tak wic przysza Polska Republika Rad miaa obejmowa terytorialnie tylko dawn Kongres�wk oraz Maopolsk Zachodni.

Na pocztku sierpnia rzdu bolszewickiego nie interesoway ju wasne propozycje skadane przed kilku tygodniami w Londynie. Tam wszake uwaano je w dalszym cigu za wice. Opierajc si na nich wywarto nacisk

154

na rzd polski, by prowadzi pertraktacje z Rosja. Pod tym naciskiem Anglii, J a przy do niepewnym poparciu Francji, rzd polski wysa 14 sierpnia-delegacj rozejmow do Baranowicz, a p�niej do Miska. Zar�wno jednak premier Witos, jak i minister spraw zagranicznych Eustachy Sapieha nie czynili tajemnicy w rozmowach z dyplomatami brytyjskimi, francuskimi i woskimi, a take z posem Stan�w Zjednoczonych, e jest to ze strony polskiej gest dobrej woli, na kt�rym nie naley niczego budowa, gdy ze strony bolszewickiej zar�wno okrelenie cel�w wojny, jak i brzmienie tak zwanych propozycji pokojowych jest zupenie inne ni deklaracje skadane przez Kamieniewa w Londynie. I tak te byo rzeczywicie. Por�wnanie jednoczenie skadanych owiadcze i deklaracji rzdu bolszewickiego z tego okresu daje rezultaty zdumiewajce. Por�wnania tego dokonano zreszt w Londynie z tym rezultatem, e Kamieniewa okrelano niedwuznacznie w prasie i w parlamencie jako oszusta, a rzd brytyjski zada jego wyjazdu, zapowiadajc z g�ry, e mu nigdy na terytorium Anglii wr�ci nie pozwoli. Stao si to jednak dopiero we wrzeniu. Oczywicie nie Kamieniew by oszustem, lecz oszustwem jako metod dziaania politycznego posugiwa si ju w�wczas rzd sowiecki. Nie rozumiano jeszcze tego w stolicach Europy zachodniej. Rozumiano to jednak doskonale w Warszawie.

Inaczej ni w Londynie wygldaa sytuacja w Paryu. Tam nie godzono si tak atwo na perspektyw obalenia Traktatu Wersalskiego i likwidacji Polski. Lecz rodki zaradcze byy r�wnie mgliste, jak w Londynie. Istniaa natomiast jedna wielka r�nica. Rzd premiera Milleranda nie wyzby si jeszcze zudze, e ustr�j bolszewicki jest zjawiskiem przejciowym i e jego upadek jest nieunikniony i to nie z powodu wojny z Polsk, tylko w oparciu o siy wewntrznej kontrrewolucji. Std niespodziewane uznanie przez Francj komitetu dziaajcego przy “biaej" armii generaa Wrangla za przedstawicielstwo legalne pastwa rosyjskiego. Byo to pocignicie polityczne dla Polski jak najbardziej niewygodne, gdy stanowio akt kracowo niezgodny ze stanowiskiem Polski, odmawiajcym jakiejkolwiek pomocy wszelkim poczynaniom przeciwnik�w komunist�w na terenie Rosji. Wojskowo poparcie Wrangla, do czego tak wielk wag przywizywa przebywajcy w Warszawie szef Alianckiej Misji Wojskowej, genera Weygand, niczym Polsce nie pomogo, gdy pomimo klsk w wojnie z Polsk Armia Czerwona uporaa si z armi Wrangla ju w pierwszej poowie padziernika.

Stanowisko Anglii i Francji nie bez wielkich trudnoci zostao jednak uzgodnione, gdy o sprawy polskie chodzi, z tym wynikiem, e take rzd francuski nakania Warszaw do traktowania w spos�b powany pseudo-po-kojowych propozycji pochodzcych z Moskwy. Trzeba doda, e przebywajcy na miejscu w Warszawie dyplomaci brytyjscy i francuscy przyczynili si walnie do rozwiania zudze na temat dobrej woli Rosji bolszewickiej.

6 sierpnia J�zef Pisudski wyda “Rozkaz przegrupowania". O autorstwo tego rozkazu spierano si dugo, przypisujc midzy innymi fantastyczne

155

zasugi generaowi Weygandowi, kt�ry niekiedy si ich wypiera, a niekiedy - na staro - przytakiwa.

Armi polsk podzieli Pisudski na front p�nocny pod dow�dztwem generaa Sikorskiego, kt�ry mia operowe “nad Wis i Wkr" (cytuj tu tytu ksiki Generaa), i odcinek rodkowy, najlepiej wyposaony w artyleri i grupujcy poow si polskich, kt�ry mia broni Warszawy pod dow�dztwem generaa J�zefa Hallera. W Maopolsce Wschodniej i na Woyniu na dalekim poudniu pozostawaa armia sz�sta wraz z dywizj ukraisk, by broni Lwowa i utrudnia komunikacj midzy Jegorowem i Budionnym a Tuchaczewskim.

Najwaniejsze zadanie przypado grupie uderzeniowej, zoonej z dywizji wybranych spor�d najlepszych. Byy to pierwsza i trzecia legionowe, czternasta wielkopolska, szesnasta pomorska i dwudziesta pierwsza podhalaska, zwana jeszcze “dywizja g�rsk". Nad grup uderzeniow dow�dztwo obj osobicie Pisudski. Zostaa ona zebrana nad rzek Wieprzem, co wymagao ryzykownego i niewiarygodnie cikiego wysiku marszowego wszystkich piciu dywizji. Czternasta wielkopolska musiaa si oderwa od nieprzyjaciela pod Brzeciem i maszerowa przed jego frontem, trzecia legionowa musiaa przyby na miejsce z poblia Zamocia. Warunkiem powodzenia byo uderzy na siy Tuchaczewskiego z lewego skrzyda i wej na jego tyy, zanim doczy do uderzajc przez Lublin armia konna Budionnego. Tuchaczewski tumaczy swe niepowodzenie niewykonaniem rozkazu Lwa Trockiego. Wbrew jego rozkazowi kaza Budionnemu zdoby Lw�w i maszerowa na Wgry jego komisarz polityczny. By nim J�zef Stalin. Dodajmy nawiasem, e bez zwizku z klsk Tuchaczewskiego armia konna Budionnego zostaa rozbita pod Zamociem przez trzynast dywizj hallerowsk i pod Komorowem przez zgrupowanie polskiej kawalerii generaa R�mmla.

14 sierpnia zaczy si walki na p�nocy nad Wkr. 15 sierpnia Radzymin i linia obronna Warszawy przechodziy z rk do rk, lecz zostay utrzymane w rku polskim. 16 sierpnia wyruszyo znad Wieprza natarcie grupy uderzeniowej, rozbijajc lewe skrzydo Tuchaczewskiego i maszerujc na jego tyy. 18 sierpnia front Tuchaczewskiego by w penym odwrocie, tracc kilkadziesit tysicy jec�w i wywoc ze sob z Biaegostoku Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski z ostatni, nie wydrukowan jeszcze jego odezw.

Tuchaczewski zda sobie spraw z rozmiar�w klski 18 sierpnia, gdy jego skrzydo poudniowe przestao ju istnie jako zorganizowana sia bojowa. Liczc od poudnia, bolszewicka grupa operacyjna nazywana mozyrsk oraz armie szesnasta i trzecia byy w penym chaotycznym odwrocie. Jedyn prawdziw przeszkod dla kontrofensywy polskiej byy przestrze i wysiek marszowy. Plan polski zawarty w rozkazie Pisudskiego z 6 sierpnia przewidywa odcicie caoci si bolszewickich od ich rezerw i baz zaopatrzenia na linii od granicy Prus Wschodnich po Grodno. Plan ten nie zosta w stu procentach wykonany z tego przede wszystkim powodu, e czwarta armia bolszewicka, najdalej na p�noc i na zach�d wysunita, nie zdawaa sobie sprawy z sytuacji i zacza si wycofywa dopiero na rozkaz Tuchaczewskiego

156

17 sierpnia. Armia czwarta wraz z korpusem Gaja zostaa rozbita, przechodzc w znacznej czci granic Prus Wschodnich. Wadze niemieckie rozbroiy j tylko czciowo, pozwalajc wikszoci oddzia�w przej przez swoje terytorium i doczy do rezerw bolszewickich. Ocalay jako zwarte, cho uszczuplone i zdemoralizowane jednostki, caa pitnasta armia bolszewicka i niekt�re dywizje armii trzeciej. Te jednostki wanie oraz rezerwy, podcignite do rejonu na wsch�d od Wilna oraz Lidy i Baranowicz, stay si trzonem nastpnej operacji bolszewickiej, na kt�rej powodzenie liczono zar�wno w kwaterze g�wnej Tuchaczewskiego, jak i w Moskwie. Operacja ta polega miaa na zatrzymaniu marszu polskich dywizji i zwizaniu ich w walce pozycyjnej na tak dugo, a uda si zmontowa now maszyn ofensywn przeciwko Polsce.

Lenin nie chcia w tym okresie dopuszcza myli o rozejmie czy pokoju - w przewiadczeniu, e ogromne w por�wnaniu z polskimi zasoby ludzkie i materiaowe pozwol sytuacj na froncie opanowa. Z przekonania tego nie wyprowadziy go nawet powodzenia polskie na froncie poudniowym, gdzie w kocu sierpnia i w pierwszych dniach wrzenia dokona si ostateczny pogrom armii konnej Budionnego cznie z dwunast i czternast armi bolszewick. Rozumowanie sztabu Armii Czerwonej byo suszne w tej czci, kt�ra odrzucaa moliwo nowej wielkiej ofensywy polskiej na Ukrainie. Nie pozwalay na to rodki, jakimi strona polska dysponowaa, nie przewidywa jej te dalszy plan wojskowy polski, kt�ry dojrza w umyle Naczelnego Wodza ju 18 sierpnia. Naczelne dow�dztwo polskie wiedziao, e niebezpieczestwo zagraa moe w dalszym cigu tylko na p�nocy i e tylko przeduenie wysiku polskiego na tym wanie kierunku zapewni moe pene wykorzystanie ju odniesionego pod Warszaw zwycistwa.

III

Odwr�cenie si sytuacji byo dla wielu ludzi w Polsce tak zdumiewajce i niespodziane, e wdziczno swoj ujli w sowa “cud nad Wis", tak jak by w gr wchodziy siy nadprzyrodzone. Niewtpliwie nad Wis broni onierz polski niepodlegoci swego kraju i jego kultury, wolnoci osobistych i religii.

Nazwa “cud nad Wis" bya wic wyrazem wdzicznoci Bogu. Niestety starano si j niekiedy wyzyska w spos�b pody, polityczny, by obniy zasug Naczelnego Wodza. Bitwa Warszawska “cudowno" sw zawdziczaa wysikowi onierza - wysikowi, kt�ry wydawa si nieosigalny. Byo to pierwsze decydujce zwycistwo polskie od czasu odsieczy wiedeskiej, lecz o ile od odsieczy tej dla Polski waniejsze. Zawdziczamy mu nie tylko dwudziestolecie szczliwej niepodlegoci, lecz i fakt, e dzisiaj take istnieje pastwo, kt�re, cho jego ustr�j narodowi nie odpowiada, jest przecie pastwem polskim, a nie zwizkow republik sowieck.

Fakty dotyczce Bitwy Warszawskiej s raczej dobrze znane i nie podlegaj dyskusji nawet w publicystyce komunistycznej. Bo take i ona przyznaje

157

dzi, e w sierpniu 1920 roku solidarna postawa caego narodu polskiego bez wzgldu na podziay spoeczne i polityczne umoliwiaa lub uatwia onierzowi polskiemu wykonanie planu strategicznego, kt�ry doprowadzi do cakowitej klski p�nocnego zgrupowania armii bolszewickich na froncie sigajcym od Dziadowa i Brodnicy po bieg redniego Bugu. Jest chyba tylko jedna - niezbyt istotna - r�nica, e w przeciwiestwie do historyk�w niezalenych publicyci komunistyczni staraj si przedstawi przebieg wypadk�w jak najbardziej pobienie, pomniejszajc lub przemilczajc wiele wanych szczeg��w. Tych przede wszystkim, kt�re uwypuklaj wytrzymao i patriotyzm onierza polskiego i caego spoeczestwa. czy si z tym tendencja do onglowania cyframi dotyczcymi stan�w wojsk walczcych - po to, by w ten spos�b “odbrzowi" rozmiary zwycistwa polskiego i “wybieli" rozmiary klski wojsk sowieckich.

Nie sdz jednak, by warto byo nad spraw liczb si zastanawia - zwaszcza wobec obiektywnej trudnoci wynikajcej z chaotycznego systemu tabel i wykaz�w w�wczas stosowanych, i to do dowolnie w obu walczcych ze sob wojskach. Narzeka na ten chaos Pisudski, gdy utrudnia mu orientacj, czy i kim w danej chwili konkretnie dysponuje. Wystarczy jeli stwierdzimy, e z przeznaczeniem operacyjnym przeciwko Polsce udao si Kamieniewowi, g�wnodowodzcemu rosyjskiemu, wystawi milion 40 tysicy, podczas gdy strona polska zmobilizowaa okoo 700 tysicy ludzi. Z tym wanym dodatkiem, e do Bitwy Warszawskiej dow�dztwo polskie mogo rzuci wicej ludzi ni Tuchaczewski, co rzecz jasna dobrze wiadczy o sprawnoci strony polskiej, gdy na zyskaniu przewagi w miejscu i w czasie przez siebie wybranym polega tajemnica zwycistw wojskowych od czas�w Aleksandra Wielkiego. Ograniczmy si wic, gdy o stron fachowo-wojskow Bitwy Warszawskiej chodzi, do stwierdzenia, e w momencie decydujcym dow�dztwo sowieckie popenio wicej bd�w ni dow�dztwo polskie i to na wszystkich szczeblach. Wyrazio si to przede wszystkim w braku koordynacji dziaa Budionnego na poudniu z operacj Tuchaczewskiego nad Wis. Zrozumia to i wykorzysta Pisudski wydajc sw�j “Rozkaz przegrupowania". wiadomo, e nieprzyjaciel popenia bd strategiczny, bya jedn z przesanek planu, kt�ry przyni�s zwycistwo stronie polskiej.

Rozejm

Do drugiej poowy wrzenia nie byo w og�le mowy ani w prasie rosyjskiej, ani w prasie zachodniej o moliwoci zakoczenia wojny. To samo mona powiedzie o gorczkowej wymianie depesz dyplomatycznych midzy rzdami r�nych pastw. Oceniano tam pooenie polskie w dalszym cigu jako trudne i domagano si niekiedy pomocy dla Polski, niekiedy za wywarcia nacisku na rzd polski, by wykorzysta zwycistwo warszawskie i zgodzi si na warunki bolszewickie, przedstawione w lipcu. Ale warunki te miay charakter prowokacji i byy tak sformuowane, by ich Polska przyj nie moga.

158

Sytuacja zmienia si radykalnie po 21 wrzenia. Dzie ten by punktem kulminacyjnym bitwy niemeskiej. Bya to operacja wojskowa na skal wiksz nawet ni operacja warszawska, a jej rezultat, cho moe mniej byskotliwy i mniej dla kadego oczywisty ni odrzucenie Armii Czerwonej znad Wisy, zadecydowa jednak o wyniku wojny. I tym samym o pokoju. Rezultat wojskowy bitwy niemeskiej polega na cakowitej demoralizacji wojsk bolszewickich i pokrzyowaniu wszystkich wykonalnych plan�w strategicznych. Marsz armii polskiej na wsch�d odbywa si ju odtd prawie bez oporu. Gdy za o negocjacje rozejmowe czy pokojowe chodzi, dopiero po bitwie niemeskiej zapada w Moskwie decyzja, do kt�rej skoni si Lenin, by rozmowom z Polsk odebra ich charakter propagandowo-agitacyjny a nada tempo szybkie i realne.

O jakie rozmowy chodzio? Polska delegacja pod przewodnictwem Jana Dbskiego, kt�ra ju od 14 sierpnia, to znaczy od przedednia Bitwy Warszawskiej, przebywaa w Misku Litewskim wyjedaa w atmosferze przygnbienia, ze wiadomoci bezcelowoci swojej misji, gdy strona bolszewicka nie robia w tym czasie tajemnicy, e adnego pokoju nie chce i e o losie Polski i caej Europy rodkowej zadecyduje sama, po - jak si zdawao - nieuniknionym zwycistwie Armii Czerwonej. Wspomnie warto, e Pisudski nieoficjalnie przestrzega Dbskiego, by “niczego nie podpisywa przed 18 sierpnia", gdy tego dnia powinien przez radio otrzyma wiadomo o cakowicie zmienionej na korzy Polski sytuacji wojennej.

Ale ju w dniu przybycia delegacji rzd bolszewicki przesta si interesowa nawet wasnymi propozycjami, bdc pewnym cakowitego zwycistwa wojskowego. Nie chcia adnych rozm�w, gdy wprowadzi w ycie alternatyw - okupacj Polski po granic dawnego zaboru pruskiego.

W tej sytuacji delegacja polska stawaa si dla strony rosyjskiej niepotrzebn zawad. Zaczto wic j szykanowa, czego najlepszym, a raczej najjaskra-wszym przykadem bya proklamacja z podpisem Tuchaczewskiego rozlepiona na ulicach Miska. Nazywaa ona delegacj polsk zbiorowiskiem szpieg�w i wzywaa ludno do sprzeciwienia si jej pobytowi w Misku. Miejscowy komendant Czerez wy czajki odwiedzi w�wczas Dbskiego, by owiadczy, e wobec oburzenia ludnoci nie moe gwarantowa Polakom bezpieczestwa.

Komedi t odegrano 19 sierpnia, to jest w chwili, gdy klska Armii Czerwonej pod Warszaw bya ostatecznie przypiecztowana. Nie zdawano sobie jednak z niej sprawy nie tylko w Misku, ale i w Moskwie. Misja polska miaa ze sob stacj nadawczo-odbiorcz, lecz uy jej nie moga, gdy gospodarze na to nie pozwolili. O zwycistwie pod Warszaw delegacja dowiedziaa si z miejscowych plotek w Misku i z faktu, e nagle delegaci bolszewiccy przystpili do pertraktacji, co polegao na gwatownym domaganiu si zgody na coraz to inne, niekiedy fantastyczne sformuowania. Ju zreszt 20 sierpnia rozmiary klski Armii Czerwonej byy oczywiste. Traktowano j w Moskwie i w kwaterze g�wnej Tuchaczewskiego jako koniec ofensywy i fakt ten analizowano jak najbardziej rzeczowo w sensie wojskowym i politycznym. Wniosek by bardzo prosty. Trzeba zdoby czas na

159

reorganizacj si, podcignicie rezerw i stworzenie bezpiecznej bazy operacyjnej na g�wnym froncie wojny, to* jest na froncie p�nocnym. W oparciu o now koncentracj naley wznowi ofensyw i to moliwie szybko, najlepiej jeszcze przed zapadniciem zimy. Nie moe by mowy o rezygnacji z wielkiego planu obalenia adu wersalskiego w Europie, do czego potrzebna jest likwidacja pastwa polskiego. W Radzie Komisarzy Ludowych nie byo pod tym wzgldem waha. Nawet Ryk�w, do niedawna przeciwnik wojny z Polsk, stwierdza, e “plan raz wprowadzony w ruch musi by doprowadzony do koca".

Lecz po to, by m�c zmontowa now ofensyw, trzeba zyska troch czasu. Co prawda Tuchaczewski zapewnia, e ma dostateczne rezerwy, by przyj bitw obronn w rejonie Lidy czy Wilna, lecz zdania jego dow�dc�w armii - zwaszcza najzdolniejszego, Siergiejewa - nie byy tak optymistyczne. Std wniosek dalszy: naley Polakom odebra inicjatyw i stworzy tak sytuacj, by w nastpnej fazie wojny byli znowu w defensywie, i to na jak najgorszych dla siebie pozycjach.

Naczelne dow�dztwo rosyjskie liczyo jeszcze na dziaania swego frontu poudniowego nad g�rnym Bugiem i na przedpolu Lwowa, gdzie zar�wno armia konna Budionnego, jak i armie dwunasta i czternasta byy nienaruszone i cigle jeszcze w natarciu. Liczono, e cign na siebie znaczne siy polskie, co osabi ich uderzenie na kierunku p�nocnym. Obliczenia te zawiody, gdy polski front poudniowy wywalczy sobie sam zwycistwo, nie naruszajc rezerw strategicznych. Tak jak trzy armie bolszewickie na poudniu nie pomogy Tuchaczewskiemu nad Wis, tak te w niczym mu nie pomog nad Niemnem.

W Moskwie uznano, e waniejsze po stokro i skuteczniejsze bdzie zdobycie koniecznego dla nowej ofensywy czasu przy uyciu rodk�w politycznych. I oto nastpnego dnia po wizycie komendanta Czerez wy czajki u przewodniczcego delegacji polskiej Rosjanie zgaszaj nagle gotowo pertraktacji rozejmowych. Tymczasem Komitet Rewolucyjny Marchlewskie-go tucze si na wozach taborowych wycofujcych si spod Warszawy resztek trzeciej armii sowieckiej. Jest w tej chwili na nic w Moskwie nieprzydatny. Po prostu zapomina si o jego istnieniu i o jego gromkich odezwach biaostockich. Bo oto r�wnolegle z propozycj rozm�w w Misku misja Kamieniewa w Londynie i depesze Cziczerina do stolic europejskich wznawiaj propozycje pokojowe, zapewniaj o pacyfistycznym nastawieniu i o chci poszanowania niepodlegoci Polski, cigle jednak pod warunkiem zatrzymania wojsk polskich na rzekomej granicy etnograficznej, czyli na tak zwanej linii Curzona, kt�rej zreszt angielski m stanu tego nazwiska nigdy nikomu nie proponowa jako granicy pastwa polskiego. Rzd Lenina liczy, e nacisk mocarstw zachodnich wymusi na zmczonej wojn Polsce zatrzymanie kontrofensywy, co pozwoli na bezpieczne dokonanie nowej koncentracji Armii Czerwonej za oson pertraktacji rozejmowych czy pokojowych. Przerwie si je lub si ich nie przerwie w zalenoci od oceny Moskwy.

Jednoczenie propaganda komunistyczna stara si pomniejszy rozmiary poniesionej pod Warszaw klski. Cel jest oczywisty: naley przedstawi rzd

160

Lenina jako pokojowy i wielkoduszny, a nie jako rzd pastwa zagroonego klsk wojskow. W jednym ze swych telegram�w Cziczerin pisze: “Radio polskie i francuskie szerz faszywe wiadomoci o jakim zwycistwie polskim. W rzeczywistoci siy rosyjskie s nienaruszone i wycofuj si w cakowitym porzdku". A 8 wrzenia Kamieniew skada not Balfourowi w angielskim Foreign Office. Oto jej tekst: “Zdaje si, e pozostaje Pan pod iluzorycznym wraeniem, i nastpia jaka zmiana w pooeniu wojskowym Polski i Rosji. To, co si naprawd stao, to tylko niepowodzenie w jednej z operacji wojskowych, co moe oznacza najwyej op�nienie osignicia wyznaczonego naszym wojskom zadania... Przewaga naszych si nad polskimi jest taka sama, jaka bya; a gdy o pooeniu na froncie chodzi, stosunek przechyla si jeszcze bardziej na nasz korzy dziki dosylaniu rezerw".

A wic umizgi wzmacniane pogr�kami. Kampania prasowa wzywa Polsk do “stosowania umiaru", do zatrzymania ofensywy, gdy zwycistwo pod Warszaw daje najlepsze szans natychmiastowego pokoju. Wojn Polacy ju waciwie wygrali, bo ocalili sw stolic. Ze strony bolszewickiej nic ju im nie grozi, bo tak przecie zapewnia rzd bolszewicki.

Propaganda bolszewicka nie znajduje ju zbyt wielu bezkrytycznych suchaczy. Przyczyniaj si do tego ujawnienie rozbienoci szeregu jednoczenie skadanych deklaracji, zwyke kamstwa, niekiedy naiwne, niekiedy aroganckie, a take relacje dziennikarzy i oficer�w zagranicznych misji wojskowych o zwierzcych okruciestwach popenianych przez Armi Czerwon i Czerezwyczajk. Co do wznowienia propozycji pokojowych w Misku, take w rzdach pastw zachodnich panuje przewiadczenie, e tym razem s one dowodem saboci, a nie pokojowoci. Niemniej z Parya i Londynu, a take z Waszyngtonu pyn wezwania do Warszawy, by z nich skorzysta. W Paryu i Waszyngtonie dominuje w dalszym cigu przekonanie, e rzd bolszewicki pomimo wszystko ustpi miejsca przyszej demokratycznej Rosji, kt�rej interes�w naley broni. Doczaj si do tego owiadczenia i zapewnienia, e gdyby Rosja “czerwona" take tym razem nie dotrzymaa wasnych obietnic, w�wczas mocarstwa na pewno Polsce pomog.

Nasuwa si pytanie: w czym pomog? Czy w zatrzymaniu nastpnej ofensywy bolszewickiej, jeli pytka obrona polska gdzie nad Bugiem z pozostawieniem Grodna i Brzecia nieprzyjacielowi si zaamie? Takiej gwarancji nikt da nie moe i nie daje, cho bezsprzecznie mocniejsze stanowisko Anglik�w wobec Niemiec i Gdaska pozwala z mniejszym niepokojem oglda si na Niemcy. Flota brytyjska przetara te si drog dostaw przez wrogi Polsce Gdask. Lecz nie zmienia to istoty pooenia. Zmieni je moe tylko obezwadnienie Armii Czerwonej, przekrelenie moliwoci ponownej ofensywy.

Operacje bdce bezporednim nastpstwem Bitwy Warszawskiej trway mniej wicej do koca sierpnia. Szczupo si polskich na ogromnych przestrzeniach manewrowych nie pozwolia na utworzenie szczelnego kota wok� pobitych armii Tuchaczewskiego. Dwie byy cakowicie rozbite i niezdolne do walki, lecz pozostae dwie ju po 10 dniach wchaniaj rezerwy w rejonie midzy Grodnem i Biaymstokiem. Jedna z nich - jest to armia

161

trzecia - stanowi pokan sil bojow. Bolszewicka armia czwarta, kt�ra najp�niej zacza si cofa znad Drwcy i spod Pocka, przechodzi przez Prusy Wschodnie i granic litewsk do terenu nowej koncentracji rosyjskiej. Pokana to* liczba - okoo 80 tysicy ludzi. Inne straty Tuchaczewskiego, sigajce okoo 150 tysicy, wyr�wnuj z nawizk podcigane posiki. Ju po zaczciu bitwy niemeskiej 15 wrzenia pisze wojenny korespondent londyskiego Timesa: “Bolszewicy skoncentrowali ogromne siy na p�nocno--wschodnim skrzydle polskiego frontu. Siy przeznaczone do obrony Grodna skadaj si w 20% z doborowych oddzia�w komunistycznych... Ofensywa polska uprzedzia tylko ofensyw bolszewick. Wypadki dowodz, e ani o minut za wczenie. Op�nienie mogo by fatalne".

Przegrupowanie polskie do nowej operacji zakoczone zostao 10 wrzenia. Utworzono grup uderzeniow z dw�ch armii, drugiej i czwartej, pod osobistym dow�dztwem Naczelnego Wodza. Jednoczenie przekierowano lini frontu z p�nocnego wschodu na wsch�d. Inne armie, przede wszystkim pierwsza i cz pitej, miay zabezpieczy natarcie od p�nocy na odcinku do trudnym nie tylko militarnie, lecz i politycznie, gdy na tym kierunku wywizaa si walka z nowym nieprzyjacielem, to jest z Litw. Armie bolszewickie wyday byy Wilno, a take Suwalszczyzn, Litwinom, g�wnie jako dywersj polityczn przeciwko Polsce, gdy Armia Czerwona operowaa w dalszym cigu na tym terenie, w przypadkowym zreszt wsp�dziaaniu z Litwinami. Opanowanie Grodna i Augustowa byo koniecznoci wojenn, gdy od niego zaleao powodzenie natarcia polskiego na koncentracj Tuchaczewskiego. Cel ten osignito 25 wrzenia. Wojska polskie wyszy na skrzydo bolszewickie i przeciy jego komunikacje. Od czoa zdobyy Wokowysk i Lid, na poudniu Pisk. Tuchaczewski nie m�g wyzyska swej przewagi i 28 wrzenia zarzdzi odwr�t, tracc kolejne punkty oporu - Niewie, Stopce i Nowogr�dek. Najcisze walki toczyy si przy forsowaniu rzeki Szczary.

Odwr�t przeksztaca si w cakowit panik, ogarniajc niezliczone oddziay tyowe, orodki zapasowe i wojska w transportach na zach�d. Prowadzony energicznie pocig doprowadza wojska polskie do Kojdanowa, Sucka i Miska. Tam zastaje je rozkaz przerwania dziaa, gdy 12 padziernika podpisano w Rydze rozejm. Rozmowy przeniesiono tam na danie polskie. Po bitwie niemeskiej rzd Lenina uznaje dalsz walk za beznadziejn. Pisze Trocki, wysany na front przez Lenina: “Spdzono nasze wojska 400 kilometr�w i wicej w ty. Dow�dztwo frontu zapewnia, e ma dostateczne rezerwy, przewag artylerii i tak dalej. Ja stwierdzam, e na froncie zachodnim mamy tylko pobite dywizje, w kt�re wlewamy coraz to wiksz mas surowego materiau ludzkiego. I cho Lenin upiera si jeszcze przy dalszym prowadzeniu wojny, czyni to ju bez przekonania i bez wiary". Tyle Trocki, jeden z niewielu, kt�rym Lenin ufa.

Na przeniesienie rozm�w z Miska do Rygi zgodzia si strona bolszewicka 17 wrzenia. Rozmowy, zaczte trzy dni p�niej, z powolnych przemieniay si w coraz szybsze w miar napywania wiadomoci z frontu. Od bitwy niemeskiej strona bolszewicka dokadaa stara, by osign porozu-

11 - Historia dwudziestolecia

162

mienie jak najszybciej. Byo dobr wol strony polskiej, e si temu popiechowi nie sprzeciwiaa, cho tempo pertraktacji dyktowali nie delegaci w Rydze, lecz onierze dywizji legionowych, wielkopolskich, pomorskiej, podhalaskiej i litewsko-biaoruskiej nad Niemnem i nad Szczar.

Wilno

Kiedy wojska polskie weszy w styczno bojow z wojskami Republiki Litewskiej na swym skrajnym skrzydle p�nocnym, wywizay si na obszarze Suwalszczyzny walki, w kt�rych Litwini bili si razem z dywizjami Armii Czerwonej przeciwko Polakom. Bezporednia przyczyna tego starcia bya prosta.

4 lipca 1920 roku rzd polski postanawia zakoczy prowizorium w stosunkach z Litw. Wileszczyzna otrzyma prawo samostanowienia. Lecz rzd litewski w Kownie jest faktem dokonanym, cho jego istnienie zaley do trwaoci polskiej przesony wojskowej od strony zagroenia rosyjskiego. Warszawa uznaje oficjalnie niepodlego Republiki Litewskiej. Jakby na przek�r Litwini zawieraj 12 lipca “traktat pokojowy" z Rosj. Jest on pogwaceniem um�w i konwencji, jakie tymczasem zawary pastwa batyckie i Finlandia, zabiegajce zreszt usilnie o uoenie stosunk�w midzy Litw i Polsk. Jednoczenie jest przyznaniem, e midzy Litw i Rosj trwa dotychczas stan wojenny. Na mocy traktatu Rosja “ceduje" na rzecz Litwy obszar zamieszkany przez okoo miliona mieszkac�w, w czym tylko 60 tysicy Litwin�w, wraz z miastem Wilnem. W zamian za to rzd litewski wyraa zgod na operacje wojskowe Armii Czerwonej na swym terytorium, starym i nowym, i na wprowadzenie wojsk sowieckich do Wilna. Po cikich walkach - trwa przecie ofensywa Tuchaczewskiego na Warszaw - 14 lipca Wilno dostaje si po raz drugi we wadanie Armii Czerwonej, nie bez czynnej pomocy oddzia�w litewskich, kt�rych “neutralno" - cytuje sowa Tuchaczewskiego - “zamienia si we wrogo w stosunku do Polak�w, gdy tylko Armia Czerwona zacza odnosi zwycistwa".

By to gest nieobliczalny, kt�ry dowodzi zalepienia - niekt�rych zreszt tylko - polityk�w litewskich. W Kownie nie byo bynajmniej gruntu psychicznego do wsp�pracy z Rosj. Przeciwnie - podnosiy si gosy, e w razie upadku Polski los Litwy bdzie przesdzony bez wzgldu na takie czy inne traktaty. Nawet w pierwszym swobodnie wybranym sejmie litewskim - wybory odbyy si w maju - przewaaa opinia, e jest to ostatni moment na dogadanie si z Polsk. Dodatkowym bodcem byo postpowanie wojskowych i cywilnych wadz bolszewickich, kt�re Litwin�w w og�le nie dopuciy do zarzdu scedowanych Litwie ziem cznie z Wilnem. Wszystko rozbijao si jednak o dogmatyczn tez, e Polska przyczy si musi do litewskiej teorii narodowociowej i uzna Polak�w mieszkajcych w Wilnie - wbrew ich woli - za Litwin�w.

Nastpia klska bolszewicka pod Warszaw i paniczny odwr�t Armii

163

Czerwonej. Wypadki tocz si bardzo szybko. 27 sierpnia bolszewicy wpuszczaj wadze litewskie do Wilna. Tuchaczewski, przygotowujc now koncentracj* przeciwko Polsce, chce sobie zabezpieczy od tej strony skrzydo. Moskwa przypomina sobie ditraktacie z Litw, uznajc, e jest to doskonay spos�b przysporzenia Polsce kopot�w - politycznych i wojskowych. Bo jeli Polacy nie zechc doprowadzi do starcia z Litwinami, ich podstawy operacyjne w bitwie niemeskiej zawisn w powietrzu, tym niebezpieczniej, e wojska rosyjskie nie opuciy Augustowa i Grodna pomimo obecnoci na Suwalszczynie wojsk litewskich. Jeli Polacy uderz w tym kierunku, to cho operacyjnie bdzie to tylko kierunek uboczny i ubezpieczajcy ich skrzydo, niemniej powstanie konflikt polityczny z Litwinami. A raczej konflikt trwajcy ju od dw�ch lat si oywi z moliwoci dalszych komplikacji midzynarodowych.

Wojska polskie na Suwalszczyzn uderzyy, gdy bya to konieczno wojskowa. Ponadto strony polskiej nie obowizywa traktat rosyjsko-litewski. Obowizywa natomiast rozejm sprzed roku, zawarty z Litwinami i wyznaczajcy lini demarkacyjn, zwan “lini Focha", pozostawiajcy Suwasz-czyzn w rku polskim. Walki z Litwinami trway zreszt tylko kilka dni, gdy pooy im kres nowy rozejm. Tymczasem w cigu nastpnych kilku dni zostaa rozstrzygnita bitwa niemeriska. Pertraktacje w Rydze kazay si spodziewa szybkiego zakoczenia wojny. Strona bolszewicka zgosia desinteressement spraw Wilna, nie wspominajc nawet o swym traktacie pokojowym z Litw. Lecz Litwini byli w Wilnie. 9 padziernika nastpi tak zwany “bunt eligowskiego", zajcie Wilna przez oddziay polskie przy sabym oporze litewskim i ogoszenie powstania tworu pastwowego pod nazw Litwy rodkowej.

Opinia polska, a tym mniej opinia na Zachodzie, nie zdawaa sobie w peni sprawy, na czym polega szczeg�lna litewska doktryna narodowociowa. Natomiast w rzdzie polskim zrozumiano od razu, e obawa Litwin�w przed polonizacj jest czynnikiem decydujcym o ich polityce i e wobec tego wszystkie pr�by nawrotu do idei “unii lubelskiej" naley zarzuci. Proponowano natomiast dwie moliwoci praktycznego rozwizania sprawy. Jedn byoby utworzenie tworu pastwowego litewskiego o narodowoci mieszanej, to znaczy bez przewagi ywiou litewskiego, lecz nazwanego Litw. Tw�r ten m�gby by w jakim zwizku z Polsk, posiadajc jednak pen samodzielno polityczn i kulturaln, opart na cakowitym r�wnouprawnieniu wszystkich grup ludnociowych. Drug koncepcj byo uznanie niepodlegoci litewskiej w jej granicach etnicznych. To znaczy bez Wilna, bez Grodna i oczywicie bez Biaegostoku czy Nowogr�dka.

Koncepcj pierwsz, nazywan do niecile “federacyjn", podtrzymywa Pisudski do dugo, z tym e ulegaa modyfikacji w kierunku utworzenia na ziemiach byego Wielkiego Xistwa Litewskiego trzech czon�w narodowo-terytorianych: litewskiego na ziemiach Litwy etnicznej i reprezentowanego przez wadze modej Republiki Litewskiej, biaoruskiego o organizacji mgawicowej, a poddanego faktycznemu zarzdowi cywilnemu sprawowanemu przez wadze polskie, oraz czonu polskiego zoonego z Wi-

164

leszczyzny. W samym miecie Wilnie Polacy byli w bezwzgldnej wikszi ci. Drug grup stanowili ydzi. Litwin�w byo w Wilnie mniej ni 2%

Po klsce bolszewickiej Wilno byo jednak w rku litewskim. W dodai zalecenia i naciski zachodnich sprzymierzonych szy w kierunku pozostawi ni go Litwinom a do p�niejszych rozstrzygni. Skoro jednak rozstrzyg-J nicia te, pomijajc ich bezterminowo, bray pod uwag interesy przyszej: “demokratycznej" Rosji nie liczc si z rzeczywistoci i nie uznajc wyranie ani niepodlegoci Litwy, ani trwaoci ustroju komunistycznego w Rosji, ani interes�w polskich na jej wschodnim przedpolu, Polska na tego rodzaju rady i porady oglda si nie moga. Wygraa wojn bez pomocy, bez pomocy pertraktowaa o pok�j z Rosj. Musiaa te sama zaatwi sw�j sp�r z Litw o Wilno.

Pisudski zdecydowa si na form zakamuflowan. Wilno ma zaj onierz z Wileszczyzny i z Biaorusi. Walczy on bohatersko w ochotniczych dywizjach litewsko-biaoruskich. Cho dumna ze swej przynalenoci do armii polskiej, pierwsza dywizja litewsko-biaoruska zachowaa sw�j odrbny charakter. Dywizja ta, zgrupowana wraz z dwoma pukami uan�w - trzynastym i dwiecie jedenastym ochotniczym - pod wodz wilnianina generaa eligowskiego, “buntuje" si i 9 padziernika idzie wyzwala sw “mi ojczyzn", wedug s�w odezwy swego dow�dcy. Zajmuje Wilno ku niewypowiedzianemu entuzjazmowi spoeczestwa, kt�re tworzy rzd Litwy rodkowej. “Bunt" eligowskiego nawet w sztabie polskim traktowano przez kilka dni zupenie powanie. Poza eligowskim i Pisudskim o prawdziwym jego podou wiedzia tylko dow�dca armii, genera Sikorski.

By to fakt dokonany. Wilno decyduje o swym losie po myli Polski, a nie po myli Litwy. Lecz popenilibymy bd uwaajc “bunt eligowskiego" za wstp do inkorporacji Wilna. Koncepcja “Litwy rodkowej" zawieraa w sobie resztki plan�w swobodnej federacji obszar�w pooonych midzy Polsk a Rosj. Rosja zgosi miaa w Traktacie Ryskim swoje desinteressment. Trway za to protesty litewskie zar�wno w Radzie Ambasador�w, kt�ra przeja funkcje wykonawcze w sprawach wynikajcych z postanowie Traktatu Wersalskiego, jak w Lidze Narod�w. Litwa odrzucaa te propozycje kompromisowe, nie godzc si przede wszystkim na plebiscyt. Nie obyo si przy tym bez spor�w w onie polskiego spoeczestwa Wileszczyzny. Powana jego cz pragna utrzyma status autonomiczny, take jako otwarte drzwi do przyszych pertraktacji z Litw, gdy i jeeli odstpi od swego kracowego szowinistycznego stanowiska. Wikszo jednak przewaya. Wilno stao si stolic wojew�dztwa w granicach Polski, lecz stan wrogoci midzy Litw a Polsk mia trwa jeszcze nastpnych pitnacie lat.

Pok�j

12 padziernika 1920 roku Rosja bolszewicka nie bya w sensie opera-cyjno-wojskowym zdolna do adnego oporu. Gdyby delegacja bolszewicka w Rydze tego dnia rozejmu nie podpisaa, armia polska moga bya maszerowa dalej na wsch�d a do momentu, gdy wyduone komunikacje i rozrzucenie w przestrzeni nie odebraoby jej zdolnoci manewrowej. W�wczas te dopiero strona rosyjska mogaby odtworzy skuteczn obron, moe ju za Bram Smolesk, gdy o kierunek moskiewski by chodzio. Byo mao szans, by mogo to nastpi przed zim, co wyranie stwierdzono na kilku kolejnych posiedzeniach Rady Komisarzy Ludowych na podstawie brutalnego w swej szczeroci referatu Trockiego, kt�remu Lenin zleci ocen pooenia. Sam Lenin zreszt pisa 15 padziernika, e “pooenie Republiki Sowieckiej jest nadzwyczaj cikie, co zmusza nas do jak najszybszego zawarcia pokoju, zanim mogaby si rozpocz przeciw nam kampania zimowa". A 20 listopada, uzasadniajc motywy, jakie skoniy jego rzd do podpisania rozejmu w przekonaniu, e jest wstpem do zawarcia pokoju z Polsk, wyrazi si jeszcze dobitniej: ,,Po wspaniaych zwycistwach ponielimy druzgocc klsk pod Warszaw".

Trocki ze swej strony odmawia Armii Czerwonej zdolnoci ponownego dziaania ofensywnego przeciwko Polsce, wskazujc nie tyle na brak rodk�w materiaowych i zasob�w ludzkich, ile na rozprzenie organizacyjne, zy schemat dowodzenia i cakowity upadek ducha w wojsku, w kt�rym dezercje sigay setek tysicy onierzy. Stwierdzenia te byy tylko reasumpcj wiadomoci z frontu, kt�re kazay Radzie Komisarzy Ludowych i samemu Leninowi radykalnie zrewidowa dotychczasowy polityczno-wojskowy plan wojny z Polsk.

Do drugiej poowy wrzenia przygotowaniom wojskowym, ciganiu rezerw i materiau wojennego z gbi Rosji na front towarzyszyo umacnianie i rozszerzanie podstaw wsp�pracy politycznej i wojskowej z rzdem niemieckim. G�wn rol w tej akcji, gdy o stron niemieck chodzi, odgrywa minister spraw zagranicznych Rzeszy Walter Simons, kontaktujcy si z rzdem bolszewickim przez nieoficjalnego przedstawiciela Lenina w Berlinie nazwiskiem Kopp, a z bolszewickim dow�dztwem frontu przez majora Wilhelma Schuberta. Wymiana korespondencji pod oson zapewnie o cakowitej neutralnoci przewidywaa ju od pierwszych dni sierpnia przeszkodzenie wszelkimi dostpnymi sposobami dostawom materiau wojennego i ywnoci na potrzeby armii i ludnoci Polski, co w praktyce dotyczyo take dostaw drog przez Gdask. Waniejsze byy bolszewickie zobowizania nieprzekraczania granicy byego zaboru pruskiego. W razie koniecznoci operacyjnej - co miao zreszt miejsce w Dziadowie i Brodnicy - zarzd cywilny mia by pozostawiony miejscowym Niemcom. Simons nie posun si co prawda w owiadczeniach oficjalnych poza moliwo rewizji granic

166

wersalskich tam wszdzie, gdzie chodzi mogo o wikszo niemieck na odstpionych Polsce obszarach, lecz w praktyce genera Seeckt przygotowywa okupacj wojskow caego Pomorza i Poznaskiego. -

Byo to w zgodzie ze stanowiskiem rzdu Lenina, kt�ry nie uznawa postanowie Traktatu Wersalskiego, zwaszcza gdy chodzio o zachodnie granice Polski. Dalsze plany na wypadek upadku Warszawy i objcia rzd�w ] przez komunist�w przewidyway bezporednie pertraktacje niemiecko-rosyj- j skie - tajne wedug propozycji Koppa. Tym porozumieniom na najwyszym szczeblu towarzyszyo wiele porozumie lokalnych midzy armi bolszewick j i wadzami cywilnymi i wojskowymi, na terenie Prus Wschodnich zwaszcza, i I cho rzd w Berlinie wykazywa du ostrono w wypowiedziach, gosy prasy niemieckiej wspominay o przymierzu z Rosj, kt�re po likwidacji j niepodlegego pastwa polskiego zapewni obalenie Traktatu Wersalskiego. ;

Klska pod Warszaw nie przekrelia automatycznie tych dalekosinych plan�w. Jeeli nawet zwikszya ostrono w Berlinie, to nie spowodowaa zmiany oceny sytuacji w Moskwie, gdzie zreszt z zadowoleniem widziano brak przeszk�d ze strony wadz niemieckich przy przekraczaniu granicy Prus Wschodnich przez oddziay armii Tuchaczewskiego w ucieczce przed dywizjami polskimi, a w marszu do nowych rejon�w koncentracji nad rodkowym Niemnem.

Zmian podstawow spowodowaa dopiero klska Armii Czerwonej w bitwie niemeskiej w trzeciej dekadzie wrzenia. Po niej doszo do rewizji plan�w nie tylko dalszej wojny z Polsk, lecz caoksztatu polityki rzdu bolszewickiego. Rewizja ta odbya si bardzo szybko i nie mona odm�wi rzdowi Lenina i jemu samemu umiejtnoci logicznego i trafnego wycenienia zmiany pooenia Rosji i caej Europy w nastpstwie zwycistwa polskiego. I tak, gdy jeszcze 18 i 19 wrzenia delegacja bolszewicka przybya do Rygi odwlekaa rozpoczcie rozm�w z delegacj polsk, ju po kilku dniach, gdy natarcie polskie ogarno rejon Grodna i przesuno kierunek z p�nocnego na wschodni, rozmowy te si rozpoczy wanie z inicjatywy bolszewickiej. Po 28 wrzenia toczyy si wartko i sprawnie, przy czym zajcie Wilna w dniu 9 padziernika przez “zbuntowan" dywizj litewsko-biaorusk generaa eligowskiego na tempo rokowa i ich charakter nie wpyno.

C� si waciwie stao? Oto strona bolszewicka zdaa sobie spraw, e strona polska nie ugia si pod naciskami mocarstw zachodnich, by zgodzi si na rozmowy stajc na linii frontu nie dajcej adnej gwarancji bezpieczestwa w razie nowej ofensywy bolszewickiej. Przeciwnie - zdobya si na wysiek wytrcenia z rki nieprzyjaciela moliwoci nowej ofensywy. Zajcie Wilna nie tylko wprowadzao nowe napicie w stosunkach z Zachodem, lecz ponadto - i bolszewicy ocenili to trafnie - stwarzao zapor terytorialn midzy Rosj i Niemcami, co przy niezdolnoci Armii Czerwonej do dalszego skutecznego oporu przekrelao wszelkie plany wsp�lnej akcji rosyjsko-nie-mieckiej czy to przeciwko Polsce, czy te przeciwko caemu porzdkowi europejskiemu utworzonemu w Wersalu.

Co istotniejsze, rzd Lenina zda sobie spraw, e Polska, wywalczywszy sobie zwycistwo wojskowe wasnymi siami, chce take bez niczyjego porednictwa zawrze taki pok�j, kt�ry braby pod uwag tylko jej interesy

167

oraz interesy tych ssiad�w, kt�rych bezpieczestwo wie si bezporednio z jej wasnym bezpieczestwem. Stanowisko i postpowanie Polski w kr�tkim, lecz przeomowym okresie bitwy niemeskiej otwierao przed rzdem leninowskim nowe perspektywy. Oczywicie plan pierwotny, w imi kt�rego rzd ten prowadzi wojn z Polsk, plan jej podboju i przerzucenia swych wpyw�w za pomoc siy wojskowej daleko na zach�d przestawa by wykonalny. Lecz Polska gotowa bya zawierajc pok�j wyzwoli Rosj spod zmory najtragiczniejszych skutk�w przegranej wojny. Mianowicie spod zmory przeduenia stanu “ni to wojny ni pokoju", kt�ry przesta dla Rosji by korzystny, gdy pociga za sob widmo nowych interwencji ze strony pastw zachodnich i nowych ruch�w kontrrewolucyjnych ze strony rosyjskich przeciwnik�w komunizmu. Dotychczas Polska konsekwentnie odmawiaa wsp�dziaania z “bia" Rosj Denikina, Koczaka, Judenicza czy Wrangla; odmawiaa nie tylko wsp�dziaania, lecz nawet moralnej pomocy w akcjach interwencyjnych. Byo to g�wnym, jeli nie jedynym powodem zadranie z mocarstwami zachodnimi. W Moskwie wiedziano dobrze, e przeciwstawianie si Parya czy Londynu, a nawet Waszyngtonu, zar�wno przesuwaniu granic Polski na wsch�d od linii zwartego osiedlenia ludnoci polskiej, jak i polityce wyzwoleczej w stosunku do Ukraic�w i Biaorusin�w wypywao z chci zabezpieczenia interes�w Rosji niekomunistycznej, w kt�rej powstanie cigle w stolicach tych wierzono. Std wypywaa ch wcignicia Polski w polityk “ni to wojny ni pokoju". Traktat pokojowy mia by rozejmem i niczym wicej. Polska miaa nie nawizywa stosunk�w z Rosj leninowsk. Miaa czeka, a mocarstwa zachodnie uznaj, e nadesza odpowiednia po temu chwila, albo te, e dojrza moment nowej interwencji.

Stanowisko to najbardziej uporczywie reprezentowaa Francja, nie tylko w roku 1919 i pierwszej poowie 1920, lecz take we wrzeniu i w padzierniku. Dla niej prawowitym przedstawicielem Rosji by Wrangel i jego wojsko na Krymie. Dla Polski Wrangel by jednak tylko jeszcze jednym “biaym" generaem. Jego operacje wojskowe nie miay, wbrew miraom roztaczanym przez Weyganda i przez rzd francuski, adnego zwizku z wojn polsko--bolszewick, a jego polityka, jeli o niej w og�le mona m�wi, bya w sprzecznoci z dotychczasow polityk polsk, zwaszcza na odcinku zagadnienia niepodlegoci Ukrainy.

Dlatego te - z czego rzd Lenina dobrze sobie zdawa spraw - rzdy brytyjski i francuski najchtniej poredniczyyby przy zawarciu rozejmu polsko-rosyjskiego, lecz z najwysz niechci przygldayby si zawarciu pokoju midzy Polsk i Rosj bez niczyjego porednictwa, i to g�wnie dlatego, e pocigaoby to uznanie i de facto, i de iure ustroju rewolucyjnego w Rosji. Z okazji zawarcia takiego pokoju wobec zaamania si wielkich plan�w rozprzestrzenienia rewolucji na ca Europ rzd Lenina postanowi skorzysta.

Zwaszcza, e nie pocigao to za sob koniecznoci przyczenia si do systemu wersalskiego w sensie formalnym. Pok�j polsko-rosyjski uzupeniaby w rzeczywistoci system wersalski. M�wic inaczej, by warunkiem funkcjonowania systemu wersalskiego. Lecz nie wiza rk ani propagandzie,

168

ani polityce rosyjskiej, zwaszcza na odcinku wsp�dziaania z rzekomo w Wersalu pokrzywdzonymi Niemcami. Trudno byo stronie polskiej przewidzie umow z Rapallo. Natomiast nie ulegao dla niej wtpliwoci, e zwycistwo nad Rosj nie tylko ocalio niepodlegy byt Polski, lecz take zabezpieczyo, skuteczniej ni podpis niemiecki pod traktatem w Wersalu, przynaleno Pomorza i Poznaskiego do Polski. Bitwa pod Warszaw i bitwa nad Niemnem toczyy si nie tylko o Biaystok i Wilno, lecz take o Pozna, Bydgoszcz i Toru.

Bitwa niemeska przyniosa moliwo pokoju, na kt�ry godziy si i Polska, i Rosja. Polska widziaa w nim pok�j trway, Rosja - jak kad umow midzynarodow - traktowaa go “dialektycznie", to znaczy jako obowizujcy do czasu kolejnej zmiany koniunktury. Lecz tego strona polska w roku 1920 nie wiedziaa. Troszczy si te musiaa tylko o to, jakie korzyci bdzie moga w pertraktacjach osign i jaka bdzie ich cena.

Pertraktacje rozejmowe w Rydze trway okoo trzech tygodni. Podzieli je mona na dwa wyrane podokresy. Pierwszy rozpocz si 21 wrzenia, gdy delegacja rzdu bolszewickiego wyrazia nagle gotowo rozpoczcia rozm�w z delegacj polsk, dajc przy tym do zrozumienia, e nie bdzie si upieraa przy dotychczasowych warunkach. Druga faza rozm�w rozpocza si 3 padziernika, gdy w rozmowie midzy Joffem, przewodniczcym delegacji bolszewickiej, a Janem Dbskim, Stanisawem Grabskim, Norbertem Bar-lickim i Wadysawem Kiernikiem z delegacji polskiej Joffe postawi pytanie, czy Polska chce traktowa rozejm jako wstp do trwaego pokoju, czy te jako l spos�b zyskania na czasie dla przygotowania wsp�lnej z mocarstwami } zachodnimi interwencji w wewntrzne sprawy rosyjskie. j

Pytanie Joffego sformuowane byo w ten spos�b: jakie gwarancje moe da J Polska, e nie da si popchn przez mocarstwa zachodnie do dalszej wojny -f przeciwko Rosji komunistycznej, tym razem ju nie w obronie wasnej niepodlegoci i wasnych granic, lecz w ramach planu pastw kapitalistycznych, chccych obali mody ustr�j rewolucyjny w Rosji waciwej? Sformuowanie pytania jest o tyle wane, i odstpujc od metody propagandowego przeinaczania fakt�w rzd Lenina przez usta swego delegata przyznawa si do trzech rzeczy. Po pierwsze, e wojna polsko-bolszewicka bya skutkiem agresywnych plan�w rosyjskich w stosunku do Polski. Plany te si nie uday, gdy Polska odniosa wasnymi siami zwycistwo. Po drugie, e Polska dotychczas nie dawaa si wcign w adne plany interwencyjne na rzecz Rosji “biaej" i e jej polityka wschodnia nie bya w adnym stopniu zwizana z planami politycznymi snutymi w Paryu czy w Londynie. I wreszcie po trzecie, e Polska w oczach rzdu leninowskiego jest w obecnej sytuacji jedynym przeciwnikiem naprawd dla Rosji gronym, gdy tylko przy jej wsp�dziaaniu nastpi by mogo zachwianie czy nawet obalenie si nowego reymu rewolucyjnego.

169

Wedug zapisk�w Grabskiego odpowied polska stwierdzaa, e najlepsz gwarancj dla Rosji powinna by prawidowa ocena interesu Polski. Interes ten poleca na ustaleniu takich granic, kt�re zapewniayby jej bezpieczestwo. Byoby szalestwem ze strony polskiej, gdyby chciaa przyczynia si do obalenia takiego rzdu rosyjskiego, kt�ry granice tego rodzaju got�w jest Polsce zapewni, po to, by jego miejsce zaj inny rzd rosyjski, kt�ry got�w byby granice te zakwestionowa. Polska nie daa si dotychczas wcign do adnej akcji interwencyjnej przeciwko ustrojowi komunistycznemu w Rosji wanie dlatego, e nie leao to w interesie pastwa polskiego. Stan ten nie moe ulec zmianie take dlatego, e Polska nie zgodzi si nigdy na wsp�prac z Niemcami przeciwko Rosji, a bez wsp�udziau Niemiec interwencja innych pastw kapitalistycznych nie ma adnych fizycznych szans powodzenia.

W innych rozmowach p�oficjalnych dawaa przy tym delegacja polska do zrozumienia, e wr�d warunk�w wasnego bezpieczestwa stawia na pierwszym miejscu zapobieenie wszelkim nowym pr�bom wsp�dziaania Rosji z Niemcami, chociaby na wz�r wsp�dziaania zapocztkowanego w rozmowach i korespondencji midzy rzdem Lenina a ministrem spraw zagranicznych Simonsem, kt�rych skutkom zapobiego zwycistwo polskie pod Warszaw i nad Niemnem. Std sprawa Wileszczyzny nie jest dla Polski tylko zagadnieniem uczuciowym, lecz take wynikiem koniecznoci zapobieenia powstaniu bezporedniej granicy rosyjsko-niemieckiej, a nawet swobodnego szlaku przemarszu przez terytorium Litwy.

W wyniku rozmowy z 3 padziernika - jak pisze Grabski - Joffe owiadczy, e zwr�ci si do Rady Komisarzy Ludowych z propozycj udzielenia mu penomocnictw do zawarcia rozejmu tak pomylanego, by m�g by podstaw traktatu pokojowego. Decyzj t Joffe otrzyma z Moskwy 5 padziernika. Zawieraa zgod na wyznaczenie takiej granicy polsko--rosyjskiej, jakiej domaga si strona polska pod warunkiem obnienia do 30 milion�w rubli udziau Polski w zapasach zota przechowywanych w dawnym Pastwowym Banku Cesarstwa Rosyjskiego. Nie bez ironii pisa Grabski: “Rosji zaleao znacznie bardziej na nie uszczuplaniu swej rezerwy kruszcowej ni na terytoriach, jakie gotowa bya uzna za nalene Polsce".

Moskwa wiedziaa, e wojna jest przegrana, i baa si jej przeduenia. A take jej wznowienia. Std decyzja jak najszybszego zawarcia rozejmu z jednoczesnym uzyskaniem zapewnienia, i bdzie on wstpem do traktatu pokojowego. Std rozmowa Joffego z delegatami polskimi i decyzja zgody na warunki polskie. Gdy o spraw granic chodzi, rzd Lenina uwaa j istotnie za drugorzdn. Przewidywa, e granic bdzie linia osignita przez wojska polskie w dniu podpisania rozejmu. Instrukcje wysyane Joffemu przez Rad Komisarzy Ludowych pozwalay mu na ustpstwa a po wytyczenie granicy na rzece Berezynie. Wysun j zreszt Joffe, moe nazbyt pochopnie, 5 padziernika, proponujc po prostu, by Polacy wzili sobie Misk. Spotka si z odmow, kt�r sformuowa przewodniczcy delegacji sejmowej w ramach og�lnej delegacji polskiej, Stanisaw Grabski. Uczyni to nawet z “niepohamowan furi", jak napisze kiedy inny delegat polski, Adam ado. Sam Joffe

170

skomentowa to ironicznie, e “profesorowi Grabskiemu na terytoriach nic a nic nie zaley".

Czy chodzio rzeczywicie o terytoria? Gdyby tylko o nie chodzi miao, Grabski i nie tylko on trzymaby si tylko wiernie instrukcji sejmowych, “by dy do pokoju i do ustalenia bezpiecznej granicy bez zbytnich nabytk�w terytorialnych".

Lecz wikszoci sejmowej, a j wanie Grabski reprezentowa, szo o co innego. Grabski obawia si, e nadmierna liczba mniejszoci w granicach polskich uniemoliwi ich polonizacj, e bdzie zarzewiem przyszych spor�w i incydent�w. Sdzi, e o to wanie Rosji chodzi. Wychodzi z zaoenia, e przysze stosunki midzy Polsk i Rosj ukada naley usuwajc wszystkie przyczyny niepokoju rosyjskiego. Denia wolnociowe narod�w pooonych midzy etnicznym obszarem polskim i rosyjskim byy podstawow przyczyn niepokoju Rosji. Denia te nie maj szans realizacji. Podsyci je i wyksztaci moe tylko pomoc polska. Jeli wic Rosja przekona si, e Polska pomocy takiej nie ma zamiaru udzieli ani teraz, po zwyciskiej wojnie z Rosj, ani w przyszoci, zniknie pow�d do obawy przed Polsk i tym samym uzasadnienie wrogiego do niej stosunku. Sposobem usunicia tych obaw jest uznanie fikcji sowieckiej Ukrainy i sowieckiej Biaorusi oraz zgoda, by te dwa fikcyjne pastwa kady podpis pod traktat pokojowy.

A formalnie pertraktacje toczyy si wanie w imieniu take Biaoruskiej Republiki Rad i Ukraiskiej Republiki Rad i te dwie sowieckie republiki zwizkowe miay ostateczny tekst Traktatu Ryskiego podpisa. M�wic cile, podpisano je w ich imieniu, gdy w delegacji bolszewickiej w Rydze nie tylko nie byo Ukraic�w ani Biaorusin�w, lecz nie byo nikogo, kto by m�g przetumaczy teksty polskie i rosyjskie na jzyk ukraiski.

Lecz stronie rosyjskiej nie chodzio ani o granice tych republik zwizkowych, ani o wol ich mieszkac�w po obu stronach ustalanej granicy. Chodzio jej tylko o wyrzeczenie si przez Polsk zasady samostanowienia tych narod�w. By to jedyny warunek, od kt�rego rzd komunistyczny nie chcia odstpi i nie odstpi, ryzykujc nawet przeduenie wojny z wszystkimi tego konsekwencjami. Wyrzeczenie si zasady samostanowienia byo podstawow cen, jak zapacia Polska za tak bardzo upragniony pok�j. Bya to cena, kt�ra zawaya na przyszoci caej Europy wschodniej, a tym samym caej Europy. Rosja odnosia tu nie tylko formalne zwycistwo. Oczywicie przesank podstawow bya kontynuacja imperializmu carskiego, kt�ry Ukrain i Biaoru wprowadzi si w ramy Rosji. Lecz czy si z tym postulat nie mniej wany, kt�ry by wynalazkiem nowym - wynalazkiem leninowskiej koncepcji ustroju komunistycznego. Chodzio o to, by karykatura zasady samostanowienia narod�w, jakim bya leninowska teoria reprezentowania narodu przez proletariat, proletariatu przez parti komunistyczn, a partii komunistycznej przez aparat partyjny, wsparty, gdy potrzeba, si Armii Czerwonej, znalaza formalne uznanie w stosunkach midzynarodowych. Pierwszym tego rodzaju uznaniem byy sformuowania rozejmu i Traktatu Ryskiego podpisane przez Polsk.

Dodajmy, e podpisujc t formu Polska odstpowaa od wasnej

171

koncepcji dopomoenia narodom pooonym midzy polskim obszarem zasiedlenia i obszarem etnicznie rosyjskim. To prawda, e koncepcja ta nie bya w Polsce popularna, midzy innymi i dlatego, e dua cz spoeczestwa nie zdawaa sobie sprawy z jej istoty. Wikszo sejmowa, wikszo polityk�w bya jej po prostu przeciwna, cho z r�nych powod�w. Najlo-giczniej i najwyraniej sw niech do koncepcji niepodlegej Ukrainy i ewentualnej niepodlegej Biaorusi uzasadniaa szkoa mylenia reprezentowana w teorii przez przyw�dc Narodowej Demokracji Romana Dmowskiego, a w praktyce w okresie pertraktacji ryskich przede wszystkim przez Stanisawa Grabskiego. Nie miaa jednak ta szkoa racji w swych nadziejach, e przeciwstawienie si deniom wolnociowym Ukraic�w usunie wszelkie punkty tarcia midzy Rosj i Polsk, i stworzy nienaruszalne podstawy ssiedzkiego wsp�ycia.

Z duym niepokojem wyczekiwano w Moskwie na odpowied Polski w sprawie uznania sowieckich republik, biaoruskiej i ukraiskiej, za legalne przedstawicielstwa tych narod�w. Delegacja polska ustami swego przewodniczcego Jana Dbskiego zaprzeczya, jakoby rzdy narzucone si przez Armi Czerwon reprezentoway wol tych narod�w, tumaczc przy tym w mocnych sowach r�nic midzy pojciem samostanowienia narod�w a leninowsk karykatur tego pojcia. Lecz ju 28 wrzenia byo jasne, e delegacja polska zgodzi si na fikcj podpis�w Ukraiskiej i Biaoruskiej Republiki Rad pod aktem rozejmowym. Tak si te stao. Zanim jeszcze rozejm zosta podpisany, kazano wojskom ukraiskim sprzymierzonym z armi polsk albo zoy bro, albo przej przez lini frontu.

Formalnie polsko-ukraiski traktat przymierza nie wymaga wypowiedzenia, gdy nie doszo do jego ratyfikacji ani w Sejmie polskim, ani w Konstytuancie ukraiskiej, kt�ra si nie zdya zebra w czasie kr�tkiego pobytu wojsk polskich i ukraiskich w Kijowie. Nie byo te w traktacie klauzuli wzbraniajcej zawarcia odrbnego pokoju. Niemniej przymierze polsko-ukraiskie byo faktem historycznym i pocigao za sob zobowizania moralne. Jego jednostronne zakoczenie stworzyo nowe r�do pretensji narodu ukraiskiego do Polski. Bya to take cz ceny, jak Polska zapacia za upragniony pok�j.

Korzyci z szybkiego wyzyskania zwycistw wojskowych nad Rosj kazay o cenie tej zapomnie lub pozwalay o niej nie myle. Uczciwo historyka kae o nich m�wi, opierajc si nie na mdroci nastpnych dziesicioleci, lecz na rzeczywistoci roku 1920, kt�ry by si�dmym rokiem wojny, zniszcze i cigego zagroenia narodu polskiego i jego walki o niepodlego.

Petlura tymczasem postanowi prowadzi dalej beznadziejn ju walk o niepodlego Ukrainy. Przeszed Zbrucz i odni�s na Podolu kilka lokalnych sukces�w, lecz 17 listopada 1920 roku musia walki zaprzesta. Cz jego wojska przesza do Czechosowacji, wikszo internowano w Polsce w kilkunastu obozach, wr�d kt�rych najwikszym byo Szczypiorno, to samo Szczypiorno, gdzie cztery lata przedtem Niemcy wizili polskich legionist�w. Podobny los czeka oddzia biaoruski generaa Baachowicza.

15 maja 1921 roku odwiedzi ob�z w Szczypiornie Pisudski. Stanwszy

172

przed frontem oficer�w ukraiskich, po chwili milczenia Naczelnik Pastwa polskiego przedstawi kr�tko postanowienia Traktatu Ryskiego, by zakoczy sowami: “Ja was przepraszam, Panowie, ja was bardzo przepraszam".

Te przeprosiny - “rycerskie", jak je okreli najstarszy oficer ukraiski, genera Bezruczko - zamkny dzieje sojuszu Rzeczypospolitej Polskiej z Ludow Republik Ukraisk.

III

Dokument rozejmowy podpisany w Rydze 12 padziernika 1920 roku nazwano od razu “preliminariami pokojowymi", co odpowiadao sformuowaniom dokumentu oraz - jak zakadano - woli obu stron. Rozejm mia wej w ycie 18 padziernika, przy czym linia frontu o wicie tego dnia miaa przeksztaci si w lin demarkacyjn midzy wojskami obu pastw i sta si w og�lnym zarysie przysz granic. Tak si te stao w istocie, jeli nie liczy drobnych poprawek, zreszt na korzy Polski, uzgodnionych w czasie dalszych pertraktacji, tym razem okrelanych jako pokojowe, kt�re toczyy si w Rydze a do dnia podpisania waciwego traktatu, co nastpio 18 marca 1921 roku. “Front" jest zreszt w tym wypadku okreleniem umownym, bo op�r Armii Czerwonej zaama si cakowicie. Wojska polskie miay przed sob jedynie zdemoralizowane i pozbawione cznoci szcztkowe dywizje bolszewickie. Tak przynajmniej byo na Biaorusi, to jest na g�wnym teatrze operacyjnym.

I cho pertraktacje w Rydze miay si jeszcze toczy przez sze miesicy, dotyczy ju miay tylko szczeg�owych postanowie i dodatkowych um�w midzy Polsk a Rosj w takich sprawach, jak konwencja handlowa, oddanie Polsce zrabowanych przez rzdy carskie skarb�w kultury oraz wypacenie Polsce odszkodowania za straty poniesione w czasie pierwszej wojny wiatowej. Gdy o istotne zagadnienia chodzio, zar�wno rzdy walczcych stron, jak i opinia publiczna w Polsce zdaway sobie spraw, e rozejm jest w rzeczywistoci zakoczeniem dwuletniej bez maa wojny z Rosj, a jednoczenie kocem zawieruchy wojennej przewalajcej si przez ziemie polskie od pierwszego dnia pierwszej wojny wiatowej.

Nic te dziwnego, e reakcja spoeczestwa polskiego na wiadomo o rozejmie bya radosna. Uczucie ulgi potgowaa wiadomo, e sytuacja Polski ulega radykalnej zmianie na lepsze w cigu dw�ch zaledwie miesicy, liczc od dni miertelnego zagroenia jej niepodlegego bytu.

Opinia zachodnia odnosia si sceptycznie do moliwoci zakoczenia wojny, pomimo zwycistwa polskiego. Byo to o tyle zrozumiae, e przebieg pertraktacji w Rydze nie by dokadnie znany. Nie zdawano sobie przede wszystkim sprawy z ugodowego nastawienia delegacji rosyjskiej, stojcego w cakowitej sprzecznoci z daniami wysuwanymi w czerwcu i lipcu.

W Rydze - a wic po klsce - nie byo ju mowy o dawnych daniach. Przeciwnie, delegacja sowiecka wyraaa gotowo odstpienia Polsce caej Biaorusi z Miskiem wcznie, zgaszaa desinteressement w sprawie uoenia

-173

stosunk�w midzy Polsk i Litw, i unikaa starannie czegokolwiek, co by mogo wyglda na ingerencj w sprawy wewntrzne. Podstawowym dezyderatem byo ju tylko zaprzestanie dziaa wojennych, czyli przerwanie marszu wojsk polskich dalej na wsch�d ni Berezyna i podpisanie ostatecznego traktatu pokojowego.

Przyjcie postulat�w rosyjskich przegosowano w onie delegacji polskiej wikszoci gos�w przy sprzeciwie Leona Wasilewskiego, Witolda Kamie-nieckiego i Jana Dbskiego. Co chcieli przez to osign? Na pewno nie myleli o przedueniu wojny w drodze zerwania pertraktacji. Nie mogo by o tym mowy w osignitej fazie rozm�w, wobec wyranego nastawienia spoeczestwa polskiego i instrukcji sejmowych, przeciwko kt�rym Naczelnik Pastwa formalnie nie protestowa. Trzej delegaci reprezentowali po prostu pogld, e Rosja i tak na pok�j si zgodzi. Nie chcieli za dawa jej wicej ni daa - przynajmniej na Biaorusi.

Bez wtpienia w gr wchodzi tu mogo nage oywienie myli federacyjnej w zwizku z zajciem Wilna przez generaa eligowskiego. Wydawa si mogo, e opierajc si na tej nowej rzeczywistoci politycznej mona bdzie znowu pomyle o idei wielonarodowociowego pastwa litewsko-biaoruskie-go zwizanego z Polsk. Celowi temu stawaoby na przeszkodzie uznanie Biaoruskiej Republiki Sowieckiej. Celowi temu pom�c mogo utrzymanie Miska, zajtego 14 padziernika, w rku polskim.

Koncepcje wyrastajce wok� Litwy rodkowej nie day, jak si miano wkr�tce przekona, adnego rezultatu wskutek zdecydowanie wrogiej postawy Republiki Litewskiej. Czy znalezienie si wikszoci etnicznego obszaru Biaorusi w granicach Polski, co mona byo w Rydze osign zamiast jej przepoowienia, zmienioby sytuacj, trudno dociec. I jeli cz opinii polskiej z b�lem przyja wiadomo o odstpieniu Miska, obsypujc Grabskiego i innych delegat�w gradem zorzecze, to powodem nie byy rozmylania polityczne i wizje federacyjne, lecz wiadomo wydania na zagad miliona Polak�w pozostaych “po tamtej stronie".

Linia rezejmowa, linia demarkacyjna i wreszcie linia graniczna pokryway si w przyblieniu z granic drugiego rozbioru. Polska rezygnowaa z wszelkich pretensji terytorialnych na wsch�d od tej linii. Na zach�d od niej z pretensji terytorialnych w jakiejkolwiek postaci rezygnoway wsp�lnie Rosja oraz sowiecka Ukraina i sowiecka Biaoru. Granica nazwana rysk zapewniaa Polsce bezporedni styk z otw na p�nocy i z Rumuni na poudniu. Biorc ten fakt pod uwag, naley j uzna za korzystn. Nie z powodu przyczenia tego lub innego miasta czy powiatu, lecz dlatego, e odcinaa Rosj od Niemiec.

Z tych wzgld�w wedug �wczesnych koncepcji strategicznych mona j byo uzna za granic bezpieczn. Lub raczej zapewniajc moliwo skutecznej obrony ziem etnicznie polskich w razie nowej agresji rosyjskiej. Oczywicie tylko wtedy, gdyby Rosja wystpowaa przeciwko Polsce sama, bez sojusznika napaci od strony Niemiec.

Pod tym wzgldem niebezpieczestwo z sierpnia 1920 roku, gdy wystpienie Niemiec przeciwko Polsce byo tylko kwesti dni, a raczej kwesti

174

zdobycia Warszawy przez Armi Czerwon, stawao si niebezpieczestwem czysto teoretycznym. Tak przynajmniej spraw oceniano w Warszawie po podpisaniu rozejmu w Rydze. Owszem, obawiano si konfliktu z Niemcami na tle G�rnego lska, zwaszcza po drugim powstaniu lskim. Jedn z przesanek, kt�ra spowodowaa milczc zgod Pisudskiego na rozejm, bya wanie obawa wojny z Niemcami. I zanim jeszcze rozejm z Rosj wszed w ycie, zaczto przerzuca oddziay z frontu na granic zachodni. W kr�tkim czasie znalazo si tam 16 dywizji, gdy na linii demarkacyjnej rosyjsko-polskiej pozostao ich tylko 12. Lecz rozejm z Rosj pozwala patrze spokojniej na niebezpieczestwo konfliktu z Niemcami. Oceniano to jako wielk i bezporedni korzy.

Ocena ta bya suszna, cho oczywicie dotyczya tylko kr�tkiego czasu i okrelonej sytuacji. Koa militarystyczne w Berlinie - genera Seeckt, minister Simons i kanclerz Wirth - ochody w swym zapale po klsce Rosji. Lecz ju w grudniu 1920 roku wznowiono utrzymywane w tajemnicy rozmowy na temat ewentualnej pomocy Rosji w razie zbrojnego starcia midzy Niemcami i Polsk. Nastpio wic odwr�cenie planu sprzed kilku miesicy z zachowaniem tego samego celu. Wystpi przeciwko Polsce miay Niemcy w pierwszej, a Rosja w drugiej fazie.

Odbio si to na przebiegu pertraktacji pokojowych w Rydze. Stanowisko rosyjskie zaczo si usztywnia, popiech ustpi miejsca przewlekaniu rozm�w nad poszczeg�lnymi sformuowaniami. Opinia polska, zajta przede wszystkim spraw G�rnego lska i debatami Sejmu nad projektami konstytucji, nie dostrzegaa waha rosyjskich przy stole narad w Rydze, uwaajc zawarcie pokoju za spraw pewn. Lecz przewlekania rozm�w w sztabie polskim nie lekcewaono. Nie lekcewaono take w Paryu. Prezydent Millerand, premier i minister spraw zagranicznych Briand, i minister spraw wojskowych Barthou trafnie ocenili niebezpieczestwo obalenia pokoju wersalskiego w razie wystpienia Niemiec, przeciwko Polsce, zwaszcza gdyby nastpio przy wsp�udziale Rosji. Rezygnujc wic z mglistych jak dotychczas pomys�w utworzenia bloku pastw rodkowej i wschodniej Europy, majcych w teorii stanowi przeciwwag dla Niemiec, przyspieszyli wlokce si ospae rokowania o porozumienie wojskowe z Polsk.

Na zaproszenie prezydenta Francji Naczelnik Pastwa Pisudski wyjecha do Parya. Ju nazajutrz po jego przyjedzie, 4 lutego 1921 roku, ustalono zasady ukadu o wzajemnej pomocy wojskowej. Wbrew zwyczajom ogoszono te zasady w publicznej deklaracji przed ich przedyskutowaniem. M�wiy one, e “rzdy polski i francuski, w jednakim stopniu dbajc o utrwalenie swego bezpieczestwa, jak r�wnie pokoju w Europie, postanawiaj skoordynowa wysiki w celu wsp�lnej obrony swych najwaniejszych interes�w". W dwa tygodnie p�niej ministrowie spraw zagranicznych Francji i Polski podpisali ukad sojuszniczy opatrzony konwencj wojskow. Przewidywaa ona udzielenie sobie wzajemnie bezwarunkowej i bezzwocznej pomocy w razie agresji niemieckiej. Gdyby za Polska zostaa zagroona lub napadnita przez Rosj, Francja przez dziaania na ldzie i na morzu miaa zapewni Polsce bezpie-

175

czestwo od strony Niemiec oraz udzieli jej bliej nie okrelonej pomocy w “obranie przeciwko armii sowieckiej".

Traktat obrony polsko-rumuski, m�wicy wyranie o wsp�lnej obronie granic wschodnich obu pastw, by logicznym uzupenieniem traktatu z Francj. Podpisano go 3 marca 1921 roku w Bukareszcie.

18 marca podpisano bez adnych ju trudnoci ze strony delegacji rosyjskiej traktat pokojowy w Rydze. Uwzgldniwszy zwizek przyczynowy midzy sojuszem polsko-francuskim zawartym 19 lutego a zoeniem podpis�w pod pokojem ryskim, stwierdzi naley, e pok�j w Rydze nie tylko koczy wojn midzy Polsk i Rosj, lecz take zabezpiecza Polsk przed wojn z Niemcami. Bya to dla niej najwiksza z bezporednich korzyci z Traktatu Ryskiego.

Gdy za chodzi o korzy caej Europy, Traktat Ryski stawa si niezbdnym uzupenieniem Traktatu Wersalskiego. Nadawa mu znaczenie praktyczne - by jakby klauzul wykonawcz jego postanowie czy jego zaoe.

Nie by ni zbyt dugo. Pok�j w Europie nie przetrwa dwudziestu lat. Za to Polska nie ponosi winy. Ani w sensie moralnym, ani politycznym. Nie moga Polska ocenia ocalenia i umocnienia niepodlegoci pastwowej inaczej ni opierajc si na znanej sobie rzeczywistoci. W jej wietle Pok�j Ryski wydawa si podanym osigniciem.

Stosunkowa atwo pertraktacji ryskich wytwarzaa i w Sejmie, i w spoeczestwie nastr�j graniczcy z eufori. Wszystkie dugofalowe wtpliwoci i obawy przyguszao pragnienie pokoju. Pok�j by zreszt nie tylko pragnieniem, lecz i palc koniecznoci w obliczu narastajcych trudnoci gospodarczych i potrzeby przystpienia do pracy nad odbudow odrodzonego pastwa. “Polska ledwie zmartwychwstaa i cudem uratowana potrzebuje koniecznie pokoju" - m�wi Wincenty Witos w Sejmie.

Naczelnik Pastwa i W�dz Naczelny rozumia, e wygrawszy wojn, pok�j w sensie rezygnacji ze swych plan�w i koncepcji wschodnich przegrywa. Pisa w jednej z prac p�niejszych: “Armia bolszewicka bya tak rozbita, e nie miaem adnych przeszk�d wojskowych, abym m�g sign, gdzie bym chcia, na caym prawie froncie". Zatrzyma go jednak “brak siy moralnej w spoeczestwie". Jest w tym wiele prawdy, lecz nie caa prawda. “Brak si moralnych" by po prostu wynikiem zmczenia i wtpliwoci, czy Polska ma do siy, by dy do wielkich rozwiza, wykraczajcych daleko poza jej bezporednie interesy. Armia Czerwona moga si odrodzi i powikszy swe siy, choby to wymagao czasu, zwaszcza e kontrrewolucja w jej granicach dogasaa, a nowy ustr�j si umacnia. Polska za osigna ju szczyt swego wysiku. A nie byo przecie ani przedtem, ani potem celem Polski mieszanie si w wewntrzne sprawy ustrojowe Rosji. Pok�j

176

wydawa si rozwizaniem jedynym, szczeg�lnie e - jak si zdawao - zapewnia Polsce bezpieczestwo.

W roku 1921 nie byo jeszcze dowiadcze, kt�re nakazyway kady podpis rzdu sowieckiego traktowa z nieufnoci. Nie byo jeszcze katalogu stu kilkudziesiciu niedotrzymanych traktat�w, ukad�w i deklaracji sowieckich, jaki dzi mamy przed oczami. Traktat Ryski znajdzie w tym katalogu poczesne miejsce. W roku 1921 by Rosji bardziej potrzebny ni Polsce.

Traktat pokojowy podpisany w Rydze zmienia radykalnie ukad polityczny w Europie. Koczy okres chaosu w caej wschodniej i po czci take w poudniowo-wschodniej i p�nocno-wschodniej Europie. Bez tego postanowienia Traktatu Wersalskiego musiayby pozosta martw liter pomimo ogromnych nadziei, jakie przywizywano do ponadnarodowej Ligi Narod�w utworzonej przez Traktat Wersalski. Taki jest obiektywny sd historii, gdy rozpatruje z perspektywy �wczesn rzeczywisto europejsk.

Lecz ten logiczny zwizek midzy Traktatem Wersalskim i Traktatem Ryskim nie wydawa si �wczesnym kierownikom i tw�rcom polityki europejskiej oczywisty. Przede wszystkim dlatego, e Rosja nie bya sygnatariuszem Traktatu Wersalskiego i nie staa si nim po zawarciu pokoju z Polsk. Nie odstpia wic od podstawowej przesanki polityki leninowskiej, kt�ra nakazywaa wsp�prac z Niemcami - rewolucyjnymi, jeli rewolucja da si w Niemczech urzeczywistni, lub buruazyjnymi, jeli nie mona inaczej. Koncepcje rzdu leninowskiego i rzd�w radzieckich po jego mierci byy w tym wzgldzie elastyczne i ulegay cigym zmianom, dyktowanym nie tyle rozwojem sytuacji midzynarodowej, ile rozwojem sytuacji w Niemczech. Podpisanie pokoju midzy Polsk i Rosj przyjto w Paryu i Londynie z bardzo mieszanymi uczuciami. Przede wszystkim dlatego, e oznacza on w praktyce przekrelenie ostatniej szansy obalenia ustroju komunistycznego przez interwencj z zewntrz. Przestano ju co prawda od dawna liczy na wsp�udzia Polski w dalszych akcjach interwencyjnych na korzy r�nych ruch�w kontrrewolucyjnych, liczono jednak na to, liczya na to najduej Francja, e podtrzymanie stanu wojny lub cigej groby wojny midzy Polsk i Rosj bolszewick odsunie konieczno uznania rzdu Lenina i nawizania z nim stosunk�w.

Po traktacie pokojowym zawartym w Rydze tego rodzaju polityka bya niemoliwa. Nie mogo to uj uwagi adnego z pastw europejskich. Przede wszystkim nie mogo uj uwagi Anglii i Francji. Kade z tych pastw pr�buje si do nowej sytuacji przystosowa. Lecz kade na inny spos�b. Powstaje przez to rozbieno midzy Paryem i Londynem. Jest ona o tyle niebezpieczna dla normalizacji stosunk�w europejskich, e jednoczenie osabia jednolity front sprzymierzonych wobec Niemiec. Rosja przyglda si bdzie tej rozbienoci z uwag, tym bardziej e jednoczenie rozchodz si drogi polityczne europejskich mocarstw zachodnich i drogi polityczne

177

Stan�w Zjednoczonych. Ameryka odmawia ratyfikacji Traktatu Wersalskiego i udziau w Lidze Narod�w. Tym samym wycofuje si z Europy. Francja zaczyna szuka zastpczych sposob�w reasekuracji przeciw niebezpieczestwu niemieckiemu. Sposob�w tych znajduje kilka. Faworyzuje koncepcj Maej Ententy - porozumienia rumusko-jugosowiasko-czechosowackie-go. Zawiera te - pomidzy datami podpisania rozejmu i pokoju w Rydze - sojusz wojskowy z Polsk. Jednoczenie jednak szuka poprawy stosunk�w z rzdem sowieckim. Rzd francuski wyraa gotowo nawizania stosunk�w dyplomatycznych z rzdem Lenina i dopomoenia mu w przerwaniu cakowitej izolacji gospodarczej. Dla Rosji jest to konieczno. Rosja jest zdewastowana przez wojn domow i wewntrzn anarchi. G�d i chaos zwalczane wycznie terrorem gro cakowit katastrof. Narody nierosyjskie w Rosji pozaeuropejskiej buntuj si w dalszym cigu. Rzd Lenina decyduje si na liberalizacj gospodarcz pod nazw NEP-u - Nowej Ekonomicznej Polityki - i szuka konkretnej pomocy gospodarczej w postaci nawizania stosunk�w przynajmniej handlowych ze wiatem zewntrznym. Poprzedzi je lub towarzyszy im musi uznanie nowej wadzy komunistycznej za legalny rzd rosyjski. Pok�j w Rydze otworzy te moliwoci. Op�r lub przetargi ze strony Parya czy Londynu bd jeszcze trway, lecz wynik jest przesdzony. Rosja wie o tym.

Polityka Anglii jest inna. Gotowa jest po Traktacie Ryskim podj wsp�prac gospodarcz z Rosj jedynie za cen rezygnacji z pr�b zblienia do Niemiec. Rzd brytyjski nie wierzy, by sojusze tego typu co zawarty midzy Francj i Polsk mogy zapewni bezpieczestwo i stabilizacj caej Europie. Anglicy trzewiej oceniali skutki gospodarcze inflacji w Niemczech i ruiny gospodarczej Rosji. Stabilizacji europejskiej nie mona byo - ich zdaniem - osign inaczej ni agodzc gospodarcze klauzule Traktatu Wersalskiego, zwaszcza postanowienia o odszkodowaniach wojennych, przy kt�rych upierali si Francuzi. Anglicy byli te zdania, e po zakoczeniu wojny z Polsk dalsza odmowa uznania Zwizku Sowieckiego jest politycznym nonsensem.

Na uznanie de iure Rosja leninowska musiaa jeszcze czeka dosy dugo. Lecz uznanie de facto nastpio od razu. A z nim ostateczne przekrelenie koncepcji “kordonu sanitarnego" wok� Rosji, polityki izolacji i wyczekiwania, a ustr�j komunistyczny zawali si w obliczu trudnoci wewntrznych.

Dla Rosji Sowieckiej podpisanie traktatu pokojowego w Rydze stanowio wic moment zwrotny w jej historii. Byo jednoznaczne z uznaniem nowego ustroju i nowego rzdu przez najsilniejsze poza Rosj pastwo w tej czci Europy. Czyli przez Polsk. Nawizanie stosunk�w midzy Rosj i Polsk musiao pocign za sob prdzej czy p�niej uznanie przez Francj i Angli. Traktat Ryski dawa Leninowi doskonay atut polityczny. Jego warto polegaa take na tym, e rzd Lenina nie bdzie musia sam zabiega o uznanie, przez co uniknie wyraenia zgody na niewygodne warunki, takie na przykad, jak proponowana przez Angli deklaracja przyjmujca do wiadomoci postanowienia Traktatu Wersalskiego. Tego rodzaju deklaracji Rosja podpisa nie chciaa z uwagi na Niemcy, z kt�rymi stosunki utrzyma byo

12 - Historia dwudziestolecia

178

jej najatwiej - pomimo Traktatu Ryskiego, kt�ry opinia niemiecka przyja niechtnie przede wszystkim z tego wzgldu, e uniemoliwi im uycie siy w sprawie G�rnego lska i przekrela nadzieje odzyskania Poznaskiego i Pomorza. Wsp�praca rosyjsko-niemiecka znajdzie swe ukoronowanie w ukadzie zawartym po roku w Rapallo. By nic mu nie stao na przeszkodzie, Rosja odrzucia nawet nastpny, zagodzony warunek angielski, jakim byo zaprzestanie propagandy przeciwko Traktatowi Wersalskiemu.

Za cen przyjcia tego warunku Anglia gotowa bya uzna Traktat Ryski. Mia to by spos�b poredniego uznania Rosji komunistycznej. Lecz rzdowi Lenina nie zaleao na uznaniu Traktatu Ryskiego przez mocarstwa zachodnie. Rosja wiedziaa, e podpis Polski zabezpiecza j wystarczajco. Nie miaa za nic przeciwko temu, by jej partner polski marnotrawi wysiki w zabiegach dyplomatycznych o uznanie swej granicy wschodniej take przez mocarstwa zachodnie.

Bo tak jak dla Rosji Traktat Ryski stwarza mocn podstaw dziaania politycznego na arenie midzynarodowej opierajc si na gwarancji bezpieczestwa, tak dla Polski stwarza now koniunktur midzynarodow. Podpisanie pokoju bez niczyjego porednictwa umoliwiao Polsce zrzucenie kurateli politycznej mocarstw sprzymierzonych. Na kuratel tego rodzaju zgodzi si musiaa pod naciskiem okolicznoci w szeregu um�w, a take podpisujc Traktat Wersalski. Na mocy tych zobowiza Anglia i Francja, gdy w praktyce po usuniciu si Ameryki z Europy tylko o te dwa mocarstwa chodzio, zastrzegy sobie przywilej ostatecznego zatwierdzenia granicy pastwowej z Rosj. Prawo decyzji w tej sprawie przeniesiono do og�lnikowo na Rad Ligi Narod�w, w praktyce za pozostawiono Radzie Ambasador�w mocarstw sprzymierzonych. Bya to sytuacja paradoksalna o tyle, e to ograniczenie narzucono Polsce w okresie, gdy mocarstwa sprzymierzone broniy zastpczo interes�w przyszej Rosji “biaej". W roku 1921 wizja “biaej" Rosji przesza w dziedzin cakowitych fantazji, a rzd Rosji “czerwonej" ani nie chcia, ani nie potrzebowa decyzji mocarstw zachodnich przy ustalaniu granicy z Polsk.

Niemniej rzd, a raczej kolejne rzdy polskie przestrzegay skrupulatnie postanowie artykuu 87 Traktatu Wersalskiego, kt�ry poddawa wytyczenie granic polskich ostatecznej decyzji mocarstw sprzymierzonych. Po Traktacie Ryskim decyzja ta moga oznacza tylko uznanie istniejcej granicy. Nie tyle linia graniczna z Rosj ustalona w Rydze, ile sprawa Wilna stanowia przeszkod przed dokonaniem tej formalnoci a do maja 1923 roku. Zarzuty, e Polska zbyt duo stracia energii politycznej na zdobycie tej aprobaty granicznej, s w duej mierze suszne. Owa aprobata nie bya jednak cakowicie bez znaczenia, gdy porednio potwierdzaa fakt, e Traktat Ryski by koniecznym uzupenieniem Traktatu Wersalskiego dla caej Europy. Mona to byo tak interpretowa, e Rosja podpisujc Traktat Ryski przyjmowaa do wiadomoci Traktat Wersalski.

Jak wiemy, nie uczynia tego formalnie. Przynajmniej do czasu przystpienia do Ligi Narod�w. Niemniej stwierdzia swym podpisem w Rydze, e sw polityk prowadzi musi, opierajc si na rzeczywistoci stworzonej

179

w Wersalu. Dopiero te od podpisania traktatu w Rydze pomyle moga Rosja o konsolidacji zdobyczy rewolucji. Oczywicie za cen rezygnacji z deJdo rewolucji midzynarodowej. Tym samym koczya si leninowska, ideologiczna faza komunizmu rosyjskiego. Przechodzi on na pozycje polityki pastwowej. Polityki tym brutalnie j szej, e nie rezygnowa z propagandy komunistycznej poza granicami Rosji jako z ora rosyjskiej polityki pastwowej.

Ratyfikowany przez Sejm Ustawodawczy 15 kwietnia 1921 roku traktat pokojowy z Rosj sowieck zamyka okres najwikszego zagroenia bytu pastwowego i narodowego Polski. Uzupeniajc Traktat Wersalski, wprowadza ostatecznie Rzeczpospolit Polsk na aren europejsk jako pastwo ugruntowane w sensie politycznym, najwiksze i najsilniejsze w tej czci Europy. Wykazao ono, e posiada warunki, by sta si podstawowym elementem adu i pokoju og�lnoeuropejskiego. Pewno t wzmacniay dwa traktaty sojusznicze, zawarte w przededniu podpisania Traktatu Ryskiego - polsko-francuski i polsko-rumuski. Pierwszy stwarza skuteczn asekuracj przeciwko Rzeszy niemieckiej, wytrcajc j z niemiecko-rosyjskiej gry polityczno-wojskowej z ostrzem skierowanym przeciwko Polsce. Drugi, o mniejszym bezsprzecznie znaczeniu, zabezpiecza jednak poudniowe polskie skrzydo na wypadek wznowienia agresji komunistycznej Rosji, gdyby si o ni pokusia. Tym samym przestaa Polsce grozi wojna w wielkim stylu, wojna o pastwowe “by lub nie by", wojna o stawk najwysz.

Lecz a do padziernika 1921 roku istniaa moliwo interwencji zbrojnej na G�rnym lsku z moliwoci rozszerzenia na wojn polsko-niemieck. Byo to ryzyko powane, gdy nie mogo by pewnoci, czy Francja zechce w tym wypadku wystpi czynnie po stronie polskiej, paraliujc tym samym swobod ruch�w Drugiej Rzeszy. Bo klauzule przymierza polsko-francu-skiego nie przewidyway zaczepnego wystpienia ze strony polskiej. A taki wanie charakter miaoby starcie polsko-niemieckie, kt�rego moliwo osigna punkt szczytowy pod koniec maja i w czerwcu.

Dopiero wic z rozwizaniem problemu G�rnego lska 12 padziernika 1921 roku znikna ostatecznie sprzed oczu spoeczestwa polskiego groza dalszego wysiku wojennego. Lecz i to nie oznaczao jeszcze uregulowania wszystkich zagadnie spornych typu midzynarodowego. Pozostawaa sprawa ostatecznej przynalenoci Wileszczyzny, zorganizowanej w Litw rodkow. Uchwaa inkorporacyjna powzita przez wileski “Sejm Orzekajcy" zapa miaa dopiero w marcu 1922 roku, a na jej akceptacj, jak r�wnie na uznanie przez mocarstwa zachodnie granicy polsko-rosyjskiej ustalonej w Rydze, czeka trzeba byo a do maja roku 1923. Uznanie to byo formalnoci. Suyo jednak jako wygodny argument dla niechtnych Polsce orodk�w na Zachodzie, majcy podwaa zaufanie do niej jako do pastwa nie trzymajcego si postanowie Traktatu Wersalskiego.

180

Zabiegi o uznanie granicy wschodniej przez mocarstwa zachodnie pochaniay duo, a moe zbyt duo energii rzdu polskiego, co zreszt z naciskiem podkrela Naczelnik Pastwa J�zef Pisudski. Nie m�g im si jednak sprzeciwia, gdy jego zdania nie podziela Sejm Ustawodawczy, a cilej prawicowa i profrancuska w swych zapatrywaniach wikszo sejmowa. Argumentacja sza tu po linii wykazywania koniecznoci jak najlepszych stosunk�w z rzdami zachodnimi, po to, by z jednej strony ustawi Polsk w mocniejszej pozycji na forum midzynarodowym i w Lidze Narod�w jako pastwo, do kt�rego mona mie absolutne zaufanie, z drugiej za strony po to, by przyspieszy uregulowanie midzynarodowej wsp�pracy gospodarczej, na kt�rej Polsce rzeczywicie zaleao. Zaleao zar�wno na odcinku kredytowo--inwestycyjnym, jak i na odcinku wymiany towarowej.

W �wczesnym pooeniu gospodarczym Polski izolacja od wiata zewntrznego bya zjawiskiem bardzo niebezpiecznym. A zagraaa jej w powanym stopniu. O odbudowie rynku rosyjskiego, na kt�rym opiera si przed pierwsz wojn wiatow przemys Kr�lestwa, trudno byo myle, gdy Rosja pograa si w cakowitej anarchii i ndzy gospodarczej, i bya jak najdalsza od myli o wymianie midzynarodowej. Stosunki handlowe z podstawowym dostawc i odbiorc, jakim byy Niemcy, pogarszay si z dnia na dzie, i to pomimo zawartej w roku 1922 konwencji g�rnolskiej, pomylanej jako ratunek dla przemysu obu czci podzielonego lska. Oywienie stosunk�w handlowych z Francj czy Angli, a take zdobycie w tych krajach pomocy kredytowej w skali odpowiadajcej potrzebom, byo gr o nieznan stawk, do kt�rej przystpowano w Polsce z du doz nieuzasadnionego optymizmu przy cakowitym braku dowiadczenia. Niemniej wysiek w tym kierunku by uzasadniony i trudno si dziwi, e rzd pr�bowa usun wszystkie prawdziwe i urojone przeszkody typu politycznego, stojce na drodze wsp�pracy gospodarczej z bogatymi pastwami zachodnimi.

Powstania lskie

Jesie 1919 roku upywaa na G�rnym lsku w atmosferze przygnbienia ludnoci polskiej. Przyczyn byo niepowodzenie kr�tkotrwaego powstania i represje, jakie po nim nastpiy ze strony wadz i policji niemieckiej. Represje zelay w padzierniku, gdy rzd niemiecki pod naciskiem aliant�w ogosi powszechn amnesti dla uczestnik�w powstania. Obie strony przystpiy w�wczas do akcji propagandowej zmierzajcej do pozyskania gos�w ludnoci w zapowiedzianym plebiscycie.

Postanowienia Traktatu Wersalskiego m�wice o plebiscycie przewidyway zachowanie maksimum swobody w okresie poprzedzajcym plebiscyt i w czasie plebiscytu. Przewidziano midzy innymi prawo prowadzenia propagandy i stworzenia specjalnych komisariat�w plebiscytowych - polskiego i niemieckiego. Lecz wykonanie tych postanowie mogo nastpi dopiero z chwil objcia zarzdu przez Komisj Midzysojusznicz. Do czasu

181

jej przybycia tylko strona niemiecka dysponowaa rodkami propagandowymi i moliwoci wywierania codziennego nacisku na lzak�w.

Stan* ten zmieni si w styczniu 1920 roku. Ewakuoway si w�wczas regularne oddziay niemieckie oraz cz oddzia�w Grenzschutzu. Wyjechaa ze lska cz biurokracji rzdowej, przede wszystkim wadze naczelne regencji opolskiej. Przesta obowizywa w praktyce stan wyjtkowy, formalnie odwoany ju poprzednio. 11 lutego zarzd obszaru plebiscytowego, obejmujcego 22 powiaty, przeja Komisja Midzysojusznicza. Jej przewodniczcym by francuski genera Le Rond, a czonkami genera de Martinis z ramienia Woch oraz pukownik Percival z ramienia Anglii. Zaczy te przybywa na lsk sojusznicze oddziay wojskowe. Wikszo w nich stanowili Francuzi. Jednoczenie zorganizoway si oba Komisariaty Plebiscytowe: niemiecki pod przewodnictwem doktora Urbanka w Katowicach i polski pod przewodnictwem Wojciecha Korfantego w Bytomiu. Wr�d czonk�w Komisariatu znaleli si przedstawiciele polskich stronnictw politycznych i dziaacze spoeczni. Trzej spor�d nich - Pawe Chrobek, Alfons Zgrzebniok i przybyy z Poznania Mieczysaw Paluch - byli jednoczenie kierownikami Polskiej Organizacji Wojskowej, dziaajcej w konspiracji.

Komisariatom podlegay podkomisariaty powiatowe oraz gminne komitety m�w zaufania. W zasadzie wszelka propaganda plebiscytowa miaa si skupia w ramach tej organizacji, zar�wno po stronie polskiej, jak i niemieckiej .

Komisji Midzy sojusznicze j podlegaa caa administracja G�rnego lska. Zapewnia ona sobie pen kontrol wojskow, polityczn i ekonomiczn obszaru plebiscytowego. Polska, Niemcy i Czechosowacja akredytoway przy Komisji swe przedstawicielstwa dyplomatyczne. Przedstawicielem Polski by konsul generalny Daniel Kszycki.

Przejcie administracji przez Komisj Midzysojusznicza przynioso ludnoci polskiej niewtpliw ulg. Niemniej polskie moliwoci dziaania w przygotowaniu do plebiscytu nie dor�wnyway moliwociom niemieckim. Nie tylko dlatego, e strona niemiecka dysponowaa wikszymi rodkami finansowymi, lecz przede wszystkim dlatego, e na miejscu pozostaa niemiecka policja, bardzo rozbudowana organizacyjnie. Jej podlego wadzom alianckim bya raczej teoretyczna. Niemniej kampania plebiscytowa przybraa take po stronie polskiej ogromne rozmiary. Wydawano tysice ulotek, uruchomiono pras polsk, organizowano wiece.

Nie ulega wtpliwoci, e zmienne koleje wojny polsko-bolszewickiej wywieray duy wpyw na nastroje lzak�w. W czasie ofensywy bolszewickiej w lipcu przybray na sile trwajce ju od kwietnia manifestacje organizowane przez stron niemieck przy czynnym wsp�udziale komunist�w niemieckich i polskich. Manifestacjom towarzyszyy ekscesy w rodzaju napad�w na polskie lokale plebiscytowe i na poszczeg�lnych dziaaczy. Szczytowym punktem tej akcji terrorystycznej by 27 maja krwawy napad na hotel “Lomnitz" w Bytomiu, siedzib polskiego Komisariatu. Strona polska odpowiadaa najskuteczniej sporadycznymi strajkami robotniczymi,

182

a w dw�ch wypadkach strajkiem powszechnym, kt�rego nie zdoay zahamowa wysiki komunist�w.

Jednoczenie nie ustaway wysiki rzdu niemieckiego na terenie midzynarodowym, by uchyli decyzj plebiscytow i zastpi j przyznaniem lska Niemcom. Argumenty niemieckie nie znajdoway posuchu u sprzymierzonych, niemniej w spoeczestwie polskim zaczy si szerzy obawy, e Niemcy do plebiscytu r e dopuszcz i e poprzedz go wystpieniem zbrojnym.

Wrzenie osigno punkt szczytowy w pierwszych dniach sierpnia. Klska Polski wydawaa si przesdzona i strona niemiecka postanowia t sytuacj wykorzysta. Rozpocza si fala zbrojnych napad�w, na co polski Komisariat Plebiscytowy odpowiedzia wezwaniem do strajku generalnego, a dow�dztwo POW zarzdzio wybuch powstania na noc z 19 na 20 sierpnia. Byo to drugie powstanie lskie. Trwao 6 dni i pomimo interwencji wojsk woskich odnioso due sukcesy w 5 powiatach. Op�r strony niemieckiej by saby, g�wnie z powodu odwr�cenia si szali wojny polsko-bolszewickiej, gdy Armia Czerwona bya ju w panicznym odwrocie. Niemniej cele powstania byy ograniczone i pokryway si w zasadzie z daniami polskiego Komisariatu Plebiscytowego. Polacy dali po prostu likwidacji policji niemieckiej i wprowadzenia na jej miejsce “stray obywatelskiej". Dezyderat ten Komisja Midzysojusznicza postanowia speni, na co zgodzia si strona niemiecka. W ten spos�b 24 sierpnia oba Komisariaty Plebiscytowe podpisay umow, na mocy kt�rej utworzono policj mieszan polsko-niemieck, podleg bezporednio wadzom alianckim. Nazywano j w skr�cie “APO" od niemieckiej nazwy Abstimmungspolizei. Jednoczenie dla zabezpieczenia spokojnego przebiegu plebiscytu powstaa parytetowa komisja polsko-niemieck, co nie wzbudzio entuzjazmu wr�d polskiej ludnoci G�rnego lska. Nie rozbroio te ani moralnie, ani organizacyjnie Polskiej Organizacji Wojskowej, kt�rej liczebno wzrosa w cigu kilku miesicy dzielcych lsk od daty plebiscytu do ponad 40 tysicy.

Do jej przeciwnik�w naleeli komunici - take polscy. 12 grudnia 1920 roku, a wic ju po zwycistwie polskim w wojnie z Rosj, gdy rzd Lenina pertraktowa w Rydze o pok�j, Komunistyczna Partia G�rnego lska na swym pierwszym zjedzie w hucie “Bismarck" potpia walk o zjednoczenie G�rnego lska z Polsk jako ruch nacjonalistyczny, sprzeczny z interesami rewolucji i z interesami robotniczymi. Uchwaa ta w postaci “Manifestu" zostaa wydrukowana w jzyku polskim w Czerwonym Sztandarze z dnia 24 grudnia. Czytamy w nim, e obowizkiem polskiego proletariatu robotniczego na lsku i w Polsce jest zwalczanie polskiego nacjonalizmu oraz walka o utrzymanie G�rnego lska w granicach Niemiec w imi wzmacniania solidarnoci robotniczego lska z Rosj Sowieck.

Plebiscyt odby si 20 marca 1921 roku w atmosferze niesychanego podniecenia caej prasy zagranicznej i ogromnego napicia nerwowego w Polsce. Zdaniem rzeczoznawc�w - jak amerykaski profesor Lord czy Anglik sir Esme Howard - z g�ry dawa Niemcom przewag wskutek pozostawienia w ich rku rodk�w fizycznego i psychicznego nacisku, nie

183

m�wic ju o prawie gosu udzielonym w Traktacie Wersalskim kademu Niemcowi urodzonemu na lsku, choby ju tam od dawna nie mieszka. General Le Rond powiedzia wprost: “Plebiscyt nie bdzie wolny, bo niemieccy waciciele nie bd ewakuowani". A prezydent Wilson tak uj spraw: “Moi rzeczoznawcy nie wierz, by wola ludnoci moga by swobodnie wyraona na G�rnym lsku. Bo ludno yje w warunkach przemocy stojcej na usugach grupy niemieckich magnat�w i kapitalist�w".

A jakie konsekwencje mog grozi ze strony wadz i pracodawc�w niemieckich w razie przegranej Polski w plebiscycie, lzacy wiedzieli dobrze z wasnego dowiadczenia. Dziaalno terrorystyczna Grenzschutzu i r�nych Freikorps, by nie wspomnie o Sicherheitspolizei, w okresie przed-plebiscytowym dowiadczenia te wzbogacia.

Ale prognostyki mona te byo uzna za dobre - chociaby na podstawie wynik�w wybor�w samorzdowych z roku 1919, w kt�rych na listy polskie pado 60% gos�w. Lecz w plebiscycie na caym obszarze nim objtym z og�lnej liczby miliona 190 tysicy gosujcych za Polsk opowiedziao si 479 tysicy, a za Niemcami 707 tysicy. Jakie byy tego przyczyny?

Najwaniejsz byo przybycie z Niemiec 192 tysicy tak zwanych “emigrant�w", to jest ludzi urodzonych - lecz nie mieszkajcych - na G�rnym lsku. Zarzdzenia wykonawcze wydane przez Komisj Midzysojusznicz nie przewidyway systemu kontroli. W praktyce wystarczay osobista deklaracja pochodzenia ze lska i bilet kolejowy. Na transport emigrant�w znalazy si w Niemczech rodki. Nikt nigdy nie dojdzie, ilu wr�d niemieckich emigrant�w byo urodzonych na lsku, cho tego rodzaju wtpliwoci nie byo wr�d 10 tysicy emigrant�w-Polak�w przybyych na gosowanie przewanie z Westfalii.

Odrzucenie gos�w emigrant�w zmieniao wynik i to znacznie, cho wikszo gos�w i tak pozostawiaa przewag stronie niemieckiej. Przyczyn byo oddanie gos�w na Niemcy przez jedn czwart tak zwanych niezdecydowanych, kt�rych oceniano na 200 tysicy. Nie byo to duo, lecz odpowiadao do cile liczbie tych Polak�w na lsku, kt�rzy byli zwizani w jaki spos�b z ruchem komunistycznym.

Zbyt duo jednak byo wtpliwoci, by wynik arytmetyczny m�g przesdzi decyzj sprzymierzonych na korzy Niemiec. Trudno byo przede wszystkim nie uwzgldni rozkadu gos�w w poszczeg�lnych powiatach. Wysuwaa si wic alternatywa podziau G�rnego lska, ku czemu przychylali si Francuzi. Bya to - rzecz jasna - koncepcja, kt�rej uchwyci si rzd polski i polska ludno G�rnego lska. Lecz zdawano sobie spraw, zar�wno w Warszawie, jak i na lsku, e adna akcja dyplomatyczna nie da korzystnego rozwizania, gdy w Rzymie, w Londynie i w Genewie, gdzie miecia si siedziba Ligi Narod�w, m�wiono jedynie o przyznaniu Polsce dw�ch powiat�w lska “Zielonego" - to jest rybnickiego i pszczyskiego.

Rozpoczy si wic z poparciem Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie przygotowania Polskiej Organizacji Wojskowej do nowego powstania. Pocztkowo rozwaano je tylko jako odpowied na wystpienie Niemc�w, w razie gdyby chcieli, nie czekajc na decyzje midzynarodowe,

184

zaj cay G�rny lsk si. W tym celu Niemcy utworzyli trzydziestoty-siczny korpus, lecz na zaczcie akcji zbrojnej nie mogli si zdecydowa. Postanowili uciec si naprz�d do wzmoonego nacisku gospodarczego wobec robotnik�w polskich ze strony poszczeg�lnych kopal i innych zakad�w przemysowych, co z kolei powodowao fal strajk�w robotniczych o charakterze wyranie narodowym, polskim. Niemcy zdawali sobie spraw, e zar�wno w onie Komisji Midzysojuszniczej, jak i w Radzie Ambasador�w wytworzyy si spory midzy stron francusk, sprzyjajc Polsce, a Anglikami i Wochami, kt�rzy zdecydowani byli na pozostawienie Niemcom caego okrgu przemysowego.

W tej sytuacji zar�wno genera Szeptycki, dow�dca wojsk polskich na pograniczu G�rnego lska, jak i szef wywiadu w polskim Sztabie Generalnym, pukownik Miedziski, proponowali po prostu zajcie wschodniej czci G�rnego lska bez ogldania si na konsekwencje. Byoby to r�wnoznaczne z rozpoczciem wojny polsko-niemieckiej. Wojskowo Polaka moga j prowadzi, gdy przesuna ju 18 dywizji nad granic niemieck, pozostawiajc tylko 6 na nowej granicy ryskiej. Lecz skutki dyplomatyczne wojny z inicjatywy polskiej mogy by bardzo grone. Mogy pocign za sob potpienie przez ca opini wiatow. Co groniejsze, zwalniayby Francj z obowizk�w sojuszniczych. Tym samym znikaaby te jedyna przeszkoda wskrzeszenia myli o wsp�lnym przeciwko Polsce wystpieniu Niemiec i Rosji bolszewickiej - i to pomimo podpisania na dwa dni przed plebiscytem lskim traktatu pokojowego w Rydze.

Wypadki musiay si wic potoczy inaczej. Korfanty ogosi na 2 maja strajk generalny. Wzio w nim udzia 190 tysicy robotnik�w. Na noc z 2 na 3 maja pukownik Mielyski, dow�dca lskiej PO W, zarzdzi wybuch powstania. Korfanty stan oficjalnie na jego czele ju nastpnego dnia.

Trzecie Powstanie lskie nie miao charakteru symbolicznego, jak pierwsze, lub ograniczonych cel�w, jak drugie. Do walki stano okoo 50 tysicy dobrze uzbrojonych powstac�w, zorganizowanych w regularne dywizje, puki i bataliony. Stoczy musieli trudn i ofiarn walk, w kt�rej polego bez maa p�tora tysica onierzy. Dugo frontu sigaa 150 kilometr�w. Naczelnym dow�dc po pukowniku Mielyriskim zosta Kazimierz Zenk-teller. Organizacja ulegaa zreszt zmianom w cigu prawie dwumiesicznych walk. W miar rozwijania si powstania i wprowadzania nowych si przez Niemc�w coraz bardziej jawna stawaa si pomoc armii polskiej, gotowej do interwencji na wypadek zaamania si frontu powstaczego. Groba interwencji oddziaywaa te skutecznie na rokowania toczce si przy porednictwie Komisji Midzysojuszniczej, kt�rej wojska przestrzegay cisej neutralnoci. Pod koniec czerwca, po wkroczeniu wojska polskiego do Katowic, doszo do rozejmu.

12 padziernika 1921 roku Rada Ligi Narod�w dokonaa rozgraniczenia G�rnego lska, dzielc go na cz niemieck i polsk. Byo to rozwizanie poowiczne, bo trudno je nazwa kompromisowym. Decyzj Rady Ambasador�w 20 padziernika na podstawie uchway Rady Ligi Narod�w przyznano Polsce jedn trzeci obszaru plebiscytowego. Polsce przypado w ten spos�b

185

nieco poniej miliona mieszkac�w, z kt�rych prawie jedna czwarta uwaaa si za Niemc�w. Po stronie niemieckiej pozostao nieco ponad milion mieszkac�w, w tym jedna trzecia Polak�w. Pooenie obu mniejszoci, wbrew intencjom mocarstw zachodnich i wbrew yczeniu Polski, nie byo podobne. Gdy mniejszo niemiecka w Polsce, strzeona postanowieniami traktatu o mniejszociach, cieszya si swobod kulturaln i jzykow, Polacy po stronie niemieckiej w praktyce byli mniejszoci upoledzon, a po dojciu do wadzy Hitlera mniejszoci przeladowan. Ponadto pooenie materialne Niemc�w w polskiej czci G�rnego lska byo dobre, z uwagi na pozostawienie w ich rku wikszoci tytu�w wasnoci w przemyle, podczas gdy Polacy w niemieckiej czci G�rnego lska stanowili proletariat robotniczy lub yli na roli.

Granic wytyczono przy tym w ten spos�b, e stanowia, zwaszcza w okrgu przemysowym, prawdziwy dziwolg gospodarczy. Bo bya to granica sztuczna, przebiegajca przez miejscowoci i przez obiekty przemysowe, niekiedy przez sztolnie w kopalniach. Odbio si to jak najgorzej na moliwoci jej obrony w razie zbrojnego konfliktu z Niemcami, jak tego dowi�d w peni rok 1939.

Patrzc wic z perspektywy uzna mona rozwizanie sprawy lskiej z roku 1921 za krzywdzce Polsk, a ju na pewno za niekorzystne dla niej z punktu widzenia gospodarczego, politycznego i narodowego. Nie oznaczao to bynajmniej, by Niemcy rozwizanie to uwaay za swe zwycistwo. Bo byo to zwycistwo ludu lskiego, kt�ry udowodni sw polsko z broni w rku, got�w walczy do upadego o swe prawo zjednoczenia z pastwem polskim.

Cz druga

Sprawy wewntrzne

Pocztki

Jakie byo pooenie Polski, jakie troski i nadzieje jej obywateli, jakie problemy czekay na pilne rozwizanie w chwili, gdy koczya si wojna polsko-bolszewicka? Pytania tego rodzaju nie s przejawem literackiej ciekawoci, mogcym podnieci autora powieci obyczajowych. Bo wiele z trosk, nadziei i problem�w nie stracio do dzi swej aktualnoci. Inne rozwizanie znalazy, stwarzajc tym samym podstawy pod zjawiska trwajce do dzi i do dzi wane. Do takich problem�w naley przede wszystkim zatarcie r�nic dzielnicowych powstaych w okresie rozbior�w. Innymi sowy - pena integracja narodowa w obrbie wsp�lnej, wasnej pastwowoci.

Od tego wanie zagadnienia, jako podstawowego, naleaoby moe rozpocz analiz �wczesnego pooenia Polski, gdy tak zwane pochodzenie dzielnicowe odgrywao ogromn rol nie tylko w codziennym yciu, ale take w caoksztacie zagadnie pastwowych. Bo w zalenoci od miejsca zamieszkania i przyzwyczajenia do warunk�w ycia w tym miejscu zamieszkania ukaday si pogldy na dosownie wszystko: na ycie gospodarcze, na stosunki socjalne, na wychowanie i szkolnictwo, na tryb ycia codziennego, na ideay, o kt�re chciano walczy, na doktryny polityczne.

Nazajutrz po odzyskaniu niepodlegoci stano pastwo polskie przed tak wielkimi trudnociami strukturalnymi, e u wielu obserwator�w obcych rodziy si wtpliwoci, czy Polska trudnociom tym podoa. W wypadku naszych ssiad�w zachodnich i wschodnich wtpliwociom tym towarzyszya po prostu nadzieja, e byt Polski niepodlegej nie zdoa okrzepn.

Jednolita bya w tym czasie Polska tylko pod jednym wzgldem. Wr�d wszystkich Polak�w panowaa jednomylno, e niepodlege pastwo polskie jest ich prawem i pragnieniem. A wszystkie obawy dotyczce przyszoci malay i cichy w obliczu faktu, i o utrzymanie niepodlegoci - nie o jej umocnienie, lecz po prostu o jej ocalenie - trzeba byo walczy z broni w rku. Czsto m�wiono i pisano w prasie “o obronie granic przed nieprzyjacielem z zewntrz" lub inaczej i bardziej poetycznie o ich wykuwaniu w walce zbrojnej. W rzeczywistoci jednak walka toczya si o zachowanie niepodlegoci. Ten charakter przede wszystkim, jeli nie wycznie, miaa wojna polsko-bolszewicka.

Pastwo polskie powstawao wic wr�d walk o poszczeg�lne czci swego terytorium. miertelne zagroenie nakazao skupienie wszystkich si narodowych wszystkich dzielnic na potrzeby wojny. Jest pozornym paradoksem historii, e dwa pierwsze lata niepodlegoci Polski, kt�rej trzeba byo broni, wzmocniy te wartoci psychiczne, kt�re stanowiy o peni wiadomoci narodowej i o woli samodzielnego bytu pastwowego. By to pozytywny skutek niebezpieczestw wojennych. Lecz miay one take odwrotn stron. Pogbiay trudnoci gospodarcze, op�niay reformy spoeczne i nie pozwalay na stworzenie konsekwentnego planu niwelacji r�nic midzy dzielnicami zaborczymi, gdzie dalej obowizyway r�ne systemy prawne, odmienne ukady si spoecznych i kracowo r�ne systemy gospodarcze. W tym okresie

189

g�wnym niwelatorem r�nic, podstawowym czynnikiem pracujcym nad zespoleniem narodowym i nad agodzeniem lokalnych nawyk�w i umiowa byo wojsko polskie. Jego zespolenie z tak r�nych czci skadowych byo dla spoeczestwa przykadem i najwyraniejszym symbolem jednoci. Wojsko polskie - pomimo swych brak�w materiaowych i czsto organizacyjnych - byo w tym okresie nie tylko najwaniejsz, ale i najsprawniej funkcjonujc instytucj og�lnopolsk.

A take instytucj jednoczc przedstawicieli wszystkich klas spoecznych, x zarazem dowodem i szko patriotyzmu biorcego g�r nad r�nicami interes�w socjalnych i gospodarczych. Nie bya to pod adnym wzgldem armia zawodowa. Ani gdy o jej struktur chodzi, ani gdy chodzi by mogo o tradycje. Nie bya to od dawna istniejca maszyna o dziaaniu automatycznym niejako, kt�ra wchaniaa rekruta z poboru, przerabiajc go na swoj mod. Bya to armia z samego zaoenia i przeznaczenia obywatelska, gdzie podstaw istnienia poszczeg�lnych jednostek byy improwizacja i wysiek samego spoeczestwa. Nawet wtedy gdy wikszo onierzy miaa dowiadczenie bojowe wyniesione z armii obcych, podstawa zacigu bya ochotnicza, dobrowolna. onierz z poboru nie stanowi nigdy wikszoci, a nawet wtedy, gdy z poboru pochodzi, nie widzia w nim przymusu, tylko potrzebn form organizacyjn. Spontaniczno, jeli nie stuprocentowa dobrowolno suby wojskowej miaa zapewne take ujemne cechy, jak niejednolity system wyszkolenia i nadmiar yki improwizacyjnej - niemniej bya jednoczenie symbolem powszechnego entuzjazmu obywateli modego pastwa i entuzjazmu tego r�dem czy podniet. Ta przemona w sensie psychicznym przede wszystkim rola wojska, kt�re tworzyo si w walce, nadaje szczeg�lne pitno dziejom dw�ch pierwszych lat istnienia niepodlegego pastwa polskiego.

Byoby jednak bdem sdzi, e caoksztat ycia Polski rozwija si w cieniu zagadnie zwizanych z wojn. Stosunek spoeczestwa do wysiku zbrojnego przechodzi r�ne fazy i r�ne stopnie natenia, r�ne w poszczeg�lnych okolicach kraju. Zaleao to od wielu czynnik�w, niezwizanych bezporednio z nastrojami spoeczestwa. Wany by na przykad wzgld cile praktyczny, kt�ry kaza hamowa raczej ni przyspiesza rozbudow wojska. Polega on po prostu na tym, e brak byo nie chtnych do woenia munduru, lecz mundur�w. Nie w znaczeniu dosownym oczywicie, lecz w znaczeniu symbolizujcym moliwoci organizacyjne i gospodarcze. Myl o braku amunicji, uzbrojenia, rodk�w cznoci i rodk�w dowozu, myl o braku wyszkolonej kadry dowodzenia i braku warunk�w szkoleniowych. Myl te o braku ywnoci. W caej Polsce, zdewastowanej wojn wiatow, z wyjtkiem moe jednej Wielkopolski, panoway ndza i zast�j przemysowy, spowodowane brakiem renowacji maszyn, brakiem surowc�w, czsto brakiem fachowc�w, a zawsze zupenym niedostatkiem rodk�w kredytowych i inwe-. stycyjnych. W rolnictwie brak byo nawoz�w sztucznych, brak narzdzi, t czsto brak ziarna siewnego. Tabor kolejowy by zniszczony i byo go bardzo mao. Zniszczona bya ponad poowa most�w drogowych. Od kilku lat nie budowano w og�le lub nie konserwowano mieszka w miastach, a wiele wst-

190

i miasteczek leao po prostu w gruzach. Wszdzie wida byo skutki kilkakrotnego przetaczania si front�w, eksploatacyjnej gospodarki wadz okupacyjnych niemieckich czy austriackich. Dla przecitnego obywatela utrzymanie siebie i rodziny przy yciu byo nie tylko najwaniejszym, ale i najtrudniejszym zadaniem. Pastwo nie miao ani skarbu, ani jednolitej administracji, nie mogo ciga podatk�w, nie mogo nawet uoy budetu. Nie miao zreszt jeszcze wasnej waluty i musiao dokonywa-operacji kredytowych i poyczkowych opierajc si na zupenie nierealnych nalenociach od byych rzd�w zaborczych oraz na dobrej woli obywateli.

W tych warunkach niewiele byo rodk�w na utrzymanie i rozbudow wojska. A jednak trzeba byo rodki te zdobywa i zdobywano je. Obowizywaa jednak przy tym jak najdalej posunita oszczdno, co niekiedy rozgoryczao onierza frontowego, a zawstydzao spoeczestwo. Bo nikt nie kwestionowa koniecznoci walki. Nikt z wyjtkiem komunist�w - nielicznych, cho niekiedy haaliwych. Lecz byli oni poza marginesem spoeczestwa.

Z faktu, e wojna z Rosj leninowsk toczy si o niepodlego Polski, a nie o przebieg linii granicznej na Woyniu czy na Polesiu spoeczestwo zdao sobie w peni spraw z chwili szczytowego niebezpieczestwa, jakim by marsz Armii Czerwonej na Warszaw, Pock i Toru. By to okres mobilizacji moralnej, kt�ra obja cay nar�d, wszystkie dzielnice kraju i wszystkie warstwy spoeczne. I pozostao po niej poczucie og�lnej solidarnoci. Zwycistwo za zaszczepio w umysach Polak�w konieczny take dla dalszej pokojowej pracy adunek optymizmu i wiary we wasne siy.

Gospodarka

G�wn cen, jak nar�d polski paci za sw�j zwyciski wysiek wojenny, byo op�nienie odbudowy gospjodarczetzrujnowanegaJkiaju - z wszystkimi tego op�nienia konsekwencjami na polu spoecznym. Bya to cena nieunikniona i zapaci j byo trzeba. Tego faktu nikt nie kwestionowa. Lecz bya to cena cika i skutki trwa miay dugo, kto wie, czy nie przez cay okres dwudziestolecia midzywojennego, cho oczywicie byy i inne przyczyny zap�nienia gospodarczego Polski, nieznane w innych krajach. Niekt�re z tych przyczyn nie straciy swej mocy do dzi. Wr�d nich wymieni warto brak umiejtnoci syntezy gospodarczej koniecznego warunku racjonalnej dziaalnoci i racjonalnego planowania. Ale kiedy po Traktacie Ryskim i po trzecim Powstaniu lskim sporzdzano bilans osigni dw�ch i p� lat istnienia pastwa polskiego i zastanawiano si, co naley robi dalej, wadze pastwowe nie miay na sumieniu zbyt wielu popenionych bd�w, a duo miay na swe usprawiedliwienie. Bo dziedziczyy po zaborcach gospodark nie tylko zdewastowan, lecz przede wszystkim cakowicie decentryczn, zbudo-

191

wan wok� obsugi interes�w obcych, z celowym zaniedbaniem interes�w polskich, nawet lokalnych, to znaczy zamknitych na obszarze jednego zaboru. Poznaskie suyo za spichlerz dla Niemiec, w zamian za co czerpao poywk z przemysu niemieckiego. lsk by czci caoci przemysu niemieckiego, jego produkcja zwizana bya~z caoci produkcji niemieckiej. Jego rynki zbytu leay w Saksonii lub nad Renem, jego moliwoci eksportowe wiody przez Hamburg lub Brem. Byy zab�r austria-ckLJby przeludnionym krajem rolniczym, nie mogcym podoa wasnym potrzebom ywnociowym, o nierozwinitym i kulejcym przemyle, gdzie od dziesitk�w lat zatykano niedobory gospodarcze z budetu pastwowego monarchii austro-wgierskiej. Gorzkie okrelenie “ndza galicyjska" nie byo ani przesad, ani zoliwoci. Byo po prostu bardzo trafne.

,yKongres�wka", czyli bye Kr�lestwo Polskie, bya na tle stosunk�w gospodarczych i spoecznych imperium rosyjskiego oaz szczliwoci. W przeciwiestwie do Galicji, kt�ra w monarchii austro-wgierskiej bya najubosz prowincj. Lecz szczliwo Kongres�wki bya, rzecz jasna, pojciem bardzo wzgldnym. Wysiek przemysowy skierowany by na chonny rynek rosyjski, kt�ry sta si terenem zupenie martwym ju w roku 1914. Lata wojny i okupacji niemieckiej przyniosy kompletny zast�j, potgowany celow-dewastacj. Ponadto Kongres�wka nie bya krajem przemysowym, pomimo istnienia przemysu. Bya przede wszystkim krajem rolniczym o bardzo r�norakim stopniu rozwoju kultury upraw, o nier�wnej jakoci gleby, lecz o powszechnym duym zadueniu zastawniczym. Powiaty wzgldnie zasobne ssiadoway z okolicami biednymi o wyniszczonej glebie i przeludnionej wsi. Niekt�re okolice, jak na przykad Kielecczyzna, dziedziczyy ub�stwo jeszcze z czas�w przedrozbiorowych, pogbiajc bied z pokolenia na pokolenie.

I wreszcie dla peni obrazu Kresy Wschodnie, czyli wojew�dztwa przypade Polsce w Traktacie Ryskim pozbawione cakowicie przemysu, zdobywajce do niedawna jedyny gotowy grosz z handlu drzewem. Gospodarka obszarnicza przez sze lat wojny upada cakowicie, gospodarka chopska, na bardzo niskim poziomie, zawsze niezdolna bya do produkcji jakichkolwiek nadwyek. Problemy socjalne, r�ne w r�nych dzielnicach Polski etnicznej, czyy si tu z problemami jzykowymi czy narodowociowymi i religijnymi. W oczach kadej nowoczesnej koncepcji gospodarczej - obojtnie, jaka by ni rzdzia doktryna - by to kraj dziewiczy. Nie pod wzgldem bogactwa zasob�w, gdy tych nie byo wiele, lecz pod wzgldem organizacji ycia gospodarczego.

A wic mozaika z ciemnych raczej zbudowana czsteczek. Nie bya nnwn powya>a-ErtlgkgjpJnnlirym obszarem pospodarczym. Przeciwnie - bya zlepkiem. Jeli byy w sensie gospodarczym cechy wsp�lne, to naleay do kategorii ujemnych. Tu na pierwszy plan wysuwa si wadliwa organizacja handlu. Wewntrznego i zagranicznego. czya si z tym sprawa r�de kredytowych i inwestycyjnych, kt�re w duym stopniu pozostay poza granicami Polski.

192

W tej sytuacji zadziwia, ile mode pastwo polskie zdoao zdziaa i naprawi w cigu dw�ch i p� lat swego istnienia, kt�re wypenia wysiek obronny na kilku jednoczenie frontach.

Na przeomie roku 1920 i 1921 wojsko wracao do swych garnizon�w i ulegao czciowej demobilizacji. Czciowej, gdy niewyjaniona cigle sytuacja plebiscytowa na G�rnym lsku nie pozwalaa na radykalne zmniejszenie stan�w bojowych. Liczono si z moliwoci wojny z Niemcami i a do jesieni 1921 roku utrzymywano stan pogotowia bojowego. Pod broni pozostawao cigle prawie 700 tysicy ludzi. Dopiero w roku 1922 moga przej Polska na etat pokojowy w swych siach zbrojnych, wynoszcy nieco ponad 200 tysicy ludzi, z czego wikszo stanowi ju miay nowe roczniki z nowego, pokojowego zacigu.

Powr�t tak powanej liczby zdemobilizowanych onierzy do ycia cywilnego, “do domu", stwarza rzecz jasna powany problem w kraju gospodarczo cakowicie zdewastowanym. Pamita trzeba, e nie by to problem typowo polski. Odczuway go bolenie take pastwa tak zasobne, jak Wielka Brytania, a po czci nawet Stany Zjednoczone. W Polsce sytuacja bya oczywicie lepsza, a to z nastpujcych przyczyn. Wikszo onierzy wracaa “na wie", czyli do swego rolniczego rodowiska. Nadwyka siy roboczej bya w rolnictwie, z wyjtkiem Poznaskiego i Pomorza, i tak ogromna. Powikszenie jej o zdemobilizowanych onierzy nie polepszao pooenia, lecz take nie zmieniao go w spos�b radykalny na gorsze. Po wt�re, przecitny bardzo mody wiek onierzy sprawia, i wielu z nich wracao po prostu do szkoy redniej, zawodowej czy og�lnoksztaccej, nie stwarzajc jeszcze konkurencji na rynku pracy.

Demobilizacja niejjocigniawic za sob wyranego wzrostu bezrobocia, ,co byo udziaem pastw zachodnich, wysoce uprzemySbwidnych. Tym bardziej e rezultatem nie tylko ostatniego okresu szecioletniej wojny, ale i okresu poprzedniego, to znaczy okresu okupacji niemieckiej, byo rozproszenie si znacznej czci robotnik�w fabrycznych po innych zawodach, z tym wynikiem, e w roku 1919 i p�niej odbudow przemysu utrudnia i hamowa nie tylko brak rezerw kapitaowych i std posucha inwestycyjna, lecz take brak wykwalifikowanej siy roboczej.

Sytuacja wygldaa lepiej w byym zaborze austriackim - z tym jednak, e przemys by tam sabszy, a w kadym razie niewystarczajcy na pokrycie nawet najskromniej pojtych potrzeb konsumpcyjnych ludnoci. Dawna Galicja zdana bya do wojny na import z innych czci monarchii austro-wgierskiej, g�wnie z Czech. Obecnie od dw�ch ju lat to r�do dostaw nie dziaao z przyczyn przede wszystkim politycznych, lecz take dlatego, e jako klient spoeczestwo dawnej Galicji byo po prostu niewypacalne. J^ajzdowieJLi najmocniej gospodarczo przedstawia si byy zab�r pruski, z tym e G�rny lsk jako teren sporny cigle jeszcze nie zalicza si do polskiego

193

obszaru gospodarczego. Poznaskie i Pomorze nie zaznay w czasie wojny wiatowej zniszcze wojennych, nie zaciya te na nich - jak to okrelano w reszcte Polski - “apa okupanta". Niedostatek, czsto g�d, jaki by udziaem Rzeszy Niemieckiej od 1917 roku, atwiej byo pokona w Poznaskiem jako w kraju rolniczym, w dodatku o wysoko postawionej produkcji rolnej. Pod niejednym wzgldem wojna wiatowa wzbogacia Poznaskie, co odbio si natychmiast na rozrocie drobnego przemysu. Nie wystarcza on oczywicie na zaatanie luk w caoksztacie przemysu polskiego, lecz by zupenie wystarczajcy na potrzeby wasne. A o ich zaspokojenie Poznaskie dbao bardzo, wykorzystujc sw szczeg�ln sytuacj samorzdow i administracyjn. Dobiwszy si wolnoci wasnym wysikiem, dajc pastwu polskiemu bezcenny wkad w postaci wietnie zorganizowanych i wyposaonych oddzia�w wojskowych, Poznaskie odkadao jak najduej integracj gospodarcz z reszt kraju - przynajmniej do czasu skrystalizowania si og�lnopolskiej polityki gospodarczej i uporzdkowania chaotycznych spraw walutowych i kredytowych. Do dugo utrzymaa si na przykad granica celna lub raczej kontrola wywozu ywnoci przez osoby prywatne z Poznaskiego poza Prosn. Dywizje wielkopolskie na dalekich frontach nawet po ostatecznym scaleniu organizacyjnym caego wojska polskiego utrzymay wasny, odrbny i bardzo sprawny system zaopatrzenia. Resztki kompetencji Naczelnej Rady Ludowej przetrway a do roku 1923, kiedy to nastpia likwidacja odrbnego “ministerstwa byej dzielnicy pruskiej".

Zaznaczy trzeba od razu, e ochrona wasnej gospodarki nie czya si w Poznaskiem z adnymi tendencjami separatystycznymi, o co jake niesusznie w swych krytykach posdzali je obywatele z innych czci kraju. Z odrbnoci gospodarczej Poznaskiego wyoni si tylko silny system samorzdowy, wz�r nieziszczalny w innych wojew�dztwach.

Niemniej take Poznaskie nie uchronio si, bo si uchroni nie mogo, od skutk�w dugotrwaego chaosu gospodarczego w caej Polsce. Jest rzecz znamienn, cho bynajmniej nie zdumiewajc, e skutki te wystpiy jaskrawiej z chwil ustania dziaa wojennych, cho demobilizacja prowadzia do zmniejszenia wydatk�w na wojsko. Suma wydatk�w pastwowych w pierwszych trzech latach istnienia niepodlegego pastwa wyniosa 302J miliardy marek polskich. Suma og�u wpyw�w nie przekroczya 102 miliard�w, liczc w tym szczupe poyczki zagraniczne i wewntrzne. Niedob�r pokrywano jedynym dostpnym sposobem, to znaczy emitowaniem! nowych serii banknot�w papierowych. Innymi sowy - za pomoc inflacji. Liczba marek w obiegu w grudniu 1918 roku nie przekraczaa 5 miliard�w. W kocu 1920 roku dosiga dopiero 45 miliard�w. Lecz ju na jesieni roku , 1921 przekroczy 200 miliard�w.

Od grudnia tego roku a po przeprowadzenie reformy walutowej inflacja poczyni ogromne postpy, nie sigajc jednak liczb tak astronomicznych, jak w Niemczech. W chwili zakoczenia wojny bolszewickiej sytuacja nie bya katastrofalna, co byo w duej mierze zasug optymizmu i wiary spoeczestwa w skuteczno reform gospodarczych, gdy tylko dadz si przeprowadzi. Panowao przekonanie czy nadzieja, e warunki pokojowe nastajce po

13 - Historia dwudziestolecia

194

dugim okresie gospodarki wojennej pozwol na automatyczne niejako usunicie wikszoci przeszk�d stojcych na drodze do og�lnej poprawy.

Zjawisko to, charakterystyczne dla spoeczestw o maym wyrobieniu .gospodarczym, zawsze niebezpieczne, w pewnym sensie jednak odnioso zbawienny skutek, nie dopuszczajc do paniki i cakowitej anarchii rynkowej. Bezsprzecznie dziaalno wadz pastwowych w walce z droyzn znajdowaa przychylny odzew w wikszoci spoeczestwa. Znikanie towar�w z rynku, towarzyszce z reguy gospodarce inflacyjnej, a nazywane w latach dwudziestych “paskarstwem", potpiano surowo w prasie i w opinii, co czsto byo broni nie mniej skuteczn ni zarzdzenia typu policyjnego. Ustawa o ochronie lokator�w, pewnego rodzaju nowo w �wczesnej Europie, zapobiegaa do skutecznie wyzyskowi czynszowemu, godzcemu przede wszystkim w wiat pracy i mieszkac�w miast. Nie moga wiele zdziaa dla poprawienia sytuacji mieszkaniowej, tragicznie cikiej wobec braku kapita�w i materia�w budowlanych, stwarzaa jednak dla warstw najboleniej dotknitych droyzn tak bardzo potrzebne poczucie bezpieczestwa przynajmniej na odcinku czynsz�w. Podobnie zbawienn rol - cho moe mniej w praktyce skuteczn - odegraa w wielu szczeg�ach niedoskonaa kontrola cen ywnoci.

Sytuacja aprowizacyjna bya zagadnieniem kluczowym. Wywoywaa te najwicej obaw. Obawy te zahamoway wykonanie najwaniejszej ze wszystkich reform, jak bya reforma rolna.

Polska wesza w sw�j byt niepodlegy pod hasem reform spoecznych. Jako dezyderat wysuway si na czoo wszystkich wewntrznych zagadnie pastwowych. Reformom powica te najwicej uwagi Sejm Ustawodawczy przez cay czas zagroenia wojennego. Polska bya jedynym z nowo powstaych pastw europejskich, kt�re zdobyo si na wprowadzenie ochrony pracy i opieki spoecznej, zanim jeszcze nawizao stosunki dyplomatyczne i zanim zebra si pierwszy Sejm. Sytuacja wojenna, cikie pooenie gospodarcze, chaos walutowy, niemono uoenia budetu pastwowego, wadliwy wymiar podatkowy i niesprawny aparat cigania podatk�w - wszystkie te czynniki nie doprowadziy do ograniczenia czy zawieszenia klauzul wykonawczych reform spoecznych.

Podstawow dla przyszoci pastwa i dla kierunku jego rozwoju gospodarczego bya reforma rolna. Lecz jej wykonanie byo przedmiotem zacitych kontrowersji. Napotkao przeszkody, kt�rych nie zdoano pokona. Nie z powodu reakcji politycznej przeciwko reformie, gdy ta pojawia si znacznie p�niej, lecz wanie z uwagi na sytuacj aprowizacyjna kraju, kt�r kady wstrzs, kada reorganizacja mao wydajnej produkcji rolnej moga doprowadzi na skraj katastrofy.

Wie

Niedostatek ywnoci ciy w pierwszych latach niepodlegoci nad yciem codziennym ogromnej wikszoci obywateli pastwa z wyjtkiem mieszkac�w ziem zaboru pruskiego, posiadajcego zdrow struktur rolnictwa. M�wic o “zdrowej strukturze" mam na myli zagadnienia cile gospodarcze, produkcyjne. Gdy w dziedzinie spoecznej, w dziedzinie aspiracji i dezyderat�w ludnoci chopskiej take i na tych obszarach panowa stan daleki od ideau. I cho brak ndzy na wsi i duga tradycja solidarnoci midzyklasowej, kt�rej Poznaskie zawdziczao zar�wno uchowanie swej polskoci, jak i znone - w por�wnaniu z innymi dzielnicami Polski wietne - pooenie gospodarcze, odbieray problemom spoecznym ostrze walki klasowej. Niemniej take tam istniao denie do stworzenia sprawiedliwszej struktury wasnoci rolnej. Istnia take g�d ziemi wr�d ludnoci chopskiej.

W pozostaych dzielnicach Polski, zwaszcza za w Maopolsce zachodniej i na wikszoci terytorium byego Kr�lestwa, problemy spoeczne wsi i problemy produkcji rolnej, gdy na nie spojrze od strony og�lnych potrzeb gospodarczych kraju, wizay si ze sob w jedn nierozdzieln cao. Warunki ycia nie pozwalay rozpatrywa zagadnienia wydajnoci upraw, racjonalizacji i uprzemysowienia gospodarstwa rolnego w oderwaniu od dezyderat�w spoecznych lub - jeli kto woli t nazw - klasowych.

I ta wanie symbioza dw�ch zespo�w zagadnie, z kt�rych kady by dla przyszoci kraju podstawowym, nadawaa szczeg�lne pitno zamysom reformy rolnej. Co waniejsze - nadaa te szczeg�lne pitno jej stronie wykonawczej. Skutki tego powizania nie byy szczliwe, gdy cigle w coraz to nowej postaci wyania si konflikt midzy palcymi wymogami gospodarczymi caego kraju a postulatami spoecznymi chop�w. A raczej - by by bliszym prawdziwego obrazu stosunk�w spoecznych panujcych na wsi polskiej - midzy wymogami gospodarczymi caego kraju a dezyderatami ludnoci yjcej z wasnej pracy na roli, cho nie tylko na wasnym kawaku ziemi. Ludnoci tej byo w sumie 69%, lecz i ta ogromna cyfra wymaga trudnej dzi do przeprowadzenia korektury statystycznej, z uwagi na to, jak wielk rol dla utrzymania si drobnych rzemielnik�w i drobnych funkcjonariuszy administracyjnych oraz przemysu usugowego, zwaszcza kolejnictwa, odgryway p�ogrodnicze, p�rolnicze dziaki ziemi. Ludzie ci byli niejako prototypem dzisiejszych chop�w-robotnik�w.

Nie oni jednak stanowili rdze spoecznego problemu polskiego rolnictwa. Rdze ten stanowiy ogromne masy ludnoci bezrolnej i maorolnej. Ludno bezroln obejmowano w�wczas demograficznie niezbyt cis nazw “robotnik�w rolnych" czy “suby folwarcznej". Pooenie tej grupy nie byo jednolite, gdy byo ono pochodn stanu kultury rolnej w poszczeg�lnych okolicach, co wizao si z kolei ze stanem zaduenia i rozmiarami dewastacji wojennej,

196

jaka dotkna zar�wno wielk wasno ziemsk, jak i gospodarstwa chopskie, na tyle zasobne, e posugiwa si mogy lub musiay prac najemn. Bez wzgldu jednak na jej pooenie materialne bezrolna grupa ludnoci wiejskiej znajdowaa si w szczeg�lnie cikim pooeniu spoecznym. Przyczyn byo zupenie arbitralne ustawodawstwo pracy lub raczej cakowity jego brak. Stan ten naprawiano po czci ju w cigu pierwszych dw�ch lat istnienia niepodlegej Polski, przynajmniej gdy chodzi o “sub folwarczn" w drodze bd to ustawodawstwa ochronnego, dalekiego od doskonaoci, bd te pod naciskiem komitet�w folwarcznych, kt�rym udawao si niekiedy doprowadzi do zawarcia indywidualnych um�w o prac z wacicielami majtk�w obszarniczych. Komitety te byy czynne g�wnie w okolicach Pocka i w Lubelskiem, pozostajc pod wpywami przede wszystkim “Wyzwolenia", a take PPS. Strajki, zwane zupenie niesusznie “chopskimi", kt�rych nasilenie przypado na lato 1919 i jesie 1920 roku, byy w rku robotnik�w rolnych broni wcale skuteczn.

Nic dziwnego, e bezrolna ludno rolnicza wykazywaa najbardziej radykalne tendencje i jej to wanie nacisk zmusza do aktywnoci pos�w stronnictw ludowych zasiadajcych w Sejmie Ustawodawczym. W tym samym kierunku przyspieszenia reformy rolnej szy naciski ludnoci maorolnej, to jest gospodarujcej na dziakach karowatych. Byy one najczciej niewystarczajce dla zabezpieczenia egzystencji rodziny chopskiej. Tym samym byy te pozycj martw w og�lnej gospodarce narodowej, gdy nie miay adnej zdolnoci wyprodukowania nadwyek, potrzebnych na zaspokojenie potrzeb ywnociowych miast i orodk�w przemysowych.

Na tym tle wanie, na tle fatalnego stanu aprowizacji kraju, wyania si od pierwszych nieomal dni dziaalnoci Sejmu Ustawodawczego konflikt midzy interesem gospodarczym caego kraju a dezyderatem sprawiedliwoci spoecznej w strukturze rolnictwa polskiego. Konflikt ten by dodatkowo trudny do rozstrzygnicia dlatego, e po czci nieznajomo zagadnie gospodarczych, typowa dla caego spoeczestwa, po czci za idealistyczne podejcie stronnictw i dziaaczy spoecznych nie pozwalay nazwa go po imieniu. Z przegldu �wczesnej prasy polskiej, a take z lektury przem�wie sejmowych i wiecowych wnosi by mona, e sprawa aprowizacji kraju i sprawa reformy rolnej nie miay ze sob adnego zwizku, tak jakby mona byo kady z tych problem�w zaatwi osobno. W argumentacji zwolennik�w reformy rolnej, zwaszcza jej radykalnych form, zadziwiajco mao byo element�w ekonomicznych, a w kadym razie ustpoway one wstydliwie pierwszestwa postulatom cile spoecznym. W argumentacji przeciwnik�w radykalnej reformy rolnej element racjonalnej z punktu widzenia caoci potrzeb gospodarczych kraju produkcji rolnej pojawia si czciej. Lecz i tutaj gin najczciej w powodzi hase ideologicznych w rodzaju “nienaruszalnoci prawa wasnoci" lub zasug narodowych, przeszych, obecnych i przyszych, jakie uzasadnia miay obron wikszej ni gospodarstwo chopskie wasnoci ziemskiej i warstwy ziemiaskiej, bdcej podmiotem tej wasnoci.

Nie od rzeczy jednak bdzie podkreli raz jeszcze, i to wanie w tym miejscu, e reforma rolna jako konieczno spoeczna nie miaa w Polsce

197

przeciwnik�w, przynajmniej jawnych. Spory ograniczay si do jej rozmiar�w tempa jej przeprowadzenia oraz metody, jak naley zastosowa. Jest to zjawisko dla �wczesnej Polski r�wnie charakterystyczne, jak sprowadzenie w praktyce caego zagadnienia reformy rolnej do sprawy parcelacji ziemi. Czyli jej podziau. Wszystkie inne sprawy - kredyty rolne, zwaszcza inwestycyjne, dystrybucj nadwyek produkcji, intensyfikacj produkcji, szkolnictwo zawodowe, planowanie kultur rolnych i ich racjonalizacj - rozpatrywano jak wt�rne, prawie na marginesie sprawy parcelacji.

Zjawisko to moe dziwi. Jest jednak na tle �wczesnych pogld�w, de i nadziei caego spoeczestwa w gruncie rzeczy zrozumiae. Wymarzona i z tak wielkim trudem zdobyta niepodlego pastwowa zdawaa si stwarza nieistniejce dotychczas warunki dla pozytywnego zaatwienia wszystkich bolczek. A wic i gospodarczych. Waniejsze jednak od spraw gospodarczych zdaway si mocne i sprawiedliwe podstawy nowej, polskiej struktury spoecznej. Reforma rolna, przeprowadzona wanie pod ktem sprawiedliwoci spoecznej, zdawaa si spraw najwaniejsz. Trzeba doda, e bya spraw najwaniejsz, skoro tak ogromny procent Polak�w y na ziemi i z ziemi. Rolnictwo traktowano w tym ukadzie nie jako cz gospodarstwa narodowego, lecz jako fundament ustroju, jako swego rodzaju cech wyr�niajc narodu polskiego. “Chopsko" wolnego narodu polskiego, “ludowo" jego ustroju i kultury traktowano nie tylko jako rzeczywisto, lecz jako swego rodzaju przeznaczenie i wito narodow. W tym duchu myla i pracowa pierwszy Sejm Rzeczypospolitej, sejm wybitnie ludowy, czyli chopski.

Wad “Uchway" o reformie rolnej byo pozostawienie strony wykonawczej przyszemu ustawodawstwu, co stwarzao atmosfer niepewnoci i przeduao moliwo dalszych spor�w i dyskusji. Ostateczn form ustawow otrzymaa reforma rolna dopiero w roku 1925, ju po uporaniu si Polski z innymi problemami gospodarczymi. Uchwaa nie zapobiega zwaszcza “dzikiej parcelacji", czyli sprzeday ziemi w wolnym handlu jako zabezpieczeniu przed przymusow parcelacj. Zostaa jednak dobrze przyjta przez og� ludnoci rolniczej jako zapowied reformy racjonalnej. I cho przez dwa lata wojenne, 1919 i 1920, zdoano rozparcelowa zaledwie 66 tysicy hektar�w, rok 1921 przyni�s ju parcelacj 180, a nastpny 200 tysicy hektar�w.

Niemniej wanie w roku 1921, pierwszym roku pokoju na ziemiach polskich, spoeczestwo uwiadomio sobie tragiczny stan produkcji rolnej, kt�ra osigna dopiero poow wydajnoci z roku 1914, cho obszar ziemi lecej odogiem zmala z 3 milion�w hektar�w w roku 1919 do miliona 300 tysicy. Problem braku ywnoci dla caego kraju, cznie z ludnoci rolnicz, zarysowa si w caej jaskrawoci. Reforma rolna moga mu zaradzi, lecz tylko w poczeniu z odbudow caego ycia gospodarczego. Nie bya bowiem, jak wielu wierzyo, lekarstwem uniwersalnym.

W roku 1921 zagroenie wojenne ustao, granice pastwa byy wytyczone. Wydawao si wic, e na reformie rolnej skupi si caa energia wadz pastwowych.

Stao si inaczej. Nie dlatego, by zagadnienie przestao by podstawowym i na pewno nie z braku zainteresowania pos�w w Sejmie Ustawodawczym. Przyczyny byy inne. Wszystkie wypyway ze zoonoci zjawiska, kt�re nie miecio si ani w spoeczno-politycznej treci hasa “reforma rolna", ani w postanowieniach sejmowej “Uchway". “Uchwaa" nie doprowadzia do reformy radykalnej, jak przeprowadzono w Czechosowacji lub w pastwach batyckich, w kt�rych rozdzielono natychmiast i bez odszkodowania ca wasno obszarnicz. Lecz w pastwach tych problem by uproszczony z tego wzgldu, e caa wielka wasno z maymi tylko wyjtkami pozostawaa od stuleci w rkach obcych, przede wszystkim niemieckich. Obszar-nictwo “baron�w kurlandzkich" byo nie tylko zagadnieniem gospodarczym czy spraw sprawiedliwoci spoecznej. Byo take, a moe przede wszystkim, spraw polityczn, wicej - spraw narodow. Nie chodzio tylko o wroga klasowego, chodzio o ciemizc w sensie narodowym sprzymierzeca i podpor caratu lub monarchii habsburskiej. W Polsce, wyczywszy wasno skupion w rkach Niemc�w czy Rosjan, kt�ra take bya widom pamitk walki narodowej, ziemiastwo byo polskie. W wielu wypadkach patriotycznie polskie. Przyznawano mu znaczn cz zasugi w walce z zaborcami. Wczyo si od razu w ycie polityczne Polski niepodlegej, biorc w nim udzia jak najbardziej czynny nie rezygnujc nawet z ambicji przyw�dczych, a w najlepszym razie nie wahajc si uy swoich wpyw�w dla obrony swych interes�w klasowych.

Lecz nie tylko walka midzy interesami klasowymi i zaoeniami programowymi stronnictw politycznych stawaa na przeszkodzie sprawnemu i szybkiemu przeprowadzeniu reformy. Zaoenia reformy rolnej kady g�wny nacisk na zagadnienie sprawiedliwoci spoecznej. Problematyka gospodarcza sprowadzaa si w dyskusjach, nawet w Sejmie, do parcelacji tego zapasu ziemi uprawnej, jak uchwaa sejmowa oddawaa do dyspozycji pastwowej wadzy wykonawczej.

Zapasu tego nie byo wiele. Z 25 milion�w hektar�w ziemi nadajcej si pod upraw pod�w rolniczych pod parcelacj przeznaczono okoo 4 i p� miliona. W caym dwudziestoleciu, cilej do roku 1937, rozparcelowano 2 i p� miliona. Najwiksze nasilenie parcelacji zaznaczyo si w latach 1922 i 1927, w kt�rych podziaowi podlegao po wier miliona hektara rocznie. W latach p�niejszych liczba ta spada stopniowo poniej 100 tysicy hektar�w rocznie, by podnie si znowu wyranie w ostatnich dw�ch latach przed drug wojn wiatow. Bezporednio przed jej wybuchem przewidywano zakoczenie parcelacji caego zapasu w cigu nastpnych lat dziesiciu.

Ta krzywa statystyczna parcelacji odpowiada cile krzywej og�lnego rozwoju gospodarczego Polski. To znaczy - moliwociom kredytowym,

199

sytuacji rynku wewntrznego, zar�wno na odcinku konsumpcyjnym jak i inwestycyjnym, oraz ukadaniu si bilansu patniczego w obrocie z zagranic. Og�lnowiatowy zast�j gospodarczy, trwajcy od krachu giedowego w Stanach Zjednoczonych w roku 1929 po rok 1934 czy 1935 odbi si jak na j fatalnie j na pooeniu gospodarczym Polski, czego wyrazem byo nie tylko zwolnienie tempa wzrostu rolnictwa, lecz take i przede wszystkim spadek cen pod�w rolnych.

Kryzys lat trzydziestych by najbardziej brutaln, lecz dlatego najlepiej dla wszystkich zrozumia lekcj pogldow, e nie mona oddziela gospodarczej strony polityki rolnej ani przeprowadza skutecznej reformy struktury rolnej w oderwaniu od caoksztatu zagadnie gospodarczych kraju, nawet lub przede wszystkim wtedy, gdy jest to kraj tak mao uprzemysowiony jak Polska.

Wydawa si moe dziwne, e tego rodzaju lekcja pogldowa bya w og�le potrzebna dla zrozumienia spraw tak prostych. Tak jednak byo. Oceniane od strony gospodarczej, zastosowanie metody ewolucyjnej w przeprowadzaniu parcelacji wielkiej wasnoci byo zapewne uzasadnione. Wspominalimy ju, e odgrywaa tu rol obawa przed gwatownym spadkiem produkcji rolnej, co mogo mie tragiczne skutki dla aprowizacji miast i orodk�w przemysowych. Zapobiec temu mogo jedynie wzmoenie produkcji. Wzmoenie to nastpio i to w tempie niespodziewanie szybkim. Lecz natychmiast pojawi si problem opacalnoci produkcji nadwyek i to wanie w gospodarstwach chopskich. Dodao to powagi argumentom prawicy i przeciwnik�w reformy rolnej, gdy tumaczyli, e parcelacja osabia zdolno produkcji nadwyek koniecznych dla aprowizacji miast, a bardzo potrzebnych na dug met jako towar eksportowy.

Niemniej argumentacja tego rodzaju nie uwzgldniaa caego zespou zagadnie gospodarczych, kt�re naleao uwzgldnia w polityce rolnej. Tymczasem podzielono sprawy rolnicze midzy dwa resorty rzdowe. Jednym byo ministerstwo rolnictwa, drugim ministerstwo reform rolnych. Tak jakby to byy dwa zupenie r�ne zagadnienia. Ministerstwo rolnictwa miao pomaga wzrostowi produkcji i racjonalizacji produkcji, porednio pracowa nad zapewnieniem dopywu kapita�w potrzebnych na melioracje i urzdzenia przemysowe. Innymi sowy - miao zadania gospodarcze z dodatkiem problematyki ubezpieczeniowej. Ministerstwo reform rolnych miao administrowa funduszami przeznaczonymi na parcelacj i komasacj gospodarstw rozrzuconych w szachownic lub typu “grzdkowego". Lecz jego g�wnym zadaniem byo ustalanie kolejnoci parcelacji poszczeg�lnych obiekt�w wielkiej wasnoci i decydowanie, komu parcelowana ziemia ma przypa w udziale. Speniao wic w rzeczywistoci funkcj typu spoecznego. Miao jak gdyby nada splendoru i powagi reformie rolnej jako zagadnieniu politycznemu. Tak przynajmniej tumaczya sobie jego istnienie opinia publiczna.

I w duej mierze opinia przyjmowaa bez zastrzee stan rzeczy polegajcy na fakcie rozdzielania zagadnie polityki rolnej w sensie gospodarczym od spraw podziau ziemi. Zawayo to powanie na przebiegu reformy, wpyno z kolei na zwolnienie jej tempa, uatwio argumentacj przeciwnik�w reformy.

200

G�wnie dlatego, e poprawa pooenia ludnoci wiejskiej nie nastpowaa wzgldnie nastpowaa zbyt wolno i obejmowaa zbyt mao ludzi.

Nie zaznaczaa si poprawa tam zwaszcza, gdzie bya najbardziej palcym postulatem. Mianowicie w dziedzinie przeludnienia wsi. Przeludnienie wsi polskiej, najtragiczniejsze w dawnej Galicji, bolesne na Kielecczynie czy na Podlasiu, a nieznane w Wielkopolsce, przejawiao si w dw�ch postaciach. W postaci odsetka ludzi gospodarujcych na gospodarstwach karowatych, czsto poniej 2 hektar�w, oraz w postaci masy wielkiej ludnoci bezrolnej, yjcej z wynajmu swej pracy na gospodarstwach chopskich i obszarniczych. Pamitano o tych sprawach i oczywicie zadawano sobie pytanie, cho nie byo to wcale w roku 1919 czy 1920 pytanie powszechne, co ma si sta w przyszoci z tymi bezrolnymi, dla kt�rych ziemi nie moe wystarczy, nawet gdyby rozparcelowano ca wielk wasno. I co si stanie z tymi gospodarstwami, kt�re nie przemienia si z karowatych w opacalne, lecz - przeciwnie - bd dalej karle w drodze podzia�w spadkowych.

Pytanie byo oczywiste i oczywista bya odpowied: nadwyka ta powinna znale prac i utrzymanie poza rolnictwem. Czyli w przemyle produkcyjnym czy usugowym. W latach dwudziestych oceniano, e odejcie 5 do 8 milion�w ludzi ze wsi nie wpynoby w niczym na stan produkcji rolnej. W miar postpu technicznego liczba ta musiaaby stale wzrasta. Zwizek midzy powodzeniem reformy rolnej i rozwojem gospodarczym kraju jako caoci - inaczej m�wic: z uprzemysowieniem - jest oczywisty. Wiedziano o tym take wtedy. Wiedziano te, e nie wolno czeka z reform roln do czasu, gdy rozwinie si przemys. Tu nie byo bdu. Bd polega raczej na tym, e zbyt wiele pokadano nadziei w reformie rolnej, widzc w niej lekarstwo na znacznie wicej schorze ni moga uleczy.

III

Rozadowanie jednak nadwyki ludnociowej wsi nie mogo si w adnym wypadku odby tylko w drodze parcelacji wielkiej wasnoci, nawet gdyby parcelacja obja cao tej wasnoci, zamiast, jak to byo w Polsce, ograniczy si do jej czci. Jest zreszt faktem bezspornym, e reforma radykalna, likwidujca ca wielk wasno ponad obszar racjonalnego, w peni samowy-starczajcego i zdolnego do racjonalnej gospodarki folwarczku chopskiego, zwikszyaby ilo ziemi do podziau o kilka milion�w hektar�w. Tym samym rozadowanie przeludnienia na wsi byoby atwiejsze.

Niemniej i w tym wypadku, gdyby zamiast niespena 200 tysicy nowych gospodarstw i mniej wicej tej samej liczby powikszonych z ksztatu karowatego do rozmiar�w picio- lub szeciohektarowych powstao takich gospodarstw nawet dwa razy wicej, problem przeludnienia wsi pozostaby w dalszym cigu palcy, bdc najtrudniejszym i najboleniejszym ze wszystkich, z jakimi niepodlege pastwo polskie musiao si boryka. Parcelacja radykalna byaby wic bardzo cennym p�rodkiem, ale tylko p�rodkiem.

rodkiem naprawd skutecznym byyby wiksze tempo i rozmiary

201

industrializacji kraju, czego z wielu powod�w osign nie zdoano. Wypadnie si im przyjrze. Na razie ograniczmy si do stwierdzenia, e zar�wno zwolennicy, jak i przeciwnicy reformy rolnej w tej postaci, jak zarysoway postanowienia Sejmu Ustawodawczego, g�wny ratunek dla wsi polskiej widzieli w odpywie nadwyki ludnoci do przemysu. Nie wdawali si wszake w rozwaania, w jaki spos�b ma nastpi �w naprawd radykalny, by m�c by skutecznym, rozw�j przemysu. Zakadano raczej, e bdzie to zjawisko automatyczne, nie wice si bezporednio z przebiegiem i rozmiarami reformy rolnej. i

Przypomnijmy tu dla dalszej ilustracji przeludnienia wsi polskiej nastpujcy fakt statystyczny. Nie by on jeszcze znany w pierwszym Sejmie, gdy obliczenia tego dokonano -dopiero w latach trzydziestych. Ot� na obszarze dawnej Kongres�wki ludno powikszya si od roku 1830 do 1930 o 230%. Z tego zaledwie 17% odpyno do miast. Por�wnawczo ludno Wielkiej Brytanii w tym samym okresie powikszya si o 130%, z czego do miast odeszo 80%. Przyrost naturalny Francji wyni�s zaledwie 30%, lecz miastom przybyo 80% mieszkac�w, powodujc zjawisko diametralnie przeciwne - to jest wyludnienie si wsi, na czym produkcja rolna bynajmniej nie ucierpiaa.

W wietle tych cyfr i wielu podobnych o nie mniej gronej wymowie trudno jest w perspektywie historycznej ocenia reform roln z lat dwudziestych wycznie od strony jej znaczenia gospodarczego. Nie inaczej, pomimo baamutnych czsto owiadcze sejmowych i dziennikarskich, ocenia naleao jej charakter, potrzeb i skutki w�wczas, gdy j uchwalano i starano si wprowadzi w ycie. Nie zapominajc wic o jej aspekcie gospodarczym, reform roln rozpatrywa trzeba te w jej aspekcie spoleczno--politycznym, gdy on mia nad tamtym przewag.

Nastawienie takie miao pene, obiektywne i historyczne uzasadnienie. Kazao wiza zagadnienia polityki rolnej i produkcji rolnej z tak zwanym zagadnieniem “wsi polskiej". Rozr�nienie i dzi nie jest atwe. W pierwszych latach niepodlegoci nie pr�bowano go nawet precyzowa. Po czci dlatego, e optymizm narodowy - a nie m�wmy o nim z przeksem, gdy by jednym z element�w pozytywnych w warunkach straszliwego wyniszczenia kraju - kaza wierzy w moliwo szybkiego odrobienia bolczek nagromadzonych w czasie rozbior�w, cho zapocztkowanych jeszcze przed rozbiorami. Najwaniejsz z nich byo wanie pooenie ludnoci yjcej z pracy na roli. Czyli - jak m�wiono og�lnie - “na wsi", przechodzc do atwo do porzdku nad rozwarstwieniem ludnoci rolniczej, a nawet nad bardzo istotnymi r�nicami pooenia w poszczeg�lnych zaborach czy okolicach kraju. Sowa “wie" i “miasto" nie oznaczay tylko r�nic zawodu i miejsca zamieszkania. Wyznaczay te granice psychiczne trudne ju dzi do zrozumienia - granice, w oparciu o kt�re trway i rozwijay si nie tylko interesy klasowe, lecz take uprzedzenia i przywizania typu irracjonalnego. “Wie" jako pojcie zbiorowe, w wikszym stopniu spoeczne ni gospodarcze, ya w Kongres�wce i w Galicji w przewiadczeniu krzywdy, winic za ni i wadze zaborcze, i ziemiastwo polskie.

202

Nie mogo by inaczej w kraju, gdzie paszczyzna nie bya wcale odlegym wspomnieniem i gdzie istniay jeszcze, zniesione zreszt natychmiast w Polsce niepodlegej, r�ne “serwituty" obciajce chopa dodatkowym wydatkiem lub wysikiem. W kraju, gdzie - myl tu o zaborze rosyjskim - dopiero od kilku lat zaprowadzono powszechne nauczanie podstawowe i obowizek szkolny. I jeli uwiadomienie narodowe i polityczne wsi w Kongres�wce byo znacznie wysze ni wskazywayby warunki jej ycia, to byo to zasug zar�wno zdrowego rozsdku chopa, jak i bezimiennego czsto wysiku inteligencji wiejskiej, nauczycieli przede wszystkim, obok nich ksiy, a take ziemian oraz - na drugim biegunie - rzemielnik�w i robotnik�w z miast, kt�rych PPS wysyaa na wie, by agitowali, uczyli i przekonywali.

W Galicji byo pod wzgldem poziomu kulturalnego i spoecznego wsi znacznie lepiej ni w zaborze rosyjskim. Tam te stronnictwa ludowe byy rzeczywist si polityczn - czy bdzie nim zachowawczy “Piast", czy radykalne PSL-Lewica. Jeszcze inaczej byo w Poznaskiem. Tam “wie", podobnie jak inne warstwy ludnoci, popieraa Narodow Demokracj, traktujc przymiotniki “ludowy" i “narodowy" jako synonimy. Jeszcze inaczej byo na “zielonym lsku" lub w zwartym osiedleniu polskim na obszarze Galicji Wschodniej. Niemniej wie polska jako cao bya pomimo r�nic i niedostatk�w kulturalnych towarzyszcych zwykej biedzie dostatecznie prna i wiadoma swych ambicji, by - gdy powstao pastwo polskie - wzi na siebie ciar czynnego udziau w jego yciu.

Sejm Ustawodawczy by “ludowy" nie tylko z nazwy, popularnej w�wczas we wszystkich warstwach i stronnictwach, lecz take pod wzgldem skadu. Na 360 pos�w 160 naleao do stronnictw ludowych, czyli “wiejskich", a - uwzgldniwszy chop�w na awach innych stronnictw, takich jak Zwizek Ludowo-Narodowy - czna liczba pos�w pochodzcych ze wsi przekraczaa znacznie poow Sejmu. Mao kto z tej liczby mia wyksztacenie rednie, a okoo 60 os�b nie mogo si nawet wykaza podstawowym. Miao to - rzecz jasna - ze strony, gdy o praktyk parlamentarn chodzi, lecz miao te stron dobr w sensie historycznym, bo wczao bez zastrzee najliczniejsz w Polsce warstw spoeczn w ycie pastwowe z gosem czsto decydujcym. Nie wytworzyli chopi w Sejmie jednolitej wikszoci parlamentarnej. Niemniej czuli si w tym pierwszym Sejmie polskim panami na wasnym gospodarstwie i byli z tego dumni.

W Galicji Zachodniej posowie chopscy stanowili 60% og�u, dzielc si na dwa stronnictwa z przewag “Piasta" - stronnictwa zachowawczego, co byo o tyle dziwne, e wanie w tej dzielnicy najwicej byo gospodarstw karowatych i najwicej bezrolnego proletariatu wiejskiego, kt�ry popiera Polsk Parti Socjaldemokratyczn, p�niej za, gdy doszo do fuzji tych dw�ch stronnictw, PPS. Take gdy o Kongres�wk chodzi, wanie PPS najmocniej zabiegaa o interesy ludnoci bezrolnej na r�wni z PSL-“Wyzwoleniem". Z Kongres�wki 30% wyborc�w oddao swe gosy na cztery stronnictwa ludowe, gdy wielu chop�w opowiedziao si za Zawizkiem Ludowo-Narodowym.

Dla wszystkich pos�w reprezentujcych “wie polsk" reforma rolna bya

203

punktem honoru i naczelnym zadaniem programowym - wanie jako spos�b likwidacji upoledzenia wsi. Aspekt spoeczny mia tu znaczenie podstawowe. W swej Ogromnej wikszoci wie polska chciaa widzie w Sejmie i w demo-kratycznyrfl systemie politycznym jedyn drog do poprawy swego pooenia. Std te maa stosunkowo rola komitet�w folwarcznych i rad ludowych walczcych o interesy ludnoci bezrolnej i sabe efekty strajk�w rolnych (z kt�rych najwikszy ogarn jesieni 1919 roku trzydzieci kilka powiat�w na og�ln liczb ponad dwustu), bdcych ostatnim odruchem “pozaparlamentarnej" walki o reform roln.

Trudno si dziwi w tym ukadzie stosunk�w, w tym pomieszaniu de spoecznych i politycznych z gospodarczymi, e reforma rolna z g�wnym naciskiem na podzia ziemi midzy pracujcych na niej wasnymi rkami wydawaa si uniwersalnym nieomal lekarstwem na wszystkie bolczki. Stronnictwa ludowe przedstawiy chopom uchwa sejmow jako akt o znaczeniu historycznym. Przesadziy w tym niewtpliwie jej znaczenie i skutki. Rozczarowania wic miay by due, zar�wno w dziedzinie skutk�w gospodarczych lub ich braku, jak i w niespenionych nadziejach awansu spoecznego i politycznego wsi polskiej do roli czynnika decydujcego w yciu pastwowym.

Konstytucja Marcowa

17 marca 1921 roku Sejm Ustawodawczy uchwali Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej, nazywan zar�wno w jzyku potocznym, jak i w opracowaniach naukowych Konstytucj Marcow. Tym samym koczy si formalnie okres tymczasowoci w yciu pastwowym. Nie oznacza to bynajmniej, by z t chwil wszystkie dotychczasowe akty prawne - a wic ustawy Sejmu Ustawodawczego, dekrety Naczelnika Pastwa, a przede wszystkim podpisane i ratyfikowane umowy midzynarodowe - traciy moc obowizujc. “Tymczasowymi" staway si tylko te normy prawne, kt�re Konstytucja zastpowaa nowymi normami. Gmach ustroju pastwowego mia wic fundamenty zoone nie tylko z artyku�w Konstytucji, lecz take z tych wszystkich norm prawnych, kt�re nie straciy swej wanoci z chwil jej wejcia w ycie.

Fakt ten jest historycznie wany z uwagi na to, e w chwili uchwalania Konstytucji Polska miaa ju za sob dwa i p� roku bytu pastwowego, bogatego w wydarzenia. Obowizyway j traktaty pokojowe o podstawowym znaczeniu zar�wno dla niej samej, jak i dla caego ukadu stosunk�w midzynarodowych. Ponadto przeprowadzia reformy spoeczne i gospodarcze. adna z tych reform nie miaa charakteru “tymczasowego". Przeciwnie, ich wprowadzenie w ycie odegrao wan rol w wyznaczeniu kierunku dalszych prac ustawodawczych. Przede wszystkim za ju przeprowadzona i ju przez praktyk ugruntowana demokratyzacja stosunk�w wywara decydujcy

204

wpyw na demokratyczny charakter Konstytucji Marcowej. Uchwalali j przecie ci sami posowie, kt�rzy uchwalili ju przedtem reformy spoeczne stawiajce Polsk w szeregu najbardziej postpowych kraj�w europejskich.

Ustr�j tymczasowy oparty na dw�ch podstawowych instytucjach - to jest Sejmie Ustawodawczym i Naczelniku Pastwa jako rzeczywistym szefie wadzy wykonawczej - funkcjonowa bardzo sprawnie, cho jego podstawa prawna, Maa Konstytucja z 20 lutego 1919 roku, ograniczaa si do kilkunastu zaledwie lakonicznych zda. Wystarczao to jednak, by wprowadzi w ycie maszyn pastwow, zaimprowizowan dosownie z niczego, by prowadzi przez dwa lata wojn na kilku frontach naraz i by wojn z najgroniejszym przeciwnikiem doprowadzi do zwyciskiego koca. Wystarczao te, by zapocztkowa i po czci wprowadzi w ycie szereg reform spoecznych i gospodarczych.

I chocia dziaalno Sejmu Ustawodawczego nie na same zasuguje pochway, gdy zar�wno walki midzy stronnictwami, jak i brak dowiadczenia parlamentarnego wikszoci pos�w hamoway czsto postp prac organizacyjnych w modym pastwie, to jednak og�lny bilans tego okresu wypada niewtpliwie dodatnio. I to pomimo czstej r�nicy pogld�w midzy wikszoci sejmow a Naczelnikiem Pastwa. I ta jednak, cho towarzyszya jej niekiedy atmosfera zacitej demagogii, nie doprowadzia nigdy do rzeczywistego kryzysu politycznego. Zawdziczaa to Polska z jednej strony autorytetowi Pisudskiego w spoeczestwie, z czym nawet najbardziej mu wrogie koa polityczne musiay si liczy, z drugiej za niewtpliwemu patioryzmo-wi tyche k� politycznych. Patriotyzm ten przejawia si w Sejmie przyciszaniem s war �w, ilekro sytuacja zewntrzna, wojenna lub dyplomatyczna pastwa nabrzmiewaa niebezpieczestwem. Tene Sejm zdoa opracowa i uchwali konstytucj pastwow. W przekonaniu opinii publicznej miao to znaczenie ogromne. Z analizy gos�w prasy i innych wypowiedzi publicznych wydawa si moe, i wanie uchwalenie konstytucji uwaano za dzieo najwiksze, jakiego tymczasowy Sejm dokona.

Nowa konstytucja nie bya przy tym teoretycznie wyrozumowanym przez zesp� prawnik�w zbiorem postanowie, w kt�rych ramy - m�wic obrazowo - spoeczestwo miaoby si zmieci. Nie bya te aktem narzuconym spoeczestwu przez kt�re z ugrupowa politycznych czy przez jak “ideologi". Bya natomiast odzwierciedleniem przekona wikszoci obywateli i ucielenieniem ich podstawowego yczenia, by odrodzone pastwo polskie rzdzio si zasadami sprawiedliwoci spoecznej, absolutnej r�wnoci wobec prawa i wolnoci politycznej i by miao ustr�j demokratyczno-parla-mentarny.

Nie oznacza to, by nie byo r�nic w spoeczestwie i w Sejmie wok� poszczeg�lnych sformuowa, a nawet zasad prawnych. R�nice takie istniay, sigay gboko i powodoway gwatowne kontrowersje z udziaem nie tylko debatujcych pos�w, lecz take caego spoeczestwa, informowanego dokadnie o przebiegu prac sejmowych. W dyskusji nad konstytucj uczestniczyy wszystkie partie polityczne i wszystkie rodowiska spoeczne. Bray w niej udzia prasa, organizacje spoeczne i wszystkie orodki ksztatujce

205

opini spoeczn. Nie obywao si przy tym bez pr�b nacisku na Sejm w postaci manifestacji publicznych, strajk�w lub zapowiedzi strajk�w. Pamita przy tym trzeba, e prace nad uoeniem ostatecznego tekstu, opracowywanie r�nych projekt�w i ich wariant�w zajo ponad dwa lata. Przez cay ten okres opinia publiczna bya stale informowana o postpie prac, o wyaniajcych si trudnociach, o dyskusjach i sporach. I co waniejsze, przez cay ten okres nie sabo zainteresowanie spoeczestwa konstytucyjnymi pracami Sejmu. Tempo tych prac ulegao okresowemu zwolnieniu lub przyspieszeniu w zalenoci od potrzeb pilniejszych, warunkowanych przez wydarzenia midzynarodowe i wewntrzn sytuacj kraju. Sejm Ustawodawczy nie ogranicza przecie swej dziaalnoci do debat prawniczych. Na podstawie Maej Konstytucji z lutego 1919 roku, kt�r sam uchwali, by wsp�odpowiedzialny za polityk rzdu i Naczelnika Pastwa - i to w okresie, gdy sprawa granic, sprawa zjednoczenia poszczeg�lnych dzielnic rozbiorowych i cige zagroenie bytu pastwowego wysuway si si rzeczy na czoo wszystkich zagadnie i wszystkich zainteresowa.

Prace nad przygotowaniem projektu konstytucji zaczy si w Sejmie Ustawodawczym ju 14 lutego 1919 roku, gdy powoano trzydziestoosobow komisj pod przewodnictwem Mariana Seydy, polityka z Narodowej Demokracji. Jego zastpc by ludowiec Maciej Rataj, a sekretarzem komisji socjalista Mieczysaw Niedziakowski. Jednoczenie powoano “komisj ankietow", cile fachow, pod przewodnictwem historyka Michaa Dobrzyskiego byego namiestnika Galicji. Komisja ta rozpatrywa miaa przedkadane jej projekty konstytucji - obojtnie, z jakiego pochodziy r�da. Byo ich pierwotnie trzy, p�niej liczba si zwikszya. Pod obrady Sejmu miay trafia ju po rozpatrzeniu przez komisje. Dodajmy od razu, e wszystkie projekty przyjmoway zasad pastwa republikaskiego, w kt�rym wadza suwerenna zastrzeona jest dla narodu - niekiedy m�wiono “nar�d", niekiedy “og� obywateli" - dziaajcego przez swych przedstawicieli wybranych w spos�b demokratyczny i odpowiedzialnych przed swymi wyborcami.

Wielkie r�nice natomiast wystpoway w poszczeg�lnych projektach, gdy chodzi o uprawnienia wadzy i ustawodawczej, i wykonawczej. Inaczej te podchodzono do spraw uprawnie gowy pastwa, nazywanej w jednych projektach Naczelnikiem, w innych Prezydentem. Take samorzd terytorialny i gospodarczy by przedmiotem zacitych spor�w. Dla niekt�rych kamieniem obrazy byo sformuowanie zasady ochrony prawa wasnoci, w innych wypadkach wybuchaa burza wok� przyznania specjalnych przywilej�w - lub raczej honorowego miejsca w pastwie - Kocioowi katolickiemu. Szczeg�lnie zacity sp�r toczy si wok� pytania, czy parlament ma by dwu- czy te jednoizbowy. Tu stanowiska PPS i “Wyzwolenia" byy bezkompromisowe do koca. Stronnictwa te widziay w instytucji Senatu, nawet gdy powstawa w drodze wybor�w powszechnych, naruszenie powszechnoci i bezwzgldnej suwerennoci Sejmu w yciu pastwa. Dla prawicy za Senat mia by zabezpieczeniem przed zbytnim radykalizmem sejmowym.

Na przeomie lat 1920 i 1921 liczba projekt�w ograniczya si do kilku, a liczba spraw spornych do zaledwie kilkunastu. Uzgodniono te wikszo

206

nazw i sformuowa prawniczych. Og�lne koncepcje, po odrzuceniu ostatniego z pomys�w federacyjnych, opracowanego przez profesora Buka, sprowadzay si do trzech.

Jedna chciaa posuy si w ustaleniu rozdziau kompetencji midzy wadzami pastwowymi wzorem amerykaskim. Protagonistom tej koncepcji chodzio o zapewnienie gowie pastwa moliwoci podejmowania samodzielnych i szybkich decyzji, zwaszcza na odcinku spraw zagranicznych. A take o zabezpieczenie wpywu prezydenta na skad i prac rzdu. Wz�r ten, cho nazywano go “amerykaskim", opiera si na dowiadczeniach dotychczasowego, czyli “tymczasowego" systemu sprawowania rzd�w - systemu, kt�ry pozwoli Polsce wyj obronn rk z tak niebezpiecznego okresu, jakim byy dwa pierwsze lata jej niepodlegoci. Byo publiczn tajemnic, e wanie od przyjcia “amerykaskich zasad" w budowie pastwa uzalenia Pisudski sw kandydatur na prezydenta.

Druga koncepcja, zwana francusk, wychodzia z kracowo odmiennych zaoe. Wedug niej gowa pastwa miaa mie znaczenie symboliczne, a waciwym rzdc kraju mia by rzd “gabinetowy", czyli wyaniany przez parlament i zaleny od niego pod kadym wzgldem i w kadej chwili.

Trzeci koncepcj wreszcie reprezentowao PPS, kadc nacisk na wprowadzenie jak najszerzej pojtej demokracji politycznej, wcznie z wyborem prezydenta w gosowaniu powszechnym, a take na zapewnienie ustrojowi charakteru cakowicie wieckiego i postpowego na odcinkach spoecznych i gospodarczym.

Krytyka Konstytucji Marcowej, zarzucajc prawicy zespolonej w klubie sejmowym Zwizku Ludowo-Narodowego przeforsowane koncepcji “francuskiej", podkrelaa motywy cile personalne, wymierzone przeciwko osobie Pisudskiego. Prawica chciaa go zniechci do postawienia kandydatury na prezydenta, a w razie gdyby j postawi pozbawi go moliwoci praktycznego dziaania politycznego. Nie ulega wtpliwoci, e tego rodzaju cile praktyczne wzgldy polityczne na najblisz przyszo pewn rol odgryway - i to nie tylko na prawicy, lecz take w rozumowaniu zwolennik�w wszystkich trzech koncepcji konstytucyjnych. Ale bd podstawowy w ocenie historycznej polega nie na wikszym czy mniejszym przywizaniu wagi do sympatii czy animozji personalnych, lecz na niedostatecznym uwzgldnieniu warunk�w specyficznie polskich. Nie brano zwaszcza pod uwag braku dowiadczenia politycznego Polak�w. System francuski z gr si midzy izb nisz i senatem by wynikiem i odzwierciedleniem ugruntowanego ustroju spoecznego i stanu gospodarczego Francji. W Polsce warunki byy inne i zbyt wierna recepcja obcego wzoru nie moga funkcjonowa bez zgrzyt�w i zaci. Zdawaa sobie z tego spraw lewica, posugujca si zreszt w polemikach take tym argumentem, e pomimo wielu trudnoci system rzd�w oparty na dotychczasowej “Maej Konstytucji" by przecie systemem prostym i - co waniejsze - zda egzamin w latach dla Polski najciszych.

Innym bdem byo niedopatrzenie element�w schykowych w systemie francuskim - m�wic cile, w systemie Trzeciej Republiki. Byo to o tyle zrozumiae, e Francja staa u szczytu swego historycznego wzlotu, po

207

wygranej wojnie i w aureoli powszechnej sympatii wszystkich spoeczestw demokratycznych. Zwaszcza za popularna bya w Polsce.

M�wic wszake o zapatrzeniu we wz�r francuski, kt�re niewtpliwie znalazo swe odbicie w ostatecznym tekcie Konstytucji Marcowej, naley unika uproszcze. Bo Konstytucja Marcowa nie bya kopi konstytucji francuskiej. Bya wynikiem kompromisu osignitego w warunkach cakowitej jawnoci i przy wsp�udziale caego spoeczestwa. Nie bya zapewne doskonaym instrumentem ustrojowym, gdy takich nie ma, lecz realizowaa w peni postulaty sprawiedliwoci spoecznej, r�wnoci wobec prawa i swob�d obywatelskich. Nie mona jej nazwa konstytucj “buruazyjn" w tym znaczeniu, jakoby faworyzowaa lub miaa przede wszystkim na oku interesy klas posiadajcych.

Bo nic z tego, co w nastpnych latach wywoywao w spoeczestwie niezadowolenie, poczucie krzywdy i bezsi w obliczu trudnoci gospodarczych nie byo skutkiem norm prawa pastwowego ujtych w Konstytucj Marcow. Ustr�j przez ni utwierdzony zapewnia Polsce demokratyczne ramy ycia. W oparciu o nie nar�d polski pragn i drog postpu politycznego, gospodarczego i spoecznego. Jeli nie wszystkie trudnoci zdoa w nastpnych latach pokona i nie wszystkie problemy rozwiza, nie byo to win tych pos�w, kt�rzy w Sejmie gosowali za przyjciem Konstytucji, ani te win tych, kt�rzy jak posowie PPS i “Wyzwolenia" gosowali przeciwko niej.

W og�lnej ocenie stwierdzi trzeba, e Konstytucja Marcowa bya logicznym nastpstwem woli og�u Polak�w, wyraonej ju przedtem w ich entuzjastycznym stosunku do pierwszego Sejmu Ustawodawczego i do podstawowych reform spoecznych. Demokracja parlamentarna nie bya dzieem Konstytucji Marcowej, gdy zdoaa si ju ona ugruntowa w poprzednim okresie. W sensie ustrojowym pierwszy Sejm Ustawodawczy dokona wielkiego dziea nie tylko dlatego, e uchwali Konstytucj Marcow, lecz i dlatego, e dziaa i pracowa w oparciu o ramowe tylko zarzdzenia porzdkowe oraz o dobr wol i pos�w, i rzdu, i og�u obywateli. Bo waniejszy od sformuowa Konstytucji by problem funkcjonowania stworzonego przez ni systemu.

Konstytucja Marcowa bya - podkrelmy to - kompromisem midzy tendencjami postpowymi i zachowawczymi. Lecz nie mia to by kompromis nieodwracalny. Zakadano bowiem, e dokonywa si bdzie rewizji konstytucji po to, by j dostosowywa do zmieniajcych si potrzeb i zmieniajcych si pogld�w. Gdyby sejmy nie mogy lub nie chciay dokona rewizji konstytucji wczeniej, rewizj tak postanawiano z g�ry, jako obowizek, po 25 latach. By to przepis zaczerpnity z Konstytucji Trzeciego Maja, a wic pomys rodzimy, polski. Bo nie mona te zapomina, e Konstytucja Marcowa bya kompromisem take pod jednym jeszcze wzgldem. Mianowicie midzy wzorcem “francuskim" a wasn polsk tradycj ustawodawcz. To te mia na myli znakomity prawnik Stanisaw Kutrzeba, gdy pisa w swej pracy “Konstytucja a tradycja polska": “Gdybymy nie wiedzieli, e midzy konstytucj z roku 1921, a konstytucj z roku 1791 ley okres przeszo

208

wiekowy rozbior�w, to moglibymy, por�wnujc obie te konstytucje ze sob, przypuszcza, i w normalnym rozwoju pierwiastki prawne wyraone w pierwszej z nich znalazy dalszy sw�j wyraz w drugiej".

Nie chodzio znawcy historii prawa pastwowego o zewntrzne formuy z tekstu Konstytucji Marcowej, nawizujc do starej tradycji ustrojowej, takie na przykad, jak archaizujcy styl wstpu do ustawy z 17 marca. Chodzio mu o podkrelenie cigoci tendencji ustrojowych, przerwanych przez zaborc�w, a wznowionych automatycznie niejako po odzyskaniu niepodlegoci. Pierwsz z tych tendencji bya gboko w narodzie polskim zakorzeniona nieufno do wadzy wykonawczej, do organ�w rzdowych, do administracji pastwowej i do biurokracji. Uwaano je za zo konieczne, nad kt�rym zdrowy instynkt kae rozciga cis i czujn kontrol. Kontrola ta miaa by sprawowana przez wadz ustawodawcz, czyli przez Sejm pochodzcy z cakowicie demokratycznych wybor�w i wyposaony we wadz naprawd suwerenn. By to swoisty kult parlamentu, kt�ry ju za kilka lat zdobdzie sobie niezbyt pochlebn nazw “sejmowadztwa" i wzbudzi wtpliwoci, a po nich reakcje polityczne, uszczuplajce nie tylko wszechwadz Sejmu, lecz i podstawowy wzorzec demokracji parlamentarnej.

Niemniej bya to tendencja, przeciwko kt�rej mao kto w spoeczestwie polskim wystpowa. Nie z obawy przed naraeniem si opinii publicznej, lecz z gbokiego przekonania, e jest to tendencja suszna, odpowiadajca polskiej tradycji pastwowej, a take wsparta dowiadczeniami demokracji zachodnich, francuskiej przede wszystkim.

Tendencja ta wizaa si cile z inn, bdc take wyrazem cigoci polskiej myli ustrojowej w kierunku demokratyzacji ustroju - cigoci, kt�rej nie zdoay przekreli rozbiory. Przeciwnie, mona zaryzykowa twierdzenie, e dowiadczenia rozbiorowe tendencj demokraty acy j na wzmocniy - prawem naturalnej reakcji przeciwko rzdom autorytatywnym, nie uwzgldniajcym nie tylko woli, lecz i ycze ludnoci, rzdom twardym, a w sensie spoecznym jak najbardziej reakcyjnym. Jest rzecz niezwykle charakterystyczn, e wanie posowie chopscy najlepiej pamitali te zaoenia Konstytucji Trzeciomajowej, kt�re toroway drog do stopniowej demokratyzacji caoksztatu ycia pastwa i caoci ukadu spoecznego. Chopom Konstytucja Trzeciomajowa daa najmniej i to byo przecie g�wn przyczyn jej krytyki, podjtej prawie natychmiast po jej uchwaleniu, bo ju w czasie Insurekcji Kociuszkowskiej, gdy Manifest Poaniecki chcia t niedomog usun. W latach 1919 czy 1920 op�nienie procesu penej demokratyzacji ycia polskiego przypisywano nie bez racji wiadomej akcji zaborc�w, co nie oznaczao zreszt rozgrzeszenia rodzimej reakcji dziewitnastowiecznej. Lecz jednoczenie uwaano, e Konstytucja Marcowa doprowadza tu do logicznego zakoczenia proces demokratyzacji przerwany przez rozbiory.

Te dwie czce si ze sob tendencje - to znaczy nadanie prymatu w yciu pastwowym Sejmowi i ugruntowanie zaoe demokracji na wszystkich paszczyznach ycia zbiorowego, nie wyczajc gospodarczego - byy dogmatem, przeciwko kt�remu nikt w Sejmie Ustawodawczym otwarcie

209

wystpowa nie mia, a zdecydowana wikszo wystpowa wcale nie chciaa, gdy uwaaa go za suszny. M�wic i,wikszo" mam tu na myli przede wszystkim pos�w chopskich, kt�rzy do “idei Konstytucji", gdy tak o niej take m�wiono, podchodzili z ogromnym szacunkiem. Nawet wstrzymanie si niekt�rych z nich od gosu i gosowanie przeciw ustawie przez pos�w “Wyzwolenia" byo dowodem ogromnej wagi, jak przywizywali do spraw ustrojowych. Byo te zapowiedzi, e przy pierwszej nadarzajcej si okazji dy bd do zmiany konstytucji w jedynym punkcie, kt�ry im nie odpowiada - mianowicie w punkcie dotyczcym instytucji Senatu!

Ale w por�wnaniu z naczelnymi zasadami, jakie przywiecay Konstytucji Marcowej kompromis w sprawie Senatu jako rzekomego hamulca dla zbytniej porywczoci Izby Sejmowej mia w gruncie rzeczy znaczenie drugorzdne. Poniewa przeciwko Senatowi wystpowano na j gwatownie j na lewicy - w szeregach polskiej Partii Socjalistycznej i Polskiego Stronnictwa Ludowego “Wyzwolenie" - sprawa urosa do miary problemu. Byo to uzasadnieniem gosowania przeciwko Ustawie Konstytucyjnej pos�w z tych dw�ch wanie stronnictw politycznych. Lecz Senatowi nie dano tych kompetencji i moliwoci dziaania, jakie mia w ustroju francuskim czy chociaby w konstytucji Republiki Czechosowackiej. Mia tylko prawo veta wstrzymujcego - nie mia inicjatywy ustawodawczej w sprawach finansowych, a bardzo utrudnion we wszystkich innych sprawach. Ustaw uchwalon w Sejmie m�g powstrzyma jedynie na dni 60. Poprawki wniesione do ustawy przez Senat Sejm m�g obali wikszoci 55 gos�w na sto. Ponadto odrzucono projekty wprowadzenia do Senatu ludzi nie pochodzcych z wyboru, lecz mianowanych jako przedstawiciele nauki, za zasugi osobiste lub nawet - bo i taki by projekt - jako przedstawiciele Kocioa katolickiego. Senat podobnie jak Sejm mia pochodzi z picioprzymiotnikowych wybor�w - z t jedynie r�nic, e prawo wyborcze przyznawano obywatelom, kt�rzy ukoczyli 30 lat ycia, a kandydowa mogli tylko ludzie powyej lat 40. Co istotniejsze, drugi z kolei Sejm wybrany na podstawie Konstytucji m�g Senat zlikwidowa wikszoci trzech pitych gos�w. Inne zmiany • Konstytucji wymagay wikszoci dw�ch trzecich i to obu Izb, o ile rzecz jasna Senat bdzie jeszcze istnia.

Z innych postanowie Konstytucji, waniejszych ni istnienie czy nieistnienie Senatu, kompromis wystpi w artykule 99, kt�ry uznawa wasno prywatn za podstaw ustroju i porzdku prawnego. Przepis ten w praktyce uniemoliwia nacjonalizacj przemysu czy jego gazi inaczej ni “ze wzgld�w wyszej uytecznoci" i za odszkodowaniem. PPS wystpia przeciwko temu przepisowi. Natomiast stronnictwa chopskie go popary, gdy w tym samym artykule wprowadzano wan klauzul wyodrbniajc wasno uytkow ziemi uprawnej. M�wia ona, e ziemia nie moe by przedmiotem “nieograniczonego obrotu" i e jej wywaszczenie moe nastpi “w wypadkach ustaw przewidzianych". Chodzio o zabezpieczenie reformy rolnej. Konstytucja, nie wymieniajc reformy z nazwy, gwarantowaa j niejako dodatkowo. Jednoczenie jednak w spos�b do zawiy wyodrbniaa wasno roln od wszelkiej innej wasnoci. W kraju rolniczym i w narodzie

14 - Historia dwudziestolecia

210

zoonym w trzech czwartych z chop�w tego rodzaju sformuowanie byo zrozumiae, cho mona je uwaa za niezbyt szczliwe.

Jest jednak spraw nad wyraz istotn, e Konstytucja nie uniewaniaa adnej z ju obowizujcych ustaw ani te adnej normy prawa, kt�ra nie staa w wyranej z ni sprzecznoci. Tym samym postpowe ustawodawstwo spoeczne, ochrona pracy, uprawnienia zwizk�w zawodowych zachowyway sw moc obowizujc, stanowic w rzeczywistoci uzupenienie waciwej ustawy konstytucyjnej. Tym samym postpowy charakter ustroju pastwowego opiera si nie na jednym tylko, lecz na kilku filarach. Konstytucja bya jednym z nich - w �wczesnym przekonaniu najwaniejszym, gdy zabezpieczaa demokracj polityczn z jednej strony, a zasad absolutnej r�wnoci wszystkich obywateli wobec prawa z drugiej strony. Lecz nie bya jedynym instrumentem demokracji. Pod tym wzgldem ustr�j Drugiej Rzeczypospolitej by bardziej postpowy i bardziej demokratyczny ni wzorcowy dla niej ustr�j Trzeciej Republiki francuskiej.

W og�lnej charakterystyce Konstytucja Marcowa zabezpieczaa pen demokracj polityczn, system rzd�w parlamentarnych i r�wno wszystkich obywateli wobec prawa. Parlament pochodzi z picioprzymiotnikowych wybor�w, prawo wyborcze mia kady obywatel bez r�nicy pci, wyznania czy jzyka. Mia te pene i wyczne kompetencje ustawodawcze, a Sejm mia take inicjatyw ustawodawcz - obok inicjatywy rzdowej - oraz cakowit kontrol nad wadz wykonawcz, czyli nad rzdem.

Powoywanie rzdu naleao formalnie do prezydenta Rzeczypospolitej. Lecz rzd odpowiada politycznie przed Sejmem przy zwykej wikszoci gos�w, a konstytucyjnie przed Trybunaem Stanu. Przed Trybunaem Stanu odpowiedzialny by take prezydent, kt�remu nie przysugiwao prawo veta w stosunku do uchwa sejmowych i kt�ry m�g Sejm rozwiza tylko za zgod Senatu.

W administracji pastwowej Konstytucja zapowiadaa szeroki samorzd terytorialny do szczebla wojew�dztwa wcznie z niekt�rymi uprawnieniami ustawodawczymi. Obok samorzdu terytorialnego mia powsta samorzd gospodarczy. Sdy byy cakowicie niezawise od wadzy ustawodawczej i wykonawczej, a sdziowie byli, cho ich mianowa prezydent, nieusuwalni.

Bardzo cile obwarowano prawa osobiste i obywatelskie. Gwarantowano wic nietykalno mieszkania, tajemnic list�w, wolno myli i przekona oraz prawo swobodnego ich goszenia, wolno prasy, wolno nauki i nauczania, prawo do zrzeszania si w zwizki i organizowania zebra publicznych. Konstytucja stwierdzaa dalej, e praca pozostaje pod szczeg�ln opiek pastwa, co dotyczy prawa tworzenia zwizk�w zawodowych, zawierania um�w zbiorowych, a take zabezpieczenia przez pastwo ju istniejcych lub mogcych powsta w przyszoci nowych przepis�w prawnych dotyczcych opieki spoecznej, ubezpiecze chorobowych i innych.

Najsabsz stron Konstytucji Marcowej by nadmiar hamulc�w naoonych na wadz wykonawcz - wynik wanie pogld�w i tradycji, i zej pamici o zaborach. By to take wynik nadmiaru optymizmu w stosunku do

211

wyrobienia politycznego spoeczestwa, kt�re miao wybiera pos�w do Sejmu wyposaonego w nieograniczone prawie moliwoci ingerencji w zagadnienia polityki wewntrznej i zagranicznej. Rzd - wedug Konstytucji - pewoywa prezydent, lecz rzd opowiada tylko przed parlamentem, i to zar�wno w sensie konstytucyjnym, to znaczy za zgodno swej dziaalnoci z prawem, jak i w sensie politycznym, parlamentarnym. To znaczy, e za sw polityk zar�wno rzd jako cao, jak i poszczeg�lni ministrowie we wasnym imieniu mogli by pocignici do odpowiedzialnoci parlamentarnej nawet wtedy, gdy ich dziaalno nie kolidowaa z prawem. Wystarczyo, by rzd nie odpowiada przekonaniom czy interesom wikszoci sejmowej. Nie byo to nic nowego i nie byo wymylone przez Polak�w. Bya to po prostu zasada tak zwanych rzd�w gabinetowych, ubrana w bardzo liberalne normy prawne, lecz nie poparta hamulcami w postaci veta gowy pastwa, jak w Ameryce, ani wyksztaconym przez dziesiciolecia systemem partyjnym, gwarantujcym trwa i okrelon wikszo sejmow. Wedug Konstytucji Marcowej prezydent nie mia prawa veta ani odraczajcego, ani penego. W praktyce nie m�g powoa rzdu inaczej ni w porozumieniu z Sejmem. To znaczy - m�wic praktycznie - z wikszoci sejmow. Lecz wikszo ta w �wczesnych warunkach polskich bya pynna. Nie mona jej byo stworzy inaczej ni przy pomocy koalicji r�nych ugrupowa, na podstawie ukad�w kompromisowych midzy sprzecznymi czsto programami. Tym samym wikszo sejmowa zaleaa i od powiza personalnych, i od porozumie zakulisowych, i od caego szeregu ubocznych warunk�w. Wikszo ta powstawaa te z reguy z zastrzeeniami i nosia pitno tymczasowoci. Ratunkiem w tym pooeniu mogo by wzmocnienie pozycji gowy pastwa jako czynnika niezalenego od fluktuacji politycznych i niezwizanego z adnym ugrupowaniem. Rol tak spenia dotychczas Naczelnik Pastwa. Rzd by odpowiedzialny i przed Naczelnikiem Pastwa, i przed Sejmem, a wpyw Naczelnika Pastwa nie ogranicza si do mianowania rzdu, gdy podobnie jak Sejm m�g go pocign do odpowiedzialnoci. Pozwalao to na funkcjonowanie rzdu nawet bez poparcia wikszoci w Sejmie.

Stanisaw Estreicher, znakomity prawnik polski, dostrzega tak oto r�nic midzy wielopartyjnym Sejmem polskim i wielopartyjnym parlamentem francuskim: przerost wadzy parlamentu nie budzi we Francji obaw dziki istnieniu silnej i sprystej administracji pastwowej, kt�ra potrafia tworzy skuteczn korektur supremacji parlamentu. Takiej przeciwwagi w Polsce by nie mogo - administracj trzeba byo dopiero stworzy. Dodajmy, e stworzy trzeba byo znacznie wicej ni tylko administracj pastwow. Trzeba byo nauczy spoeczestwo skomplikowanej funkcji opinii politycznej. Trzeba je byo nauczy techniki parlamentaryzmu. Zasad natomiast uczy nie byo trzeba, bo demokracja parlamentarna bya systemem, na jaki wyraao zgod co najmniej 90% Polak�w, odrzucajc wszelki inny system jako niezgodny z polskimi tradycjami politycznymi i og�ln tendencj rozwojow. Lecz na dotarcie wprowadzonego systemu nie starczyo czasu. Nie byo te warunk�w na spokojn nauk ycia politycznego. Potrzeby

212

gospodarcze, polityka zagraniczna i wewntrzna nie pozwalay czeka. Kazay pobiera natychmiastowe decyzje. Ciar tych decyzji spa mia na nowy Sejm.

Nie zebra si on od razu. Midzy uchwaleniem konstytucji a jej wejciem w ycie upyn miao dalsze p�tora roku. 18 maja 1921 roku Sejm Ustawodawczy przeduy swe istnienie do czasu uchwalenia ustaw potrzebnych do wprowadzenia w ycie konstytucji. Jedn z nich miaa by ordynacja wyborcza do nowego Sejmu i Senatu. Nad ni pracowano do 28 lipca 1922 roku. Lecz nie ona bya istotn przyczyn przeduenia ywota Sejmu Ustawodawczego i tym samym wadzy dotychczasowego Naczelnika Pastwa. Przyczyn waniejsz bya ch zaatwienia niekt�rych przynajmniej problem�w ycia pastwowego w oparciu o prostszy system tymczasowy, a bez wsp�udziau przedstawicieli mniejszoci narodowych, jeli nie liczy malej grupki pos�w ydowskich. Bo chodzio wanie o sprawy dotyczce tych mniejszoci, o zaprowadzenie administracji polskiej na obszarach uzyskanych w Traktacie Ryskim, o wykonanie zobowiza w stosunku do Galicji Wschodniej , kt�ra miaa otrzyma szeroki samorzd, o statut samorzdowy G�rnego lska, o inkorporacj Litwy rodkowej, czyli Wilna.

Wszyscy bez wyjtku wybitni politycy byli przekonani, e zanim nie nastpi pena normalizacja ycia pastwowego, nowa konstytucja - jako najpeniejszy wyraz tej normalizacji - nie powinna wej w ycie.

Rozumowanie nie pozbawione trzewej oceny politycznej, ale te i pewnego ryzyka. Wytworzyo si bowiem w spoeczestwie przewiadczenie, e z chwil wejcia w ycie nowej konstytucji ustpi wszystkie troski i wszystkie niepokoje. Tak si oczywicie sta nie mogo.

Przywizywanie wielkiej wagi do faktu uchwalenia ramowej ustawy konstytucyjnej byo zjawiskiem atwo zrozumiaym. Og� obywateli chcia wiedzie, w jakim pastwie przyjdzie mu y i pracowa, gdy zakoczy si nareszcie okres walki w obronie niepodlegoci. Konstytucja w powszechnym przekonaniu bya tu czym wicej ni tylko norm prawn. Bya symbolem spenionych marze i obietnic przyszego sprawiedliwego adu.

Nie naley wysnuwa z tego wniosku, e Konstytucja Marcowa przyjta zostaa z jednakowym entuzjazmem w caym spoeczestwie polskim. Byby to wniosek faszywy. Jako kompromis midzy cierajcymi si pogldami i kierunkami mylenia nie moga wszystkich zadowoli. Uchwalono j w atmosferze zacitych walk o kady nieomal poszczeg�lny przepis. Pomimo tych r�nic jednak, pomimo niezadowolenia z tego lub innego przepisu uchwalenie konstytucji spoeczestwo polskie przyjo z wyranym westchnieniem ulgi. Wanie dlatego, e widziao w niej zakoczenie tymczasowoci. Pojcie tymczasowoci wizao si w jedno z pojciem stanu zagroenia z zewntrz, stanu niepewnoci. Chciano jak najprdzej o tymczasowoci, o niepewnoci zapomnie.

213

I oto czekao opini rozczarowanie. Uchwalonej konstytucji nie zawieszono, nie odoono terminu jej wanoci, lecz nie pozwolono te wej jej na-tychmiist w ycie. Sejm, kt�ry j uchwali, postanowi przeduy swe istnienie. Wielu przyjo to jako objaw sobiepastwa, jako pogwacenie prawa lub co najmniej pogwacenie poczucia praworzdnoci. Od tej te chwili dopiero zaczy si mnoy w prasie i w rozmowach naprawd namitne krytyki Sejmu, zacza wzrasta niech do polityk�w sejmowych, choby to byli dziaacze o udowodnionym patriotyzmie i rozsdku politycznym. Ta druga faza “tymczasowoci ustrojowej" trwa miaa a 17 miesicy, bo do wybor�w do nowego Sejmu, kt�re nastpiy dopiero w.listopadzie 1922 roku. Formalnie za nowy ustr�j pastwowy funkcjonowa zacz dopiero w dniu przekazania wadzy prezydentowi Rzeczypospolitej, wybranemu w myl postanowie nowej konstytucji przez dotychczasowego Naczelnika Pastwa, co nastpio 12 grudnia 1922 roku.

Czy mona si dziwi, e w tym okresie przeduonej “tymczasowoci" sprawno wadz pastwowych, zwaszcza za ustawodawczej, doznaa wielkiego uszczerbku? A przecie celem uchway sejmowej z 18 maja 1921 roku byo nie co innego tylko ustrzeenie pastwa przed wstrzsami, a wadz pastwowych przed chwilowym chociaby kryzysem, paraliujcym swobod dziaania. Jak to naley rozumie?

Rok 1921, cho nazywany “pierwszym rokiem pokoju", by rokiem niepewnoci i zagroenia. Zwaszcza wynik plebiscytu na G�rnym lsku i trzecie Powstanie lskie zagraay wybuchem regularnej wojny polsko--niemieckiej. A jeli decyzja Rady Ligi Narod�w odrabiaa cho w czci wynik plebiscytu, to Polska zawdziczaa ten kompromisowy wynik tylko swej gotowoci poniesienia ryzyka wojny.

By to pow�d, by nie przeprowadza nowych wybor�w w kraju i nie podejmowa trudnej bd co bd operacji zmiany dotychczasowych podstaw prawnych funkcji pastwowej. Po G�rnym lsku pozostaa sprawa Wi-leszczyzny. Lecz by to ju tylko pretekst, gdy Wileszczyzna przyczyaby si do Polski bez wzgldu na to, czy w Warszawie zasiadaby Sejm nowy czy stary. Nowa konstytucja - wanie dlatego, e czynia z Polski pastwo jednolite i scentralizowane - bya raczej zacht dla wilnian, kt�rzy w swej wikszoci zrazili si do koncepcji autonomii swej ziemi dlatego, e przestali wierzy w moliwo federacji Polski z Litw waciw.

Formalnym uzasadnieniem przeduenia kadencji tymczasowego Sejmu Ustawodawczego bya potrzeba uchwalenia ordynacji wyborczej do nowego parlamentu. Nad ordynacj wyborcz naradzano si niewsp�miernie dugo. A przecie nie moga ju zmieni ani przepis�w, ani ducha nowej konstytucji. Przynajmniej w istotnym sensie. Bo prawo wyborcze przysugiwa musiao i tak kademu obywatelowi polskiemu bez wzgldu na narodowo, wyznanie, zaw�d czy pe.

A wic take ordynacja wyborcza bya pretekstem, tym mniej przekonywajcym, im duej nad jej uchwaleniem pracowano.

Przeciwko koncepcji przeduenia stanu tymczasowego protestowaa gono lewica sejmowa, to jest przede wszystkim Polska Partia Socjalistycz-

214

na i “Wyzwolenie". I to pomimo faktu, e wanie te dwa stronnictwa w ostatecznym gosowaniu nad Konstytucj Marcow opowiedziay si przeciwko niej.

Lewica dya przy tym do jak najszybszej pr�by si w nowych wyborach, liczc na korzyci, jakie przynie jej mogy nastroje spoeczestwa zmczonego zar�wno kunktatorstwem dotychczasowego Sejmu, jak i przede wszystkim pogarszajc si sytuacj gospodarcz w wyniszczonym kraju. Liczya na fakt - i chciaa go wyzyska - e zakoczenie wojny z Rosj pozwoli masom robotniczym i chopskim zaj si obron wasnych interes�w klasowych bez naraania pastwa na wstrzsy, niebezpieczne dop�ki wojna trwaa. Std wystpienia lewicy przeciwko przeduaniu prowizorium, kt�re odsuwao przede wszystkim moliwoci wykonawcze reformy rolnej. “Czy lud rzeczywicie pragnie sejmu wiekuistego?" - zapytywao “Wyzwolenie" w swych ulotkach propagandowych, protestujcych przeciwko przedueniu kadencji Sejmu Ustawodawczego.

Na prawicy natomiast, a pod tym mianem zmieci naley zar�wno Zwizek Ludowo-Narodowy, czyli Narodow Demokracj, jak i zwizane z ni Narodowe Zjednoczenie Ludowe, obawiano si szybkich wybor�w, przewidujc spadek liczby zwolennik�w wanie na rzecz lewicy oraz stronnictw centrowych. Dla prawicy wygodniejsze byo przeduenie prowizorium, poniewa liczya ona na przeforsowanie korzystniejszej dla siebie ordynacji wyborczej. Ale nie tylko o czas potrzebny na to chodzio prawicy, gdy popara centrum i przeduya istnienie Sejmu Ustawodawczego. Przyczyny byy polityczne. Najatwiej okreli te przyczyny jako ch przeprowadzenia kampanii wyborczej w oparciu o program uwzgldniajcy nowy ustr�j Rzeczypospolitej. Partie polityczne chciay posuy si w tym celu ju istniejc m�wnic sejmow. O te zamiary pomawiano zwaszcza prawic. Lecz w rzeczywistoci zamiar taki przywieca wszystkim stronnictwom.

Ale na tym stwierdzeniu nie mona sprawy zamkn, gdy wykrzywioby to �wczesn rzeczywisto polityczn. Bo stronnictwom prawicy i centrum zaleao na czym wicej ni na spopularyzowaniu swych program�w. Zaleao im przede wszystkim na utworzeniu solidarnego frontu wyborc�w narodowoci polskiej, kt�rzy zapewniliby przyszemu Sejmowi wyonienie tak silnej wikszoci, by m�c sprawowa rzdy w pastwie bez ogldania si na pos�w reprezentujcych mniejszoci narodowe. By to problem nowy i niewtpliwie powany. W roku 1921 zdano sobie nagle spraw, e Polska, wybrawszy sobie ustr�j demokracji parlamentarnej, wprowadzi musi w nurt swego ycia politycznego, spoecznego i gospodarczego 30% obywateli innej ni polska narodowoci, o odmiennych, a czsto sprzecznych - jeli nie wrogich - interesach, pogldach, deniach i przy wizaniach. Gdy dyskutowano w Sejmie Ustawodawczym nad tekstem przyszej konstytucji, sformuowanie tego typu co “pastwo polskie jest wsp�lnym dobrem wszystkich obywateli" nie budzio w nikim wtpliwoci. Dlatego, e “wszyscy obywatele" oznaczao “wszyscy Polacy" i niewiele ponadto. Sejm Ustawodawczy by sejmem o wyranym obliczu narodowym. Pojcia obywatela polskiego i Polaka zleway si w jedno.

215

Wiedziano oczywicie, e w granicach pastwa polskiego bd mieszka mniejszoci narodowe. Lecz przed rokiem 1921 nie budzio to niepokoju. Na lewicy g�wnie dlatego, e dya ona do wprowadzenia autonomii terytorialnej, kt�ra "zadowoliaby mniejszoci osiade na wsch�d od Bugu. Na prawicy dlatego, e wyznawaajawnie wiar w moliwo asymilacji - politycznej przynajmniej, jeli nie narodowej i kulturalnej - tyche mniejszoci, po cichu za spodziewaa si znale sposoby prawne lub p�prawne, kt�re ograniczyyby udzia element�w mniejszociowych, z tego czy innego wzgldu Polsce niechtnych, w jej yciu politycznym. I dopiero po uchwaleniu konstytucji zdano sobie spraw, e skoro jest to konstytucja w kadym calu demokratyczna, wybiegi i obliczenia tego rodzaju nie na wiele si przydadz, zwaszcza e r�wnolegle z zasadami demokratycznego ustroju zwyciya koncepcja pastwa scentralizowanego o jednolitej organizacji na caym obszarze.

Przeduenie stanu tymczasowoci uniemoliwio powstanie Sejmu, w kt�rym w sprawach takich, jak inkorporacja Wilna, status G�rnego lska i przyznanie lub nieprzyznanie autonomii Maopolsce Wschodniej zabiera by mieli gos przedstawiciele zainteresowanych mniejszoci. Lecz nie mogo niczemu zapobiec na dalsz met.

Istota rzeczy nie ulega zmianie wskutek odwleczenia o p�tora roku wejcia w ycie Konstytucji Marcowej. Istota rzeczy polegaa za na tym, e Konstytucj t uchwalili Polacy dla swego pastwa tak, jakby to byo pastwo jednonarodowe. Tymczasem obowizywa miaa w pastwie wielonarodowym, w kt�rym przywizanie do pastwa i dbao o jego interesy wypywa musiay wr�d 30% obywateli z innych przesanek ni poczucie jednoci narodowej z wikszoci polsk.

Mniejszoci narodowe

Okres “przeduonej tymczasowoci" w yciu pastwa polskiego po uchwaleniu Konstytucji Marcowej zuytkowano waciwie na polu midzynarodowym, osigajc rozstrzygnicie sprawy G�rnego lska, a take przynalenoci pastwowej Litwy rodkowej. Nie zdoano natomiast uzyska uznania granicy wschodniej przez mocarstwa zachodnie, na co czeka trzeba bdzie do marca 1923 roku. Nie osignito te spodziewanych rezultat�w na polu midzynarodowej wsp�pracy gospodarczej, gdy wysiki w tym kierunku rozbite zostay przez Niemcy i Zwizek Sowiecki, gdy zawary ze sob dwustronne porozumienie gospodarczo-wojskowe w Rapallo. Niemniej ch zaatwienia moliwie wszystkich dotychczas niezaatwionych spraw o charakterze midzynarodowym zanim nastpi reorganizacja ustroju pastwa bya zamiarem politycznie uzasadnionym.

Natomiast druga polityczna przyczyna przeduenia stanu tymczasowoci usprawiedliwienia takiego nie znalaza ani w postaci konkretnych rezultat�w, ani w zamiarach, kt�rym miaa suy. Zamiary te sprowadzay si do

216

stworzenia przeszk�d dla penej i sprawiedliwej reprezentacji mniejszoci narodowych w przyszym Sejmie i Senacie. Dodajmy od razu, e zamiar�w tych nie popieray partie lewicowe, z PPS i “Wyzwoleniem" na czele. Przeciwnie, opowiaday si kategorycznie przeciwko nim. Wskutek tego nie udao si stworzy w przyszym parlamencie wikszoci polskiej dostatecznie mocnej na to, by z g�ry uniemoliwi przedstawicielom mniejszoci odgrywanie powaniejszej roli w yciu pastwowym. Przeciwnie, kampania propagandowa Zwizku Ludowo-Narodowego i kilku pomniejszych ugrupowa zmobilizowaa czujno i lewicy polskiej, i mniejszoci, z tym wynikiem, e wybrani do Sejmu posowie nie-polskiej narodowoci utworzyli bok, mogcy stanowi jzyczek u wagi. A przecie obiektywnie sdzc interesy poszczeg�lnych mniejszoci narodowych, podzielonych na kilka kierunk�w pogldowych w onie kadej z nich, nie tylko ze sob si nie pokryway, lecz czsto byy z sob sprzeczne. Nie byoby wic powod�w tworzenia “bloku mniejszoci", gdyby nie wsp�lna wszystkim mniejszociom jeli nie obawa, to podejrzliwo wobec kierunku nacjonalistycznego, jaki zdawa si mie przewag w spoeczestwie polskim.

Czy ta obawa lub podejrzliwo bya zjawiskiem uzasadnionym? Odpowied jest trudna i co gorzej bardzo zoona. O wsp�yciu r�nych grup narodowych w granicach jednego pastwa decyduje nie tylko prawo pastwowe, lecz take praktyka yciowa, sigajca gboko w r�ne dziedziny - od gospodarczej zaczynajc, a na towarzyskiej koczc. By z praktyki tej wycign wnioski, trzeba dugiego czasu. Trzeba te powszechnego przewiadczenia, przede wszystkim wr�d mniejszoci, e nie ma ona lepszej dla siebie alternatywy ni obywatelstwo pastwa, w kt�rego trwao i si si wierzy. Z punktu widzenia niekt�rych mniejszoci narodowych, kt�re znalazy si w roku 1921 w granicach pastwa polskiego, warunki te nie byy spenione. Wiele - cho nie wszystko - wskazywao na to, e pastwo polskie wyszo ju obronn rk z zagroenia zewntrznego i e zar�wno jego granice, jak i jego pozycja midzynarodowa s wartoci sta. Niekt�re z mniejszoci traktoway to jako najlepsze dla siebie rozwizanie, lecz bynajmniej nie rozwizanie idealne. Inne zachowyway stosunek wrogoci do pastwa polskiego - bd dlatego, e nie udao im si osign wasnych cel�w narodowych, bd te dlatego, e uczucia lojalnoci i przywiza wizay je z pastwem ssiednim. Do pierwszej z wymienionych naleaa mniejszo ukraiska, do drugiej Niemcy. Bez wzgldu jednak na r�nice interes�w i r�nice charakteru poszczeg�lnych mniejszoci wszystkie, cznie z pokanym odamem mniejszoci ydowskiej, sw�j stosunek do pastwa polskiego ukaday w oparciu o zasad daleko posunitej ostronoci. W yciu politycznym ostrono ta oznaczaa zajmowanie pozycji przetargowej. Pozycja ta bya mocna, nie tyle z uwagi na duy procent mniejszoci narodowych, lecz przede wszystkim dlatego, e polskie prawo pastwowe zapewnio im pene moliwoci dziaania politycznego i peni praw obywatelskich. Std rola jzyczka u wagi, jak w Sejmie spenia blok mniejszoci narodowych - co z kolei wzmacniao uczucie niechci wr�d Polak�w i byo poredni, cho

217

nie jedyn przyczyn powolnego odchodzenia w traktowaniu mniejszoci narodowych od zasad tolerancji i absolutnej demokracji, kt�re Konstytucja Marcowa obwarowaa normami prawnymi.

Zaoeniem Konstytucji byo cakowite i bezwzgldne r�wnouprawnienie wszystkich obywateli polskich bez wzgldu na narodowo. W zamian za to Konstytucja zakadaa cakowit lojalno obywateli wobec pastwa lub - idc dalej - peni przywizania i gotowo do powice wszystkich obywateli dla dobra wsp�lnego pastwa. Pastwa, kt�re tylko dla Polak�w byo spenieniem i wyrazem ich de narodowych. Znak r�wnania midzy pojciami “Polak" i “obywatel polski" nigdy nie powsta, bo powsta nie m�g, zwaszcza wtedy, gdy zarzucono ostatecznie pomysy odmiennej organizacji ziem na wsch�d od Bugu i ziem Polski etnicznej. W roku 1921, gdy konstytucj uchwalano, a tym bardziej w 1922, gdy j wprowadzono w ycie, wszystkie koncepcje wsp�ycia ludnoci ukraiskiej czy biaoruskiej z Polakami na zasadach autonomii czy samorzdu ustpiy ostatecznie koncepcji centralistycznej. Odtd Baranowicze lub Stanisawow traktowane by miay tak samo jak Mawa czy Sosnowiec.

Nie mogo to by dobrze przez mniejszoci przyjte, co byo duym zawodem i nawet zaskoczeniem dla Polak�w, stajc si take dodatkowym r�dem bd�w popenianych przez pastwo w jego tak zwanej polityce mniejszociowej. Jej podstawow wad przez cay okres dwudziestolecia midzywojennego by brak konsekwencji, kapryna czsto zmienno i wi-chrowato, wyraajca si w odmiennym postpowaniu wadz pastwowych w r�nych okresach i na r�nych obszarach Kres�w Wschodnich i Maopolski Wschodniej. Kapryna linia polityki mniejszociowej bya przy tym nierzadko gwaceniem wasnego prawa pastwowego. A take zobowizania midzynarodowego, jakim by Traktat o Mniejszociach. Polska podpisaa go niechtnie, uwaaa go za ograniczenie wasnej suwerennoci i jednostronnie go wypowiedziaa w roku 1934. Zdania byy i s do dzi podzielone, take wr�d badaczy nalecych do �wczesnych mniejszoci narodowych, czy w rzeczywistoci Traktat o Mniejszociach odegra pozytywn rol przy obronie praw i interes�w mniejszoci narodowych, czy te przeciwnie, interesom tym zaszkodzi, wanie dlatego, e nakada na Polsk zobowizania jednostronne.

Przy ukadaniu Traktatu o Mniejszociach mocarstwa zachodnie miay na uwadze przede wszystkim ochron mniejszoci niemieckiej i ydowskiej na obszarze Polski oraz innych pastw, kt�re powstay lub powikszyy sw�j obszar w wyniku pierwszej wojny wiatowej. Wbrew twierdzeniom propagandowym, take polskim, Traktatowi niechtnym, przyczyn takiego stanowiska w Wersalu byy nie tylko jawne i zakulisowe wpywy midzynarodowych organizacji ydowskich lub naciski k� filoniemieckich, lecz take staranna analiza stosunk�w panujcych w tej czci Europy, w kt�rej Traktat mia obowizywa. Gdy o Niemc�w w Polsce chodzi, spodziewano si, e moe ich pozosta na miejscu znacznie wicej ni pozostao w rzeczywistoci. Poza tym obawiano si dyskryminacji w stosunku do nich, chociaby

218

prawem reakcji po wiekowym z g�r okresie brutalnych rzd�w pruskich na ziemi polskiej - rzd�w, kt�rych programow czci skadow by wanie ucisk narodowy.

Gdy za chodzi o ludno ydowsk, Europa rodkowo-wschodnia bya jej najwikszym skupiskiem. W niekt�rych czciach Polski byo ich prawie 15% og�u ludnoci, jak w Kongres�wce, lub okoo 9%, jak w dawnej Galicji. W niekt�rych miasteczkach stanowili wikszo, a w niejednym z wikszych niewiele mniej ni poow. Ich stosunki z ludnoci tubylcz ukaday si bardzo r�nie, co byo wynikiem bardzo skomplikowanej struktury gospodarczej i odmiennoci kultury, nie m�wic ju o sprawach wyznaniowych. Wszdzie jednak czaiy si ze wspomnienia dyskryminacji stosowanej celowo przez wadze zaborcze. W Austrii nie uznawano ydowskiej odrbnoci narodowej, nie pozwalajc nawet w spisach ludnoci podawa jzyka ydowskiego jako ojczystego. W zaborze rosyjskim, cho warunki ycia ludnoci ydowskiej byy o niebo lepsze ni w Rosji waciwej, antysemityzm urzdowy by regu obwarowan nieraz norm prawn. Towarzyszyy mu szykany administracji rosyjskiej, a czsto podniecanie nastroj�w antyydowskich wr�d ludnoci. Rzd carski celowo gromadzi yd�w na dawnych ziemiach polskich - m�wic cilej, w granicach sprzed pierwszego rozbioru. Poza nimi, dalej na wsch�d, ydom nie wolno byo zmienia miejsca zamieszkania, a dostp do wikszych miast uzyska mogli tylko na podstawie specjalnego przywileju wydawanego indywidualnie. Pogromy organizowane przez wadze rosyjskie byy czste. Nie zdarzay si na ziemiach rdzennie polskich, cho i na nich byway wypadki rozruch�w antyydowskich.

Ponadto po Traktacie Ryskim ludno ydowska w Polsce zwikszya si o niemal 600 tysicy przybyszy, przyjmowanych niechtnie nawet przez ich z dawna w Polsce osiadych rodak�w. Wielu z nich nie tylko nie znao jzyka polskiego, lecz nie chciao nawet uywa ydowskiego, posugujc si na co dzie zepsutym rosyjskim. Wszyscy jednak w myl polskiego prawa pastwowego otrzymali w kr�tkim czasie obywatelstwo polskie.

Stopie asymilacji yd�w, jak i stopie ich gotowoci obywatelskiej byy w r�nych miastach lub dzielnicach bardzo zr�nicowane. Jako jeden z wielu przykad�w tego stanu rzeczy posuy mog dane statystyczne z pierwszego spisu ludnoci przeprowadzonego w Polsce jesieni 1921 roku. W spisie tym 2 miliony 700 tysicy podao sw narodowo jako ydowsk, co stanowio 8,6% og�u mieszkac�w. Natomiast w rubryce wyznaniowej do religii ydowskiej przyznawao si wicej, bo 10,8%. Spraw mona by skomplikowa dalej, gdyby przeprowadzi analiz, ilu ludzi wyznania mojeszowego przyznawao si do innej ni ydowska narodowoci, niekoniecznie zreszt polskiej, gdy sporo uwaao si za Rosjan, a niekt�rzy za Niemc�w.

Ukraicom stabilizacja pastwa polskiego przynosia poczucie krzywdy. Przekrelaa bowiem ich wasne ambicje narodowe i polityczne, czy nawet perspektyw autonomii dla Maopolski Wschodniej. A autonomia bya dla Ukraic�w “galicyjskich" owym minimum, kt�rym mogliby si zadowoli po wyganiciu wielkich nadziei na stworzenie wasnego niepodlegego pastwa ze stolic w Kijowie i w obliczu gorzkiej rzeczywistoci, jak dla

219

wikszoci ich narodu stwarzay rzdy komunistyczne Zwizku Sowieckiego na wscj�d od rzeki Zbrucz.

Wyjtkiem wr�d mniejszoci w ich nastawieniu dyktowanym ostronoci z du domieszk niechci w stosunku do poczyna pastwa polskiego bya znaczna cz ludnoci biaoruskiej, zwaszcza katolickiej, dla kt�rej kultura polska i pastwowo polska miay du si atrakcyjn. W granicach Polski midzy wojnami tylko ta mniejszo narodowa moga zmieci si bez szkody dla wasnej odrbnoci w koncepcji “polonizacji". W innym wszake sensie ni ten, kt�ry koncepcji tej nadawaa polska myl prawicowa, traktujca “polonizacj" nie jako przeduenie przedrozbiorowej tradycji wsp�lnej dla r�nych narod�w nadrzdnej pastwowoci polskiej, lecz wanie jako wynarodowienie. Wic i ta gotowo lojalnego i dobrowolnego, a jednoczenie wiadomego wczenia si w og�lny nurt ycia pastwa polskiego, jak wykazywali Biaorusini, nie staa si zjawiskiem powszechnym, lecz zacza zwolna ustpowa miejsca tendencjom nacjonalistycznym wobec pastwa polskiego - jeli nie wrogim, to co najmniej obojtnym. O autonomii wic mylaa te nieliczna inteligencja biaoruska czy raczej polsko-biaoruska, czc si z pogldami tych Polak�w na Wileszczynie, kt�rych nazywano “krajowcami", a kt�rzy samych siebie tak jak przed stu laty nazywali “Litwinami". Dla nich rozczarowaniem byo, e “Sejm Orzekajcy Litwy rodkowej", wbrew yczeniu Naczelnika Pastwa, wbrew yczeniu lewicy polskiej, lecz w cakowitej zgodzie z prawicowym odamem opinii polskiej odrzuca myl o autonomii i ogromn wikszoci uchwala inkorporacj do Pastwa Polskiego - bez warunk�w, bez zastrzee, na tej samej zasadzie co Kielecczyzna czy Poznaskie. Ale ogromna wikszo w Sejmie wileskim nie oznaczaa wikszoci mieszkac�w tej ziemi, kt�rzy wybierali pos�w do Sejmu. Najczciej wybierali Polak�w, w przekonaniu, e s oni po staremu przyw�dcami wielonarodowej spoecznoci, kt�ra jest litewska w historycznym, nie “kowieskim" znaczeniu, bdc tym samym “krajow", czyli i polsk, i biaorusk jednoczenie.

Ten typ wiadomoci ponadnarodowej czy wielonarodowej odpowiada wielu Polakom. Lecz nie odpowiada ju wikszoci Polak�w. Nie odpowiada ju te mniejszociom. Formalnie konstytucja stanowia te dostateczne zabezpieczenie praw mniejszoci do pielgnowania swej odrbnoci. Lecz tu wanie wyania si problem, kt�rego rozstrzygn nie m�g przepis prawny, gdy siga gboko w histori z jednej strony, a w denia narodowe nie dajce si zamkn w pojciu ochrony mniejszoci z drugiej. Jest paradoksem, e og� spoeczristwa polskiego najp�niej zda sobie spraw z istnienia problemu mniejszoci narodowej na innym odcinku ni ydowski lub niemiecki. Bo zar�wno przekonanie, e tradycja polskiej tolerancji z epoki jagielloskiej obowizuje w dalszym cigu, jak i przekonanie o atrakcyjnoci polskiej kultury dopomogo do krzewienia si wr�d Polak�w wiary w moliwo szybkiej asymilacji Ukraic�w i Biaorusin�w. Wanie przeciwnicy “federacyjnoci" i wszelkiej autonomii dla Wileszczyzny czy dla Maopolski Wschodniej przekonani byli, e Ukraicy i Biaorusini s naturalnymi kandydatami na Polak�w i e w polonizacji dostrzeg sw ogromn szans.

220

Rozwianie tego rodzaju zudze nie trwao dugo. Politycy zdali sobie spraw, w jakim stopniu s to zudzenia ju w roku 1921 i 1922. Lecz nie oznaczao to rezygnacji ugrupowa prawicowych z hasa, e naprawd czynnym w yciu pastwa obywatelem powinien by tylko Polak.

Probierzem tych tendencji bya sprawa autonomii Maopolski Wschodniej, kt�rej wbrew obietnicom i zobowizaniom Ukraicy si nie doczekali. Lecz tu trzeba by ostronym w sdach, gdy bya to ziemia wsp�lna i by moe wszelkie akty prawne poprzedzi powinno byo obop�lne zrozumienie tej wsp�lnoty.

Istota sprawy polegaa na tym, e mniejszoci zapowiaday z g�ry, e sw�j stosunek do pastwa polskiego uzaleniaj od swego wasnego w tym pastwie pooenia. Biorc udzia w wyborach, inne mniejszoci daway aprobat konstytucji. Zapowiaday jednak milczco lub gono, e godzc si z rzeczywistoci, kt�ra im nakazuje y w pastwie polskim, nie poczuwaj si do solidarnoci z polskimi ambicjami narodowymi inaczej ni w oparciu o gwarancj peni praw obywatelskich i poszanowanie wasnych ambicji narodowych. Wyrazem tego byo niespodziewane zjawisko stworzenia wsp�lnego bloku mniejszoci w Sejmie.

Byo to niespodziewane z tego przede wszystkim wzgldu, e zar�wno charakter narodowy, jak i potrzeby poszczeg�lnych mniejszoci stwarzay raczej naturalne linie podziau midzy nimi. Lecz wanie fakt powstania wsp�lnego bloku mniejszoci, tak midzy sob pod kadym wzgldem r�nych, by zjawiskiem gronym, gdy mia charakter reakcji obronnej skierowanej przeciwko nacjonalizmowi polskiemu. Co gorzej, prawica polska uznaa ten sojusz za zaczepny i z wniosku tego wycigna konsekwencje, kt�re niczym nie zmniejszyy, lecz powikszyy napicie. W Sejmie wybranym w listopadzie 1922 roku pos�w niepolskich byoby wicej, gdyby nie ukraiski bojkot wybor�w. W sejmach nastpnych niekt�rzy posowie reprezentujcy mniejszoci wyamywali si z bloku mniejszociowego, decydujc si na zwizki koalicyjne z r�nymi ugrupowaniami polskimi. Nigdy jednak liczba pos�w mniejszociowych nie sigaa 30%, co by stanowio odpowiednik statystycznego ukadu ludnociowego. Po czci dlatego, e cz mniejszoci stosowaa wanie czsto bojkot wybor�w, po czci dlatego, e niekt�re gosy mniejszoci paday na listy polskie. Najczciej z przekonania, cho nie brako nigdy podejrze o naciski administracyjne, kt�re zapewne mieway take miejsce. Niemniej blok mniejszoci nie zwizany adnym wsp�lnym programem stanowi mia w Sejmie, przynajmniej do roku 1932, decydujcy jzyczek u wagi, zapobiegajc midzy innymi - cho nie bya to przyczyna jedyna - moliwoci stworzenia absolutnej wikszoci, chociaby koalicyjnej, o znamionach trwaoci. wiadomo tego stanu rzeczy potgowaa nastroje mniejszociom nieprzychylne, zwaszcza w prawicowe nastawionej czci spoeczestwa polskiego, a take w centrowych stronnictwach chopskich, co wyraao si nie tylko w polemikach i walkach parlamentarnych, lecz take w og�lnej atmosferze ycia pastwowego. Przyczyniao si to niewtpliwie do rozbudzania nastroj�w nacjonalistycznych, zar�wno wr�d Polak�w, jak i wr�d mniejszoci narodowych. Przeciwdziaa temu pr�bowano,

221

zwaszcza w pocztkach lat trzydziestych, przy pomocy koncepcji nadrzdnoci lojalnoci pastwowej nad solidarnoci narodow, co miao oczywicie obowizywa take Polak�w lub moe przede wszystkim Polak�w. Koncepcja ta miaa nawet swoich teoretyk�w, wr�d kt�rych nazwisko Wacawa Makowskiego, wybitnego prawnika, zasuguje na zapamitanie. Miaa te odbicie w zaoeniach programowych ugrupowa politycznych powstaych po przewrocie majowym jako przeciwwaga dla stronnictw tradycyjnych. Lecz koncepcja przeciwstawienia pastwa narodowi bya z zaoenia czym sztucznym i werbalnym, gdy w pastwie polskim przeciwstawienie to nie mogo zastpi patriotyzmu, wypywajcego wanie ze wiadomoci narodowej, co rzecz jasna nie byo jednoznaczne z nacjonalizmem. Ponadto, owa nadrzdno lojalnoci pastwowej bya jak gdyby pomiertnym echem pogrzebanego “federalizmu", lecz bez jego prawdziwych wartoci, gdy obowizywa miaa wobec pastwa jednolitego i scentralizowanego i t jednolito i centralizacj miaa oywi i wzmocni. Bya to wic pr�ba znalezienia rozwiza praktycznych w oparciu o cakowicie sztuczne i teoretyczne zaoenia. Std te bya nieskuteczna, cho przycigna do siebie spore odamy mniejszoci narodowych, zapewne dlatego, e bya antidotum na niebezpieczniejszy dla nich nacjonalizm.

Waniejsz od “ideologii pastwowej" w przeciwstawieniu do narodowej rol w yciu Polski midzywojennej odegra szczliwy fakt, e podziay ideologiczne - midzy Polakami a mniejszociami, wr�d Polak�w samych oraz w onie poszczeg�lnych mniejszoci - nie ograniczay si do kryteri�w narodowociowych. Podziay ideologiczne szy dalej i gbiej, znajdujc swe r�do i poywk w problematyce spoecznej, gospodarczej i politycznej. Lewica polska, zwaszcza jej najprniejszy orodek, jakim bya PPS, przy caym swym patriotyzmie reprezentowaa zawsze kierunek socjalizmu demokratycznego bez naleciaoci nacjonalistycznych. Podobnie przedstawiao si “Wyzwolenie". Tak te wyglday stosunki wr�d socjalist�w ydowskich, zgrupowanych do luno zreszt wok� Bundu. Z tych te wzgld�w moliwe byy i powstaway czsto, zwaszcza w pierwszych latach Drugiej Rzeczypospolitej, sojusze parlamentarne z udziaem czci lub caego bloku mniejszoci, z wyczeniem tych tylko ugrupowa mniejszociowych, zwaszcza ukraiskich, kt�re reprezentoway wasny wojujcy nacjonalizm.

Stosunki midzy wikszoci polsk i mniejszociami narodowymi nie ukaday si wic wycznie po linii antagonizm�w narodowych. Zawsze istnia jaki odcinek wsp�pracy, chociaby czciowej, i cigle dziaay prdy ewoluujce w kierunku rozszerzenia tej wsp�pracy. Jeli nie rozwiny si bardziej tw�rczo, to winy naley szuka w bdach administracji pastwowej, lawirujcej nieraz midzy faworyzowaniem mniejszoci a zwykym uciskiem narodowym. A take w braku ustalenia konkretnego celu, jaki naley osign, by wsp�ycie z mniejszociami nie stanowio cigego “problemu", a stao si dokadnie sprecyzowan czci polskiej rzeczywistoci pastwowej.

To po jednej stronie, po stronie polskiej. Lecz wina, usprawiedliwiona czy nie, leaa take po stronie mniejszoci. Tu jednak nie mona jej sprowadza do wsp�lnego mianownika, gdy bardzo szybko wyszy na jaw zasadnicze

222

r�nice cel�w i interes�w poszczeg�lnych mniejszoci. Ich wsp�praca na terenie pierwszych trzech Sejm�w nie sigaa dalej ni potrzeba wsp�lnego frontu obronnego przeciw nacjonalizmowi prawicy polskiej w oparciu o moliwoci, jakie dawa ustr�j oparty na demokratycznej konstytucji. Nie przekraczaa te, przynajmniej w tym okresie, granic wyznaczanych przez prawo pastwowe, z wyjtkiem radykalnego skrzyda nacjonalist�w ukraiskich oraz tych ugrupowa mniejszociowych, kt�re podlegay dyrektywom komunistycznym i zmierzay wraz z Komunistyczn Parti Polski do likwidacji niepodlegoci pastwa polskiego.

Tymczasem jednak, w roku 1921, prawicy polskiej zaleao na tym, by “osobne ustawy pastwowe" uchwalone zostay jeszcze przez Sejm, w kt�rym nie zasiadaj przedstawiciele zainteresowanych mniejszoci. Chodzio jej o to, by ograniczy do minimum lub w og�le przekreli praktyczne znaczenie konstytucyjnych postanowie zabezpieczajcych prawa mniejszoci narodowych, a jednoczenie ograniczy wpyw mniejszoci na ycie pastwa jako caoci. Wiele wskazuje na to, e manewr mia polega na zniechceniu czy odwiedzeniu mniejszoci narodowych od wykonywania uprawnie obywatelskich, to znaczy od organizowania legalnych ugrupowa politycznych i od udziau w wyborach.

Cel ten zosta w czci osignity, gdy Ukraicy w Maopolsce Wschodniej zbojkotowali wybory.

We wrzeniu 1922 roku Gabriel Narutowicz jako minister spraw zagranicznych wni�s na forum Sejmu Ustawodawczego “przedoenie rzdowe", czyli projekt autonomii dla Maopolski Wschodniej. By projekt umiarkowany, zabezpieczajcy interesy ludnoci polskiej i nie podajcy w wtpliwo przynalenoci Maopolski Wschodniej do pastwa polskiego. Pomimo to zosta dobrze przyjty za granic, a z du nadziej przez Ukraic�w.

Prawica protestowaa przeciw “przedoeniu" w imi “zagroenia jednolitoci pastwa". W dyskusjach projekt zosta przeredagowany w ten spos�b, e jego cz pierwsz zamieniono w og�lne zasady szerokiego samorzdu terytorialnego dla wszystkich wojew�dztw. Dopiero w czci szczeg�owej mowa bya o Maopolsce Wschodniej z klauzul, e postanowienia wykonawcze ma uchwali nastpny Sejm nie wczeniej ni za dwa lata. Jednoczenie podzielono Maopolsk Wschodni na trzy wojew�dztwa: tarnopolskie, stanisawowskie i lwowskie, z tym e do lwowskiego przyczono ziemie rdzennie polskie, mianowicie ca Rzeszowszczyzn a po Wis pod Sandomierzem. - Miao wic wikszo polsk, i to znaczn, a caa w ten spos�b rozszerzona Maopolska “Wschodnia" miaa mniej Ukraic�w ni Polak�w.

Postanowie wykonawczych nie uchwalono - ani po dw�ch latach, ani p�niej, pomimo stara PPS. Nie weszy te w ycie postanowienia og�lne o samorzdzie dla wszystkich wojew�dztw polskich. Mogyby na nich skorzysta take Woy i tereny o wikszoci biaoruskiej, jak Polesie i Nowogr�dzkie.

Ukraicy ca t procedur sejmow uznali za podstp i trudno nie przyzna im racji. Sam Narutowicz natomiast dziaa w najlepszej wierze.

223

Wystpujc przed Sejmem, m�g liczy na przykad G�rnego lska, kt�remu Polska przyznaa rzeczywicie bardzo szeroko zakrojon autonomi, cznie z Sejmem* wojew�dzkim o wyranie okrelonych kompetencjach, i to zanim w wyniku Trzeciego Powstania jego wschodnia cz zostaa Polsce przyznana. Przeciwko powodzeniu projektu “przedoenia rzdowego" w sprawie autonomii dla Maopolski Wschodniej przemawia za to przykad Wile-szczyzny, kt�ra sama odrzucia myl o autonomii, domagajc si inkorporacji. Na odcinku spraw narodowociowych wic odoenie wprowadzenia w ycie Konstytucji Marcowej nie tylko niczego nie zaatwio, lecz przeciwnie, nakazao posom wybranym przez mniejszoci zasi na awach poselskich w przyszym Sejmie z nastawieniem obronnym lub wyczekujcym.

Sp�r konstytucyjny

Wspominalimy ju o spoecznych przyczynach przeduenia kadencji Sejmu Ustawodawczego poza dat uchwalenia konstytucji. I tu zwoka niczego nie daa, gdy ani nie zdoano przeforsowa dalszych wanych reform spoecznych, ani nie znaleziono przekonywajcych przeciwko nim argument�w. I wreszcie wtpliwa okazaa si korzy przeduenia kadencji sejmowej, jeli chodzi o napraw katastrofalnego pooenia gospodarczego i skarbowego. Uczciwie jednak przyzna trzeba, e tu zdziaano najwicej, gdy najwicej podejmowano pr�b dyktowanych rozsdkiem. Potrzeby gospodarcze byy zreszt g�wn przesank opartego na centrum rzdu Wincentego Witosa, gdy wraz z prawic wypowiada si za odoeniem wprowadzenia w ycie nowej konstytucji do momentu mniej dla gospodarki polskiej niebezpiecznego.

Zwizek midzy odoeniem konstytucji i sprawami gospodarczymi wydaje si luny. Czy w og�le by midzy nimi jaki zwizek? Tak, i to zar�wno w sensie obiektywnym, jak i subiektywnym. Obiektywnie, przy katastrofalnym stanie aprowizacji kraju unika naleao wszystkiego, co by mogo w najmniejszym nawet stopniu nadwery produkcj roln. Na tym stanowisku sta take “Piast", orodek koalicji prawicowo-centrowej. Parcelacja si rzeczy musiaa by wstrzsem, a tej - w przekonaniu wikszoci Sejmu - nie daoby si odoy z chwil ukonstytuowania si nowych wadz pastwowych. W cyfrach produkcja rolna wykazywaa postp, lecz postp zbyt powolny. W dodatku poprawie ulega przede wszystkim produkcja wielkiej wasnoci: zjawisko spoecznie nieprzyjemne, gdy uywane jako argument przez przeciwnik�w reformy rolnej, lecz bardzo istotne gdy chodzi o trosk o codzienne wyywienie ludnoci.

Jeszcze gorsza sytuacja panowaa w przemyle. Nie biorc pod uwag G�rnego lska, lecz po czciowym zwrocie maszyn wywiezionych przez Niemc�w z Kongres�wki, produkcja w hutnictwie sigaa zaledwie 35% przedwojennej, we w�kiennictwie troch poniej poowy, a w przemyle metalowym zaledwie 20%.

224

Fatalnie przedstawia si system podatkowy, wobec braku jasnego ustawodawstwa, ustabilizowanej waluty i postp�w inflacji. Cz winy spadaa na brak dowiadczonej administracji, nie tylko zreszt skarbowej. A take na ospay stosunek ludnoci, kt�ra poza jednym Poznaskiem nie wywizywaa si z obowizk�w patniczych. Czsto wywiza si nie moga. Niemniej cae spoeczestwo cignie na siebie gromy z ust Witosa, skierowane na r�wni pod adresem biednych i bogatych, jeli o bogatych mona byo w�wczas w Polsce m�wi, wyczywszy rzecz jasna grup aferzyst�w obejmowanych elastycznym okreleniem “paskarzy". Expose ministra skarbu Michalskiego na wiosn 1922 roku uprzytomnio wzrastajcy rozmach koa inflacji. W cigu dw�ch lat ilo pienidzy w obiegu podniosa si z 5 do 207 miliard�w marek polskich, a dolar, za kt�rego w kocu roku 1919 pacono 90 marek, we wrzeniu roku 1921 kosztowa 6 tysicy.

Procesu tego nie zdoano powstrzyma, przeciwnie, trwa dalej take po ukonstytuowaniu si nowych wadz pastwowych. Nie pomogy lub pomogy w nieznacznym tylko stopniu drakoskie zarzdzenia oszczdnociowe, przede wszystkim tego Michalskiego, kt�ry zyska sobie przydomek “elaznej mioty". Pastwo przez 3 lata wydao 330 miliard�w marek, a cigno do skarbu ze wszystkich r�de zaledwie 102 miliardy. Czciowo ratowaa sytuacj tak zwana danina majtkowa, a take energicznie cigany podatek od wzbogacenia w czasie wojny - skuteczna bro na aferzyst�w. Lecz te rodki dziaay zbyt powoli i dopiero pod koniec przeduonego prowizorium ustrojowego.

Przejdmy do subiektywnych wzgld�w zwoki z now konstytucj. Wszystkie stronnictwa, zwaszcza koalicja prawicowo-centrowa, obawiay si, e powszechna ndza pierwszych lat powojennych wpynie na wyniki wybor�w. Std ch przeduenia kadencji Sejmu Ustawodawczego, w nadziei, e poprawa pooenia gospodarczego polepszy nastroje.

Polepszenie sytuacji gospodarczej wizao si si rzeczy z najwaniejszym zespoem problem�w, kt�re wskazyway na potrzeb unikania wszelkich wstrzs�w, chociaby w postaci demokratycznie i swobodnie przeprowadzonych wybor�w - i to w niepewnej sytuacji midzynarodowej.

Rzd Witosa, kt�ry z poparciem centrum i prawicy sejmowej przeprowadzi ustaw o przedueniu prowizorium ustrojowego, by rzdem koalicyjnym, opromienionym zasug zmobilizowania wszystkich si narodu w momencie, gdy Armia Czerwona staa na rogatkach Warszawy. Decyzji przeduenia kadencji Sejmu Ustawodawczego nie sprzeciwia si Naczelnik Pastwa. Jego motywy byy jednak inne ni motywy stronnictw politycznych. Chcia unikn wstrzsu przekazania wadzy nad wojskiem i przerwania cigoci polityki zagranicznej. Traktat Ryski by niewtpliwie jego przegran polityczn. Z faktem tym musia si pogodzi i godzi si, lecz nie oznaczao to jego rezygnacji z nadzoru nad polityk zagraniczn w okresie, kt�ry ocenia jako niebezpieczny. Wiedzia, e przyszy prezydent nie bdzie ju mia na ni wpywu, jaki jemu jako Naczelnikowi Pastwa przyznawaa Maa Konstytucja. I chcia swemu nastpcy - bo postanowi na urzd prezydenta nie kandydowa, o czym jeszcze nie wiedzia ani Sejm, ani opinia - pozostawi jak

225

najmniej spraw niezaatwionych a niebezpiecznych. Nie ulega te wtpliwoci, e liczy na wyjanienie niekt�rych zagadnie ustrojowych po myli swego przekonania o koniecznoci przyznania gowie pastwa wikszego wpywu wanie w dziedzinie polityki zagranicznej i w kwestii odpowiedzialnoci rzdu.

Gabinet Witosa upad we wrzeniu 1921 roku wskutek kolejnego wycofywania poparcia ze strony stronnictw koalicyjnych. Jego ostoja, centrum sejmowe, przesuwaa si coraz bliej prawicy. Nie tak mocno jednak, by nastpstwo po Witosie m�g obj Stanisaw Grabski z ramienia Narodowej Demokracji. Sejm zaproponowa, a Naczelnik Pastwa powoa na premiera Antoniego Ponikowskiego i rzd tak zwanych fachowc�w. Czyli niepolityczny. Utrzyma si on do marca 1922 roku. Upad pod naciskiem prawicy wzmocnionej przez wejcie do Sejmu pos�w ziemi wileskiej. Lecz ody ponownie w nieco zmienionym skadzie i utrzyma si a do momentu, gdy wotum nieufnoci wyrazi mu nie Sejm, lecz Naczelnik Pastwa. Krok ten nie by podyktowany wzgldami osobistymi. Jako motywy poda Pisudski trudn sytuacj midzynarodow, w jakiej znalaza si Polska wobec zawarcia 16 kwietnia ukadu midzy Rzesz Niemieck i Zwizkiem Sowieckim, znanego jako pakt w Rapallo. Widzia w nim potencjalne niebezpieczestwo obalenia adu wersalskiego w Europie i moliwo przymierza dw�ch wielkich ssiad�w Polski, skierowanego przeciwko jej niepodlegoci. Drugim motywem powodujcym Naczelnikiem Pastwa byo narastanie namitnoci w zwizku z kampani wyborcz przed wyborami do nowego Sejmu. Gdy o wybory chodzi, podziela Pisudski obawy stronnictw okrelanych jako lewicowe, e odby si one mog w atmosferze zastraszenia mniejszoci narodowych przez ugrupowania prawicowe w tym zamiarze, by wyeliminowa je w praktyce z czynnego ycia pastwowego.

Pisudski nie obcia za ten stan rzeczy ani premiera Ponikowskiego, ani jego ministr�w. Nie obcia ich te odpowiedzialnoci za niepowodzenie midzynarodowej konferencji genueskiej. Stwierdza natomiast, e w tak trudnej sytuacji, zar�wno wewntrznej, jak midzynarodowej, rzd�w nad Polsk nie mona sprawowa “w szlafroku i w pantoflach". Innymi sowy, nie mona ich sprawowa w oparciu o wieczne kompromisy midzy poszczeg�lnymi ugrupowaniami sejmowymi. Po prostu dlatego, e kompromisy te uniemoliwiaj wytyczenie jasnej i energicznej linii politycznej. By temu stanowi rzeczy zaradzi, Naczelnik Pastwa chcia doprowadzi do spicia interpretacyjnego postanowie Maej Konstytucji zamiast odkada spraw do wejcia w ycie nowej konstytucji, pomylanej jako trway, a nie tymczasowy fundament ustrojowy.

Maa Konstytucja dawaa wiksz swobod manewru, choby dlatego, e obdarzaa Naczelnika Pastwa funkcj powoywania rzdu i tym samym obok odpowiedzialnoci ministr�w przed Sejmem kazaa si domyla ich odpowiedzialnoci przed Naczelnikiem Pastwa. Pisudski chcia t sytuacj wykorzysta. Take w tym celu zapewne, by drog fakt�w stworzy moliwo szybkiej zmiany tych przepis�w nowej Konstytucji Marcowej, kt�re uwaa za bdne. W przekonaniu Pisudskiego, kt�remu niejednokrotnie dawa wy-

226

raz, byy dwie dziedziny dziaalnoci pastwowej, na kt�re gowa pastwa powinna mie wpyw bezporedni, mianowicie sprawy obrony i polityki zagranicznej. Chcia, by nie byy zalene od kompromisu, od cigle zmieniajcych si konfiguracji koalicyjnych na awach Sejmu. Moliwo powstania wyranej i dobrze zorganizowanej wikszoci sejmowej wydawaa si na podstawie dotychczasowych dowiadcze bardzo odlega. A jeli kto w roku 1922 o stworzeniu takiej wikszoci w sejmie m�g myle, to wanie prawica skupiona wok� Narodowej Demokracji, kt�rej programu Pisudski najbardziej si obawia.

Dotychczas nie udao si prawicy sign po rzdy, gdy nawet z r�nymi przybud�wkami wikszoci w Sejmie nie miaa. Lecz wanie w roku 1922 nastpio znaczne przesunicie na jej korzy, wskutek coraz silniejszych zwizk�w z ugrupowaniami centrowymi. Owo “oscylowanie na prawo" znalazo ju sw�j wyraz w szeregu fakt�w dokonanych, a take w zmieniajcym si przekroju nastroj�w spoeczestwa. Jednym z fakt�w bya ostateczna rezygnacja z wszelkich pomys�w zwanych “federacyjnymi". Polsk budowano teraz jako jednolite pastwo scentralizowane - bez ogldania si na rzeczywisto etniczn. Jednoczenie starano si pozbawi mniejszoci rzeczywistego wpywu na sprawy pastwowe. Gdy na tle debaty o Maopolsce Wschodniej socjalici podnosili spraw dwudziestopicioletniego okresu wadzy polskiej, po kt�rym nastpi powinno ponowne rozpatrzenie pooenia w oparciu o wol ludnoci, przewodniczcy sejmowej komisji spraw zagranicznych Stanisaw Grabski z peni przekonania stwierdzi, e za 25 lat “nie bdzie w og�le w Polsce Ukraic�w". Wierzy w ich polonizacj.

W tym te okresie Wileszczyzna dokonaa dobrowolnego zjednoczenia z Polsk, rezygnujc ze statusu samorzdowego czy autonomicznego. Tym samym przekrelona zostaa jakakolwiek ewentualna podstawa do uoenia stosunk�w z republik litewsk. Posowie ziemi wileskiej w swej wikszoci wzmocnili szeregi Narodowej Demokracji w sejmie polskim. Wola ludnoci bya wyrana, gdy do sejmu Litwy rodkowej gosowao 64% uprawnionych, wybierajc 104 pos�w, wr�d kt�rych nie byo ani jednego Litwina i tylko czterech Biaorusin�w. Lecz politycznie wprowadzenie odrbne-

fo autonomicznego statusu dla Wileszczyzny, choby na wz�r G�rnego laska, nie osabioby w niczym pooenia Polak�w wileskich, a mogo stanowi wany atut w polityce zagranicznej.

Niebezpieczestwa powstaego w Rapallo opinia sejmowa zdawaa si nie dostrzega. Pomimo zarysowujcych si ju szczerb w “koncercie zwyciskich mocarstw Ententy zachodniej" prawica sejmowa wierzya bezgranicznie w moc i warto wsp�pracy z Francj, Traktat Ryski za usuwa w jej mniemaniu raz na zawsze wszelkie niebezpieczestwo od strony Rosji. Trwaa dalej czujno czy nieufno wobec Niemiec, lecz i tutaj atwo, z jak udao si po trzecim Powstaniu lskim zar�wno uoy stosunki z pozosta w granicach Polski mniejszoci niemieck, jak i szybkie zawarcie ukadu gospodarczego z Niemcami, zapewniajcego natychmiastowe uruchomienie przemysu g�rnolskiego, nakaniay do optymizmu.

Znajdowao to sw�j wyraz w nastawieniu opinii sejmowej i opinii w og�le,

227

tym samym wzmacniajc popularno przyw�dc�w prawicy narodowo-demo-kratycznej. A wr�d nich Wojciecha Korfantego, dziaacza o wielkich zdol-nociach?gospodarczych, a przy tym zwolennika kapitalizmu w najczystszej postaci, obdarzanego zaufaniem przez wielki przemys zar�wno polski, jak i zagraniczny, nie wyczajc niemieckiego. Jego te postanowi Zwizek Ludowo-Narodowy i caa prawica sejmowa postawi na czele rzdu.

Powiedzmy kilka s�w o tym przesileniu. Po ustpieniu Ponikowskiego Naczelnik Pastwa zwr�ci si do konwentu senior�w w Sejmie o wyjanienie, jak naley rozumie przepis Maej Konstytucji stanowicy, e Naczelnik Pastwa powouje rzd w porozumieniu z Sejmem. Co nastpuje, gdy do takiego porozumienia nie dojdzie. I wreszcie kto wyraa wol Sejmu w tym wypadku? Czy tylko Marszaek Sejmu, czy wikszo sejmowa? Konwent senior�w nie by instytucj przewidzian przez prawo. Wytworzy si w drodze zwyczaju, a naleeli do niego prezesi wszystkich ugrupowa zasiadajcych w Sejmie. Odpowied tego ciaa bya do niejasna. Stwierdzio ono, e inicjatywa powoania rzdu naley do Naczelnika Pastwa, gdyby jednak z niej nie skorzysta lub gdyby rzd przez niego powoany nie uzyska aprobaty Sejmu, w�wczas rzd ma powoa sejmowa Komisja G�wna zoona z przedstawicieli stronnictw po jednym na kadych piciu pos�w.

Pisudski odpowiedzia, e nie zamierza konkurowa z Komisj G�wn i proponuje, by ona rzd powoaa. Komisja jednak nie uzgodnia kandydatury. Wobec czego Naczelnik Pastwa na wniosek komisji powierzy utworzenie rzdu Arturowi liwiskiemu. liwiski stan ze swym rzdem - zoonym przewanie z fachowc�w - przed Sejmem 7 lipca i natychmiast szecioma gosami wikszoci otrzyma wotum nieufnoci. W�wczas Komisja G�wna gosami prawicy wyznaczya Wojciecha Korfantego. Korfanty nie czekajc na aprobat Naczelnika Pastwa zacz rzd tworzy. Pisudski owiadczy, e wsp�pracowa z nim nie bdzie, lecz nie chcc mu przeszkadza zgosi zoenie swego urzdu.

W pewnym sensie byo to starcie dw�ch indywidualnoci, dw�ch sposob�w mylenia i dziaania, dw�ch kracowo r�nych charakter�w. Pisudski Korfantego nie cierpia, a jego metody polityczne potpia. Widzia te w nim przeciwnika reform spoecznych, gotowego nie tylko do zahamowania reformy rolnej, lecz take do cofnicia lub zawieszenia ju osignitych reform w dziedzinie ubezpiecze robotniczych i ochrony pracy. Haso “precz z Korfantym" podniosa caa lewica, nie tylko w Sejmie, lecz i na ulicach miast.

Nastpi moment wielkiej pr�by. Prawica zgosia wniosek nieufnoci dla Naczelnika Pastwa. Tu jednak jej sojusz z niekt�rymi stronnictwami centrum okaza si zbyt kruchy. Wniosek upad 207 gosami przeciwko 187. Tym samym przepad gabinet Korfantego. Komisja G�wna zwr�cia si ponownie do Pisudskiego o powoanie rzdu.

Jeli celem przesilenia wywoanego przez Pisudskiego byo wykazanie potrzeby wzmocnienia autorytetu gowy pastwa, nie na potrzeb chwili, lecz na przyszo, to cel ten zosta osignity. Lecz gr przeprowadzono w spos�b tak zawikany i w atmosferze tak daleko posunitego roznamitnienia, e

228

logiczne wnioski wymkny si zrozumieniu opinii og�u obywateli. M�wiono wic przede wszystkim o zwycistwie Pisudskiego nad Korfantym, jakby to byo zwycistwo personalne, lub o zwycistwie “lewicy" nad “prawic", co tylko nadao nowego impetu kampanii wyborczej. Lecz nie m�wiono o potrzebie zrewidowania nowej konstytucji w tym duchu, by zapobiegaa - zamiast je bardziej jeszcze uatwia - kryzysom midzy gow pastwa i parlamentem.

Piisudski powoa rzd pod przewodnictwem profesora Juliana Nowaka, co Sejm aprobowa 60 gosami wikszoci. Nowak by postaci niekontrower-syjn, politycznie niezaangaowan. Jego gabinet mia by przejciowy, na czas wybor�w i do czasu wejcia w ycie nowej konstytucji. Tylko w dw�ch resortach, w przekonaniu Pisudskiego najwaniejszych, znaleli si ludzie o mocnych przekonaniach i duych umiejtnociach. Wojsko obj genera Kazimierz Sosnkowski, a sprawy zagraniczne Gabriel Narutowicz, nowa gwiazda na firmamencie politycznym, czowiek obdarzony penym zaufaniem zar�wno Pisudskiego, jak i caej lewicy, i element�w postpowych. A take zaufaniem mniejszoci narodowych, kt�re widziay w nim swego obroc. By te nim w istocie.

Wybory 1922

W myl postanowie konstytucji prezydent Rzeczypospolitej mia mie pozycj sabsz od dotychczasowego Naczelnika Pastwa. Nie ulega wtpliwoci, e tego rodzaju koncepcja pomylana bya jako spos�b pozbawienia J�zefa Pisudskiego moliwoci praktycznego dziaania politycznego. Byo bowiem powszechnym przekonaniem, take na niechtnej lub po prostu wrogiej Pisudskiemu prawicy, e jest on jedynym, naturalnym jak gdyby kandydatem na prezydenta. Za cen tego zaszczytu Pisudski nie chcia jednak zrezygnowa z aktywnego udziau w yciu pastwa. Lecz zar�wno opinia publiczna, jak i nowy Sejm dowiedzie si o tym mieli dopiero 4 grudnia, to jest w przeddzie wybor�w prezydenta. W�wczas to Naczelnik Pastwa zapowiedzia, e na sw kandydatur si nie zgodzi, dodajc przy tym, e dotychczas sta na czele pastwa w oparciu o swoj - jak to nazwa - “kr�tk pani". Mia tu na myli Ma Konstytucj. Doda te, e rzdy m�g sprawowa opierajc si na zaufaniu, jakim si cieszy, dop�ki trwaa wojna. Cho i na to potrzeba byo “wiele sprytu". Obecnie sytuacja jest inna, a nowa konstytucja nie daje gowie pastwa moliwoci dziaania politycznego i bdzie je sobie musia prezydent sam wypracowa. Do tego potrzebny jest kto, “kto miaby ciszy ch�d, a lejsz rk". Takim czowiekiem w jego przekonaniu by Gabriel Narutowicz.

Tak wic ostatnie miesice pracy Sejmu Ustawodawczego nie naleay do szczliwych. Sejm przesta dorasta do poziomu, na jaki si wspi w okresie zagroenia wojennego, gdy pomimo r�nic zapatrywa i pomimo braku dowiadczenia potrafi rzdzi we wsp�pracy z Naczelnikiem Pastwa.

229

Wr�d przyczyn tego stanu rzeczy najwaniejsze zapewne byo osabienie autorytetu Naczelnika Pastwa. Od roku 1921 najwaniejszy atrybut jego wadzy, )akim bya funkcja Naczelnego Wodza, straci swe dominujce znaczenie. Cza"y pokojowe nie wymagay - zdaniem opinii - takiej solidarnoci przedstawicieli kracowo r�nych kierunk�w politycznych, na jak si oni zdobyli w okresie rzdu koalicyjnego Wincentego Witosa w roku 1920. Nadzwyczaj szerokie i niesprecyzowane uprawnienia Sejmu Ustawodawczego, gdy zabrako im hamulc�w w postaci zagroenia zewntrznego, stwarzay sytuacje niebezpieczne i gorszce. Dlatego te rozpisanie wybor�w w oparciu o now konstytucj i tym samym wejcie konstytucji w ycie przyjto z ulg w caym kraju. Przyj to te z ulg Pisudski. Przeciwny by przeduaniu stanu tymczasowego, skoro zamiast uporzdkowa zastarzae problemy i przedoy nowemu Sejmowi czyst “kart pracy" problemy te niekiedy pogarsza, a niekiedy mnoy.

Widoczne to byo przede wszystkim na odcinku spraw gospodarczych, skarbowych i walutowych. Pr�by uzdrowienia podejmowane byy przez Sejm Ustawodawczy niemiao i poowicznie, a przez kolejne rzdy bez okrelonego planu. Zbyt duo przy tym przywizywano wagi do rodk�w mechanicznych, w istocie prymitywnych, a na pewno oderwanych od caoksztatu koniunktury midzynarodowej. Ograniczano si do zarzdze oszczdnociowych, by zr�wnoway, a przynajmniej zmniejszy deficyt budetu pastwowego. Drastyczne w tym wzgldzie poczynania ministra Michalskiego doprowadzay tylko do k�tni midzy poszczeg�lnymi resortami i paniki wr�d urzdnik�w pastwowych. Traktowano podatek majtkowy jako cudowne lekarstwo skarbowe, gdy w gruncie rzeczy m�g by jedynie piguk aspiryny zayt przeciw zamaniu nogi. Inflacja, cho nie przybraa jeszcze rozmiar�w katastrofy, czynia spustoszenie, a brak banku emisyjnego i wyranego okrelenia, na czym opiera si waluta nie pozwala na adne planowanie gospodarcze, czynic z Polski zego kontrahenta na rynku midzynarodowym.

Nic te dziwnego, e w mowie inauguracyjnej w nowym Sejmie 28 listopada 1922 roku Naczelnik Pastwa poza wezwaniem do lojalnej wsp�pracy ludzi, stronnictw i instytucji pastwowych stwierdzi mia, e najwaniejszym i wszystko inne usuwajcym w cie zadaniem nowego parlamentu jest uregulowanie finans�w pastwa i praca nad uzdrowieniem gospodarki kraju.

28 lipca Sejm Ustawodawczy uchwali wreszcie ordynacj wyborcz. Nie odbiegaa w niczym od zasad demokratycznych, tak wyranie i z takim naciskiem sformuowanych w Konstytucji Marcowej. Nie byo adnych ogranicze w stosunku do mniejszoci narodowych. Sejm mia si skada z 444 pos�w, a Senat ze 111 senator�w. Kraj podzielono na okrgi wielo-mandatowe, z tym wszake, e wprowadzono r�wnie list pastwow, jak gdyby uzupeniajc, z kt�rej do Sejmu wej mogli przedstawiciele stronnictw na podstawie og�u oddanych gos�w w caym pastwie. Bya to metoda zapewniajca w spos�b jak najbardziej skrupulatny sprawiedliwy wynik, tak, by aden gos wyborczy nie zosta zmarnowany. W praktyce sprzyjao to raczej ni zapobiegao rozdrobnieniu partyjnemu na awach sejmowych.

230

Rzd dopilnowa wzorowo cakowitej swobody wybor�w. W przeciwiestwie jednak do wybor�w ze stycznia 1919 roku, kt�re odbyway si w atmosferze nie tylko powanej, ale jak gdyby “w uroczystym skupieniu", wyborom w roku 1922 towarzyszyo daleko posunite roznamitnienie - skutek dugotrwaej agitacji przedwyborczej.

Nowy Sejm zosta wybrany 5 listopada, Senat 12 listopada.

Na ziemiach etnicznie polskich frekwencja bya wysoka, sigajc w wojew�dztwach zachodnich 87% uprawnionych do gosowania. Natomiast na terytoriach o ludnoci mieszanej bya znacznie nisza, co najwyraniej wida na przykadzie Maopolski Wschodniej, gdzie liczba gosujcych sigaa niekiedy liczby zamieszkaych w jakim okrgu Polak�w, lecz nigdzie nie przekroczya 50�0. Do Senatu gosowao mniej ni do Sejmu.

O ukraiskim bojkocie wybor�w bya ju mowa. Z bojkotu wyamaa si tylko stosunkowo nieznaczna grupa tak zwanych pogardliwie “chliboro-b�w", to znaczy zwolennik�w wsp�pracy z Polakami. Wskutek tego, rzecz jasna, w Maopolsce Wschodniej przeszli kandydaci Polacy, co wypaczyo reprezentacj tego obszaru w Sejmie. Podobnie, cho o wiele mniej drastycznie wypady wybory na obszarach o duym nasileniu ludnoci biaoruskiej. Tylko na Woyniu Ukraicy gosowali gromadnie, zdobywajc wikszo mandat�w. Zwarcie gosowaa natomiast mniejszo ydowska oraz mniejszo niemiecka na Pomorzu i na G�rnym lsku, co w rezultacie spowodowao, e obie te mniejszoci byy silniej reprezentowane w Sejmie ni wikszoci sowiaskie.

Ze statystyki ludnociowej wynika by mogo, e mniejszociom narodowym przypa powinno z g�r 100 mandat�w. Zdobyy tylko 84, co byo jednak odsetkiem bardzo powanym i spowodowao konsternacj wr�d polskich ugrupowa prawicowych. Co ciekawsze, a o czym ju wspomnielimy, pomimo r�nic ideologicznych w onie poszczeg�lnych stronnictw reprezentujcych mniejszoci, gdy byy wr�d nich kierunki konserwatywne obok komunizujcych, posowie mniejszoci narodowych stworzyli w Sejmie luny zreszt blok, zamierzajc gosowa solidarnie w wyborach na prezydenta. I to byo g�wn nowoci w por�wnaniu z Sejmem Ustawodawczym.

Gdy chodzi o stronnictwa polskie, zyskay w wyborach ugrupowania prawicowe i lewicowe. Prawica sw�j udzia podniosa z 24% mandat�w do 28%, a lewica z 16% do 22%. Centrum zdobyo 30%. Stronnictwami prawicowymi byy Zwizek Ludowo-Narodowy, czyli Narodowa Demokracja, oraz zblione do niego Stronnictwo Chrzecijarisko-Narodowe. Lewica nie bya jednolita. Obok “Wyzwolenia", kt�re wyszo z wybor�w osabione, i Polskiej Partii Socjalistycznej, kt�r wybory wzmocniy, na lewicy znalazo si kilka drobnych ugrupowa, a take 2 komunist�w.

Byo wic rzecz jasn, e nie bdzie mona w Sejmie stworzy wikszoci inaczej ni w drodze koalicji albo lewicy, albo prawicy z ugrupowaniami centrowymi. Wymaga to bdzie gboko sigajcych kompromis�w i p�rodk�w. Powtarzaa si wic sytuacja znana ju w Sejmie Ustawodawczym, co nie byo dobr wr�b. Nie zmieniao tego faktu radykalne zmniejszenie si liczby mandat�w, jakie zdoay zdoby stronnictwa centrowe. Zniko

231

wiele drobnych ugrupowa, o kt�rych wcale gono byo w Sejmie Ustawodawczym, takich jak Stronnictwo Pracy Konstytucyjnej lub Stronnictwo Mieszczaskie. Centrum stanowiy teraz Chrzecijaska Demokracja, tw�r stosunkowo nowy, lecz bardzo wpywowy, “Piast" i najmniejsza Narodowa Partia Robotnicza.

Tego rodzaju przesunicia stanowi bd tre dziej�w drugiego i nastpnych Sejm�w Rzeczypospolitej, upamitnionych takimi nazwami, jak “Chjeno-Piast" czy Centrolew, w zalenoci od zawizywanych sojusz�w. Ci krytycy i publicyci, kt�rzy w odniesieniu do Sejmu Ustawodawczego posugiwali si okreleniem “sejmowadztwo", mylc o rozcigoci jego uprawnie, w okresie nastpnym zmieni tre sowa w ten spos�b, by oznaczao paraliujc raczej ni tw�rcz funkcj krpowania swobody dziaania wadzy wykonawczej.

Niemniej zar�wno praktyka parlamentarna, a t ju wikszo pos�w posiadaa, jak i dobra wola w obliczu palcych zagadnie gospodarczych pozwalay przypuszcza, e wartoci absolutne, jakie zapewnia spoeczestwu demokracja parlamentarna, pozwol si upora z trudnociami wynikajcymi z braku wyranej wikszoci. Nadzieje te si speniy, chocia nie w peni.

Skad spoeczny Sejmu nie uleg zmianie. Grup najliczniejsz byli chopi, nalecy do wielu stronnictw. Zwikszya si za to liczba pos�w z wyszym i rednim wyksztaceniem, kt�rych w Sejmie Ustawodawczym byo stosunkowo nieduo. Warto tu doda, e z tej inteligenckiej grupy rekrutowaa si wikszo pos�w reprezentujcych mniejszoci narodowe. Skad Senatu by w zasadzie wiern odbitk podziau partyjnego w Sejmie.

Z dotychczas znanych polityk�w wikszo wybrana zostaa ponownie. I tak widzimy w nowym Sejmie takich dziaaczy prawicy o znanych dobrze nazwiskach jak Stanisaw Gbiski, Stanisaw Grabski, Seweryn Czetwer-tyski, Wadysaw Konopczyski, Jerzy Zdziechowski, Marian Seyda. Chrzecijask Demokracj reprezentuj przede wszystkim Wojciech Kor-fanty, J�zef Chaciski i Ludwik Gdyk. Jako piastowcy obok Witosa wystpuj Wadysaw Kiernik, Maciej Rataj, Jan Dbski, Stanisaw Osiecki. Z “Wyzwolenia" zasiadaj Stanisaw Thugutt, Tomasz Nocznicki, Kazimierz Bagiski, Juliusz Poniatowski, Baej Stolarski, a z PPS Ignacy Daszyski, Herman Diamand, Jdrzej Moraczewski, Norbert Barlicki, Feliks Perl, Herman Lieberman, Mieczysaw Niedziakowski, Jan Kwapiski, Zygmunt Marek, Kazimierz Puak. W Narodowej Partii Robotniczej dziaa bd Stanisaw Wachowiak, Karol Popiel, Adam Chdzyski. Niekt�rzy z dotychczasowych pos�w, jak na przykad Wojciech Trmpczyski, Jakub B�jko, Bolesaw Limanowski, Bolesaw Wysouch, znaleli si w Senacie. S to nazwiska wielkiego kalibru, znane ju dobrze caemu spoeczestwu z dawnej dziaalnoci niepodlegociowej.

Trzeba pamita o jednej bardzo wanej sprawie. Sejm i jako instytucja, i jako zesp� ludzi cieszy si powszechnym powaaniem w caym spoeczestwie. Nic nie osabia powszechnego przekonania, e jest to rzeczywicie suwerenna wadza w suwerennym pastwie. Tak mylano o pierwszym Sejmie Ustawodawczym, nie inaczej myli si o nowym Sejmie. Do tego nastawienia

232

docza si powszechne przekonanie, e nowa konstytucja pastwowa jest nie tylko czym niewzruszalnym, lecz take omal doskonaym. Jest to dobra atmosfera psychiczna. Zak�ca j tylko nietajona obawa zwolennik�w prawicy przed udziaem przedstawicieli mniejszoci w Sejmie. Prasa daje temu wyraz w spos�b demagogiczny i bardzo gwatowny. Za kilka dni nastr�j ten osignie szczyty z okazji wyboru prezydenta Rzeczypospolitej. Tymczasem prawica w porozumieniu z “Piastem" zawiera pierwszy kompromis, wybierajc na Marszaka Sejmu piastowca Macieja Rataja, a na Marszaka Senatu Wojciecha Trmpczyskiego ze Zwizku Ludowo-Narodowego. Odbywa si to 28 listopada 1922 roku.

W tyme dniu tymczasowy Naczelnik Pastwa skada nowemu Sejmowi yczenia owocnej pracy.

Zamordowanie prezydenta I

Z nazwiskiem Gabriela Narutowicza czy si wspomnienie jednego z najgbszych wstrzs�w moralnych, jakich dowiadczy nar�d polski w cigu swych dziej�w. Wstrzs ten by tragedi w znaczeniu ludzkim i w znaczeniu politycznym. Ofiar tragedii pad pierwszy Polak obdarzony godnoci Prezydenta Rzeczypospolitej i zamordowany wanie z powodu wyniesienia go na stanowisko gowy pastwa w tydzie po dokonanym wyborze. Lecz nie by on ofiar jedyn. Ofiar pada take optymizm polityczny, niezbdny warunek tw�rczej pracy pastwowej i skutecznej odbudowy spoecznej, gospodarczej i moralnej po zniszczeniach i szkodach, jakie Polsce zada studwudziestoletni okres niewoli, zakoczony bohatersk epope wywalczania i obrony wywalczonej niepodlegoci.

M�wic o zamordowaniu Narutowicza mamy zawsze na myli dwa zjawiska. Jednym by sam akt zbrodni, dokonanej przez fanatyka nazwiskiem Eligiusz Niewiadomski. Drugim bya atmosfera moralna i polityczna, kt�ra zbrodni poprzedzia, kt�ra jej towarzyszya, a nawet usiowaa j usprawiedliwi. Dla poznania prawdy waniejsze s okolicznoci mierci prezydenta Narutowicza ni osoba mordercy, kt�ry za czyn sw�j poni�s 31 stycznia 1923 roku kar mierci.

Jesieni roku 1922 Polska miaa za sob cztery lata niepodlegego bytu, lecz tylko dwa lata dzieliy j od rozejmu w wojnie bolszewickiej, a rok od Traktatu Ryskiego. Zwolna tylko otrzsa si nar�d z zagroenia wojennego, a nie mia jeszcze czasu na dokonanie bilansu poniesionych strat materialnych. Wiedzia tylko, e s ogromne. Koniunktura gospodarcza w zdewastowanym kraju bya za. Reformy spoeczne, cho mocno zaawansowane, zatracay sw skuteczno w powszechnej biedzie.

Na domiar zego pooenie midzynarodowe Polski trudno byo okreli jako cakowicie ustabilizowane. Polska szukaa uznania swych granic u mo-

233

carstw zachodnich, kt�re z uznaniem si ocigay. Zapewne zbyt wiele do niego przywizywano znaczenia, zuywajc wiele energii na cigle rokowania midzynarodowe w sprawach, na kt�re ju tylko sama Polska miaa rzeczywisty wpyw. Sprzeciwia si temu Naczelnik Pastwa. Std tarcia midzy nim a kolejnymi rzdami, powoywanymi zreszt g�wnie w oparciu o zasad fachowoci wobec braku dostatecznie pewnej wikszoci w Sejmie Ustawodawczym.

Jednym z tych fachowc�w by Gabriel Narutowicz. Powr�ci do Polski w lipcu 1920 roku, gdy ofensywa bolszewicka zagraaa Warszawie. Cae dojrzae ycie spdzi w Szwajcarii. Pochodzi z ziemiaskiej rodziny osiadej na mudzi. Jego ojciec walczy w Powstaniu Styczniowym. Narutowicz urodzi si w roku 1865. Dwa lata p�niej osieroci go ojciec. Szko redni ukoczy w Libawie na otwie, gdzie mniej odczuwano ucisk carski ni w Polsce, studia wysze w Zurychu. Tam te wyspecjalizowa si jako inynier budownictwa wodnego. By pionierem w dziedzinie hydroenerge-tyki. Z czasem sta si wsp�wacicielem i kierownikiem znanej firmy inynieryjnej Kursteinera. Czowiek wielkich zdolnoci, zdoby sobie saw europejsk, zwaszcza od roku 1906, gdy obj katedr budownictwa wodnego na najsawniejszej wtedy w Europie Politechnice w Zurychu.

Pod koniec lat osiemdziesitych by wmieszany w spisek przeciwko cesarzowi Wilhelmowi II, pomylany jako odwet za przeladowania pruskie. Udao mu si w�wczas ocali przed odpowiedzialnoci kilku koleg�w-za-machowc�w z k� zblionych do PPS. Poza tym epizodem nie angaowa si politycznie. Dopiero z wybuchem pierwszej wojny wiatowej zaj si ywo sprawami polskimi, ogaszajc midzy innymi w Neue Zurcher Zeitung w styczniu 1917 roku gony artyku, w kt�rym potpia mocarstwa zachodnie za obojtny stosunek do sprawy polskiej. By entuzjast Legion�w, co uatwio mu zawarcie przyjaznych stosunk�w osobistych z Pisudskim po powrocie do kraju. Nie oznaczao to zreszt bynajmniej zgodnoci pogld�w politycznych.

Nagonk przeciwko jego osobie jako prezydenta, a przedtem jeszcze jako kandydata na ten urzd, prowadzili jego przeciwnicy w oparciu o zarzut, e jest czowiekiem stronniczym, zwizanym cile z okrelonym kierunkiem politycznym czy z okrelon parti, kt�r miao by rzekomo lewicowe i radykalne “Wyzwolenie". Do “Wyzwolenia" m�g mie Narutowicz wiele sympatii, nie dlatego, e ono wanie jego kandydatur miao wysun jako pierwsze, lecz raczej pomimo tego faktu. Nie by jednak z nim zwizany, podobnie jak nie by zwizany z adnym stronnictwem. Przeciwnie, uwaa si za bezpartyjnego - usugi swe zaofiarowa Polsce jako fachowiec: naprz�d jako fachowiec-inynier, co mu dao tek ministra rob�t publicznych, a potem jako znawca stosunk�w zachodnioeuropejskich z doskona podbudow znajomoci problem�w gospodarczych. To te spowodowao zlecenie mu misji zastpcy przewodniczcego delegacji polskiej na midzynarodow konferencj genuesk. I wreszcie zosta Narutowicz ministrem spraw zagranicznych, nie z podszeptu kt�rego ze stronnictw, lecz z osobistego wyboru Naczelnika Pastwa.

234

Na stanowisku ministra rob�t publicznych nie mia wielkiego pola do popisu wobec cakowitej pustki w skarbie polskim. Wnosi jednak w tym i w kilku nastpnych rzdach nowy jak gdyby element w prace rzdowe. Okrelano go - i susznie - jako “Europejczyka", majc na myli jego doskona orientacj w stosunkach panujcych na Zachodzie. Uksztatowany w prawdziwej szkole demokracji politycznej, jak jest Szwajcaria, obeznany ze sprawami gospodarczymi, posiada ogromny kapita umiejtnoci i wiedzy politycznej, tak bardzo Polsce potrzebny. Docenia jednak r�nice pooenia wewntrznego kraj�w zachodnich i Polski, kt�r dopiero poznawa. Wierzy, e panujcy w jej yciu niead i roznamitnienie polityczne ulegn szybkiej naprawie, gdy tylko spoeczestwo otrznie si z niezdrowych nawyk�w ycia pod obcymi rzdami i doceni znaczenie poszanowania prawa.

Niewtpliwie by w swych pogldach na potrzeb reform, zar�wno gospodarczych, jak i spoecznych, “lewicowcem" - w �wczesnym ukadzie zabarwie pogldowych, jakie nurtoway spoeczestwo polskie. Nie by jednak socjalist choby dlatego, e z najwiksz ostronoci podchodzi do koncepcji nacjonalizacji rodk�w produkcji. By po prostu pragmatykiem, a jednoczenie czowiekiem o duym pokroju moralnym. W dodatku nieza-angaowanym uczuciowo w dotychczasowe namitnoci polityczne polskie. Znajc dobrze stosunki panujce na Zachodzie, i to nie w jednym tylko kraju, ani nie ulega zachwytom w stosunku do Francji czy Anglii, ani te nie ywi! zabobonnej nieomal obawy przed wszechmoc wielkiego przemysu, finan-sjery midzynarodowej czy - jeszcze og�lniej - przed tajemniczymi wpywami masonerii. Dugie lata ycia i pracy w praktycznej na co dzie Szwajcarii nauczyy go rozmawiania z kadym i na kady temat, pod warunkiem trzymania si okrelonego tematu. By pod tym wzgldem unikatem w polskim wiecie politycznym, take i dlatego, e nie traktowa r�nic ideologicznych jako nieprzezwycionej przeszkody na drodze do osignicia wsp�lnym wysikiem uzgodnionego i konkretnego celu. Wierzy w si perswazji, a w swej koncepcji ustrojowej chcia, by prezydent t wanie broni si posugiwa - nie od wypadku do wypadku, lecz stale, gdy tego wymagay realia politycznego ukadu si w Polsce.

Innymi sowy, chcia postanowienia konstytucji tak interpretowa, by z prezydenta uczyni czynnik r�wnowagi o staym zaangaowaniu w polityczne ycie kraju. Nie by jednak wcale przekonany o swych wasnych w tym kierunku zdolnociach czy moliwociach.

Wszystkie te jego cechy zwolennicy jego oceniali jako doskona kwalifikacj wanie na prezydenta pastwa. Natomiast jego przeciwnicy brali mu te same cechy za ze, w r�nym zreszt stopniu i z r�nych powod�w. Stawiano mu te zarzut faworyzowania lub - w ujciu demagogicznym - pozostawiania na usugach mniejszoci narodowych w niecnych antypolskich celach. Zarzut ten utrwali si zreszt take po jego mierci, z wielk szkod dla atmosfery politycznej kilku co najmniej nastpnych lat. W pastwie modym, kt�rego obywatele uczy si dopiero musieli metod walki politycznej i wsp�dziaania politycznego, by nie wykraczay ppza granice praworzdnoci, gdy

235

przecieray si dopiero i nabieray rozpdu rozliczne elementy funkcji pastwowej, zdrowa atmosfera polityczna bya krajowi r�wnie potrzebna, jak mdre ustawodawstwo.

Dodajmy tu od razu tytuem wyjanienia, e atmosfera - czy, jak kto woli, klimat polityczny - w Polsce przed rokiem 1923 nie doprowadza do spi ogarniajcych cae grupy czy klasy spoeczne. Nie paraliowa te ycia kraju, poza wypadkami sporadycznymi i ograniczonymi w zasigu do czci terytorium. Owszem, zdarzay si strajki na wiksz lub mniejsz skal, a w ich organizowaniu bray udzia partie polityczne. Rzadko jednak si zdarzao, by strajk czy inna forma protestu spoecznego miay charakter czysto polityczny. Podoem byy najczciej zagadnienia bytowe, gospodarcze. Nigdy bodaj - z wyjtkiem kilku odosobnionych wypadk�w, gdy inicjatorami byli otwarci wrogowie pastwa polskiego, a z reguy w tym charakterze wystpowali komunici - strajkujcy nie wysuwali postulat�w zmiany ustroju. Przeciwnie - w pocztkowych przynajmniej latach istnienia Rzeczypospolitej ustr�j demokracji parlamentarnej by witoci w przekonaniu ogromnej wikszoci Polak�w. Mona byo wyprowadzi ludzi na ulic pod hasem “precz z rzdem", przy czym miano na myli rzd bdcy w danej chwili u wadzy. Mona byo ich wyprowadzi pod hasem “precz z endecj" lub na odmian “precz z socjaami", bo i tak si zdarzao. Mona byo woa “precz z Korfantym" lub “precz z Pisudskim". Nie mona byo natomiast liczy na powodzenie hasa skierowanego przeciwko niepodlegoci lub przeciwko instytucji parlamentu.

Podziay i roznamitnienia gray najwiksz rol nie w spoeczestwie, lecz u szczyt�w piramidy organizacji partyjnych, a wic take na awach sejmowych. Im dalej od Sejmu, tym bardziej zacieray si i bledy w masach przecitnych obywateli, z kt�rych zdecydowana wikszo w spos�b organizacyjny z partiami wiza si nie chciaa. Std stronnictwa - zapewniajc o sympatiach, jakimi je darzy spoeczestwo czy jego cz - nie dysponoway jednak przez bardzo dugi czas zwartymi i dostatecznie licznymi zespoami zorganizowanych czonk�w. Jedn z przyczyn moga by w tym wypadku take liczba partii o niezbyt wyranych r�nicach programowych, z czego wypywaa fluktuacja sympatii wyborc�w. Inn przyczyn bywaa te nierealno czy destrukcyjno programu wyborczego, na czym spoeczestwo umiao si pozna.

Byy i ze, i dobre strony tego zjawiska. Do dobrych naleao ograniczone oddziaywanie spor�w politycznych na codzienne ycie i prac obywateli. Do zych trudno wytworzenia w spoeczestwie pdu do ograniczania liczby partii w zrozumieniu, e system rzd�w parlamentarnych wymaga wyranego podziau na wikszo o okrelonym obliczu, kt�ra moe rzdzi, i opozycj, take o okrelonym obliczu, kt�ra podobnie jak wikszo reprezentuje konkretny i zrozumiay program i w kadej chwili jest gotowa do objcia rzd�w. Obywatel ma w�wczas wyb�r midzy kilkoma konkretnymi programami dziaania, moe mniej atrakcyjnymi ni hasa zaprawione ideologi, lecz za to wykonalnymi. Ju wybory w roku 1922

236

zlikwidoway szereg drobnych partii politycznych. By to zwrot we waciwym kierunku i zapewne z biegiem lat nastpiaby dalsza selekcja czy eliminacja.

Tymczasem by to jednak cel odlegy. W nowo wybranym Sejmie stronnictw byo 17, a w Senacie 12. W Sejmie 8 z nich, a w Senacie 5 grupowao si w blok mniejszoci narodowych bez wzgldu na r�nice ideologiczne. Blok ten by got�w wystpowa solidarnie w gosowaniu na prezydenta z tej prostej przyczyny, e by to najpewniejszy spos�b obrony przed goszonymi jawnie na prawicy hasami rzeczywistej, jeli nie oficjalnej dyskryminacji obywateli innej ni polska narodowoci. Prawica mogaby w przymierzu z najliczniejszym centrum stworzy rzd dysponujcy wikszoci. Sza zreszt na tego rodzaju porozumienie, co dao wynik w wyborach marszak�w.

Centrum jednak, zwaszcza za “Piast", nie mogo si zgodzi na kompromis, gdy chodzi o kandydata na prezydenta. Gdyby si na taki kompromis mogo zdoby, prezydent zostaby wybrany wikszoci bezwzgldn Zgromadzenia Narodowego, czyli poczonych izb Sejmu i Senatu. Wikszo ta byaby jednoczenie wikszoci zoon wycznie z Polak�w. A postulat wyboru prezydenta wikszoci gos�w polskich by naczelnym hasem prawicy i Chrzecijaskiej Demokracji. Uczyniono z niego problem podstawowy - “moralny", gdy w sensie prawnym nie mona byo odm�wi mniejszociom narodowym korzystania z prawa konstytucyjnego.

Pocztkowo jednak - pomimo niechci prawicy do Pisudskiego - nie ulegao wtpliwoci, e wanie on bdzie wybrany. By jedynym naturalnym kandydatem. Ale Pisudski odm�wi kandydowania. Poparty przez Chrzecijask Demokracj Zwizek Ludowo-Narodowy, czyli endecja, wysun wtedy kandydatur Maurycego Zamoyskiego. By to pose polski w Paryu, czowiek o nieposzlakowanym charakterze i powszechnie szanowany - nie tylko na prawicy. Wincenty Witos, wiedziony zmysem ostronoci politycznej, got�w by take udzieli mu poparcia. Napotka jednak stanowczy op�r pos�w swego ugrupowania, kt�rzy nie chcieli, bdc parti chopsk, gosowa na obszarnika. W tej sytuacji, z poparciem zreszt Pisudskiego, “Piast" wysun kandydatur Stanisawa Wojciechowskiego.

Gosowanie w Zgromadzeniu Narodowym odbyo si 9 grudnia. Na og�ln liczb 545 gosujcych Zamoyski otrzyma 222, Wojciechowski 105 gos�w. Reszt podzielili si kandydaci, o kt�rych wiadomo byo, e wysuwa si ich tylko dla prestiu, bo musz odpa w nastpnych gosowaniach. Byli nimi profesor Baudouin de Courtenay, wysunity przez blok mniejszoci, Ignacy Daszyski przez PPS i Narutowicz przez “Wyzwolenie". Dwaj pierwsi odpadli w drugim gosowaniu. Lecz nie odpad Narutowicz, gdy na niego przerzuci gosy blok mniejszoci. W trzecim i czwartym gosowaniu wysun si przed Wojciechowskiego. Zamoyski by cigle na pierwszym miejscu. W pitym i ostatnim gosowaniu zar�wno caa lewica polska, jak i “Piast" odday gosy na Narutowicza. Zamoyski mia t sam prawie liczb gos�w co w pierwszym gosowaniu - 222, Narutowicz 289. Wr�d nich 89 gos�w bloku mniejszoci narodowych.

Ciosu, jeli by to cios, prawica nie przyja z godnoci, z wyjtkiem

237

pokonanego Zamoyskiego. Rozegraa si tragedia. Jej przebieg jest dobrze znany. Prawica rozpocza przeciwko nowemu prezydentowi kampani osobistych Sszczerstw, domagajc si jednoczenie, by wyboru - “dokonanego wbrew wikszoci narodu polskiego" - nie przyj, wzgldnie by “abdyko-wa". Kampania prasowa bya bezprzykadnie gwatowna. Krzyczano o “ydowskim spisku", odsdzano Prezydenta od czci i wiary.

Jednoczenie starano si zapobiec zaprzysieniu go, nie dopuszczajc go do gmachu Sejmu. W tym celu zmobilizowano boj�wki i podniecony tum, kt�ry obrzuci Prezydenta botem. Na rozruchy prawicowe odpowiedzieli podobnym sposobem robotnicy z PPS. Byy wypadki pobicia pos�w i kilka ofiar miertelnych na ulicach. Policja i rzd Juliana Nowaka, zwaszcza za minister spraw wewntrznych Kamieski, zachowywali si ze zdumiewajc indolencj.

14 grudnia Naczelnik Pisudski uroczycie przekaza wadz elektowi. 16 grudnia Narutowicz zosta zaprzysiony i uda si na wystaw do “Zachty". Tam dosigy go kule rewolwerowe Eligiusza Niewiadomskiego. Strzela - jak m�wi - z “obowizku patriotycznego". Owiadczy przed sdem: “Narutowicz jako czowiek dla mnie nie istnia". Niewiadomski sdzi, e strzelajc do Narutowicza wystpuje przeciwko Pisudskiemu. Byo ironi losu, e Pisudski jak najgorcej odwodzi Narutowicza od przyjcia kandydatury.

By to wic mord polityczny. Pr�by nadania mu cech czynu bohaterskiego nie mogy si powie. Niewiadomski nie by na niczyich usugach ani te w spisku z kimkolwiek. Roznamitnienie umys�w byo jednak tak wielkie, e jako sprawc�w moralnych wskazywano niekt�rych przyw�dc�w skrajnej prawicy.

P�milionowy milczcy tum odprowadza Narutowicza na miejsce wiecznego spoczynku. Milczenie to miao ogromn wymow. Pitnowao hab zbrodni i hab warunk�w, w jakich zostaa dokonana.

By to wstrzs, kt�ry szarpn caym spoeczestwem. Jak twierdz niekt�rzy, zapobieg wojnie domowej, w czym zreszt dua zasuga Macieja Rataja, kt�ry wobec mierci Prezydenta sta si chwilowo gow pastwa i tego dnia, 16 grudnia, powoa rzd generaa Wadysawa Sikorskiego. Mia to by - i by - rzd silny, cho pozaparlamentarny.

Istot tragedii nie byo morderstwo Narutowicza. Zamordowa go fanatyk, kt�ry - cho powtarza hasa szowinistyczne i cho zacietrzewieni nacjonalici traktowali go jak mistycznego bohatera - dziaa z wasnej inicjatywy. Tragedi byo zahamowanie procesu konsolidacji politycznej. Bo na klimacie politycznym zaciya pr�ba naruszenia praworzdnoci w imi cel�w, kt�re przeciwnicy Narutowicza uznali za wysze od poszanowania prawa konstytucyjnego.

Zamordowanie prezydenta Narutowicza miao bezporednie skutki polityczne. Nie spowodowao jednak ani zmiany prawa pastwowego, ani zawieszenia konstytucji, a nawet nie wywaro wpywu na funkcjonowanie administracji pastwowej czy sdownictwa. Nie miao wic adnych skutk�w rewolucyjnych. Nikt nie poda w wtpliwo susznoci zaoe demokracji parlamentarnej. A nastpny prezydent zosta obrany i zaprzysiony w ten sam spos�b co Gabriel Narutowicz.

Nie byo wic adnych zmian formalnych w ustroju pastwa. Lecz ustr�j pastwa nie jest tylko liter prawa. By funkcjonowa, musi mie poparcie spoeczestwa, musi odpowiada jego przekonaniom i deniom, a przynajmniej deniom wikszoci. Gdy jest inaczej, albo staje si ustrojem si narzuconym, albo przestaje sprawnie funkcjonowa. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z dyktatur typu totalnego. Przestajemy mie natomiast do czynienia z demokracj. adne tendencje totalistyczne w Polsce wskutek mierci Narutowicza si nie pojawiy.

Pojawiy si natomiast wtpliwoci, czy spoeczestwo przy caym powaaniu, jakim w nim si cieszy system parlamentarny, jest zdolne wypracowa takie metody dziaania politycznego, kt�re pozwalayby na sprawne funkcjonowanie ustroju demokratycznego. Innymi sowy, czy zdolne jest powoa silny rzd i pozwoli mu sprawowa wadz. Wtpliwoci te istniay i przedtem, a wanie w roku 1922 zaczy by staym przedmiotem troski. I zdawano sobie spraw, a przynajmniej wielu sobie spraw zdawao, e prawo pastwowe - nowa konstytucja - nie dokona cudu, gdy nie wypeni luki braku dowiadczenia politycznego, braku cierpliwoci i wyrozumiaoci, umiejtnoci ustpstw dyktowanych nie koniunktur chwili, lecz zrozumieniem potrzeb og�lnych, potrzeb pastwowych. O demokracji powiedzia jeden z wielkich teoretyk�w prawa, Hamilton Fish, e bdc najlepszym, jest te najtrudniejszym systemem rzd�w, gdy uznaje tylko jeden spos�b kumulacji siy potrzebnej do sprawowania wadzy. Sposobem tym jest perswazja.

Jest to rzecz jasna uwaga teoretyczna, oparta na obserwacji warunk�w w tych krajach, gdzie demokracja bya ustrojem ugruntowanym od dawna i sprawnie funkcjonujcym. W Polsce nie byo tych warunk�w. Polska bya pastwem nowym. Musiaa tworzy wszystko z niczego. Obywatele nie mieli ani dowiadczenia politycznego, ani tradycji poszanowania prawa, gdy dotychczas kade prawo byo prawem obcym, a czsto niesprawiedliwym. Spoeczestwo nie mogo si zdoby ani na cierpliwo, ani na wyrozumiao, czsto nie mogo si zdoby na rozsdek. Polska nie bya pod tym wzgldem unikatem wr�d demokracji europejskich. W podobnym pooeniu byo sporo innych pastw, i to nie tylko nowo powstaych.

Natomiast problemy, kt�re Polska musiaa rozwiza i o kt�rych stale musiaa pamita byy trudniejsze ni gdzie indziej. Std kady bd, kade potknicie niosy w sobie zalek wielkich niebezpieczestw. Trudniejsze byo pooenie gospodarcze, wicej byo problem�w spoecznych. Gbokie byy

239

r�nice poziomu ycia i kultury midzy poszczeg�lnymi dzielnicami - skutek rozbior�w. Dodajmy do tego pooenie geograficzne midzy dwoma wielkimi ssiadami Folsce niechtnymi, co w kadej chwili obr�ci si mogo w ponowne zagroenie jej niepodlegoci. Wreszcie - jedna trzecia obywateli pastwa nie bya Polakami. I wanie wr�d mniejszoci - wanie w 1922 roku - budzi si niepok�j w obliczu nacjonalistycznych hase prawicy. Nie byo ju dla nikogo tajemnic, e wok� tej wanie sprawy doj moe do spicia, w kt�rym stawk bdzie praworzdno. O tym pamita musimy choby z tego wzgldu, e by to rdze tragedii towarzyszcej wyborowi pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej.

Narutowicz w gruncie rzeczy dlatego zosta wysunity przez lewic polsk w Sejmie przy solidarnym poparciu mniejszoci narodowych, e mia wasn koncepcj roli Prezydenta. Formalnie nowa konstytucja nie dawaa mu wystarczajcych uprawnie, by m�g wywrze bezporedni wpyw na rzdy w pastwie. Dawaa mu za to duy autorytet moralny, stawiajc go ponad polityk biec, ponad przynalenoci partyjn. Orem, kt�rym m�g si posuy - tak przynajmniej rozumowa Narutowicz - miaa by perswazja w oparciu o cakowit bezstronno. Mia by str�em i symbolem dobra nadrzdnego, porednikiem midzy zwanionymi, czynnikiem adu i staoci.

Takiej roli mediatora, cho jej potrzeb docenia, Pisudski wzi na siebie nie chcia, gdy nie odpowiadaa jego temperamentowi i bya sprzeczna z jego dotychczasow dziaalnoci polityczn. Dlatego odm�wi kategorycznie postawienia swojej kandydatury. Wiedzia zreszt, e spotkaby si z zacitym oporem prawicy, kt�ra w prezydenturze widziaa co w rodzaju honorowej emerytury wanie dla Pisudskiego. By moe podobne pobudki kieroway Dmowskim, wodzem Narodowej Demokracji i caej prawicy, gdy take zakaza swym zwolennikom wysunicia jego kandydatury. Lecz na rol tak godzi si Narutowicz, z adnym kierunkiem politycznym nie zwizany i nie obciony adnym bagaem wspomnie. I da temu wyraz w kilku rozmowach - midzy innymi w wywiadzie prasowym, jakiego udzieli po swym wyborze ukazujcemu si w Warszawie pismu w jzyku francuskim Journal de Pologne. Oto jego sowa:

“Ciar wadzy zwierzchniej jest ogromny, ale uwaam wadz, do kt�rej mnie powoano, za obowizek, kt�ry podjem i wypeni. W panujcej atmosferze niepewnoci i rozjtrzenia rola Prezydenta, tak jak j rozumiem, polega na doprowadzeniu do porozumienia. Prezydent musi by ponad partiami".

Nie traktowa wic Narutowicz urzdu prezydenta jako funkcji reprezentacyjnej. Na dzie przed mierci powierzy misj utworzenia rzdu Ludwikowi Darowskiemu, nie zwizanemu z adnym stronnictwem. Konsultacje przeprowadza jednak sam z przedstawicielami stronnictw, cznie ze zwalczajc go Narodow Demokracj. I zamierza je prowadzi dalej, nie ulegajc pokusie powoywania rzdu spor�d tych partii polskich, kt�re na niego gosoway. Pamitajmy, e odbywao si to w atmosferze nagonki prasowej i wiecowej przeciwko niemu, gdy Stanisaw Gbiski w odpowiedzi na propozycj wzicia udziau w rzdzie odpowiedzia kontrpropozycj, by pry-

240

dent abdykowa, gdy w dziennikach prawicowych ukazyway si artykuy pod takimi tytuami jak “Zapora", “Zawada" lub w Kurierze Warszawskim pod histerycznym tytuem “Jezus Maria", w kt�rym autor nazwa Narutowicza “larw rudobrodego szatana".

Lecz Narutowicz wierzy, e misja jego i zadanie wymagaj dalszych stara o stworzenie koalicji sejmowej z udziaem lewicy, “Piasta" i Chrzecijaskiej Demokracji, na kt�r wpyn si stara na jego prob arcybiskup warszawski, kardyna Kakowski.

Misji tej nie speni i jego nastpca. Czowiek najlepszej woli, nie m�g ju lub nie czu si powoany do jej przejcia. Stanowisko prezydenta Rzeczypospolitej stao si rzeczywicie funkcj reprezentacyjn, pozbawion faktycznego wpywu na sprawy pastwa. Byo to zgodne z liter konstytucji, gdy nie zobowizywaa ona prezydenta do roli porednika, rozjemcy i moralnego nadzorcy ycia politycznego. Lecz konstytucja roli tej prezydentowi take nie wzbraniaa. Narutowicz chcia j podj, jego nastpca podj nie m�g.

Na tym polega znaczenie tragedii grudniowej roku 1922 dla rozwoju ustrojowego Polski. Jej cigiem dalszym byo poszerzenie przepaci midzy stronnictwami, kt�re Narutowicza wybray i kt�re przeciwko niemu gosoway. A take narastanie pesymizmu, niewiary, a wreszcie pogardy do Sejmu w umyle Pisudskiego, co miao znale sw�j wyraz w 1926 roku.

Prezydent Wojciechowski i rzd Sikorskiego

Tragiczne i okrutne strzay w “Zachcie" zapobiegy w sensie politycznym nieobliczalnym skutkom rozpasanych namitnoci. Morderstwo, spos�b walki tak obcy polskiej tradycji politycznej, wywoao powszechne przeraenie. Stao si ono take udziaem najbardziej fanatycznych odam�w prawicy. Jeden z najgoniejszych w historii dziennikarstwa polskiego artyku�w - napisa go Stanisaw Stroriski w Rzeczypospolitej - nosi tytu “Ciszej nad t trumn". Artyku, kt�rego napisania wybitny i zasuony w dalszych dziejach Polski publicysta nie m�g sobie darowa do koca ycia, mia odeprze zarzuty moralnej odpowiedzialnoci na morderstwo. Najpowaniej brzmiay sowa potpienia i b�lu pokonanego przez Narutowicza kontrkandydata do prezydentury Maurycego Zamoyskiego. Najsurowiej i najdotkliwiej wypad sd nowego premiera, generaa Wadysawa Sikorskiego, w czasie jego expose sejmowego. Sikorski podkreli, e wiksz od morderstwa hab i szkod narodow bya nagonka na zamordowanego Prezydenta, rozptana przed jego mierci. Nie tylko kula niepoczytalnego fanatyka, lecz take boto, jakim obrzucono Narutowicza stanowio pogwacenie prawa i obelg przeciwko majestatowi Rzeczypospolitej - m�wi Sikorski.

22 grudnia 1922 roku, a wic w czwartym dniu po zmordowaniu

241

prezydenta Narutowicza, zebrao si znowu Zgromadzenie Narodowe w gmachu Sejmu na ulicy Wiejskiej w Warszawie. Tym razem wystarczyo posom i senatoroifi jednego gosowania, by dokona wyboru prezydenta Rzeczypospolitej. Byo-tylko dw�ch kandydat�w. Zamiast Maurycego Zamoyskiego, kt�ry po mierci Narutowicza uzna, e mu kandydowa nie przystoi, prawica wysuna profesora Kazimierza Morawskiego. Otrzyma 221 gos�w. Drugim kandydatem by ponownie Stanisaw Wojciechowski, popierany przez Pi-sudskiego. Pado na niego 298 gos�w.

Z maymi zmianami byo to wic dokadne powt�rzenie sytuacji towarzyszcej wyborowi Narutowicza. Wojciechowski zosta prezydentem gosami centrowymi “Piasta" i Narodowej Partii Robotniczej, caej lewicy i caego bloku mniejszoci narodowych. A wic i jego wyb�r nie by dokonany wikszoci gos�w pos�w i senator�w narodowoci polskiej. Tym razem jednak zarzutu nikt z tego nie omieli si robi. Wyborowi towarzyszy nastr�j powany i zdyscyplinowany, zar�wno w parlamencie, jak i na amach prasy. Nie byo ani protest�w, ani demagogicznych komentarzy. Gdy marszaek Maciej Rataj stwierdzi, e Stanisaw Wojciechowski jest Prezydentem Rzeczypospolitej", pad tylko jeden okrzyk z aw lewicy. Okrzyk ten - “kiedy go zabijecie?" - skierowany w stron aw Zwizku Ludowo-Narodowego nie brzmia jednak jak prowokacja, tylko jak bolesne echo tragedii sprzed kilku dni.

Starano si o niej zapomnie. Nie byo to atwe. Cz prasy, a take bardziej radykalne koa modziey prawicowej nie od razu zareagoway na ostrzegawcze gosy swych wasnych przyw�dc�w, nawoujcych do moralnego potpienia, a tym samym do politycznego odcicia si od postpku Eligiusza Niewiadomskiego. Sd okrgowy w Warszawie skaza go na mier, a nowy prezydent nie skorzysta z prawa aski. Zosta wic rozstrzelany. By moe najwaciwszym miejscem dla Niewiadomskiego byby szpital dla obkanych. Jego proces by rzecz jasna sensacj nie tylko polsk, ale i midzynarodow. Niewiadomski nie uchyla si przed odpowiedzialnoci. Przyznawa, e pierwotnym jego zamiarem byo zamordowanie Pisudskiego, gdyby on, a nie Narutowicz zosta prezydentem. Z uporem fanatyka przyznawa si - jak to okrela - “do czynu, ale nie do winy". Wok� jego osoby zaczynaa si wytwarza niezdrowa atmosfera “mczestwa i patriotyzmu gotowego do ofiary". Dopiero odezwa Episkopatu pooya kres narastaniu faszywej legendy. Odezwa ta przestrzegaa ksiy przed nadawaniem naboestwom aobnym za dusz zab�jcy “charakteru mogcego wprowadzi zamt do poj o moralnoci chrzecijaskiej, kt�ra nie pozwala pod adnym warunkiem na zamanie przykazania “ nie zabijaj".

Unikna Polska szczliwie gbiej sigajcego kryzysu konstytucyjnego i przeniesienia walki ideologicznej czy politycznej z Sejmu i am�w prasy na ulic. Zasug w tym wzgldzie dzielio si wielu ludzi: polityk�w, publicyst�w i dziaaczy spoecznych ze wszystkich ugrupowa i wszystkich zapatrywa. Na szczeg�ln pami historii zasuguj jednak dwie postacie. Pierwsz by Maciej Rataj. W chwili mierci Narutowicza przej natychmiast najwysz wadz w pastwie, zgodnie z konstytucj. Udzieli natychmiasto-

16 - Historia dwudziestolecia

242

wej dymisji premierowi Nowakowi, motywujc to niewywizaniem si z podstawowego obowizku rzdu, jakim jest rzdzenie w okresie kryzysu. Bez konsultowania kogokolwiek w Sejmie mianowa premierem generaa Sikor-skiego, zapewniwszy mu jedynie poparcie Pisudskiego, kt�ry zgodzi si peni obowizki szefa sztabu. Sikorski obj take tek ministra spraw wewntrznych i stworzy rzd nie zwizany z adnym stronnictwem. Jako zadanie rzdu postawi przywr�cenie adu i spokoju oraz przystpienie do pracy na najwaniejszym w owej chwili dla Polski odcinku zagadnie gospodarczych. Niebezpieczestwo “wojny domowej", o kt�rej z przesadn moe, lecz przecie zrozumia trosk m�wi nowy premier, ustpio nie tylko dziki jego energii i zapowiedzi uycia wojska, lecz take dziki rozsdkowi przyw�dc�w stronnictw. A take dziki rozsdkowi, a moe instynktowi politycznemu caego spoeczestwa.

W swej znakomitej wikszoci przyjo ono z ulg zatwierdzenie przez nowego prezydenta rzdu Sikorskiego. Wojciechowski pozostawi te Sikor-skiemu pen inicjatyw. W swej postawie nie poszed ladami Narutowicza. Odezw sw zacz od og�lnikowych raczej s�w, skierowanych do wszystkich i do nikogo: “Skaniajcie si do zgody". Osoba Wojciechowskiego nie wzbudzaa adnych namitnoci. Nie mia ani wrog�w politycznych, ani osobistych zwolennik�w. W pocztkach swej kariery by czynnym dziaaczem robotniczym, a przede wszystkim sp�dzielczym, oraz jednym z zaoycieli Polskiej Partii Socjalistycznej. P�niej jego zwizki z socjalistami osaby. Na emigracji, przed wojn i w czasie wojny, przebywa czas jaki w Anglii, pracujc jako drukarz i interesujc si ruchem zwizk�w zawodowych. Popiera te stanowisko Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu. Nie znaczy to, by w sprawach programowych sympatyzowa mia z Narodow Demokracj. Przeciwnie, wr�ciwszy po wojnie do Polski zbliy si raczej do “Piasta" i przez jaki czas by ministrem spraw wewntrznych jako bezpartyjny fachowiec. T bezpartyjnosc czy ponadpartyjnosc chcia zachowa na urzdzie prezydenta pastwa.

Genera Sikorski take nie by w�wczas zwizany z adnym stronnictwem czy kierunkiem ideologicznym. Popularno zawdzicza przede wszystkim zasugom wojennym, kt�rych szczytem byo dowodzenie pit armi w dniach Bitwy Warszawskiej i jej ofensywa na p�nocnym froncie znad Wkry. Uchodzi za czowieka energicznego i za doskonaego administratora. Nie mona go byo uwaa za “czowieka Pisudskiego", choby z uwagi na spory z czas�w legionowych, lecz cieszy si jego poparciem, z czym si jako premier nie kry. By w kontakcie, lecz nie w przymierzu politycznym, ze stronnictwami centrum, a w dobrych stosunkach ze Stanisawem Thuguttem, przyw�dc “Wyzwolenia". Jego rzd traktowano jako tymczasowy, gdy by rzdem pozaparlamentarnym, powoanym w czasie kryzysu pastwowego. Mia w nim takich koleg�w, jak genera Sosnkowski w resorcie spraw wojskowych, Aleksander Skrzyski, minister spraw zagranicznych, minister pracy Ludwik Darowski czy Wacaw Makowski, znakomity znawca prawa publicznego.

Sikorski zakreli zadania nie tylko swego rzdu, lecz w og�le zadania, jakie

243

Polska musi jak najszybciej rozwiza, w swym expose w Sejmie 19 stycznia 1923 roku. Jako wytyczne pracy pastwowej i analiza pooenia pastwa pozostay dhe w mocy na kilka co najmniej lat. Sikorski pojawi si w Sejmie w mundurze,Tumaczc to chci podkrelenia swej cakowitej bezstronnoci. Na czele rzdu stoi dlatego, e - jak m�wi - nie ma komu odda wadzy, gdy w Sejmie nie ma wikszoci. Bdzie wic Sikorski wadz sprawowa, dop�ki tego rodzaju wikszo nie powstanie. I nie ma zamiaru zaniedba wanych spraw pastwowych dlatego tylko, e stoi na czele rzdu “politycznie tymczasowego". Przeciwnie - ma konkretny program dziaania, kt�ry bdzie wprowadza w ycie, opierajc si na “masach ludowych, kt�re okazay w cikiej dla pastwa godzinie gbokie poczucie odpowiedzialnoci wobec Ojczyzny, gdy nie day si sprowokowa czynnikom nieodpowiedzialnym do lepego odruchu".

Zacytowane sowa Sikorskiego przyjto le na prawicy, cho i wr�d niej znalaz Sikorski zwolennik�w. Byli nimi midzy innymi Korfanty i inni przyw�dcy Chrzecijaskiej Demokracji. I cho nie znajdzie to odbicia praktycznego w �wczesnym Sejmie, odezwie si echem w przyszoci. Wikszoci w Sejmie nie mona byo bowiem stworzy, przede wszystkim dlatego, e sojusz przedwyborczy utworzony przez Narodow Demokracj, Chrzecijask Demokracj i “Piasta" rozpad si na tle wybor�w prezydenckich, gdy “Piast" w obu wypadkach gosowa przeciwko kandydatom prawicy, Zamoyskiemu i Morawskiemu. Sojusz ten montowano ponownie i zmontowano go po przeszo p� roku, gdy ucichy wspomnienia wybor�w prezydenckich i mona byo uoy wsp�lny, kompromisowy program polityczny. Tymczasem jednak Sikorski opiera si musia na caym Sejmie. Szukajc poparcia nie odnosi si do powiza ideologicznych, lecz przedstawia argumenty cile praktycznych potrzeb pastwa. Poparcia Sejm mu nie odmawia.

Warto expose Sikorskiego polegaa na trafnym podsumowaniu nie cierpicych zwoki spraw pastwowych. Stawia je jako zrby swego programu. Dawa przy tym do zrozumienia, e problemy te s niezmienne. To znaczy, e obojtnie, jaki rzd powstanie, kady rzd, podobnie jak kady Sejm, bdzie musia z tymi wanie problemami si boryka.

Jednym z nich, bodaj najwaniejszym, byo stworzenie trwaej r�wnowagi midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz, r�wnowagi, kt�ra nie byaby zalena od koniunktury czy od chwilowych ukad�w i kompromis�w midzy partiami politycznymi. Oznaczao to innymi sowy potrzeb silnego rzdu, wyposaonego w odpowiedni autorytet i sprawny aparat administracyjny. Konieczna bya przeto reforma administracji pastwowej, a raczej nie reforma, lecz praca nad stworzeniem aparatu administracyjnego zdolnego do zarzdzania nowoczesnym pastwem. Powinien on by z jednej strony cakowicie uniezaleniony od partii politycznych i nie ulega w swej pracy adnym wpywom i naciskom. Z drugiej strony musi by kontrolowany w kadej czynnoci przez prawo, a og�lnie przez Sejm, gdy inaczej powstaje niebezpieczestwo, kt�re Sikorski tak okreli: “Zbyt czsto nie rozr�nia si u nas silnego rzdu od samowoli".

244

Uzdrowienie gospodarki jest oczywicie zadaniem najpilniejszym. Expose Sikorskiego m�wio tu jedynie o koniecznoci zapobieenia postpom inflacji i stabilizacji waluty. Planu gotowego nie mia, naleao go dopiero opracowa. P�ki go nie ma, stosowa bdzie jak najdalej posunit oszczdno, cho oszczdno nie jest sama w sobie lekarstwem, tylko rodkiem paliatywnym, zastpczym. Nie moe te by celem sama w sobie, gdy nie wolno w imi oszczdnoci zaniedba dw�ch podstawowych potrzeb pastwowych. Jedn z nich jest zapewnienie pastwu obronnoci. W warunkach geopolitycznych, w jakich znajduje si Polska, nie wolno oszczdza na wojsku. Nie wolno te w imi oszczdnoci hamowa czy powstrzymywa reform spoecznych. Nie wolno naruszy zasady omiogodzinnego dnia pracy i innych zdobyczy mas robotniczych, takich jak ubezpieczenia spoeczne czy ochrona pracy. Nie wolno oszczdza na pacach za prac, a rodki na pace trzeba znale w zwikszonej wydajnoci pracy. Nie wolno te oszczdza na owiacie i na jej upowszechnianiu.

Expose Sikorskiego, przyjte przychylnie przez lewic i centrum sejmowe, znalazo te nieomal entuzjastyczny oddwik w opinii publicznej. Zima 1923 roku przyniosa wic nie tylko uspokojenie nastroj�w, lecz te oznaki poprawy pooenia gospodarczego i politycznego Polski. Postpowaa te stabilizacja pooenia Polski na arenie midzynarodowej, czego jednym z przykad�w byo ostateczne uznanie granic Polski przez Rad Ambasador�w mocarstw zachodnich.

Rzd Sikorskiego, cho pozaparlamentarny, nie m�gby sprawowa wadzy bez zaufania Sejmu. Zaufania odmawiaa mu prawica ju od pierwszego gosowania nad jego expose, w kt�rym przeciwko Sikorskiemu wypowiedziaa si take mniejszo ydowska, ku duemu zreszt niezadowoleniu endecji. Znalaz natomiast oparcie na awach centrum i lewicy, a take wr�d pos�w ukraiskich i biaoruskich.

Wydawao si, e jest to stan idealny, kt�ry z czasem doprowadzi do staego sojuszu lewicy z centrum, zapewniajc tym samym rzdy trwae w oparciu o ten sam sojusz, jaki si zawiza przy wyborach prezydenta. Tego rodzaju nadzieje ywi Pisudski, cigle najwikszy w pastwie autorytet moralny. Dlatego te zapewne udziela poparcia Sikorskiemu, godzc si na sprawowanie mao byskotliwej, lecz wanej funkcji szefa sztabu generalnego. Nie nadziej, lecz pewno utrwalenia sojuszu centrowo-lewicowego mia Sikorski. Znajdujemy ironiczny lad tego w przem�wieniu jednego z pos�w: “Premier nabra od razu tyle oddechu, jakby mia sobie urzdzi rzdy przynajmniej na jedno pokolenie".

Stao si inaczej. Ju 28 maja rzd Sikorskiego musia ustpi na rzecz rzdu Wincentego Witosa. Bo oto wbrew oczekiwaniom i wbrew logice politycznej pojawia si na awach sejmowych koalicja nie centrowo-lewicowa, lecz “Piasta" z prawic. Pisma humorystyczne nazway j niezbyt pochlebnie “Chjeno-Piastem" od nazwy “Chrzecijaskiej Jednoci Narodowej", pod kt�r wsp�dziaali politycy endeccy z Chrzecijask Demokracj. Nazwa si przyja.

Powstaa wic upragniona wikszo sejmowa, a z ni moliwo powstania

245

rzdu opartego na wikszoci. Sojusz z prawic odrzuci Witos w obu wyborach prezydenckich. Zgodzi si na jednak w parlamencie. Zgodzi si pomimo oporu w szeregach wasnego stronnictwa, kt�rego cz pod wodz Jana Dbskiego -• cznie 11 pos�w - zaoya w�wczas radykalne Stronnictwo Chopskie, wsp�dziaajce z lewicowym “Wyzwoleniem". Wikszo sejmowa nowej koalicji zmalaa wtedy do 5 gos�w.

Jakie byy kulisy dziwacznego sojuszu?

Pytanie do dzi jest pasjonujce, a odpowiedzi nie da nigdy nawet Witos.

Rzd Witosa I

Gdy ku zdumieniu lewicy i przy ogromnych oporach we wasnym stronnictwie Wincenty Witos zdecydowa si na sojusz z prawic, kierowao nim pragnienie stabilizacji i zrozumienie potrzeby silnego rzdu. Dla wodza chop�w polskich, a tytu ten przyznaway mu nawet inne stronnictwa ludowe, nie bya to decyzja atwa. Zwaszcza e nie kry swego oburzenia na postpowanie niekt�rych przynajmniej przyw�dc�w prawicy w czasie tragicznych wypadk�w z grudnia poprzedniego roku i odm�wi sojuszu z nimi przy wyborach prezydenckich. Naturalnie j sze wydawao si jego zwizanie z lewic - to znaczy z pozostaymi stronnictwami ludowymi, z socjalistami i z blokiem mniejszoci narodowych. Udzieli przecie poparcia rzdowi Sikorskiego, zwalczanemu tylko przez prawic, kt�ry dy wyranie do stworzenia podstaw stabilizacji politycznej w oparciu wanie o porozumienie centrum sejmowego z lewic.

Czym wic powodowa si Witos w swej decyzji? Wyjanienia formalne znajdujemy oczywicie zar�wno w jego expose sejmowym, jak i w czasie bardzo burzliwego zjazdu “Piasta" bezporednio przed zawarciem porozumienia z endecj. W expose sejmowym powt�rzy Witos z nieznacznymi zmianami zaoenia programowe, kt�re w styczniu tego roku obszernie rozwin Sikorski. Bya wic mowa o potrzebie reformy budetowej i walutowej, kt�r zreszt mia dalej prowadzi dotychczasowy minister skarbu Wadysaw Grabski. Bya dalej mowa o pokojowej polityce zagranicznej, o walce z droyzn i inflacj, o usprawnieniu administracji pastwowej. Bya zapowied rozszerzenia zdobyczy wiata pracy - konkretnie: zapowied wniesienia ustaw zapewniajcych inspekcj pracy w zakadach przemysowych i regulujcych ubezpieczenia na wypadek bezrobocia. Byo te uroczyste odegnanie si od wszelkich pomys�w uszczuplania ju zdobytych praw robotniczych, o co nie bez racji posdzano prawic, obecnie z Witosem sprzymierzon.

Bya wreszcie mowa o reformie rolnej. Publicystyka uczynia z niej kamie wgielny koalicji zwanej “Chjeno-Piastem". Bya to w istocie sprawa o podstawowym znaczeniu. Reforma rolna nie zostaa dotychczas uchwalona w sensie wykonawczym. Parcelacja odbywaa si chaotycznie nawet tam, gdzie

246

przeprowadzano j za pomoc pastwowych urzd�w ziemskich. Obiektywnie rzecz biorc trudnoci byy ogromne. Niemniej ruszenie sprawy z miejsca byo absolutn koniecznoci i pastwow, i spoeczn, a zagadnienie reformy rolnej byo pierwszym punktem programu wszystkich stronnictw ludowych, a wic take “Piasta". Byo te z ich strony konkretnym zobowizaniem wyborczym.

Reform roln w postaci jak najbardziej radykalnej popieraa rzecz jasna lewica socjalistyczna. Witos jednak nie chcia, by staa si ona jednoczenie powodem wstrzs�w spoecznych i gospodarczych. Chcia, by odbywaa si sprawnie, nie przynoszc uszczerbku gospodarce narodowej. Zdawa sobie take spraw, e za mao jest w Polsce ziemi, by kady mieszkaniec wsi m�g sta si wacicielem takiej dziaki, kt�ra by mu zapewniaa utrzymanie, wygospodarowujc jednoczenie nadwyki potrzebne do wyywienia reszty spoeczestwa. Wiedzia, e wie jest przeludniona w potworny spos�b i e sama parcelacja przeludnienia nie zmniejszy i pooenia wsi nie poprawi. Widzia potrzeb rozadowania wsi take w inny spos�b, na co z kolei potrzeba byo prawidowego rozwoju przemysu. I tu, jako przedstawiciel myli zachowawczej, szuka porozumienia i koordynacji plan�w ze stronnictwami mieszczaskimi. To znaczy przede wszystkim z chadecj, zwaszcza e na jej czele sta czowiek uwaany powszechnie za znawc wielkiego przemysu - Wojciech Korfanty.

Nie bez wpywu te w szukaniu porozumienia z zachowawcz prawic byo przywizanie Witosa do katolicyzmu. “Piast" i sam Witos toczy nieraz boje z klerem i z hierarchi, czego przykadem chociaby jego stosunki, nieomal anegdotyczne, z biskupem tarnowskim Wag. Nie dotykay one jednak nigdy spraw zasadniczych - takich jak swoboda dziaalnoci Kocioa, sprawa szk� wyznaniowych czy w og�le wychowania religijnego. Te sprawy odstrczay go na wielu odcinkach od lewicy, wystpujcej przeciwko konkordatowi z Watykanem, przeciwko przymusowej nauce religii, a propagujcej laicyzacj ycia pastwowego i reform szkolnictwa w kierunku bezwyznaniowym. Te sprawy przybliay go do prawicy, chocia pamita trzeba, e nigdy, ani w yciu, ani w tym co m�wi i robi, nie godzi si Witos na koncepcje nacjonalistyczne oparte na nietolerancji, zar�wno narodowej, jak i religijnej.

Przede wszystkim jednak by Witos zwolennikiem adu i wrogiem frazeologii. Tym samym by wrogiem demagogii. Demagogii i frazeologii byo w Polsce duo, i to zar�wno na lewicy jak i na prawicy. Witos chcia j przykr�ci, wykazujc jednoczenie, e polityka wymaga rzeczowego, a nie teoretycznego podejcia do zagadnie kadego rzdu, a wic zar�wno pa-stwowo-ustrojowych, jak i gospodarczych. Chcia dla Polski warunk�w spokojnej pracy. Szuka ich w stworzeniu silnego rzdu o jak na j praktycznie j-szym programie dziaania. Dotychczas widzia konieczny dla stabilizacji element siy w osobie Pisudskiego. Nie nalea nigdy do jego entuzjast�w ani nie by bezporednim jego wsp�pracownikiem. W przeciwiestwie jednak do innych polityk�w ani si go nie ba, ani go nie zwalcza. Widzia w nim autorytet, zdolny skupi wok� siebie ludzi r�nych pogld�w i zmusi ich do

247

skoordynowanego dziaania. Std pom�g mu, zamiast z nim konkurowa o przyw�dztwo narodowe, w przeomowych miesicach roku 1920, gdy stan na czele rztiu naprawd koalicyjnego. Std got�w go by popiera jeszcze w roku 1922,- gdyby chcia zosta prezydentem. Lecz w roku 1923 - czego nie ukrywa w swoich pamitnikach - uzna Pisudskiego za si politycznie przegran, a jego wyczekujcy, a raczej po prostu niechtny stosunek do Sejmu jak najmocniej potpi. Wiedzia, e Pisudski, podobnie jak Sikorski w tym okresie, dy do rzd�w centrowo-lewicowych. A wic w przekonaniu Witosa niepewnych wskutek nadmiernego radykalizmu i zbyt uproszczonych ocen sytuacji gospodarczej i spoecznej kraju.

Postanowi wic Witos rzuci swe wielkie nazwisko na szal koalicji z prawic, w przekonaniu, e wanie jego umiarkowane stronnictwo chopskie potrafi z jednej strony utrzyma w szachu tendencje skrajnie nacjonalistyczne, a z drugiej zmusi nowych sprzymierzec�w do rzetelnej pracy z dnia na dzie.

Na czyme miaa ona polega? Powr�my raz jeszcze do expose Witosa z 28 maja. Byo w gruncie rzeczy powt�rzeniem doskonaego expose Sikor-skiego, z dodatkiem reformy rolnej. Witos chcia program Sikorskiego wykonywa dalej. Stwierdza, e dlatego staje na czele rzdu koalicyjnego (i tym samym zmusza rzd Sikorskiego do odejcia), e w ten spos�b “urzeczywistnia demokratyczn zasad parlamentaryzmu", gdy “zostanie usunita ujemna cecha rzd�w pozaparlamentarnych, za kt�re nikt nie ponosi wyranej odpowiedzialnoci.

Rzd Sikorskiego formalnie upad z powodu nieuchwalenia przez Sejm funduszy dyspozycyjnych dla ministerstwa spraw zagranicznych, co byo zwykym pretekstem, o czym doskonale wszyscy wiedzieli. Zjawisko pozornie paradoksalne. Powstawa rzd parlamentarny, kt�ry chcia wykonywa program poprzedniego rzdu pozaparlamentarnego. Z tym jednak, e za programem niczym si w istocie od poprzedniego nie r�nicym gosowaa teraz obok “Piasta" ta sama prawica, kt�ra dotychczas gosowaa przeciwko programowi. Natomiast lewica, popierajca dotychczas Sikorskiego, zacza gosowa przeciwko programowi dlatego, e reprezentowa go teraz Witos sprzymierzony z endekami.

Obraz byby jednak niepeny, gdybymy si ograniczyli do tego paradoksu. Nie uwzgldniaby bowiem ogromnego adunku uczuciowego, jaki wytworzy si w umysach mas robotniczych i chopskich na dwik s�w “pakt w Lanckoronie".

Lanckorona bya majtkiem ziemskim senatora Hammerlinga, ziemianina ydowskiego pochodzenia, bdcego czonkiem “Piasta". Nie bya to posta wietlana, cho na pewno bardzo obrotna. Stawiano mu r�ne zarzuty natury moralnej i politycznej, kt�re znalazy p�niej epilog przed sdem marszakowskim. Ot� w teje Lanckoronie podpisano 15 maja 1923 roku ukad midzy przedstawicielami “Piasta" i stronnictw prawicowych, na mocy kt�rego ustalono obszar 400 tysicy morg�w ziemi rocznie jako minimum przeznaczone do parcelacji. Czyli 200 tysicy hektar�w. Nie byo to duo, ruszao jednak reform roln z martwego punktu. Ale gdy Witos uznawa to

248

za osignicie pozytywne, opinia mas robotniczych i chopskich uznaa pakt w Lanckoronie za zdrad interes�w ludu, za sojusz Witosa z ziemiastwem lub, jak kto woli, z obszarnikami.

Stworzyo to fatalny klimat polityczny dla rzd�w “Chjeno-Piasta". Lecz nie on by przyczyn ich cakowitego niepowodzenia, tylko rozbrajajcy brak zrozumienia zagadnie gospodarczych zar�wno w szeregach opozycji, jak i w rzdzie. Wyszo to na jaw ju po kilku tygodniach.

Miaa wic Polska rzd oparty na jasno okrelonej wikszoci w parlamencie, w charakterze swym prawicowy lub zachowawczy. Jego premier by ulubionym tematem dowcip�w i satyry politycznej, kt�ra zachystujc si duchem cakowitej swobody wicia prawdziwe triumfy jako wsp�tw�rca opinii publicznej, a zarazem jako wartociowa odtrutka na szarzyzn codziennego borykania si z coraz ciszymi warunkami ycia. Nadzieje poprawy sytuacji gospodarczej wizano z osob Wojciecha Korfantego. By ministrem bez teki, co rozumiano jako pozostawienie mu swobody dziaania w dziedzinie handlu zagranicznego i stosunk�w gospodarczych z midzynarodowym rynkiem towarowym i kredytowym.

Docinki i dowcipy powstajce wok� osoby Witosa byy cite, lecz nie byy zoliwe. Przeciwnie, uwypuklanie jego sposobu m�wienia, jego stroju - to znaczy but�w z cholewami i kategorycznej odmowy wkadania krawata - czyo si ze swoistym podziwem i przekonaniem, e reprezentuje swoj osob rzecz Polsce jak najbardziej potrzebn, czyli zdrowy rozsdek - “rozsdek chopski". Dowodem jego zdrowego rozsdku bya zapowied dalszego wykonywania planu reform zapocztkowanego przez ustpujcego premiera Wadysawa Sikorskiego, przede wszystkim na odcinku gospodarczym.

Tw�rc tego planu i jego wykonawc by minister skarbu Wadysaw Grabski. Jako fachowiec pozostawa w rzdzie Witosa. Nazwisko Grabskiego czymy przede wszystkim z reform walutow, kt�r przeprowadzi p�niej, bo w latach 1924 i 1925. W roku 1923 przeprowadzi chcia pierwsz faz swego planu, polegajc na osigniciu r�wnowagi budetu pastwowego i powstrzymaniu inflacji czcej si ze wzrostem droyzny.

W chwili powstawania rzdu “Chjeno-Piasta" Grabski zdoa ju osign bardzo wiele. Znowelizowa ustaw o zwalczaniu lichwy, przeprowadzi czciow rewaloryzacj podatk�w, opar mark polsk o wskanik cen hurtowych. Udao mu si zatrzyma spadek marki na rynkach walutowych. Nastpnym krokiem ku naprawie miao by wprowadzenie podatku majtkowego obliczanego wedug rzeczywistej zdolnoci patniczej przedsibiorstw i os�b prywatnych z zastosowaniem penej progresji oraz przeprowadzenie ustawy o stopniowym przesuniciu miernika walutowego z cen hurtowych na pokrycie w zocie. Jako warunek swego udziau w rzdzie Grabski postawi dochowanie tych wanie obietnic.

Marka polska bya walut o dziwnej strukturze. Jako kontynuacja marki

249

okupacyjnej w Kr�lestwie opieraa si pierwotnie na wtpliwej wartoci portfelu welplowym, bdcym w posiadaniu instytucji emisyjnej zwanej Polsk Krajowa, Kas Poyczkow. W miar wzrastania wydatk�w pastwowych, a take wskutek rewaloryzacji innych rodk�w obiegowych, jakie niepodlega Polska odziedziczya na swym terytorium podstaw wartoci marki przestay by konkretne aktywa, gdy ich stosunek do iloci pienidza w obiegu nie wyraa si ju w procentach, lecz w promilach. Na czym wic opieraa si warto pienidza obiegowego? W teorii na caym majtku narodowym - na wartoci ziemi, nieruchomoci, rodk�w produkcji, bogactw naturalnych - oraz na wartoci produkcji. W warunkach cakowitej dewastacji kraju te podstawy wartoci pienidza pozostaway teori, tym odleglejsz od praktyki, e g�wnym partnerem handlu zagranicznego byy Niemcy. Z nimi bowiem byy zwizane gospodarczo jedyne niezniszczone dzielnice kraju, przede wszystkim za huty i kopalnie G�rnego lska. Lecz Niemcy byy partnerem politycznie wrogim i wydobywajcym si z najwikszym trudem z wasnego chaosu gospodarczego. Katastrofa finansowa w bogatym kraju przemysowym bywa zwykle boleniejsza ni w kraju rolniczym. Tak te byo w Niemczech. Natomiast inflacja marki niemieckiej, cho sigajca cyfr astronomicznych, bya atwiejsza do opanowania, gdy bya zjawiskiem koniunkturalnym. W Polsce natomiast jej skutkom nie mona byo zapobiec inaczej ni kosztem ogromnych i solidarnych powice caego spoeczestwa.

Dotychczasowe pr�by reform skarbowych szy w kierunku stabilizacji budetu pastwowego w drodze uzdrowienia systemu podatkowego, poyczek wewntrznych i tak zwanych “oszczdnoci". Ogromn rol przypisywano jednorazowemu podatkowi majtkowemu. Uwaano go za sprawiedliwy, gdy godzi przede wszystkim w interesy klas posiadajcych. Lecz czy sprawiedliwy czy nie, zagraa przemysowi i uprzemysowionemu rolnictwu uszczupleniem realnych moliwoci kapitalizacyjnych, bez kt�rych trudno byo myle o inwestycjach. Grabski rozumia to ryzyko, lecz przewidywa odrobienie zych skutk�w z chwil, gdy wysanowana waluta i zdrowy system emisyjny pozwol na uruchomienie prawidowo dziaajcych rodk�w kredytowych. Zreszt podatek majtkowy mia pokry tylko w 40% niedob�r budetowy. W rzeczywistoci wpywy z tego podatku nie pokryy nawet niedoboru miesicznego. Przyczyn byo wiele. Ociganie si koalicji centrowo-prawico-wej z uchwaleniem odpowiednio skutecznej procedury waloryzacyjnej i egzekucyjnej byo jedn z nich.

Pozycja Grabskiego bya trudna. Uwaano go - susznie - za jedynego specjalist zdolnego obmyli plan dziaania i plan ten przeprowadzi. I oto pomimo obiektywnych trudnoci. Lecz trudnoci nie ograniczay si do obiektywnych tylko. W Sejmie, podobnie jak w caym spoeczestwie, mao byo ludzi umiejcych myle kategoriami ekonomicznymi. Nie inaczej byo wr�d koleg�w Grabskiego w rzdzie Witosa.

Jedynym ratunkiem bya radykalna reforma walutowa. Sowa “jedyny ratunek" nie s zwrotem retorycznym. Bo na jesieni 1923 roku kryzys inflacyjny zacz powodowa reakcje spoeczne i polityczne zagraajce adowi

250

publicznemu i sprawnemu dziaaniu organizacji pastwowej. Potrzeba byo decyzji szybkich i radykalnych. Lecz decyzji takich nie podejmowano.

I oto ju po miesicu, l lipca, Grabski poda si do dymisji. Przyczyn swej decyzji najlepiej sam tumaczy. Oto co m�wi: “W onie wikszoci rzdowej nastpio zaamanie w popieraniu wykonania mego programu. Na decyzj natychmiastowego wprowadzenia podatku majtkowego, kt�ry spadby natychmiast penym ciarem na tak zwane klasy posiadajce, rzd si nie zdoby". M�wic inaczej, stronnictwa koalicji rzdowej i ich przedstawiciele zasiadajcy w rzdzie bronili interes�w tych grup spoecznych, kt�re reprezentowali. A wic, z r�nym nasileniem i w r�ny spos�b, interes�w prywatnego przemysu, wasnoci obszarniczej, wolnych zawod�w i warstwy urzdniczej, a od strony “Piasta" interes�w redniej wasnoci chopskiej.

Ustpienie Grabskiego oznaczao zaamanie si planu racjonalnej i dostatecznie radykalnej reformy gospodarczej, i tak zostao w spoeczestwie zrozumiane. Zwaszcza e na miejsce placu Grabskiego nie zaproponowano adnej logicznej i wytrzymujcej pr�b ycia alternatywy. Resort skarbu - czyli, operujc dzisiejszymi pojciami, caoksztat spraw gospodarczych - objli po Grabskim kolejno Hubert Linde i Wadysaw Kucharski. Obydwaj pr�bowali ratowa sytuacj z dnia na dzie, midzy innymi w drodze obcinania, a raczej, wobec postpujcej inflacji, hamowania wzrostu zarobk�w oraz stara o poyczki zagraniczne. Kucharski sprowadzi nawet z Anglii komisj ekspert�w, zwan od nazwiska jej szefa komisj Younga. Obiecywaa ona wystaranie si o kredyty w londyskiej City pod warunkiem dokonania szeregu reform o wiele drastyczniej szych ni przewidywa plan Grabskiego. Zanim jednak komisja Younga zdoaa w peni zapozna si z sytuacj, rzd “Chjeno-Piasta" utraci wikszo sejmow.

Przyczyn bezporedni by nowy rozam w onie “Piasta" na tle reformy rolnej. Na czele ministerstwa reform rolnych sta piastowiec Stanisaw Osiecki. Zaprotestowa on gwatownie przeciwko odwlekaniu wniesienia ustawy parcelacyjnej przez przedstawicieli Narodowej Demokracji. Wreszcie pod koniec listopada ustaw wniesiono pod obrady Sejmu. W dyskusji nad poprawkami zostaa ona osabiona i rozwodniona w spos�b, kt�ry w oczach opozycji lewicowej zakrawa na karykatur reformy rolnej. Na przykad terminy wykonawcze rozoy chciano na lat 10, przeprowadzenie parcelacji zawierzy sp�kom parcelacyjnym zamiast przeprowadza j przy pomocy urzd�w pastwowych. Co waniejsze, chciano uzaleni parcelacj d�br kocielnych od kadorazowej zgody Watykanu, a maksimum obszaru nie podlegajcego parcelacji z przewidzianych pierwotnie 160 do 400 hektar�w podnie do prowokacyjnej nieomal wysokoci 1.120 hektar�w. Kilkunastu pos�w z “Piasta" zaprotestowao przeciwko temu i utworzyo naprz�d wasny klub sejmowy, a potem poczyo si z innym stronnictwem chopskim, w charakterze swoim bardziej radykalnym, jakim byo Polskie Stronnictwo Ludowe-Lewica. Posowie-rozamowcy motywowali swoj decyzj owiadczeniem, e “przy obecnej wikszoci rzdowej korzystaj przewanie klasy posiadajce, a ludno zepchnita zostaa od ostatniej ndzy". Dajc nawet pewn poprawk na element demagogii zawarty w tym owiadczeniu,

251

charakteryzowao ono, jeli nie zamierzenia, to dotychczasowe rezultaty dziaalnoci gospodarczej “Chjeno-Piasta". Gdy za zastpimy sowo “ndza" agodniejszym okreleniem “fatalne pooenie materialne" lub innym, “obawa przed ndz", bdziemy mieli uzasadnienie gospodarcze fali strajk�w, jaka ogarna kraj jesieni 1923 roku.

Rzdy “Chjeno-Piasta" skoczyy si wic po szeciu miesicach klsk. W rzeczywistoci jednak zostay skazane na niepowodzenie ju z chwil ustpienia Grabskiego. W grudniu 1923 roku przestano m�wi o “chopskim rozsdku" Wincentego Witosa. Na lewicy m�wiono teraz, e si sprzeda panom. Chopi m�wili, e go panowie wywiedli w pole. Oba zarzuty byy niesuszne. Istota klski “Chjeno-Piasta" leaa w zastarzaym braku dowiadczenia gospodarczego polityk�w polskich, a zapewne take caego spoeczestwa. Skutki rzecz jasna nie ograniczyy si do gospodarczych. Ilustracj pogarszania si sytuacji bytowej ludnoci, jaka nastpia midzy czerwcem a grudniem 1923 roku, s wskaniki inflacyjne. W maju za dolara pacono 52 tysice marek polskich, w lipcu - po ustpieniu Grabskiego - 140 tysicy, w padzierniku milion, w pocztku listopada 2 miliony, a w kocu listopada 5 milion�w. Rozpaczliwe pr�by ratowania sytuacji podejmowane z ogromn energi i nieomal we wasnym imieniu przez Korfantego, usiujcego hamowa inflacj w drodze wystawiania przez przemys dugoterminowych weksli, nie na wiele si zday, osabiajc tylko i tak nisk zdolno inwestycyjn w przemyle.

Nie byo pociech ani na szczeblu pastwowym, ani w przekonaniu przecitnego obywatela, e pooenie gospodarcze Niemiec pogarszao si w jeszcze wy raniej szym stopniu i e mark niemieck obliczano nie na miliony, lecz na miliardy. Inflacja w Niemczech miaa oczywicie znaczny wpyw na postpy inflacji w Polsce. W przeciwiestwie do Niemiec pooenie gospodarcze ssiada wschodniego, Zwizku Sowieckiego, gdzie panowaa cakowita anarchia i bezprzykadna ndza, nie znajdowao adnego odbicia w Polsce, po prostu dlatego, e stosunki gospodarcze midzy obydwoma krajami nie istniay. Natomiast nie bez znaczenia w pitrzeniu trudnoci wewntrznych w Polsce bya koordynacja polityki obydwu ssiad�w wanie na odcinku ich stosunk�w z Polsk. Byy to skutki - niewyrane jeszcze, a przynajmniej nie docenianie przez opini w Polsce - umowy w Rapallo. Ze strony sowieckiej objawiay si w postaci niewykonywania postanowie Traktatu Ryskiego, jak na przykad odmowy wypacenia Polsce nalenej jej sumy rozliczeniowej 30 milion�w carskich rubli w zocie. Doczao si do tego przeladowanie ludnoci polskiej, a raczej jej likwidacja na Biaorusi i na Ukrainie, w tym aresztowanie przeszo 800 ksiy polskich z arcybiskupem mohylowskim Cieplakiem na czele. Najwaniejsza wszake bya wzmoona akcja dywersyjna na terytorium Polski. Moskwa prowadzia j po czci w oparciu o Komunistyczn Parti Polski, po czci poza ni, tworzc specjalne centrale dywersyjne, midzy innymi na terytorium Czechosowacji. Zbrojne wyprawy przez granic, podejmowane przez bandy nieraz kilkuset ludzi miay charakter niekiedy bandycki, niekiedy polityczny. Punktem szczytowym dywersji moskiewskiej bya tak zwana afera Bagiskiego

252

i Wieczorkiewicza, dw�ch sabotayst�w dokonujcych zamach�w bombowych, midzy innymi na magazyny amunicji w cytadeli warszawskiej.

Wzmoenie agitacji komunistycznej szo rzecz jasna r�wnolegle z uzasadnionym protestem spoeczestwa, przede wszystkim za robotnik�w przemysowych i rolnych, przeciwko polityce rzdu, kt�r obwiniano o pogarszajc si z dnia na dzie sytuacj gospodarcz kraju. Oczywicie przyw�dztwo nie naleao do komunist�w, a ich sabo liczebna i nie-popularno kazaa im trzyma si raczej w cieniu akcji strajkowej. Do walki w obronie praw wiata pracy wystpiy przede wszystkim Polska Partia Socjalistyczna i “Wyzwolenie", przy czym nie obyo si bez wydarze tragicznych w swym przebiegu. Wr�d nich najmocniej w pamici i w historii zapisay si wypadki krakowskie w dniu 6 listopada 1923 roku.

III

Wstrzsy spoeczne jesieni 1923 roku tym si r�niy od dotychczasowych, e poczyy w sobie element walki o interesy gospodarcze wiata pracy z elementem walki politycznej przeciwko zachowawczej koncepcji rzdzenia pastwem w oparciu o sojusz prawicy z konserwatywnym stronnictwem chopskim, jakim by “Piast". Istotn przyczyn narastania braku zaufania do rzdu nie bya przy tym tylko reforma rolna, lecz take, jeli nie przede wszystkim, metoda p�rodk�w, jak rzd stosowa w walce z rosnc droyzn i inflacj. Metoda ta wywoywaa zdecydowany op�r klasy robotniczej, a lewica przenosia walk polityczn z aw parlamentu, jak to si w�wczas m�wio, “na ulic", idc zreszt za przykadem innych kraj�w demokratycznych. Nacisk strajkowy nie mia zastpi walki legalnej, walki parlamentarnej, lecz mia j podeprze, mia jej dopom�c. rodek ten stosowano w Polsce po raz pierwszy.

W �wczesnym sowniku politycznym - take w Polsce - szafowano jednak wyraeniami, kt�re z perspektywy - gdyby je bra dosownie - wypaczy by mogy prawdziwy obraz �wczesnych wydarze. Sowami takimi by rzeczownik “rewolucja" i przymiotnik “rewolucyjny". I wtedy zreszt sowa te inne miay znaczenie w ustach agitator�w komunistycznych, a inne w ustach pos�w sejmowych z Polskiej Partii Socjalistycznej czy “Wyzwolenia". Okrelenie “rewolucyjny" w sowniku socjalist�w polskich oznaczao po prostu radykalne zmiany polityczne i spoeczne. A take radykalne metody dziaania. Nie oznaczao natomiast zamiaru obalenia ustroju demokracji parlamentarnej, a tym bardziej osabienia czy likwidacji niepodlegoci pastwa polskiego, co leao stale w programie i w zadaniach Komunistycznej Partii Polski, i to pomimo zmian programowych uchwalonych na drugim zjedzie Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, kt�ry odby si w kocu wrzenia 1923 roku, nie na terenie Polski zreszt, lecz w Waszewie pod Moskw. Na zjedzie tym zanalizowano przyczyny zupenego braku popularnoci komunist�w wr�d robotnik�w polskich i wycignito odpowiednie wnioski. Odtd miano zaprzesta zwalczania zasady niepodlegoci

253

pastwa polskiego do czasu, a nie dokona si w nim rewolucja, kt�ra zapewni warunki przestpienia do Zwizku Sowieckiego. W zwizku z tym nie naley bojkotowawybor�w do Sejmu, lecz dy naley do tworzenia sojusz�w z innymi partiami lewicowymi, jak PPS czy “Wyzwolenie", by wprowadzi rzdy rad w zakadach pracy przy pomocy zbrojnego zrywu robotnik�w. Nie naley te powtarza innego bdu z roku 1919, kt�ry pozbawi komunist�w poparcia mas chopskich. Mianowicie nie naley sprzeciwia si reformie rolnej jako przeszkodzie na drodze do kolektywizacji rolnictwa. Przeciwnie - naley gosi haso “ziemia dla chop�w" i zachca ich do rewolucyjnego, czyli zbrojnego przeprowadzenia reformy.

Tyle nakazay komunistom polskim wadze moskiewskie w nadziei, e doprowadz do sojuszu z innymi stronnictwami lewicowymi w Polsce. Nie zgodzia si natomiast Moskwa na zasad integralnoci pastwa polskiego. Przeciwnie - na obszarach o wikszoci ukraiskiej dziaa miaa odrbna partia komunistyczna Zachodniej Ukrainy, luno tylko powizana z Polsk. Podobnie na polskich obszarach Biaorusi. Lecz wszystkie trzy dy miay do oderwania wschodnich obszar�w Rzeczypospolitej w celu poczenia ich z “niepodlegymi", jak je nazwano, republikami Zwizku Sowieckiego - ukraisk i biaorusk. Take od strony zachodniej komunici polscy mieli zachca proletariat polski do oderwania od Polski G�rnego lska i Pomorza. Jedynym ustpstwem w tym planie wsp�dziaania z bratnimi komunistami niemieckimi byo pominicie Poznaskiego, co komunici polscy uznali za istotn zmian w por�wnaniu z instrukcjami, jakie im dawano w roku 1920.

Nie by to rzecz jasna program, kt�ry m�g by skoni do taktycznego nawet przymierza z komunistami PPS czy “Wyzwolenie". Co ciekawsze, a w pewnej mierze nawet zabawne, drugi zjazd KPRP przewidywa r�wnie sojusz z “elementami peowiackimi", to znaczy z wiernymi stronnikami Marszaka Pisudskiego, i to zwaszcza w wojsku. Chciano zapewne w ten spos�b wczy si w nurt przekona lewicy polskiej, kt�ra po usuniciu si Pisudskiego z ycia pastwowego wizaa z jego osob nadzieje na skuteczne przeciwstawienie si rzdom prawicowym. Przyczyn bya nie tylko jego ogromna popularno w masach robotniczych i chopskich, lecz take mocno w�wczas przez Pisudskiego akcentowany negatywny stosunek do “Chjeno--Piasta", a przede wszystkim do endecji.

Pisudski zrezygnowa ze stanowiska szefa sztabu generalnego natychmiast po utworzeniu rzdu Witosa. Ustpi te z przewodnictwa w cisej Radzie Wojennej. Decyzj sw uzasadni w spos�b nad wyraz gwatowny w mowie, jak wygosi na bankiecie poegnalnym 3 lipca. Uy w�wczas wyraenia, e odmawia wszelkiej wsp�pracy z ludmi, kt�rych uwaa za moralnych sprawc�w zamordowania Narutowicza. Usunwszy si do Sulej�wka na “dobrowolne wygnanie", jak to czsto w�wczas okrelano, zachowywa milczenie take w czasie wydarze z jesieni 1923 roku. Nie by wic w adnym wypadku “wodzem lewicy", co zreszt wyranie podkrelali niekt�rzy dziaacze PPS - midzy innymi Feliks Perl, gdy m�wi, e Pisudski ani nie jest “naszym czowiekiem", ani nie jest PPS potrzebny jako “lewicowy Mus-solini". Zbyt jednak pochopnie prawica wicia triumfy, dopatrujc si

254

w milczeniu Pilsudskiego jego ostatecznej rezygnacji z dziaalnoci politycznej. Niewtpliwie te obserwacja wydarze z roku 1923 wywara wpyw na jego pogldy i przysze postpowanie.

Wydarzenia jesienne zaczy si od akcji strajkowych nieduego pocztkowo zasigu. Na G�rnym lsku wybuch strajk g�rnik�w i hutnik�w. Prowadzi go “Komitet Dwudziestu Jeden", tak nazwany od liczby delegat�w zakadowych. Na jego czele stan J�zef Wieczorek. By on komunist z partii g�rnolskiej. By to jedyny wypadek wsp�dziaania komunist�w z delegatami z PPS i Narodowej Partii Robotniczej. Wypadek zupenie odosobniony, gdy komunici zostali jawnie i oficjalnie usunici z wadz wszystkich zwizk�w zawodowych dziaajcych w Polsce, a PPS odcia si od wszelkich z nimi kontakt�w.

Wr�d zwizk�w zawodowych, kt�re miay pokan liczb czonk�w (przekraczajc milion sto tysicy) najsilniejsze byo Zjednoczenie Zawodowe Polskie, skupiajce prawie 55�,, zwizkowc�w. Prowadzia je Narodowa Partia Robotnicza, odegnujca si od marksizmu i koncepcji walki klasowej. Walczya jednak twardo i skutecznie o interesy robotnicze, popierajc ruch strajkowy i odmawiajc poparcia rzdowi w Sejmie. Mniejsze byo Chrzecijaskie Zjednoczenie Zawodowe, zwizane z chadecj, o wpywach ograniczonych do lska i robotnik�w rolnych w Poznaskiem i na Pomorzu. Nieco ponad jedna trzecia og�u robotnik�w skupiaa si w socjalistycznych zwizkach zawodowych, prowadzonych przez KCZZ, czyli Komisj Centraln Zwizk�w Zawodowych. Na jej czele stali tacy dziaacze PPS, jak Nie-dziakowski, Pr�chnik, Zygmunt Zaremba, Feliks Perl, Jan Kwapiski, doktor Marek.

KCZZ w cisym porozumieniu z wadzami PPS obja te waciwe kierownictwo akcji strajkowej, rozszerzajc jej cele ze cile gospodarczych czy bytowych na polityczne, to jest chcc przy jej pomocy doprowadzi do upadku rzd�w prawicowych.

Postawa rzdu wobec wzrastajcego wzburzenia robotniczego dopomagaa w istocie tego rodzaju rozszerzeniu cel�w strajkowych. Postulaty materialne wysuwane przez KCZZ i komitety strajkowe nie byy wyg�rowane. dano przede wszystkim zastosowania automatycznej skali pac, kt�ra by powikszaa zarobki r�wnolegle do postp�w inflacji. Obok tego wystpowano przeciwko wszelkim zakusom dokonywania oszczdnoci kosztem op�niania podwyek i zwalniania czci pracownik�w (chodzio tu g�wnie o pracownik�w administracji pastwowej i przedsibiorstw) i dano bardziej energicznego przeciwdziaania lichwie ywnociowej i ostrzejszej kontroli czynsz�w. Protestowano te przeciwko wszelkim pr�bom ograniczenia czy zawieszenia ustaw o omiogodzinnym dniu pracy. I wreszcie w ramach postulat�w og�lnych dano szybkiej reformy podatk�w i skarbowoci.

Spotykaa te dania twarda odpowied, e “jest le i moe by jeszcze gorzej", a take zarzdzenia w rodzaju mobilizacji kolejarzy na zasadach wojskowych z chwil gdy ogosili strajk, zapowied sd�w doranych w razie eksces�w oraz zakaz zgromadze publicznych wszelkiego rodzaju.

To zwaszcza zarzdzenie doprowadzio do wybuchu, tym bardziej uza-

255

sadnionego, e byo sprzeczne z konstytucj. W pierwszych dniach listopada strajk obj Zagbie Dbrowskie, warszawski wze kolejowy, przemys w�kienniczy w odzi, zagbie naftowe w Borysawiu i szereg zakad�w cikiego przemysu. Kolejarze w caym kraju odmawiali wykonania rozkaz�w mobilizacyjnych. PPS i KCZZ odwoay strajk generalny na dzie 5 listopada z p�niejszymi o dwa dni terminami dla Borysawia i odzi.

6 listopada policja w Krakowie zacza rozgania robotnik�w na Rynku. Wojewoda Gaecki wezwa te wojsko, na co dow�dca Okrgu Korpusu, genera Czikiel, wyrazi zgod. Kompanie 16 puku piechoty ustawione z broni w kozy na Rynku i na ulicy Dunajewskiego nie zdradzay chci wystpienia przeciwko robotnikom. Strzelanina rozpocza si nagle. Strzelaa policja, cho dochodzenia nie ustaliy nigdy, czy t,o ona rozpocza ogie, kiedy demonstranci zignorowali wezwania do rozejcia, czy te pierwsze strzay pady z tumu, co wiadczy by mogo o obecnoci prowokator�w komunistycznych. Tum robotniczy zareagowa natychmiast. Kompanie piechoty rozbrojono. Robotnicy uzbroili si w zdobyt bro rczn i karabiny maszynowe, witajc ogniem szar 8 puku uan�w, kt�r wbrew rozsdkowi zarzdzi Czikiel na wskich uliczkach staromiejskich. Wywizaa si regularna bitwa, w kt�rej robotnicy pozostali panami pooenia. Straty byy due. Nie ustalono nigdy liczby rannych robotnik�w, lecz polego ich osiemnastu. Rannych byo 38 policjant�w oraz 100 uan�w. 11 uan�w polego wraz z trzema oficerami.

Miejscowe wadze na rozkaz rzdu zawary rozejm z przedstawicielami robotnik�w przy interwencji pos�w socjalistycznych. Wojsko z miasta wycofano, porzdek w miecie przywr�cia milicja robotnicza. Lecz byo to tylko zawieszenie broni. Robotnicy w Krakowie czekali na ulicach na dalszy rozw�j wydarze. Pytanie, czy rewolta zamieni si w rewolucj, zaleao od wyniku rozm�w, jakie rzd Witosa rozpocz z przedstawicielami PPS w Warszawie.

Wiadomo o krwawym starciu robotnik�w krakowskich z policj i z wojskiem wprowadzia opini polsk w stan graniczcy z osupieniem. Przeraaa liczba ofiar. Dotychczas tego rodzaju strat nie bywao, cho ofiary krwawe nie naleay do rzadkoci przy rozruchach towarzyszcych strajkom. Byy to jednak ofiary raczej przypadkowe, o kt�rych atwiej byo zapomnie, gdy czsto zabity w bezadnej strzelaninie by albo pozostajcym na obcym odzie prowokatorem albo - z przeciwnego kraca - konfidentem policyjnym. Za wyjtek od tej reguy uzna by mona 7 zabitych w rozruchach poznaskich w roku 1920, lecz te miay szczeg�lny charakter, gdy byy dywersj przeciwko wysikowi w wojnie z Rosj, zorganizowan nie bez udziau komunist�w niemieckich.

Inna zupenie bya sytuacja w listopadzie 1923 roku. Robotnicy krakowscy nie byli na niczyich usugach, wystpowali we wasnym imieniu bd

256

w imieniu caego polskiego wiata pracy w walce o popraw warunk�w bytowych przeciwko rzdowi, do kt�rego nie mieli zaufania. Wyszli na ulice w ramach oficjalnie ogoszonego strajku generalnego, udzielajc poparcia politycznego Polskiej Partii Socjalistycznej, kt�ra strajk obwoaa i obja nad nim kierownictwo. Dziaali wic w zgodzie z prawem i w spos�b zupenie legalny, a do chwili oczywicie, gdy doszo do uycia broni i do regularnej nieomal bitwy z wojskiem.

Z t chwil te wystpienie strajkowe zamienio si w rewolt przeciwko wadzom. Lecz nie w rewolucj przeciwko ustrojowi pastwowemu, gdy takiego zamierzenia nie miaa ani opozycja lewicowa w Sejmie, ani robotnicy sami, wr�d kt�rych wywrotowe hasa KPRP nie znajdyway adnego echa, a nieliczni agitatorzy komunistyczni adnego posuchu. Nie ulega jednak wtpliwoci, e gdyby PPS chciaa wieczorem 6 listopada 1923 roku nada dalszemu biegowi wypadk�w charakter zbrojnego przewrotu, mogaby to osign po prostu odmawiajc rozm�w z rzdem Witosa i nie odwoujc strajku generalnego.

Grozioby to wojn domow, czego ani PPS, ani popierajce j moralnie inne stronnictwa lewicowe z “Wyzwoleniem" na czele nie pragny. Przeciwnie - widziay jej perspektyw jako najgorsz ze wszystkich moliwoci. PPS zrobia te wszystko, by do rewolucji i wojny domowej nie dopuci. Klucz do rozwizania pooenia znalaz si nagle w rku wanie przyw�dc�w PPS. Do rozm�w z nimi nakoni bowiem Witosa Marszaek Sejmu Rataj. I to do rozm�w natychmiastowych i bez adnych wstpnych warunk�w. Zasug Witosa, a dzieli j z Korfantym, byo odwane podjcie tych rozm�w, wbrew stanowisku ministra spraw wewntrznych, piastowca Kiernika, i wbrew stanowisku Zwizku Ludowo-Narodowego, kt�ry chcia po prostu “stumienia buntu" przy uyciu wszystkich dostpnych rodk�w. Czyli przy uyciu siy.

“Chopski rozsdek" Witosa, kt�ry by mu zym przewodnikiem przez cay czas trwania koalicji “Chjeno-Piasta", tym razem wzi g�r. Argument formalno-biurokratyczny, e robotnicy krakowscy gromadzc si na Rynku i na ulicy Dunajewskiego pogwacili zarzdzenie rzdowe o zakazie zebra publicznych Witos zby wzruszeniem ramion i zasiad do bardzo kr�tkiej narady z przedstawicielami PPS Moraczewskim, Barlickim, Niedziakowskim i Kwapiskim w obecnoci Rataja i Korfantego. Kiernika i ministra spraw wojskowych, generaa Szeptyckiego, zawiadomiono po prostu o wyniku narady i kazano im si do niego zastosowa.

Rzd odwoywa zarzdzenia o mobilizacji kolejarzy, o sdach doranych i o zakazie zebra. Zobowizywa si do jak najszybszego rozpatrzenia wszystkich postulat�w gospodarczych robotnik�w i innych pracownik�w. A wic do wprowadzenia systemu automatycznej zwyki pac w miar postpu inflacji, do poszanowania omiogodzinnego dnia pracy i wszystkich ustaw ubezpieczeniowych oraz do wstrzymania zapowiedzianej redukcji na kolejach i na poczcie. Ponadto zobowizywa si do zajcia si rodzinami zabitych oraz do niestosowania adnych sankcji w stosunku do uczestnik�w bitwy

257

krakowskiej lub innych star zbrojnych midzy strajkujcymi a policj czy wojskiem.

Rewolta krakowska, kt�r do agodnie nazwano p�niej “wypadkami" lub “wydarzeniami" krakowskimi, cho najwaniejsza i najbardziej tragiczna w przebiegu, nie bya jedynym starciem krwawym w listopadzie 1923 roku. 6 listopada przeciwko robotnikom gromadzcym si przed Domem Robotnika w Borysawiu wystpio wojsko. Polego 3 robotnik�w, 10 byo rannych. 8 listopada doszo do strzelaniny w Tarnowie, gdzie pado 5 robotnik�w. Incydent tarnowski by tym smutniejszy, e nastpi ju po odwoaniu zarzdze przeciwstrajkowych przez rzd i po odwoaniu strajku generalnego.

Odwoanie strajku byo jedynym ustpstwem Polskiej Partii Socjalistycznej. Towarzyszyo mu ogoszenie odezwy tumaczcej, na czym polega wynik narady z Witosem. Odezwa rozpoczynaa si od s�w: “Nie chcemy walki z wojskiem. Nie chcemy, aby wojsko walczyo z robotnikami".

Fakt uycia wojska przeciwko robotnikom, fakt walki robotnik�w z wojskiem, by drug obok liczby ofiar przyczyn osupienia opinii. Tym bardziej e przebieg tej walki by tragiczny. Ostrzelanie z karabin�w maszynowych szarujcych tr�jkami na liskim asfalcie wskich ulic uan�w byo w sensie wojskowym zwyk rzezi. Doda tu naley i podkreli raz jeszcze, co podkrelano i w�wczas, e robotnicy krakowscy wykazali duo opanowania i rozsdku strzelajc przede wszystkim do koni. Rezultatem byo makabryczne zgoa pobojowisko na ulicach Krakowa, co wyobrazi sobie dzisiaj mog tylko ci ze starszego pokolenia, kt�rzy pamitaj czasy, kiedy ko by jeszcze “zwierzciem bojowym", i pamitaj, jak wygldaj konie oszalae ze strachu i b�lu. Lecz gdyby robotnicy chcieli strzela inaczej ni strzelali, stosunek czternastu polegych do stu rannych uan�w byby tego dnia odwrotny.

Wysanie uan�w do szary ulicznej byo te jednym z punkt�w oskarenia przeciwko generaowi Czikielowi w postpowaniu przed wojskowym sdem dyscyplinarnym. Skazano go na 3 miesice aresztu za to, e straci gow. Do odpowiedzialnoci pocignici te zostali przed specjaln komisj wojewoda Gaecki, krakowski szef wydziau bezpieczestwa Broszkiewicz, komendant policji Rkiewicz i prokurator sdu okrgowego w Krakowie Czyszczawa. Nie wzbudzio to zbyt wielkiego zaciekawienia, gdy kady w Polsce uwaa za rzecz zupenie oczywist, e w ustroju demokratycznym przedstawiciele wadzy nie mog bezkarnie popisywa si nadmiarem gorliwoci lub zwyk gupot w tumieniu rozruch�w. Zwaszcza gdy nie umieli zapobiec sytuacji, w kt�rej wojsko strzela do robotnik�w.

W stosunku do robotnik�w nie wycignito adnych sankcji, gdy tak przewidywaa umowa rzdu z przedstawicielami PPS. Wyjtkiem by mieli ludzie schwytani na gorcym uczynku rabunku, kt�rych zreszt w wielu wypadkach uja milicja robotnicza. Po roku odby si w Krakowie sd nad pidziesiciu kilku oskaronymi o r�ne przestpstwa popenione 6 listopada. Wr�d nich znaleli si take niekt�rzy z prowodyr�w pod zarzutem podegania do buntu i mordowania onierzy, a obok nich dwaj posowie socjalistyczni, Staczyk i Bobrowski, kt�rych Sejm postanowi pozbawi

- Historia dwudziestolecia

258

nietykalnoci poselskiej Sd przysigych uniewinni wszystkich oskaronych z wyjtkiem piciu, kt�rym udowodniono rabunek

Byo to zwycistwo zar�wno zdrowego rozsdku, jak i poczucia sprawiedliwoci, kt�re wzio gor nad formalistyk biurokratyczn czy prawnicz Bo jeli winni byli robotnicy strzelajcy do policji i wojska, winny tez by rzd, kt�ry do tej sytuacji dopuci lub nie umia jej zapobiec Dano temu wyraz na awach sejmowych w gorcej debacie, jaka toczya si przez cay listopad i poow grudnia 1923 roku, a odzywaa si mocnym echem take p�niej dano z aw lewicy oddania czci zar�wno zabitym onierzom, jak i zabitym robotnikom, dano ustpienia rzdu, co tez nastpio w okolicznociach ju tu opisanych Jeli nie w sensie formalnym, to w sensie politycznym i moralnym okolicznoci te wizay si z “wypadkami krakowskimi"

Najwicej namitnoci - i najduej - budzi fakt walki wojska czy raczej uycia wojska do walki z robotnikami Na prawicy odzyway si co prawda gosy pr�bujce przerzucie ca win na robotnik�w i na PPS Lecz brzmiay one nieprzekonywajco wobec innego faktu, ze wanie PPS nie dopucia do rozwinicia si rewolty krakowskiej w wojn domow o charakterze rewolucyjnym O zamiary rewolucyjne pomawiay tez stronnictwa rzdowe tych - jak to jeszcze w�wczas m�wiono - “peowiakow", kt�rzy zasiadali na awach stronnictw lewicowych Chodzio po prostu o oficer�w oddanych Pisudskie-mu, zar�wno zasiadajcych na awach sejmowych, jak i innych, kt�rzy fakt niewaciwego uycia wojska nie tylko uwaali za hab, lecz tumaczyli go jak dow�d, ze ani wojsko, ani Polska nie mog si oby bez Pisudskiego Budzio to szczeg�lny niepok�j na prawicy, tym silniejszy, im wicej byo niezadowolenia w wojsku - niezadowolenia, z kt�rym nie umiao sobie poradzie wysze dow�dztwo, skadajce si po wikszej czci z ludzi Pisudskiemu niechtnych Robotnicy, a czsto za ich przykadem radykalne ugrupowania chopskie i nieuchwytne raczej zjawisko spoeczne okrelane w �wczesnym jzyku jako “ulica" czyli swe hasa i postulaty strajkowe z nazwiskiem Pisudskiego Zdarzay si tez w pamitne dni strajkowe wypadki bratania si oficer�w i onierzy z robotnikami, co miao zreszt ten dobry skutek, ze zapobiegao wielu nieszczciom podobnym do krakowskiego Trzeba bowiem pamita, ze wojsko postawiono w stan pogotowia w caym kraju Bratanie to zreszt nie miao nigdzie charakteru wyamywania si z dyscypliny lub jakich wsp�lnych manifestacji zoniersko-robotniczych Polegao po prostu na wzajemnym unikaniu stare

W rzeczywistoci ani strajk generalny, ani tym mniej rewolta robotnicza w Krakowie nie miay adnych powiza politycznych z przebywajcym w Sulejowku Pisudskim Posugiwanie si jego nazwiskiem przez “peowiakow" w Sejmie i w prasie byo ich wasn inicjatyw, kt�rej nie towarzyszy aden konkretny plan dziaania Robotnicy za - czy tak zwana “ulica" - skandowali jego nazwisko lub wypisywali je na transparentach zupenie spontanicznie, w przekonaniu, ze jest zwolennikiem rzd�w lewicowych, a w kadym razie wrogiem rzd�w prawicy, rzd�w “Chjeno-Piasta", co byo prawd i nie byo adn tajemnic Bya w tym nastawieniu opinii pami

259

jego zasug wojennych i politycznych, a wic element przywizania - by ta te pami jego powiza z PPS Nastroj�w tych nie osabi jego milczenie Bd trway, narastay przez dalszych dwa i p� roku, to jest do chwili, gdy i lewica polityczna i wiat robotniczy udziel mu poparcia, kiedy signie po wadz

W roku 1923 nie nastpi ani zamach stanu, ani tez - jak widzielimy - rewolta krakowska nie rozwina si w rewolucj, kt�rej towarzyszy by musiaa wojna domowa Zdawa sobie z tego spraw Witos na czele rzdu i zdawali sobie spraw socjalici Zdaway tez sobie spraw czynniki skrajnie prawicowe, chocia chtnie o “wydarzeniach krakowskich" m�wiy jako o rewolucji lub jako o wstpie do rewolucji, dodajc jednym tchem o potrzebie jej stumienia Na szczcie gosy takie nie znalazy odzewu w kierownictwie Narodowej Demokracji, kt�re wolaoby co prawda, by likwidacja strajku nastpia w inny spos�b, a wic nie jako zwycistwo robotnicze, lecz jako ich klska, lecz kt�re ukadu zawartego przez rzd z socjalistami obali nie pr�bowao Oczywicie wojny domowej obawiano si w kadym rodowisku, chociaby dlatego, ze jej wyniku nikt przewidzie nie m�g Wiedziaa o tym take PPS, lecz nie to byo przyczyn stwierdzenia jej przyw�dc�w, ze “staa si tragedia i nie wolno dopuci do jej powikszenia" Przyczyn prawdziw bya ch osignicia cel�w spoeczno-politycznych w ramach prawa Lewica chciaa zdoby rzdy, by moc przeprowadzi sw�j program, lecz nie miaa zamiaru burzy ustroju demokracji parlamentarnej, za kt�rym si w wolnych wyborach i w wolnym gosowaniu wypowiedziao cae spoeczestwo

Rewolucji i wojny domowej chcieli tylko pozbawieni wpyw�w komunici Z tych samych powod�w, dla kt�rych jej pragnli, zapobiec jej chciay wszystkie stronnictwa polskie i cay nar�d Bo rewolucja suy moga tylko i wycznie interesom Rosji Miaa osabi pastwo polskie, naruszy jego granice, by z kolei zlikwidowa niepodlego na rzecz federacji ze Zwizkiem Sowieckim Byy to cele zupenie obce strajkujcym robotnikom polskim

Reformy Grabskiego

“Wydarzenia krakowskie" byy w istocie przypomnieniem doniosoci zagadnie gospodarczych w nowoczesnym pastwie W latach dwudziestych w kraju demokratycznym ingerencja pastwa w ycie i planowanie gospodarcze nie bya dua Zwaszcza przy zachowaniu systemu kapitalistycznego, kt�remu dopiero zaczynano nakada hamulce w postaci ustawodawstwa spoecznego i ustawodawstwa ochrony pracy Polska posza w tym wzgldzie znacznie dalej ni inne pastwa europejskie Nie zdoaa jednak do koca roku 1923 przeprowadzi stabilizacji waluty i naprawy skarbu Nie zr�wnowaya tez budetu pastwowego Rzd “Chjeno-Piasta" t mia g�wn przewin, ze

260

zahamowa rozpoczte ju w tym kierunku prace, co spowodowao ustpienie z rzdu ich inicjatora i g�wnego wykonawcy, kt�rym by Wadysaw Grabski.

Nic te dziwnego, e w chwili upadku rzdu Witosa do gosu w Sejmie i w opinii spoecznej doj musiao przekonanie o koniecznoci natychmiastowego wznowienia akcji reformy skarbu i waluty. Wszystko musiao ustpi tej wanie potrzebie i wszystko naleao potrzebie tej podporzdkowa. Wymagao to przynajmniej czasowej rezygnacji z bardziej ambitnych hase ideologicznych, wyznawanych przez r�ne stronnictwa polityczne, zwaszcza lewicowe. Nie przyszo to atwo, lecz jest dowodem rozsdnej oceny sytuacji wikszoci przyw�dc�w politycznych, e w grudniu 1923 roku - zamiast walczy o realizacj swych cel�w programowych - zgodzili si na rzd pozaparlamentarny, zoony z fachowc�w. Na jego czele - jako jedyny i odpowiedni kandydat - stan Wadysaw Grabski.

Pierwotnie mylano o innym nieco rozwizaniu. Grabskiemu oferowano tek ministra skarbu. Premierostwo natomiast zaproponowa prezydent Wojciechowski przyw�dcy “Wyzwolenia", Stanisawowi Thuguttowi. W ten spos�b zamiast dotychczasowej koalicji centrowo-prawicowej powstaaby koalicja centrowo-lewicowa. Tego rodzaju rozwizanie odpowiadaoby najbardziej zar�wno robotnikom, jak i wikszoci chop�w, z wyczeniem wiernej Witosowi nierozamowej czci “Piasta". Klucz zagadnienia lea w stanowisku Chrzecijaskiej Demokracji, dotychczasowego sprzymierzeca prawicy. Sprawa rozbia si o sprzeciw Korfantego, kt�ry nie chcia dopuci do powrotu Pisudskiego na stanowisko generalnego inspektora si zbrojnych, o co zabiega Thugutt, reprezentujc w tym wzgldzie pogldy lewicy.

Zamiast ministerstwa skarbu, a raczej opr�cz ministerstwa skarbu Wadysaw Grabski obejmowa wic urzd premiera. Uznano to powszechnie za rozwizanie tymczasowe. Trwa miao, z jak najlepszymi dla Polski rezultatami, prawie dwa lata. W przeciwiestwie do swego brata Stanisawa, kt�ry by przedstawicielem Narodowej Demokracji, Wadysaw Grabski nie by zwizany z adnym kierunkiem ideologicznym, cho okrelano go jako “liberaa", co w�wczas oznacza mogo bardzo wiele albo zgoa nic, zwaszcza w warunkach polskich, gdzie nie istniao adne stronnictwo mogce posuy si nazw “liberalnego". W rzeczywistoci Grabski by wyjtkowym talentem gospodarczym, z usposobienia czystej krwi pragmatykiem. A jednoczenie wietnym taktykiem parlamentarnym.

Nie ulega wtpliwoci, e politycznie wiele zawdzicza sytuacji podbramkowej, gdy tak mona byo okreli stan finans�w pastwa i katastrof inflacyjn. Bya to sytuacja tak trudna, e odstrczaa najbardziej ambitnych polityk�w, zwaszcza po wieych dowiadczeniach rzdu “Chjeno-Piasta". Wielu z nich przyznawao wrcz, e nie umie znale adnych rozwiza, a gdyby nawet umiao je znale, to nie bdzie wiedziao, jak je wprowadzi w ycie. Wolao wic pozostawi inicjatyw Grabskiemu. Dziki temu Grabski zdobywa wikszo w Sejmie dla planowanych reform, z tym e - cho jego rzd otrzyma wotum zaufania ogromn wikszoci gos�w - nie bya to wikszo staa, lecz tworzona od wypadku do wypadku. Dla niekt�rych swych pocigni zdobywa poparcie z prawa, dla innych na lewicy. Ilustracj tej

261

taktyki cigego manewru jest fakt, e tylko dw�ch ministr�w utrzymao si w jego gabinecie przez dwa lata jego premierostwa, i to w resortach raczej mao kontrowersyjnych. Jednym by minister kolei pastwowych Tyszka, drugim minister rob�t publicznych Rybczyski. Zmieniali si natomiast pozostali ministrowie, niekiedy kilkakrotnie. Sprawy zagraniczne prowadzili kolejno Karol Bertoni, Maurycy Zamoyski i Aleksander Skrzyski. Wojsko po generale Sosnkowskim obj Sikorski. Ministerstwo spraw wewntrznych prowadzi Wadysaw Sotan, po nim Zygmunt Huebner, po nim Cyryl Ratajski, wreszcie Wadysaw Raczkiewicz. Nie bez racji, komentujc �w kontredans ministerialny, potrzebny Grabskiemu do pracy nad stabilizacj walutow i skarbow, organ PPS Robotnik nazywa rzd Grabskiego “rzdem wiecznego zakopotania prezydenta Wojciechowskiego". Chodzio o to, e Prezydent coraz to musia podpisywa nowe nominacje, nie wiedzc rzekomo dlaczego.

Podpisywa zreszt dokumenty waniejsze ni nominacje ministerialne. Mianowicie rozporzdzenia z moc ustawy przedkadane przez rzd, to znaczy przez Grabskiego. By to wynik bardzo szerokich penomocnictw, jakich Grabski zada od Sejmu 20 grudnia 1923 roku. Otrzyma je na podstawie kr�tkiego expose, w kt�rym stwierdza, e kraj potrzebuje spokoju, gdy jest to warunek sprawnego przeprowadzenia reform skarbowych i walutowych. By m�c je przeprowadzi, Grabski domaga si prawa dekretowania zamiast przeprowadzania ustaw sejmowych w takich sprawach, jak zmiana ustawodawstwa podatkowego, zaciganie poyczek do wysokoci 500 milion�w frank�w szwajcarskich w zocie, wprowadzenie nowego systemu monetarnego i walutowego, zaoenie Banku Polskiego, czyli banku emisyjnego, sprzeda i reorganizacja przedsibiorstw pastwowych z poczt i kolejami wcznie i przeprowadzanie oszczdnoci, co byo pojciem bardzo szerokim, gdy obejmowao na przykad take ustalanie kontyngentu poboru do wojska.

W ten spos�b wadza wykonawcza przejmowaa w dziedzinie gospodarki znaczn cz uprawnie wadzy ustawodawczej. Ponadto uzyskiwaa moliwo szybkiego dziaania, bo unikaa dyskusji nad projektami dekret�w. Oczywicie nie oznaczao to rezygnacji Sejmu z prawa krytyki dekret�w i z prawa pocigania ministr�w do odpowiedzialnoci za ich skutki.

Uchwalenie penomocnictw przyjte zostao z niedowierzaniem w spoeczestwie przyzwyczajonym ju do dugich dyskusji sejmowych. Niedowierzanie zamienio si wnet w pen aprobat, kt�ra przynajmniej przez pierwszy okres rzd�w Grabskiego znajdowaa sw�j wyraz na amach caej prasy, od skrajnej prawicy po Robotnika. Znalazo te bardzo przychylne echo w opinii gospodarczej za granic, co nie pozostawao bez zwizku z powodzeniem reform premiera.

Przeciwko penomocnictwom, a wic tym samym przeciwko reformom, gosowaa cz pos�w reprezentujcych mniejszoci narodowe i nieliczna, cho haaliwa grupka komunist�w. Razem 70 gos�w. Za penomocnictwami opowiedziay si caa prawica i cae centrum, to jest 194 pos�w. Caa lewica natomiast dawaa warunkowe jak gdyby wotum zaufania Grabskiemu, przeprowadzajc do misterne rozr�nienie midzy wstrzymaniem si od gosu

262

a “niegosowaniem". “Niegosowanie" miao oznacza stanowisko przychylne, lecz zastrzeone na przyszo, w zalenoci od wynik�w reformy. Zwaszcza we wszystkim, co dotyczyo dalszych reform spoecznych.

Tego rodzaju “warunkow przychylno" przegosowaa na swym dziewitnastym kongresie w Krakowie Polska Partia Socjalistyczna. Grabski zdawa sobie spraw, e pomimo poparcia prawicy w pierwszym gosowaniu sejmowym powodzenie jego pracy zalee bdzie od przychylnoci stronnictw lewicowych. I wycign z tego praktyczne wnioski.

Uzbrojony w penomocnictwa Grabski przystpi do wykonywania swojego planu. Pierwszym krokiem byo zr�wnowaenie budetu pastwowego. Grabski cel ten osign w zadziwiajco kr�tkim czasie, co byo swego rodzaju sensacj w gospodarczych koach caej Europy. R�wnowag t zapewni cigajc energicznie dawno ju uchwalony podatek majtkowy, wprowadzajc drastyczne niekiedy oszczdnoci w wydatkach na administracj pastwow, a przede wszystkim przerywajc pokrywanie deficyt�w przedsibiorstw pastwowych, takich jak koleje. Krok ten czy si z reorganizacj zar�wno administracji pastwowej, jak i przedsibiorstw pastwowych. Miay one odtd pracowa na zasadach handlowych - inaczej m�wic, miay by samowystarczalne. W praktycznym wykonaniu tego zarzdzenia ju w cigu roku 1924 koleje pastwowe nie tylko zdoay zamkn si we wasnym budecie, lecz r�wnie odprowadzi nadwyk zysk�w do Skarbu pastwa. Take reorganizacja administracji daa szybkie i dobre wyniki. Przeprowadza j specjalny, jak go nazywano, “komisarz oszczdnociowy", kt�rym by Stanisaw Moskalewski. Czua na kady przejaw ycia publicznego satyra polityczna daa mu przydomek “Moskalini", co miao charakteryzowa jego dyktatorskie metody pracy, a byo dowcipn kombinacj nazwy “Moskwa" i nazwiska “Mussolini".

Zr�wnowaenie budetu nie byo jednak procesem, kt�ry przebiega zupenie bezbolenie. Wr�d reform znalazy si i takie, jak wprowadzenie monopolu solnego i tytoniowego, i oczywicie bardzo sprawne ciganie wszystkich podatk�w. Potrzebne byy take inne sposoby, na kt�re decydowano si z myl o zwikszeniu produkcji przemysowej i rolnej. Jednym z tych sposob�w byo drastyczne obcicie liczby wit kocielnych, co nie obyo si bez opor�w, zwaszcza e w tym samym czasie Polska prowadzia pertraktacje z Watykanem o zawarcie konkordatu. Na op�r napotykaa te pr�ba naruszenia zasady omiogodzinnego dnia pracy. Grabski skania si ku podwyszeniu liczby godzin pracy bez dodatkowego wynagrodzenia. Przeprowadzi to, cho w spos�b niezbyt radykalny, na G�rnym lsku. W reszcie kraju natomiast od myli tej odstpi, kierujc si rozsdkiem politycznym. Nie m�g sobie bowiem pozwoli na ponowne rozognienie nastroj�w robotniczych, kt�re wyadoway si w listopadzie 1923 roku. Jego pozaparlamentarny rzd nie m�gby si osta i nie m�gby pracowa bez

263

przychylnego stanowiska lewicy sejmowej i tym samym robotniczej opinii w caym kraju. Cho Grabski mia poparcie prawicy i centrum sejmowego, nie chcia, by jego rzd uchodzi za rzd prawicowy, czyli za urzdnicze przeduenie “CKejno-Piasta". Lewica obiecaa mu poparcie, uzaleniajc je jednak od wyniku reform i zastrzegajc sobie, e adna z reform nie uszczupli ju zdobytych praw wiata pracy i nie bdzie godzi w interesy robotnicze.

Stanowisko lewicy sprecyzowa najlepiej w kocu grudnia 1923 roku dziewitnasty kongres PPS. Na kongresie tym Polska Partia Socjalistyczna dokonaa rewizji nie tyle swych zaoe ideologicznych, ile metod i taktyki. W roku 1919, po ustpieniu gabinetu Jdrzeja Moraczewskiego, PPS na swym szesnastym kongresie, r�wnie w Krakowie, stana na stanowisku, e nie bdzie braa czynnego udziau w rzdach, dop�ki nie powstan warunki radykalnej reformy ustroju spoecznego w Polsce. Obecnie, po czterech latach, dosza do przekonania, e walka o zaprowadzenie ustroju socjalistycznego trwa bdzie dugo. Z drugiej strony uznaa, e ju dokonane reformy spoeczne i ustr�j demokracji parlamentarnej obowizujcy w Polsce stanowi dla PPS warunki pozwalajce na dzielenie si odpowiedzialnoci za losy caego pastwa i losy klasy robotniczej. Nowy program PPS przewidywa zatem dalsz walk w obronie interes�w klas pracujcych przy jednoczesnym czynnym udziale w yciu pastwowym, dop�ki udzia ten nie bdzie w sprzecznoci z ideowymi zaoeniami partii socjalistycznej.

PPS przewidywaa zatem teoretycznie sw�j udzia w jakim rzdzie koalicyjnym. Nie to jednak byo jej bezporednim celem. W praktycznym znaczeniu uchway dziewitnastego kongresu byy obietnic poparcia reform gospodarczych przeprowadzanych przez Grabskiego. To stanowisko Polskiej Partii Socjalistycznej, kt�re w innej nieco formie przyjmowao take kierownictwo “Wyzwolenia", zmieniao obraz polityczny �wczesnej Polski. Oba stronnictwa liczyy przy tym na rozsdek i wyczucie polityczne Wadysawa Grabskiego. W swych obliczeniach si nie zawiody. Grabski zdawa sobie spraw z nastroj�w wiata pracy, docenia jego dojrzao i pragn na tej dojrzaoci oprze atmosfer dobrej woli i entuzjazmu, kt�re byy mu potrzebne w ratowaniu ycia gospodarczego caego kraju. Spoeczestwo, nie wyczajc k� prawicowych zwizanych czy to z Chrzecijask Demokracj, czy te ze Zwizkiem Ludowo-Narodowym, zdawao sobie spraw, e naprawa og�lnego pooenia kraju nie moe w adnym wypadku odbywa si bez udziau robotnik�w i chop�w, a tym mniej wbrew ich woli i wbrew ich interesom. Std powodzenie Grabskiego w Sejmie, przynajmniej w pierwszym okresie jego rzd�w. Umia w spos�b mistrzowski zdobywa potrzebn mu wikszo. R�ne stronnictwa gosoway w niekt�rych wypadkach przeciwko niemu, a w niekt�rych udzielay mu poparcia. Zawsze jednak mia wikszo, bardzo du albo ma, zalenie od zagadnie.

Temu stanowi rzeczy towarzyszy nagy wzrost zaufania do wasnych si, jaki w roku 1924 ogarn cae spoeczestwo. Wadysaw Grabski nastroje te popiera i nastroje te wywoywa. Jego owiadczenia publiczne nacechowane byy z reguy optymizmem, a zabarwione tym optymizmem pocignicia gospodarcze daway doskonae rezultaty.

264

R�wnowag budetow osign Grabski ju w drugim kwartale 1924 roku. Przystpi wic do nastpnej fazy swych reform, to znaczy do reformy walutowej. Dla wprowadzenia nowej waluty potrzebne byo utworzenie banku emisyjnego. By nim Bank Polski, instytucja prywatna na wz�r Banku Anglii. Wbrew opinii rzeczoznawc�w polskich i angielskich Grabski uwaa, e Bank Polski stworzy mona bez poyczek zagranicznych, drog subskrypcji krajowych. Idc dalej uwaa, e konwersj marki na now jednostk monetarn - to jest na zotego - przeprowadzi mona opierajc si na pokryciu w zocie i e przy tym stworzy bdzie mona pewn nadwyk dochod�w skarbowych, midzy innymi za pomoc bilonu, kt�ry bi bdzie mennica pastwowa. Powstanie w ten spos�b rezerwa czy raczej kapita rezerwowy, kt�ry wystarczy Skarbowi Pastwa na pokrycie ewentualnego deficytu budetowego, a take na wyr�wnanie ujemnego bilansu patniczego w obrotach z zagranic. Grabski szed tak daleko w swym optymizmie, e twierdzi, i kapita ten wystarczy do roku 1927, to znaczy do chwili, gdy dochody z monopoli pastwowych osign sw�j puap, a og�lna poprawa gospodarki pozwoli na zaciganie poyczek zagranicznych opartych na racjonalnych moliwociach ich obsugi. Optymizm Grabskiego mia si speni tylko w czci, gdy kapita rezerwowy wystarczy zaledwie do koca roku 1925. Nie byo to jednak jego win, gdy przyczyn szybszego wyczerpania rezerw byy z jednej strony tragiczny nieurodzaj, kt�ry zahamowa eksport pod�w rolnych, a z drugiej wojna celna z Niemcami.

W roku 1924 natomiast optymizm Grabskiego znalaz pene potwierdzenie przy zaoeniu Banku Polskiego. Jego kapita zakadowy wynosi 100 milion�w zotych w zocie, co odpowiadao takiej samej liczbie frank�w szwajcarskich w zocie i byo jak na owe czasy sum pokan w skali europejskiej, a sum ogromn jak na moliwoci polskie. Rzd liczy si z koniecznoci wsparcia akcji subskrypcyjnej w ten spos�b, e zakupi tyle akcji Banku Polskiego, ilu nie zdoa wykupi spoeczestwo, z tym tylko, by udzia pastwa pozosta mniejszy ni 50�0. Tymczasem spoeczestwo zasubskry-bowao o kilkanacie milion�w wicej ni mia wynosi kapita zakadowy. Udzia poszczeg�lnych warstw i orodk�w w tworzeniu kapitau zakadowego Banku Polskiego by charakterystyczn ilustracj pooenia gospodarczego Polski. Mianowicie cae rolnictwo, w kt�rym lub przy kt�rym zatrudnione byo prawie 68% obywateli, mogo wykupi tylko 7% kapitau zakadowego. Handel wykupi 10�0, banki i instytucje finansowe nieco mniej ni 12�0, a przemys - 35� 0. Natomiast wolne zawody, z kt�rymi w spos�b niezbyt szczliwy poczono statystycznie tak zwane “sfery pracownicze", to znaczy, i robotnik�w, i urzdnik�w pastwowych, wykupiy nieprawdopodobnie wysok proprocjonalnie liczb akcji - ponad 23%. Idc dzielnicami, ponad jedn czwart wpaci byy zab�r pruski, prawie dwie trzecie zab�r rosyjski, w tym wikszo Warszawa, Zagbie i okrg przemysowy �dzki. Udzia Galicji wyni�s tylko 10%.

W tej sytuacji Grabski pozostawi Skarbowi Pastwa symboliczny 1% udziau. Bank Polski tym samym sta si prawdziw spoeczn instytucj emisyjn rzdzc si zasadami cile gospodarczymi, a jednoczenie zdoln do

265

wspomagania Skarbu Pastwa przez wykup bon�w skarbowych, kt�re stanowiy rezerw na wypadek zachwiania r�wnowagi budetu pastwowego.

Po zr�wnowaeniu budetu i zaoeniu Banku Polskiego zahamowanie inflacji nastpio nieomal automatycznie. W cigu niecaych 4 miesicy wymieniono marki na zote w stosunku milion 800 tysicy marek do jednego zotego. Tym samym kurs zotego ustali si na rynkach wiatowych na 5,18 w stosunku do dolara zamiast dotychczasowych 9 milion�w 300 tysicy marek.

Reforma walutowa miaa obok zasadniczego znaczenia gospodarczego ogromne znaczenie psychologiczne. S jeszcze zapewne ludzie, kt�rzy pamitaj rado, gdy otrzymywali kilka sztuk wartociowego bilonu lub nowy banknot dziesicio- czy dwudziestozotowy w zamian za stosy pomito-szonych, wydrukowanych na kiepskim papierze banknot�w markowych, kilkakrotnie zreszt przestemplowanych czarn farb dla oznaczenia zmiany wartoci w pogoni za postpami inflacji.

Wbrew obawom zahamowanie inflacji i stabilizacja waluty nie wywoay normalnego w takich wypadkach objawu, jakim jest zwikszenie bezrobocia. Ulego ono nawet chwilowemu zmniejszeniu, a w lecie 1924 roku ustalio si na poziomie okoo 100 tysicy poszukujcych pracy. W znacznej czci byli to robotnicy rolni. Zjawisko bezrobocia w tej sytuacji przestawao by naprawd grone. Tym bardziej e nastpia od razu stabilizacja cen. Sowo “droyzna" przestao straszy ludzi. Zdawano sobie spraw, e przeprowadzone reformy i poprawa pooenia nie oznaczaj jeszcze ani dobrobytu, ani cakowitej normalizacji ycia gospodarczego w kraju o tak ogromnych potrzebach a tak maych zasobach, jakim bya Polska. Niemniej pozwalay patrze z ufnoci w przyszo.

III

Nastr�j powszechnego optymizmu by bardzo powanym czynnikiem w naprawie pooenia gospodarczego Polski. Jak wspomnielimy, Grabski nastr�j ten umiejtnie podsyca, w przekonaniu, e reformy walutowe i skarbowe dadz szybkie i doniose rezultaty, co z kolei pozwoli na racjonalne planowanie gospodarcze zar�wno na szczeblu pastwowym, jak i na poszczeg�lnych odcinkach ycia gospodarczego.

W szczeg�lnoci przewidywa Wadysaw Grabski wzmoenie produkcji przemysowej za pomoc nowych inwestycji. rodk�w potrzebnych miaa dostarczy w pierwszej fazie akumulacja kapitau we wasnym zakresie, to jest siami spoeczestwa. Wbrew przekonaniu doradc�w zagranicznych spos�b ten nie by mrzonk, jak przekonano si na przykadzie subskrypcji kapitau zakadowego Banku Polskiego. Jest to przykad najwyraniejszy, lecz nie jedyny. W cigu pierwszego p�rocza roku 1924 powstawa zaczy nowe przedsibiorstwa produkcyjne, a wiele z poprzednio istniejcych oywio sw dziaalno. Zacz si te interesowa Polsk zagraniczny rynek kredytowy. Na wiatowym rynku walutowym zoty stan mocno, na poziomie najmocniejszej waluty na kontynencie europejskim, jak by frank szwajcarski.

266

Przedsibiorstwa pastwowe zaczy przynosi zysk Grabski zdoa im nada charakter normalnego przedsibiorstwa handlowego Musiay nie tylko pokrywa z wasnych dochod�w wszystkie wydatki eksploatacyjne, rzeczowe i personalne, lecz r�wnie tworzy wasne fundusze amortyzacyjne, a take gromadzie nadwyki na cele inwestycyjne Skarb Pastwa wystpowa jako waciciel M�g udziela kolejom, poczcie, podobnie jak monopolom, kredyt�w na inwestycje bd m�g ich zdobycie uatwia i gwarantowa Domaga si jednak od nich penej opacalnoci - z tym dodatkowym warunkiem, by ceny za usugi oddawane spoeczestwu byy kontrolowane przez pastwo Zapocztkowany przez Grabskiego system zarzdu przedsibiorstw pastwowych w Polsce funkcjonowa bardzo sprawnie przez cay okres dwudziestolecia, nawet w zej lub zgoa fatalnej koniunkturze gospodarczej na pocztku lat trzydziestych Wzorowa zwaszcza bya poczta pastwowa, co byo zreszt swego rodzaju unikatem w por�wnaniu z innymi pastwami europejskimi

W lecie 1924 roku pooenie gospodarcze Polski okreli ju mona byo jako pomylne Tak je oceniano za granic i tak je oceniano w Polsce By to zdumiewajcy przeskok w por�wnaniu z sytuacj nieomal tragiczn z koca roku 1923 Niemniej stabilizacja, jak kraj osign, bya dopiero pocztkiem trudnej drogi wyprowadzenia Polski z pooenia, kt�re w dzisiejszym sowniku okrelamy jako “zapozmeme gospodarcze", chcc unikn okrele prostszych, jak “kraj biedny" lub “kraj gospodarczo zacofany" Pojawiay si ju pierwsze oznaki nowych niebezpieczestw, takich w dodatku, kt�rym zapobiec nie byo mona Jednym z nich by nagy spadek cen wgla, sk�r, drzewa i cukru na rynkach wiatowych To znaczy - cen tych towar�w, kt�re stanowiy podstaw eksportu polskiego Odbio si to fatalnie na bilansie polskiego handlu zagranicznego W trzecim kwartale roku 1924 deficyt handlowy przekroczy sum 70 milion�w zotych Nie byo to wiele w zestawieniu z obrotami midzynarodowymi caej Europy, lecz byo sum powan dla Polski, tym bardziej ze stanowio wzrost o 130( w por�wnaniu z kwartaem poprzednim

Spadkowi cen za towary eksportowe towarzyszyy inne zjawiska, wr�ce pogorszenie sytuacji Naleao do nich pooenie gospodarcze g�wnego odbiorcy eksportu polskiego Byy nim Niemcy Wydobyway si one w spos�b bardzo powolny z katastrofalnego pooenia, w jakim znalazy si po pierwszej wojnie wiatowej 56�, eksportu polskiego szo do Niemiec w postaci artyku�w ywnociowych, a przede wszystkim wgla W roku 1924 przemys niemiecki zacz si oywia Oywienie to zwikszy si miao w nastpnym roku, nie bez pomocy kapitau zagranicznego, zwaszcza angielskiego i amerykaskiego Jednoczenie nastpowaa reorganizacja dostaw surowcowych Wgiel z przypadej Polsce czci G�rnego lska przestawa by Niemcom niezbdny

Nie ulegao wtpliwoci, ze podnoszcy si z kryzysu przemys niemiecki bdzie szuka dodatkowej ochrony swych interes�w w postaci bariery celnej Dotychczas obroty Polski, a przede wszystkim polskiego G�rnego lska, z Rzesz Niemieck strzeone byy pomyln raczej dla Polski konwencj

267

handlow, zawart na jesieni 1921 roku Jej termin upywa w lecie 1925 roku Starania o jej przeduenie, wszczte zawczasu, napotykay opory o cha rakterze nit tylko gospodarczym, lecz take politycznym Byy one porednim rezultatem oRrzepmcia polityki zagranicznej Rzeszy, szukajcej sposob�w odzyskania pozycji mocarstwowej na arenie europejskiej, z kocowym celem obalenia czy przynajmniej osabienia systemu wersalskiego i zmiany granic z Polsk Wysiki te szy z jednej strony ku nawizaniu wsp�pracy ze Zwizkiem Sowieckim, z drugiej ku normalizacji stosunk�w z mocarstwami zachodnimi Oba kierunki polityki niemieckiej wizay si z zagadnieniami gospodarczymi i oba godziy w interesy Polski

Innym niebezpieczestwem dla normalizacji ycia gospodarczego, na kt�re Grabski mc nie m�g poradzie, by katastrofalny nieurodzaj zar�wno w roku 1924, jak i w nastpnym Przyczynio si to take do zmniejszenia wpyw�w z eksportu, gdy po prostu zabrako nadwyki, kt�r mona byo sprzeda za granic, zwaszcza gdy chodzi o cukier, gdy nie obrodziy nie tylko zboe i ziemniaki, lecz take buraki Skutkiem bya zwyka cen ywnoci, kt�ra - rzecz jasna - uderzya przede wszystkim w warstwy najbiedniejsze, w miasta i w robotnik�w Jesieni 1924 roku bezrobocie wzroso o kilkadziesit tysicy Zdoano je zahamowa, midzy innymi dziki odwanej polityce kredytowej wikszoci bank�w w Polsce Lecz w miar pogarszania si bilansu patniczego walka z bezrobociem stawaa si coraz trudniejsza i liczba bezrobotnych w roku 1925 zacza wzrasta w spos�b niebezpieczny

Na szczcie jednak nie oznaczao to ju cakowitej ndzy traccych prac Obowizywaa bowiem ustawa o ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia Jak na owe czasy, naleaa ona do bardzo postpowych Bya zasug rzdu Grabskiego, co jest tym bardziej godne uwagi, e wytyka mu si czsto rzekom skonno do zaniedbywania interes�w wiata pracy Podstaw zarzut�w jest zwykle jego stanowisko w sprawie liczby godzin pracy Rzeczywicie wysuwa postulat zwikszenia wydajnoci przemysu, gdv nie mona inaczej, w drodze odstpstwa od zasady omiogodzinnego dnia pracy Stwierdza jednak zawsze, i jest to rodek tymczasowy, kt�ry stosowa naley w nagych wypadkach Chodzio tu o wyzyskanie do maksimum chwilowych waha koniunktury zapotrzebowania na wgiel lski Podwyszenie liczby godzin w przemyle g�rniczym do dziesiciu bez dodatkowego wynagrodzenia miao - zdaniem Grabskiego - przyczynie si do utworzenia kapita�w inwestycyjnych, kt�re umoliwiyby modernizacj techniczn Ta za z kolei zapewniaby zwikszenie produkcji i tym samym pozwolia wr�ci do omiogodzinnego dnia pracy Na tym stanowisku stan tez specjalny sd rozjemczy po dwukrotnym strajku g�rnik�w Jego orzeczenie g�rnicy uszanowali Natomiast tene sd rozjemczy nie zgodzi si na podwyszenie czasu pracy w hutnictwie, godzc si na zmniejszenie stawek wynagrodzenia

Arbitra przeprowadzono take po strajku w�kienniczym w odzi w listopadzie i grudniu 1924 roku Sd rozjemczy odrzuci wniosek rzdowy o zamroenie pac do chwili wzrostu produkcji, kt�ra by podwyk uza sadmaa Sd stwierdzi, ze produkcj wzm�c mona tylko za pomoc modernizacji zakad�w pracy i przyzna og�ln dziesicioprocentow pod-

wyk w caym przemyle w�kienniczym Modernizacja natomiast nastpi miaa za pomoc specjalnego planu inwestycyjnego

Ustawa o ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia po ronych perypetiach i pr�bach jej rozwodnienia w Senacie zostaa uchwalona w lipcu 1924 roku Przyznawaa zasiek w wysokoci od 30"“ do 50�“ zarobku na okres 13 tygodni W grudniu tego roku rzd uzna okres ten za zbyt krotki i otrzyma upowanienie do przeduenia go do 39 tygodni

Ustawa obejmowaa wszystkie zakady przemysowe i rzemielnicze zatrudniajce ponad 5 pracownik�w Rzd przewidywa moliwo zasiku wikszego ni 50" , a take objcie ustaw robotnik�w rolnych Na podobnym stanowisku staa Polska Partia Socjalistyczna Nie popary jej jednak stronnictwa chopskie z “Wyzwoleniem" wcznie, co artyku wstpny w Robotniku nazwa “skrytob�jczym ciosem", stawiajcym pod znakiem zapytania moliwoci sojuszu robotmczo-chopskiego

R�nica pooenia Polski i Niemiec nie zaleaa wycznie od potencjau gospodarczego obu pastw Na korzy Niemiec dziaa take inny czynnik Byo nim przewiadczenie stolic Europy zachodniej, a take londyskiej City i nowojorskiej Wall Street, ze katastrofa gospodarcza w Niemczech moe nie tylko zagrozi r�wnowadze gospodarczej caej Europy, lecz take by wstrzsem politycznym zagraajcym pokojowi Obawiano si z jednej strony rewolucji komunistycznej w Niemczech, a z drugiej obalenia rzd�w socjali-styczno-liberanych przez elementy prawicowe o nastawieniu rewizjonistycznym w stosunku do postanowie Traktatu Wersalskiego Wystpoway tu zreszt powane r�nice midzy Paryem i Londynem Gdy we Francji obawiano si przede wszystkim wojny odwetowej, a jednoczenie - na blisz przyszo - chciano uratowa co si da z wymuszonych na Niemczech reparacji wojennych, w Angin obawiano si najbardziej anarchii wewntrznej, a take dalszego zacienienia wsp�pracy Niemiec ze Zwizkiem Sowieckim

Wynikiem tych nastawie byo rozlunienie ruby reparacji wojennych w stosunku do Niemiec oraz pomoc kredytowa, w kt�rej wzi take udzia Nowy Jork Pomoc ta wzrastaa w miar pokonywania przez przemys niemiecki powojennych trudnoci surowcowych i eksportowych Taka bya gospodarcza podszewka jednoczenie postpujcych pr�b normalizacji stosunk�w politycznych

Niemcy otrzymay poyczk midzynarodow z jednoczesn modyfikacj systemu spat reparacji wojennych, kt�re zgodnie z tak zwanym planem Dawesa odpowiada miay konkretnym moliwociom patniczym skarbu Rzeszy Byy wic w praktyce radykalnym ich obciciem W tyme roku 1925 wojska francuskie i belgijskie opuciy Ruhr, okupowan dotychczas jako gwarancja spat reparacji Wojska brytyjskie wycofay si z Niemiec ju wczeniej

269

Od dw�ch ju lat w zmieniajcych si rzdach ministrem spraw zagranicznych Niemiec weimarskich by Gustaw Stresemann W roku 1925 opierajc sif na normalizacji stosunk�w gospodarczych z mocarstwami zachodnimi przystpi on do normalizacji stosunk�w politycznych Wynikiem byy zawarte na jesieni Traktaty Reskie Za cen gwarancji granic Francji i Belgu Niemcom otwierano drog do Ligi Narod�w i w ogol na forum polityki midzynarodowe) na prawach r�wnorzdnego z Francj i Wielk Brytani mocarstwa Jednoczenie, co Stresemann poczytywa sobie za najwikszy triumf, wprowadzano wyrane rozr�nienie midzy zasadami utrzymania pokoju na zachodnich i na wschodnich granicach Niemiec Traktaty Reskie gwarantoway tylko granice zachodnie Niemiec, nie m�wic nic o ich granicach wschodnich Oczywicie nie przekrelay ani postanowie Traktatu Wersalskiego, ani odpowiednich przepis�w statutu Ligi Narod�w Lecz wr�d nich artyku dziewitnasty przewidywa moliwo rewizji granic Ot� w Locarno Niemcy zrezygnoway z tej moliwoci w stosunku do Francji i Belgu, nie rezygnujc z niej wobec Polski

Aleksander Skrzynski, polski minister spraw zagranicznych w gabinecie Grabskiego, zdoa osign jedynie potwierdzenie wanoci postanowie przymierza polsko-francuskiego na wypadek wojny z Niemcami Bya to asekuracja bardzo potrzebna, lecz w sensie politycznym zupenie niedostateczna, gdy nie zapobiegaa moliwoci cigej i publicznej dyskusji politycznej nad integralnoci terytorium pastwowego Polski

W Sejmie, a take w opinii publicznej nie doceniono fatalnego znaczenia traktatu zawartego w Locarno

Wniosek Zwizku Ludowo-Narodowego, zarzucajcy rzdowi ulego wobec obcych pastw czy obcych “ywio�w", a bdcy w gruncie rzeczy wnioskiem o wotum nieufnoci, zgoszono na rok przed podpisaniem ukadu w Locarno, niewiele mia on wsp�lnego z lini polityki zagranicznej Skrzyn-skiego Wniosek ten zreszt przepad gosami lewicy i centrum Za wnioskiem gosowa dziwny skad pos�w mianowicie caa prawica, wszystkie mniejszoci narodowe z wyjtkiem niemieckiej i wszyscy posowie komunici lub komunizujcy

Natomiast w padzierniku 1925 roku debata w Sejmie ograniczya si tematycznie do sprawy kandydatury Niemiec do Ligi Narod�w, co nie wzbudzio nawet uamka tych namitnoci, jakie towarzyszyy dyskusji nad ratyfikacj konkordatu z Watykanem, zawartego na wiosn 1925 roku

Ten brak orientacji w zagadnieniach polityki midzynarodowej obciy powanie opini polskiego parlamentu W mniejszym natomiast stopniu zaciy na ocenie rzd�w Grabskiego Bo wanie w roku 1925 w uzasadnionym przewiadczeniu, ze pierwsza faza reform gospodarczych zostaa ukoczona, przystpi on do realizacji fazy drugiej, kt�ra wymagaa jak najbardziej oywionych poczyna na arenie midzynarodowej Jednoczenie za przystpi do zaatwiania szeregu spraw odsunitych na bok w czasie dokonywania stabilizacji walutowej i skarbowej Tu wymiemy na pierwszym miejscu ustawy wykonawcze o reformie rolnej i wspomniane ju rozszerzenie ustawodawstwa spoecznego i ustawodawstwa pracy

270

W pierwszym kwartale 1925 roku, jakby pierwsza jask�ka tej drugiej fazy reform gospodarczych, wpywa zaczy raty poyczki amerykaskiej, zwanej dillonowsk od nazwy nowojorskiego koncernu finansowego, kt�ry j realizowa. Zostaa prawie w caoci uyta na inwestycje budowlane. Natomiast na opory zaczy natrafia starania o kredyty francuskie, a po co czci take o zwizane z francuskimi kredyty szwajcarskie i belgijskie. Opory te byy wynikiem dw�ch przyczyn.

Pierwsz byo niezadowolenie bank�w francuskich z reakcji polskiej na kilka afer finansowych, kt�re stay si czoowym i sensacyjnym tematem dla prasy i codziennych rozm�w w Polsce. Znajdoway te swe epilogi w sdach polskich, a jedna, kt�ra przesza do historii pod nazw “afery yrardowskiej", omal e nie doprowadzia do oddania byego ministra Wadysawa Kucharskiego przed Trybuna Stanu. Pocztek tej afery siga roku 1919, kiedy chcc ratowa przed bankructwem yrardowsk fabryk wyrob�w lnianych rzd zasili j kredytami w wysokoci prawie dwu i p� miliona frank�w szwajcarskich. Tymczasem grupa finansist�w francuskich wykupia akcje yrardowa i zadaa przekazania jej zarzdu fabryki. Zgod sw rzd Ponikowskiego uzaleni od gwarancji utrzymania produkcji i penego zatrudnienia robotnik�w oraz zwrotu inwestowanej sumy. Kucharski po dugich pertraktacjach zgodzi si na bardzo niekorzystne przerachowanie, w kt�rego wyniku akcjonariusze francuscy zapaci mieli wszystkiego 17% pierwotnej sumy. Nie koniec na tym. Dziki Kucharskiemu otrzymali oni poyczk z Pocztowej Kasy Oszczdnoci wanie z przeznaczeniem na spat owych 17%. Lecz otrzymali j w markach, a spaci mogli we frankach szwajcarskich. W rezultacie oddali Skarbowi Pastwa mniej ni jeden procent. Niestety zabrako w Sejmie kwalifikowanej wikszoci i rozprawa przed Trybunaem Stanu si nie odbya.

Wr�d innych afer, w kt�rych g�wn rol odegrali Francuzi, najgoniejsza bya sprawa dostaw masek gazowych dla wojska, za kt�r odpowiedzialno ponosi zastpca szefa administracji armii, zwolniony w�wczas z wojska genera Micha ymierski. Inna afera - “Francopolu", francusko-polskich zakad�w budowy silnik�w lotniczych - przyniosa Skarbowi Pastwa straty rzdu kilku milion�w zotych.

Lecz waniejsz ni afery francuskich spekulant�w, wykorzystujcych naiwno, jeli nie sabo swych polskich kontrahent�w, przyczyn niespodziewanych trudnoci kredytowych na zachodnioeuropejskim rynku inwestycyjnym byo pogorszenie si stosunk�w handlowych polsko-niemieckich. W czerwcu 1925 roku Niemcy wypowiedziay Polsce wojn celn, obkadajc tym samym ogromnymi opatami ponad poow polskiego eksportu. Pozostawao to w oczywistym zwizku z planami politycznymi, kt�rych owocem byo Locarno. Niemcy decydoway si na ten krok, majc pewno otrzymania kredyt�w na Zachodzie. Pewnoci tej nie miaa Polska, a wojna celna z Niemcami zmniejszaa jej atrakcyjno jako miejsca dla lokaty kapitau.

W roku 1925 min termin zobowiza niemieckich podjtych przy podziale G�rnego lska, na mocy kt�rych Niemcy bray okrelone kontyngenty wgla polskiego. Um�w tych Rzesza nie wznowia, wprowadzajc

271

wysokie ca i to nie tylko na wgiel, lecz i na inne towary polskie. Rzd polski odpowiedzia represjami wobec towar�w niemieckich. Wojna celna trwa miaa szeifeg lat. Polska, partner gospodarczo sabszy, ponosia wicej strat ni Niemcy .Rezultatem bezporednim by wzrost bezrobocia w Polsce do prawie 300 tysicy. Lecz z drugiej strony konieczno zmusia Polsk do szukania nowych rynk�w zbytu dla swych surowc�w eksportowych, co byo z korzyci dla jej pooenia gospodarczego.

Bank Polski obala rzd

Ju w lipcu 1925 roku deficyt handlu zagranicznego Polski przekroczy 90 milion�w zotych. Zagraniczny rynek kredytowy okaza si oporniejszy w negocjacjach o poyczki inwestycyjne, co zaznaczyo si wyranie ju przy drugiej racie poyczki “dillonowskiej". Niezbyt pomylnie ukadaa si te koniunktura dla eksportu pod�w rolniczych, drzewa i sk�r, gdy nieobecno Polski na rynku w dw�ch poprzednich latach - co byo skutkiem nieurodzaju - spowodowaa pojawienie si silnej konkurencji dostaw poudniowoamerykaskich oraz wzmoenie produkcji rolnej we Francji i w krajach naddunajskich.

Nastpne miesice zapowiaday si wic gorzej, z czego doskonale zdawa sobie spraw Grabski i co bynajmniej jego energii nie ukr�cio, lecz z czego nie zdawa sobie sprawy ani Sejm, ani prasa w swej wikszoci, ani zapewne cae spoeczestwo. Brano wic czsto skutek za przyczyn, czego dowodem bya haaliwa reakcja na nieznaczny spadek zotego na wiatowym rynku walutowym. Reakcja ta bya ciekawym zjawiskiem psychologicznym. Szybko, z jak Grabski zdoa ustabilizowa walut polsk w roku poprzednim, i natychmiastowe zbawienne skutki tej stabilizacji wytworzyy w spoeczestwie przewiadczenie, i cae ycie, caa przyszo i kraju, i osobista kadego obywatela zaley od kursu, jaki zoty polski ma na rynku zagranicznym. Entuzjazmowi, z jakim przygldano si rozmachowi gospodarczemu, tak r�nemu od stagnacji poprzednich lat, zacz nagle towarzyszy strach, e wszystko to si nagle skoczy, bo warto zotego spada o kilkanacie czy kilkadziesit groszy w stosunku do dolara.

Waciwe przyczyny spadku zotego byy rzecz jasna wynikiem og�lnego pogorszenia si koniunktury dla gospodarki polskiej. A to byo skutkiem nie tylko zoonych powika gospodarczych w Europie, lecz take nowej sytuacji politycznej. Oczywicie byy to dopiero chmury na horyzoncie. Katastrofa nie grozia. Niemniej przed polityk polsk i przed gospodark polsk wyaniay si nowe problemy, bardzo trudne, kt�rym naleao stawi czoa. Wymagao to dziaania dugofalowego, na co Grabski, jak wynika z jego zachowania, by przygotowany. Zdawa sobie spraw, e powstaa konieczno zwolnienia

272

tempa dalszych reform gospodarczych. Jako m stanu mia wiadomo, e nie mona ju odwleka zaatwienia tych wszystkich problem�w wewntrznych, kt�re Polsk osabiay politycznie. Dotychczas - jak sam to przyzna w swej ksice pod tytuem “Dwa lata" - celowo i wiadomie odkada na dalszy plan wszystko, co nie wizao si bezporednio ze stabilizacj waluty i uzdrowieniem skarbu. Nie tylko dlatego, e sprawy te miay absolutny priorytet przed kad inn, lecz i dlatego, e swego rodzaju zawieszenie broni miuzy stronnictwami zapewniao mu poparcie w Sejmie wycznie w sprawach gospodarczych. O specjalnych penomocnictwach sejmowych mowy by nie mogo w sprawach innych. Nie mogo by te nawet mowy o uzgodnieniu stanowiska w onie rzdu zoonego po czci z fachowc�w, a po czci z przedstawicieli zupenie sprzecznych kierunk�w politycznych.

Dla przeprowadzenia reformy rolnej, uoenia stosunk�w z mniejszociami narodowymi, uzdrowienia administracji na ziemiach na wsch�d od Bugu, dla reformy szkolnictwa, a nawet dla usprawnienia walki z dziaalnoci wywrotow i sabotaow kierowan z Moskwy Grabski musia rzd sw�j przeksztaci z “fachowo-gospodarczego" w “fachowo-polityczny", i tym samym zapewni sobie sta wikszo w Sejmie. Wierzy, e uda si to osign, midzy innymi dziki osobistej popularnoci jako czowieka, kt�ry nie zawi�d na odcinku spraw gospodarczych.

I wanie w lecie 1925 roku zdawa si po kilku mniej lub wicej szczliwych pr�bach bliski tego celu. By na drodze do zbudowania w Sejmie staej wikszoci, gotowej do udzielenia mu poparcia take w innych ni gospodarcze sprawach. Co ciekawsze, udao mu si szczliwie unikn zbyt wyranego zwizania z kt�rym ze stronnictw. Nie chcia ani sojuszu lewicowo-centrowego, ani prawicowo-centrowego. Z du konsekwencj dobiera sobie czonk�w rzdu w ten spos�b, by adne stronnictwo nie miao przewagi, chociaby tylko ilociowej.

Niemniej kade ze stronnictw lub prawie kade czuo si w jaki spos�b zwizane z tym typowo bezpartyjnym rzdem. Dziki temu w gosowaniach sejmowych wikszo opowiadajca si za rzdem zaskakiwaa czsto swym skadem. Na przykad w maju 1925 roku przy gosowaniu nad wotum zaufania przeciwko rzdowi gosoway tylko “Wyzwolenie" i mniejszoci narodowe. W innych wypadkach poparcia rzdowi udzielay skrajna prawica i PPS, a czsto wanie posowie z aw mniejszoci.

Najbardziej krytykowano Grabskiego za wcignicie do rzdu dw�ch ludzi o zupenie skrajnych pogldach politycznych i zlecenie im szczeg�lnie wanych funkcji. Jednym by Stanisaw Thugutt, naturalny jak gdyby przyw�dca lewicy chopskiej, drugim brat premiera Stanisaw Grabski, cieszcy si zaufaniem endecji i Chrzecijaskiej Demokracji. Stanisaw Grabski zosta ministrem owiaty, Thugutt by ministrem bez teki, z tym e obj kierownictwo specjalnego komitetu w onie rzdu, nazwanego “komitetem dla spraw kresowych". Jego zadaniem byo uoenie stosunk�w z mniejszociami narodowymi, przede wszystkim sowiaskimi. Thugutt by przedstawicielem jak najbardziej liberalnej linii, zwolennikiem penej autonomii kulturalnej i samorzdu, wojew�dztw zamieszkanych w wikszoci przez

273

Ukraic�w czy Biaorusin�w. Natomiast Stanisaw Grabski reprezentowa koncepcje asymilacyjne. Jako minister owiaty zmieni system szkolnictwa w trzefch wojew�dztwach Maopolski Wschodniej i jego dzieem byy tak zwane szkoy “utrakwistyczne", czyli dwujzyczne polsko-ukraiskie. Zapisay si one jak na j fatalniej w pamici ludnoci ukraiskiej. W rzeczywistoci wic dwaj ludzie zajmujcy si problemami mniejszoci narodowych naleeli do dw�ch cakowicie przeciwstawnych kierunk�w mylenia i rzecz jasna ani razem, ani z osobna niczego pozytywnego zdziaa nie mogli. W kocu maja 1925 roku Thugutt z rzdu ustpi i polityk mniejszociow przej sam Stanisaw Grabski, co dao asumpt do zoliwych dowcip�w, e Polsk rzdz “Kastor i Poluks", to jest dwaj bracia Grabscy.

W rzeczywistoci jednak wcale tak nie byo. Wadysaw Grabski by w dalszym cigu premierem w penym tego sowa znaczeniu i - co ciekawsze - pomimo ustpienia Thugutta by na dobrej drodze do rozszerzenia zasady fachowoci na cao zagadnie politycznych majc na uwadze powodzenie w dziedzinie gospodarczej. Byoby to rozwizanie idealne w sytuacji, kt�ra nie pozwalaa adnemu stronnictwu ani porozumieniu stronnictw zapewni sobie staej i dostatecznie duej wikszoci w Sejmie. Grabski chcia utrwali zasad, e skad rzdu powinien by dobierany pod ktem fachowoci, podczas gdy kontrolujcy rzd parlament pozostaby instytucj polityczn. O zmianie rzdu decydowayby wyniki jego pracy, a nie przesunicia w skadzie koalicji parlamentarnej.

Najlepiej moe charakteryzowa metod dziaania Grabskiego artyku Feliksa Perl w Robotniku: “Do rzdu pana Grabskiego adne stronnictwo nie ma szczeg�lnego naboestwa. Ale te adne stronnictwo nie ma szczeg�lnej ochoty obalenia go".

Odpowied Grabskiego na wojn celn wypowiedzian przez Niemcy obja obcicie importu wielu towar�w przemysowych. Utrudnio to rzecz jasna modernizacj przemysu i spowodowao kopoty na rynku konsumpcyjnym, lecz dawa zaczo od razu dobre wyniki, gdy chodzi o bilans patniczy, kt�ry udao si zr�wnoway w cigu kilku miesicy. Zainteresowao te Polsk przemys belgijski i francuski, a po czci nawet angielski. Podtrzymaniem zachwianego zotego zaj si Bank Polski. Jako zadanie g�wne Bank Polski przyj oczywicie zahamowanie odpywu dewiz z Polski, co chcia osign przez kontrol i reglamentacj. Wobec braku dewiz handel zacz pokrywa cz swych zobowiza w zotych, co zwikszyo ich liczb za granic i tym samym znowu obniyo kurs. Prezes Banku Polskiego nie obawia si spadku kursu zotego i nie spieszy si z wykupywaniem waluty polskiej na giedach zagranicznych. W ocenie Grabskiego polityka taka przedstawiaa zbyt wiele niebezpieczestw. Chodzio mu przede wszystkim o utrzymanie dobrej opinii o walucie polskiej nie tyle moe za granic, ile w kraju. Zdawa sobie spraw, e stabilizacja zotego jest podstaw zaufania spoeczestwa do rzdu i tym samym warunkiem powodzenia plan�w dalszych reform.

Zacza si wic swego rodzaju wojna nerw�w midzy rzdem i Bankiem Polskim. Bank Polski broni zapasu dewiz - Grabski broni zotego. Bank

18 - Historia dwudziestolecia

274

Polski poszed na ustpstwa, lecz tylko do pewnej granicy. W padzierniku 1925 roku kurs ustali si na 5 zotych 98 groszach za dolara. W por�wnaniu z parytetem 5 zotych i 18 groszy spadek nie by duy. Wystarczy jednak na to, by osabi w spoeczestwie popularno Grabskiego, co znalazo natychmiast sw�j wyraz w postawie stronnictw sejmowych. Zaczto woa na awach poselskich, e skoro Grabski chce, by rzd ocenia wedug wynik�w, wedug stopnia jego fachowoci, to wyniki s ze i std fachowo niedostateczna. W listopadzie Bank Polski odm�wi dalszego uszczuplania zapasu dewiz na podtrzymywanie kursu zotego. Grabski ze swej strony twierdzi, e jego spadek powyej 6 zotych za dolara jest niedopuszczalny.

13 listopada 1925 roku, po prawie dwuletnich rzdach, gabinet Wadysawa Grabskiego poda si do dymisji. Bya to decyzja dla pastwa fatalna, jak wykaza miay ju nastpne miesice. W dodatku dla duej czci spoeczestwa zupenie niezrozumiaa. Grabski stwierdzi, e obalia go podw�jna opozycja: Banku Polskiego i Sejmu.

Tak te byo w istocie. Z tym wszake, e gdyby i w Sejmie, i w spoeczestwie trzewiej i spokojniej patrzono na zagadnienia gospodarcze, gdyby je po prostu lepiej rozumiano, nie nastpiby kryzys zaufania w stosunku do najlepszego ekonomisty wr�d polityk�w polskich, jakim by Wadysaw Grabski.

Okrelenie uyte przez niego byo w kadym razie byskotliwe i prasa europejska komentowaa je przez kilka tygodni jako swego rodzaju sensacj polityczn. Niekt�re komentarze zagraniczne wyraay si przy tym pochlebnie o stosunkach w Polsce, biorc przegran popularnego przecie premiera w sporze ze stworzon przez niego instytucj emisyjn za dow�d dojrzaoci politycznej. Dojrzao ta wyraa si miaa podporzdkowaniem ycia politycznego kraju wymogom gospodarczym.

Jeli nawet w pogldach tego rodzaju byo troch przesady, to jednak w swej istocie obrazoway niele nastroje duej czci spoeczestwa polskiego. Od chwili zachwiania si kursu waluty zotowej na rynkach wiatowych rzdy Grabskiego rzeczywicie zaczy napotyka coraz wiksze przeszkody. Przyczyny tego naleay wszystkie do rzdu tak zwanych dzisiaj “przyczyn obiektywnych". A wic nie byy wynikiem bd�w popenionych przez Grabskiego. Przeciwnie - zdoa on skutecznie przeciwstawi si niekorzystnej lub zgoa Polsce nieprzyjaznej koniunkturze gospodarczej, kt�ra zahamowaa w poowie lata wykonanie drugiej fazy jego dalekosinych plan�w reform. W szczeg�lnoci nie da si zastraszy wypowiedzeniem wojny celnej przez Niemcy ani niechci finansjery londyskiej czy paryskiej. Podpiera te kurs zotego, gdy zdawa sobie spraw, e spoeczestwo uczynio ze swej nowej waluty swego rodzaju fetysz.

Byo to rzecz jasna przekonanie raczej naiwne, lecz Grabski si z nim liczy, wiedzc, e autorytet rzdu i powodzenie reform zale od nastroj�w spoeczestwa. Nastroje za atwo mogy z entuzjazmu i optymizmu, jaki towarzyszy zadziwiajcej poprawie pooenia gospodarczego, przemieni si w panik przy kadym bodaj wstrzsie lub wikszej trudnoci.

Tyle jako wyjanienie faktu, e rzd Grabskiego po dw�ch latach bardzo

275

owocnej pracy ustpi. Bdem jednak byoby przyj bez zastrzee t cz owiadczenia ustpujcego premiera, w kt�rej twierdzi, e obok opozycji BankufPolskiego obalia go opozycja sejmowa. Przede wszystkim dlatego, e midzy fluktuacjami nastroj�w sejmowych a polityk finansow Banku nie byo adnego zwizku. W debatach sejmowych sprawy gospodarcze pojawiay si nieomal marginesowo, a w kadym razie nie znajdujemy w nich powanej analizy sytuacji gospodarczej. Lecz znajdujemy odbicie nastroj�w spoeczestwa, bojcego si panicznie spadku zotego z jednej strony, a z drugiej biorcego czsto skutek za przyczyn.

Jak wiemy, wszystko co Grabski zdoa osign byo wynikiem jego niezwykle zrcznej taktyki w Sejmie. Przez dwa lata stawiano tam spraw jasno: penomocnictwa i poparcie rzd otrzymuje pod warunkiem wykazania si wynikami. Dop�ki wyniki byy wietne, Sejm jako cao nie way si utrudnia Grabskiemu pracy, co byo zreszt take cichym przyznaniem, e ani og� pos�w, ani kierownictwa poszczeg�lnych stronnictw nie czuj si po prostu na siach przeciwstawi koncepcjom Grabskiego jakiejkolwiek alternatywy gospodarczej, a nawet nie s w stanie w spos�b rzeczowy nad nimi dyskutowa.

Podobnie jednak jak w nastrojach spoeczestwa, w nastrojach Sejmu sytuacja ulega zmianie, gdy zamiast byskotliwych sukces�w zaczy si pojawia trudnoci. Nie chciano (czy bano si?) przyzna Grabskiemu nowych penomocnictw, nie wierzc, e trudnoci s chwilowe i e zdoa je opanowa. W ostatnich tygodniach swych rzd�w Grabski mia pene poparcie tylko w PPS i w Chrzecijaskiej Demokracji. Zwizek Ludowo-Narodowy got�w by za nim gosowa, lecz pod coraz innymi i coraz trudniejszymi do przyjcia warunkami. Grabski uzna sytuacj za zbyt trudn i ustpi. By zreszt cakowicie wyczerpany prac, do czego si przyznawa. Wiedzia te, e traci autorytet w spoeczestwie, co jako trzewy polityk przyjmowa do wiadomoci. Nie wdajc si w jaowe tumaczenia stwierdza wobec dziennikarzy, e po prostu “rzd bez autorytetu nie sprosta zadaniom".

Zadania za byy cigle ogromne. Z jednej strony trzeba byo pracowa nad dalszym uzdrawianiem gospodarki kraju, bo to, co Grabski dotychczas osign, cho w rozmiarach swych i znaczeniu imponujce, byo dopiero pierwszym krokiem do waciwych reform. Rozbudowa przemysu, rozbudowa wielokierunkowa i kompleksowa, bya zadaniem najpierwszym. Rzecz jasna, e wizaa si z caym szeregiem zagadnie spoecznych. Tu kierunek by wytyczony przez ustawodawstwo spoeczne i ustawodawstwo pracy, cigle ulepszane i poszerzane od pierwszych chwil niepodlegoci. Produkcja przemysowa przekroczya ju w roku 1924 wskaniki przedwojenne, co byo dowodem prnoci pastwa i wartoci wiata pracy. Odbudowa zniszcze wojennych i skutk�w celowej dewastacji dokonanej przez okupanta w Polsce centralnej - to jest Kongres�wce - zostaa ju dokonana, zar�wno w budynkach, jak i w wyposaeniu maszynowym. Zrobiono te niejedno w zakresie renowacji maszyn, a jeszcze wicej w dziedzinie komunikacji kolejowej. Niezadugo Gdynia, nowy port nad Batykiem, przestanie by tylko rodkiem nacisku na niechtny Polsce Gdask, lecz wejdzie w faz wykonawcz.

276

Gorzej byo w budownictwie mieszkaniowym w rosncych w ludno miastach - przede wszystkim w odzi i Warszawie. Cigle otwarta pozostawaa sprawa reformy rolnej - zagadnienie zar�wno gospodarcze, jak i spoeczne, gdzie dotychczas osignito bardzo mao pomimo dawno ju uchwalonych zasad, cigle czekajcych na kompleksowe ustawy wykonawcze.

Take upowszechnienie owiaty, zwaszcza na odcinku szkolnictwa podstawowego, wymagao jeszcze ogromnej pracy i koszt�w. Zrobiono bardzo wiele. Analfabetyzm si cofa i przybywao szk�, take rednich i wyszych. Ale nie wyczerpywaa si na tym lista potrzeb i spraw wymagajcych pilnego wgldu i zaatwienia. Sprawa bezpieczestwa publicznego bya jedn z nich. Wojenna i powojenna anarchia w codziennym yciu zostaa szybko opanowana na ziemiach rdzennie polskich. W Poznaskiem czy na Pomorzu nie rozwina si zreszt wcale. Inaczej byo na Kresach Wschodnich. Nie zdoano tam jeszcze opanowa zwykego bandytyzmu ani wdroy podstawowych zasad praworzdnoci, lecz na tym problem si nie koczy, gdy anarchicznym stosunkom sprzyjaa bierna postawa czci miejscowej ludnoci do Polski i do Polak�w nastawionej jeli nie wrogo, to w najlepszym razie wyczekujco. Zagadnienie polityki mniejszociowej nie doczekao si adnej rozsdnej pr�by rozwizania, pomimo powoania specjalnej komisji rzdowej pod przewodnictwem Thugutta.

Stan wrzenia, niepokoju i anarchii podtrzymywaa i podniecaa spoza dugiej granicy Rosja komunistyczna i na jej zlecenie komunici biaoruscy, ukraiscy i ydowscy, przy penym poparciu komunist�w polskich. Wyprawy partyzanckie dowodzone przez sowieckich oficer�w stray granicznej wyruszay spod Miska a pod Grodno czy Brze, poary, morderstwa i akty sabotau byy zjawiskiem codziennym. Pooyo im kres utworzenie w 1924 roku Korpusu Ochrony Pogranicza, formacji wojskowej, kt�ra zastpia cywiln stra graniczn. W roku 1925 okres zamach�w bombowych, sabotay i morderstw politycznych dobiega ju koca dziki energicznemu przeciwdziaaniu i absolutnemu brakowi poparcia dla komunist�w ze strony caego spoeczestwa, lecz pami o nich bya ywa, a niebezpieczestwo cigle aktualne.

Grabski, ustpujc po dw�ch latach rzd�w sprawowanych pod hasem pierwszestwa spraw gospodarczych przed wszystkimi innymi, zdawa sobie spraw, e owo “wszystko inne" duej na zaatwienie czeka nie moe. Czy zdawa sobie z tego spraw Sejm?

Zapewne tak. Co wicej, zniecierpliwienie Grabskim czyo si na awach poselskich z przekonaniem, e polityczne “zawieszenie broni" podyktowane pilnoci spraw gospodarczych trwa ju zbyt dugo. Sejm chcia dziaa. Argument fachowoci przesta wywiera wpyw na wyobrani polityczn. Nieszczcie bdzie na tym polegao, e poszczeg�lne stronnictwa nie miay dla “fachowoci" Grabskiego alternatywy, kt�ra mogaby zdoby poparcie wikszoci.

Reformy gospodarcze Wadysawa Grabskiego nie zamieniy oczywicie kraju biednego, jakim bya Polska, w kraj bogaty. Day jednak realne podstawy pod planowy i racjonalny proces powolnego postpu gospodarczego. Jego zaleno od koniunktur midzynarodowych w poczeniu z wadliw baz gospodarcz pozostawion przez zaborc�w utrudniaa kapitalizacj nieodzown dla racjonalnej polityki inwestycyjnej. Zmiana jego stanu rzeczy wymagaa czego wicej ni reformy walutowej i skarbowej. Niemniej bez tej reformy jakakolwiek poprawa i jakiekolwiek planowanie byyby w og�le niemoliwe. Std donioso reform i std ogromna zasuga Grabskiego i niezbyt licznych jego pomocnik�w.

“Sejmowadztwo"

Okrelenie “sejmowadztwo" lub “sejmokracja", kt�rym obejmuje si niekiedy okres pierwszych szeciu czy siedmiu lat istnienia niepodlegego pastwa polskiego, w rzeczywistoci zastosowa mona tylko do kilku miesicy midzy upadkiem rzdu Wadysawa Grabskiego i zamachem stanu dokonanym przez Marszaka Pisudskiego. A zatem jest to czas midzy poow listopada 1925 a poow maja 1926 roku. W tym okresie bowiem Sejm istotnie przej cae kierownictwo spraw pastwowych. Oczywicie formalnie istniaa w dalszym cigu zasada podziau wadz midzy ustawodawcz i wykonawcz, kt�r sprawowa te rzd powoany przez prezydenta Rzeczypospolitej. Ukad rzeczywistych si politycznych w Sejmie powodowa jednak stan permanentnej jak gdyby konsultacji midzy rzdem a stronnictwami sejmowymi, co znajdowao nawet zewntrzny wyraz w powtarzajcych si konferencjach czonk�w rzdu z marszakiem Sejmu Maciejem Ratajem. Jako czowiek i jako m stanu by Rataj postaci bardzo wybitn, o duej indywidualnoci, a r�wnoczenie o ogromnym poczuciu odpowiedzialnoci. Sam te uwaa ten stan rzeczy za nienormalny i nie dy bynajmniej do wywierania bezporedniego wpywu na prace rzdu. Musia jednak kilkakrotnie wystpowa z jednej strony jako mediator midzy poszczeg�lnymi czonkami rzdu nalecymi do r�nych partii politycznych, a z drugiej jako swego rodzaju rzeczoznawca mogcy okreli, na jak wikszo i na jak reakcj ten czy inny projekt rzdowy moe liczy w Sejmie.

Po ustpieniu Grabskiego prezydent Wojciechowski zleci misj utworzenia rzdu Aleksandrowi Skrzyskiemu. Zachowa on sw dotychczasow tek ministra spraw zagranicznych. By w osobistych pogldach zbliony do prawicy, cho nie nalea do adnego stronnictwa. Na polu polityki zagranicznej m�g si pochwali kilkoma dobrymi rezultatami, wr�d kt�rych warto wymieni ostateczne uznanie wschodnich granic Polski przez mocarstwa dawniej sprzymierzone, zdobycie do mocnej pozycji dla Polski na forum

278

Ligi Narod�w i zawarcie kontrowersyjnego zreszt konkordatu z Watykanem, kt�ry regulowa stosunki kocielne po myli wikszoci spoeczestwa. Natomiast nie osign Skrzyski sukcesu na polu wielkiej polityki midzynarodowej, gdy nie zdoa zapobiec zawarciu Traktat�w Lokarneskich ani nawet w spos�b dostateczny zabezpieczy interes�w Polski.

Powstaa tym samym sytuacja nowa, dla Polski bardzo niebezpieczna, zwaszcza wobec moliwoci rozwinicia si gospodarczej wsp�pracy midzy Niemcami a Zwizkiem Sowieckim w zblienie polityczne z odleg co prawda w czasie, lecz gron perspektyw sojuszu wojskowego. By to te jeden z istotnych element�w, kt�ry mia wkr�tce przeway wahania J�zefa Pisudskiego, skaniajc go do signicia po wadz w drodze zamachu stanu. Obawy Pisudskiego podzielaa w duej mierze lewica z Polsk Parti Socjalistyczn na czele. Tak wic zagadnienia midzynarodowe - sprawa bezpieczestwa Polski na tle nowego ukadu stosunk�w w Europie - zawayy w duym stopniu na przebiegu wydarze w roku 1926.

Ze spraw bezpieczestwa wizaa si sprawa obronnoci kraju - m�wic inaczej, sprawa wojska. Pisudski obawia si, e poddanie si zbrojnych wpywom fluktuacji politycznych nie tylko obniy z czasem ich autorytet w spoeczestwie, lecz take moe mie ze skutki dla ich wartoci bojowej. Odsunwszy si od ycia politycznego w roku 1923, Pisudski nie rezygnowa z pr�b wyodrbnienia wojska spod wpywu zmieniajcych si rzd�w i zmieniajcych si ukad�w partyjnych w parlamencie. Wszystkie te pr�by, odbywajce si przy akompaniamencie rozgrywek osobistych prowadzonych przeciwko niemu, lecz take przez niego, nie day adnego pozytywnego rezultatu. W rzeczywistoci wic u koca roku 1925 prawica sejmowa i prasa prawicowa nie bez racji twierdzi mogy, e posta Pisudskiego przesza ju raz na zawsze do historii i e on sam nie stanowi adnej siy politycznej. Do lapidarnie okreli to Herman Lieberman przy okazji dyskusji nad zbudowaniem w Warszawie pomnika, kt�rym by Gr�b Nieznanego onierza. “Panowie - woa - chc przy okazji zaj si take grobem dla jednego bardzo dobrze znanego onierza".

Stao si zupenie inaczej. Pisudski w cigu kilku miesicy zimowych 1926 roku sta si postaci centraln w yciu politycznym kraju. Skrystalizowa si te pozaparlamentarny ruch opozycyjny przeciwko rzdowi koalicji sejmowej.

Rzd Aleksandra Skrzyskiego by koalicj piciu stronnictw: wchodzili do niego przedstawiciele Zwizku Ludowo-Narodowego, Chrzecijaskiej Demokracji, Narodowej Partii Robotniczej, “Piasta" i Polskiej Partii Socjalistycznej. By to wic wachlarz pogldowy bardzo szeroki, zasugujcy w peni na miano wielkiej koalicji. W rzdzie zarezerwowano take miejsce dla lewicowego stronnictwa ludowego, jakim byo “Wyzwolenie". “Wyzwolenie" do rzdu jednak nie weszo, cho udzielao mu poparcia. Udzia PPS w jednym rzdzie ze skrajn prawic uzasadniaa specjalna deklaracja: “Wchodzimy do rzdu, aby ratowa pastwo i klas pracujc od katastrofy grocej yciu gospodarczemu narodu, gdy stan ten grozi spoeczestwu ruin i osabieniem, mogcym spowodowa upadek demokracji polskiej

279

i w lad za tym upadek pastwa". Deklaracja ta bya w zgodzie z postanowieniami dwudziestego Kongresu PPS, odbytego przed niespena dwoma laty, kiedy to socjalici polscy postanowili bra czynny udzia w rzdzie, ilekro wymaga tego bdzie przeciwdziaanie niezgodnym z interesami wiata pracy tendencjom stronnictw prawicowych. Skrzyski w swym expose sejmowym stwierdza, e tworzy “rzd zgody, agodzenia konflikt�w i zmniejszania tar". M�wi te, e rzd w planowaniu swym bdzie posugiwa si rozsdkiem i e bdzie uwzgldnia pogldy wszystkich stronnictw, kt�re go popieraj. Dodawa, e stronnictwa robotnicze - chodzio tu o PPS i NPR - nie rezygnuj wchodzc do rzdu ze zdobyczy socjalnych.

Ju tego rodzaju g�rnolotne raczej owiadczenia budzi musiay wtpliwoci co do praktycznej strony programu rzdowego. Jeszcze wicej wtpliwoci wzbudza fakt, e programu takiego rzd waciwie nie przedoy, tumaczc przed Sejmem kade kolejne swoje pocignicie, czsto w oderwaniu od poprzedniego. Fatalnie zaciy na tym okresie fakt przeceniania rzekomego zagroenia osignitej przez Grabskiego stabilizacji gospodarczej. Rol decydujc odgrywa tu pogarszajcy si nadal stosunek zotego do dolara na walutowych rynkach midzynarodowych. Cae spoeczestwo, nie wdajc si w jakkolwiek logiczn analiz, przyjmowao z radoci kade polepszenie kursu zotego na giedach wiatowych o kilka punkt�w, gdy z drugiej strony kady spadek kursu wywoywa nastr�j zbliony do paniki. Oczywicie okres by do trudny, lecz jedynym rzeczywicie skutecznym planem gospodarczym mogo by kontynuowanie rozpocztej przez Wadysawa Grabskiego polityki reform gospodarczych. A wic inwestycji w przemyle bez zbytniego ogldania si na stan rezerw dewizowych oraz jak najszybszego wprowadzenia w ycie uchwalonej wreszcie w listopadzie 1925 roku ustawy wykonawczej o reformie rolnej. Rzd Skrzyskiego zapowiedzia wykonanie tej reformy. Jednoczenie jednak ograniczy sw dziaalno gospodarcz do planu jak najdalej posunitych oszczdnoci, czyli inaczej m�wic do ratowania skarbu i budetu pastwowego przed deficytem. G�wnym rzecznikiem tej polityki by minister skarbu, dziaacz Narodowej Demokracji Jerzy Zdziechowski. Wprowadzi on midzy innymi ograniczenia eksportu ywnoci, chcc w ten spos�b zapobiec wzrostowi cen na rynku wewntrznym. Wprowadzi dalej obnienie zarobk�w urzdniczych o 4% do 6%, z wanoci na jeden kwarta. I wreszcie krok niczym nie uzasadniony - dla usprawnienia cigania zalegych podatk�w pozwoli na pacenie ich w naturze, przez rolnictwo w zbou, a przez kopalnie na G�rnym lsku i w Zagbiu w wglu. Nie starczyo czasu na przekonanie si o skutecznoci tego rodzaju pomys�w. Nie starczyo czasu dlatego, e ju w marcu 1926 roku Zdziechowski zaproponowa podwyszenie wszystkich podatk�w - z wyjtkiem majtkowego - o 10%, podwyszenie cen spirytusu i tytoniu oraz oboenie specjalnymi podatkami gazu, elektrycznoci i nafty. Pamita warto, e nafta �wczenie dostarczaa owietlenia w co najmniej 70% dom�w mieszkalnych w Polsce. Idc dalej Zdziechowski proponowa lub da od Sejmu uchwalenia dalszej obniki pac urzdniczych o 5%, obnienia emerytur i uposaenia inwalid�w wojennych, zmniejszenia zasik�w dla bez-

280

robotnych i powanych redukcji w przedsibiorstwach pastwowych, przede wszystkim na kolejach.

Ten zamys Zdziechowskiego spowodowa rzecz jasna wystpienie w poowie kwietnia Polskiej Partii Socjalistycznej z koalicji rzdowej. Pozostae w koalicji stronnictwa dysponoway w dalszym cigu wikszoci w Sejmie, z tym jednak, e wikszo ta miaa ju charakter centrowo-prawicowy. Rzd, przy duych zreszt oporach prezydenta Wojciechowskiego, utworzony zosta 10 maja.

12 maja Pisudski opuci Sulej�wek i stanwszy na czele czci oddanych sobie oddzia�w wojskowych ruszy na Warszaw.

Wobec takiego rozwoju wypadk�w nie mamy sprawdzianu, czy rzd wyoniony z poparciem wikszoci parlamentu wyprowadziby Polsk z trudnej sytuacji gospodarczej, nie tak jednak trudnej, by moga grozi katastrof. Niebezpieczniejsze, jak si zdaje, byo pooenie spoeczno-polityczne, a to z tego przede wszystkim wzgldu, e w spoeczestwie panowao zniecierpliwienie rozbiciem Sejmu na tak du liczb stronnictw, z kt�rych adne nie mogo zdoby wikszoci, take w nastpnych wyborach. Byy wic tendencje do dokonania reformy ustroju, i to nie tylko wr�d zwolennik�w Pisudskiego, kt�rych w ogromnej wikszoci okreli mona jako lewe skrzydo pogldowe spoeczestwa polskiego. Tendencje tego rodzaju istniay take na prawicy. Ju w roku 1924, bez wikszego zreszt trudu, wadze pastwowe zlikwidoway kilka organizacji o charakterze tajnym, kt�re w swym programie dziaania miay narzucenie Polsce ustroju okrelanego og�lnie jako narodowy, czyli w gruncie rzeczy skrajnie prawicowy. Jednym z takich sprzysie bya organizacja, kt�rej przewodzi niejaki Pkosawski, posta raczej anegdotyczna.

Niewtpliwie jedyn wielk indywidualnoci obok Pisudskiego by w�wczas w Polsce Wincenty Witos. Jego niepowodzenia nie wypyway ani z braku rozsdku, ani tym mniej z braku patriotyzmu, lecz byy pochodn caego szeregu okolicznoci, wr�d kt�rych najwaniejsz byo rozbicie najliczniejszej warstwy spoeczestwa, jak stanowili chopi. Witos dy do stworzenia prawdziwej siy chopskiej i na niej chcia oprze rzdy w pastwie. Lecz szukajc sojusznik�w znajdowa ich z reguy na prawicy, co nie odpowiadao ani przekonaniom, ani interesom wiata pracy, w kt�rym obok klasy robotniczej powan pozycj zajmowaa bezrolna ludno wiejska.

5 maja ustpi premier Skrzyski. Zaczy si gorczkowe pr�by znalezienia rozwizania kompromisowego, podejmowane przez marszaka Sejmu Rataja i prezydenta Wojciechowskiego. Ku temu rozwizaniu zreszt zar�wno Rataj, jak i Wojciechowski dyli ju od do dawna. Rataj opowiada si za stworzeniem rzdu, jak go okrela, “silnych i znanych indywidualnoci", a wic rzdu pozaparlamentarnego, z tym e obiecywa sw pomoc w zapewnieniu takiemu rzdowi potrzebnej wikszoci w Sejmie, nawet gdyby przyszo j tworzy od przypadku do przypadku. Byo to w gruncie rzeczy powt�rzenie koncepcji rzdu Grabskiego, z tym jednak, e Rataj przewidywa udzia Pisudskiego w proponowanym przez siebie rzdzie.

Nie ulega wtpliwoci, e zar�wno dla swych oddanych zwolennik�w, jak

281

i dla swych zacitych wrog�w Piisudski by najwiksz z �wczenie yjcych indywidualnoci w Polsce. Dla lewicy polskiej, a pod tym mianem naley rozumie w Sejmie PPS i stronnictwa chopskie z wyjtkiem “Piasta", pozostawa przez okres swego, jak w�wczas m�wiono, “wygnania w Su-lej�wku" symbolem wielu nadziei, a przede wszystkim symbolem oporu przeciwko ideologii prawicowej, nazywanej niezbyt zreszt susznie i w duym skr�cie ideologi “endeck". Ten sam pogld podzielaa dua cz spoeczestwa, niezwizana formalnie z adnym stronnictwem, lecz pielgnujca pami wielkich zasug Pisudskiego. W rzeczywistoci od chwili odzyskania niepodlegoci Pisudski nie wypowiada si po stronie adnego ruchu politycznego i nie zabiera gosu na temat problem�w spoecznych czy gospodarczych. Niemniej jego nazwisko nie schodzio ani z am�w prasy, ani z rozm�w, padao czsto w Sejmie, budzio namitne kontrowersje, niekiedy publiczne, a niekiedy utrzymywane w ukryciu. Witos uwaa rol Pisudskiego za skoczon. Inaczej rozumowao spoeczestwo i na pewno inaczej myla sam Pisudski. Wynika to chociaby z faktu, e stale bya aktualna sprawa “powrotu Pisudskiego do wojska".

Pisudski nie ukrywa, e na tego rodzaju powrocie mu zaley. Do tej te roli wojskowej chcia zapewne przed rokiem 1926 swoj przysz prac dla pastwa ograniczy. Niewtpliwie zagadnienia obrony pastwa byy bardzo wane, a w pooeniu geograficznym i politycznym Polski kto wie czy nie najwaniejsze. Lecz poza przesankami jak najbardziej rzeczowymi w gr wchodziy take emocje, nawyki, tradycje i uprzedzenia. Do roku 1923 Pisudski przewodniczy jeszcze cisej Radzie Wojennej. Bya to instytucja powoana przez niego samego w ramach og�lnej organizacji polskich si zbrojnych, dekretem z 7 stycznia 1921 roku. Wtedy Pisudski by jeszcze Naczelnikiem Pastwa. Organizacj obrony kraju chcia budowa w oderwaniu od fluktuacji i spor�w parlamentarnych, gdy uwaa j za spraw, kt�rej nie wolno czy z wewntrzn polityk pastwow. Na prawicy, zar�wno w Sejmie, jak i poza Sejmem, forsowano myl zupenie inn, opart cile na wzorach francuskich. Wojsko miao by podporzdkowane czynnikom politycznym bez wzgldu na ich trwao i konkretn si. Podlega miao ministrowi spraw wojskowych nie tylko w sensie administracyjnym, ale w og�le pod kadym wzgldem. Std tendencja do ograniczania zakresu dziaania szefa sztabu g�wnego oraz oficera przewidzianego na naczelnego wodza w razie wojny. Tym oficerem by rzecz jasna Marszaek Pisudski. Na tym tle doszo midzy innymi do rozamu pogldowego midzy Pisudskim a Wadysawem Sikorskim. Napicie pogarszay spory personalne i natury uczuciowej. Do nich naleaa kontrowersja wok� zasug w obmylaniu planu zwycistwa w roku 1920, dalej nieprzyjemny sp�r o rol wojenn generaa Szeptyckiego, wreszcie zarzuty, jakie Pisudski formuowa pod adresem genera�w Stanisawa i J�zefa Haller�w. Zarzuty te szy daleko, gdy obejmoway ukrywanie czy zatajanie niekt�rych dokument�w. W istocie swej by to sp�r w duej mierze midzy r�nymi szkoami mylenia wojskowego, przy czym do najbardziej zacitych przeciwnik�w Pisudskiego naleaa starszyzna wojskowa z byej armii austriackiej.

282

Wspomnielimy o rozejciu si dr�g midzy Pilsudskim a Sikorskim. Warto doda, e w cigu kilku lat zmienio si take nastawienie stronnictw politycznych do Sikorskiego. Gdy obejmowa rzdy jako premier w tragicznych dniach po zamordowaniu Narutowicza, witay go gwizdy na awach prawicy sejmowej, a penego poparcia udzielaa mu lewica. W roku 1926 uwaano go ju powszechnie za czowieka zwizanego wanie z prawic, a przeciwko jego udziaowi w rzdzie protestowaa w spos�b kategoryczny Polska Partia Socjalistyczna. Tego rodzaju przeobraenia dotyczyy te tak zasuonego ma stanu, jak Wadysaw Grabski. Gdy rozpoczyna swe wielkie dzieo reform gospodarczych, lewica traktowaa go z najwysz podejrzliwoci, lecz gdy w kocu kwietnia 1926 roku prezydent Wojciechowski zaproponowa wanie jemu, by ponownie stworzy rzd, kategoryczne veto zaoya prawica sejmowa.

Nie mniej kontrowersji byo wok� postaci Wincentego Witosa. W przekonaniu caego spoeczestwa pozostawa wodzem chopskim, lecz nikt go ju nie uwaa za zwolennika radykalizmu spoecznego. Przeciwnie - wizano jego nazwisko i plany polityczne z prawic chadeck. Powoanie go na premiera wikszo spoeczestwa przyja jako zapowied wznowienia rzd�w “Chje-no-Piasta", co wzbudzio przeraenie wr�d robotnik�w, duej czci inteligencji pracujcej, chop�w maorolnych i bezrolnej ludnoci wiejskiej. Lecz obiektywnie stwierdzi trzeba, e przeraeniu tych rodowisk towarzyszya nieukrywana rado wielu innych rodowisk, kt�rych nie mona w czambu okrela jako wyznawc�w ideologii buruazyjnej... Prawica i “Piast" miay poparcie znacznej czci chop�w, miay poparcie, i to prawie zupenie solidarne, w zachodnich poaciach kraju, miay poparcie wr�d urzdnik�w pastwowych, a take w wojsku.

Tym bardziej e Witos zapowiada rzdy “twardej rki" i zerwanie z dotychczasowym chaosem na awach sejmowych. Szed dalej. Chcia rewizji konstytucji w kierunku wzmocnienia wadzy wykonawczej oraz rozprawienia si z samowol biurokracji i nieuczciwoci w yciu codziennym, prywatnym i publicznym.

Nie jest ani zbiegiem okolicznoci, ani dziwaczn ironi historii, e te same cele w pewnym stopniu przywiecay Pisudskiemu, cho nie wszystkie przywiecay popierajcej go w maju 1926 roku lewicy. Jedynym zaoeniem politycznym, z kt�rym si Pisudski zdradza, midzy innymi w kilku wywiadach udzielanych przewanie warszawskiemu Kurierowi Porannemu, bya konieczno zerwania z “nieprawoci" w yciu publicznym, wysano-wania ycia pastwowego, okieznania prywaty sejmowej i pozasejmowej - innymi sowy, reforma moralna caego systemu pastwowego. Nie wysuwa natomiast adnych postulat�w programowych. W pewnym sensie ten brak konkretnego programu wzmacnia jego pozycj, gdy kady jego zwolennik m�g wiza wasne denia i nadzieje z jego osob. Sw krytyk Sejmu i stosunk�w w pastwie wyraa w spos�b gwatowny - g�wnie w wywiadach prasowych, kt�re wprowadzay jego przeciwnik�w w osupienie niezwykym doborem s�w, na pewno nieparlamentarnych. Nie m�wi, z kim got�w jest wsp�pracowa, lecz m�wi, z kim pod adnym pozorem i nigdy wsp�-

283

pracowa nie bdzie. Do tych wanie ludzi zaliczy Witosa. O swym odejciu od spraw pastwowych m�wii zawsze, e si od nich musia odsun, bo nie chcia rhie nic wsp�lnego z moralnymi sprawcami - jak si wyraa - mordu naprezydencie Narutowiczu.

Czy myl o zamachu stanu jako o jedynym sposobie naprawy pooenia dojrzewaa w umyle Pisudskiego w okresie rzd�w Skrzyskiego? Zdania s w tym wzgldzie podzielone. S i tacy, kt�rzy twierdz, e postanowienie przerwania si jaowych spor�w partyjnych powzi Pisudski dopiero na kilka dni przed zamachem, cilej midzy 5 i 10 maja, gdy rzd pr�bowali utworzy kolejno Witos, Skrzyski, Moraczewski z PPS, Chaciski z centrum, Grabski i znowu Witos, przy czym lewica proponowaa te Pisudskiego na stanowisko Premiera. Lecz z drugiej strony wiemy, e rozmowy z zaufanymi wojskowymi przeprowadza Pisudski znacznie wczeniej, odmawiajc zreszt kilkakrotnie zastosowania siy, gdy - jak m�wi - mogoby to stanowi zacht dla kadego w przyszoci. Pisudski - przynajmniej w tym okresie - stawa te na stanowisku obrony Konstytucji, stwierdzajc, e cho jest w jego przekonaniu z konstytucj, jest jednak podstaw prawa pastwowego i jako tak naley j szanowa.

Lecz bez wzgldu na to, kiedy dojrzaa w nim myl zamachu stanu, jego krytyczny stosunek do “sejmowadztwa" nie by dla nikogo tajemnic, gdy Pisudski stale go podkrela. Punktem naprawd zwrotnym w jego pogldach byo na pewno zamordowanie Narutowicza. Poprzednio, wsp�dziaajc jako Naczelnik Pastwa z Sejmem Ustawodawczym przez bez maa 4 lata, wykaza due zdolnoci taktyczne. Radzi sobie z Sejmem zoonym z ludzi bez dowiadczenia parlamentarnego i politycznego, ulegajcym atwo demagogii i nie liczcym si czsto z adnymi praktycznymi przesankami czy moliwociami pastwowymi. Temu Sejmowi, kt�ry powoa waciwie do ycia, kt�ry uwaa za jedynego suwerena w pastwie, oddawa przecie wadz w dniu jego zebrania w lutym 1919 roku. Z biegiem czasu wytworzyo si w nim wiele goryczy i zwykej ludzkiej irytacji w stosunku do Sejmu Ustawodawczego. P�niej take i na okres jego trwania rozciga zacz sw�j krytycyzm, kulminujcy w pogardliwym okreleniu “sejmowadztwo". Lecz do wniosk�w zdecydowanie ujemnych doszed dopiero po morderstwie Narutowicza.

We wnioskach tych nie by odosobniony. Podzielaa je z nim znaczna cz lewicy parlamentarnej, walczcej zaarcie przeciwko sojuszom politycznym prawicy z centrum chopskim. Lecz lewica inaczej sobie wyobraaa uzdrowienie stosunk�w w pastwie. Chciaa po prostu, by Pisudski w jaki spos�b powr�ci do wadzy, lecz eby opar si na dotychczasowej praktyce sejmowej. Pisudski natomiast, cho o likwidacji parlamentaryzmu w tym okresie przynajmniej nie myla, chcia go oczyci z powiza partyjnych, chcia doprowadzi do “sanacji moralnej" w tym sensie, by Sejm wytworzy wikszo z pos�w pojmujcych idealistycznie swe obowizki i tak jak on sam przekonanych o koniecznoci skupienia wszystkich si dla utrwalenia i rozbudowy mocy modego pastwa. Sowo “nieprawo" - haso walki z “nieprawoci" - powtarzao si stale we wszystkich wystpieniach publicznych

284

Pisudskiego w okresie jego trzyletniego pobytu w Sulej�wku, na uboczu ycia politycznego, lecz wcale nie w oderwaniu od niego.

Powstay wreszcie 10 maja rzd Witosa mia w swym skadzie ludzi, kt�rych Pisudski uwaa za osobistych wrog�w. Ministrem spraw wojskowych zosta genera Malczewski, co Pisudski uzna za osobiste wyzwanie, gdy genera ten reprezentowa tak zwane koa “austriackie". Zareagowa znowu bardzo gwatownym wystpieniem publicystycznym w postaci wywiadu na amach Kuriera Porannego. Wystpowa w nim raz jeszcze przeciwko “sejmowadztwu", przeciwko niskiemu w jego przekonaniu poziomowi moralnemu polityk�w parlamentarnych i wyszych urzdnik�w pastwowych. Podkrela mocno szkody, jakie wyrzdza wojsku podporzdkowanie go czynnikowi politycznemu przy cigych fluktuacjach politycznych, kt�rych terenem byy Sejm i stronnictwa.

Wywiad ten zosta skonfiskowany, ale jego tre bya powszechnie znana. Opinia prawicowa domagaa si wycignicia dalszych konsekwencji w postaci aresztowania Pisudskiego pod zarzutem wystpienia przeciwko obowizujcej konstytucji. Skonfiskowanie wywiadu przyja z radoci jako wanie dow�d rzd�w twardej rki. R�wnie ludno robotnicza Warszawy przyja to jako zapowied rzd�w twardej rki, lecz tu reakcja bya cakowicie negatywna. Przecieky ju take wiadomoci o rozmowach midzy Ratajem i Pisudskim na temat jego ewentualnego udziau w rzdzie “wielkich indywidualnoci", jak i o rozmowach, kt�re Rataj z nim prowadzi przed kilku jeszcze dniami, pr�bujc zapobiec powstaniu rzdu prawicowego. Wiedziano te, e rady Pisudskiego zasiga Wojciechowski i e w wielu sprawach stanowisko midzy sob uzgodnili. W istocie byo tak, e chocia zar�wno Wojciechowski, jak i Rataj uwaali wznowienie rzd�w centrowo-prawi-cowych za niebezpieczne, nie chcieli w adnym wypadku da chociaby pozoru naruszenia prawa. Std wniosek by jeden: prezydent musia si zgodzi na premiera i rzd desygnowany przez wikszo sejmow, chocia bya to wikszo zaledwie kilkunastu gos�w.

Zamach majowy

11 maja 1926 roku sytuacja w Warszawie osigna stan tak duego napicia, e kontrola nad wypadkami wymykaa si wadzom z rki. Na ulicach wybuchay sporadyczne manifestacje na cze Pisudskiego pod hasem jego powrotu do wadzy. Robotnicy zapowiadali czynny op�r przeciwko kadej pr�bie ograniczenia ich praw, chronionych przez ustawodawstwo socjalne. Wiadomo byo, e dokonuje si spontaniczna mobilizacja milicji PPS. Wiadomo byo take, e w Rembertowie dokonano koncentracji oddzia�w wojskowych dowodzonych przez bezwzgldnie oddanych Pisud-skiemu dow�dc�w. Nie posuchali oni rozkazu ministra Malczewskiego, gdy

285

odwoa manewry, kt�rymi dowodzi mia Pisudski. Oddziay z Rembertowa pod dow�dztwem pukownika Stamirowskiego pomaszeroway zamiast tego na Warszaw. Wyruszyy te inne oddziay z pobliskich garnizon�w, przede wszystkim z Siedlec i z Miska Mazowieckiego.

Nie ulega adnej wtpliwoci, e bya to akcja skoordynowana i przygotowana z g�ry, w czym dopom�g Pisudskiemu poprzedni minister wojny, genera Lucjan eligowski. Narady w Sulej�wku rozpoczy si znacznie wczeniej i nie ograniczay si do narad wojskowych, gdy w niekt�rych bra udzia profesor Kazimierz Bartel, przewidziany przez Pisudskiego na premiera po upadku prawicowo-centrowej koalicji rzdowej.

12 maja Pisudski stan na czele oddzia�w wojskowych w rejonie Rembertowa. Zacz si wic przewr�t, czyli zamach stanu.

Powimy kilka s�w zaoeniom, kt�re przywiecay Pisudskiemu. Niewtpliwie zamach by przygotowany, o czym wiadczy chociaby koncentracja wojsk, a o czym wiemy poza tym z kilku spotka czy odpraw raczej, jakie odbyy si w Sulej�wku z szeregiem oficer�w. Dowody przygotowa propagandowych czy politycznych znajdujemy w manifestacjach na ulicach Warszawy i w licznych kawiarniach stolicy w dniu 11 maja. Manifestacje te obok hasa “Chcemy Pisudskiego" wysuway inne, jak “Precz z rzdem Chjeno--Witosa", “Nie damy frymarczy wojskiem" i “Nie damy rozkrada Polski". 12 maja powiedzia Pisudski dziennikarzom: “Decyzj wystpienia powziem z postanowieniem obalenia rzdu, nie wystpujc przeciwko osobie prezydenta Wojciechowskiego". A w nocy z 12 na 13 maja w nowej rozmowie z Ratajem owiadczy, e nie jest to zamach stanu, lecz zbrojna demonstracja przeciwko rzdowi, by zmusi go do ustpienia.

Jeli tak byo w istocie, a jest szereg dalszych dowod�w, e tak wanie byo, to nad tym pierwotnym zamierzeniem g�r wziy wydarzenia, nad kt�rymi Pisudski zapanowa nie zdoa. Marsz na Warszaw m�gby by demonstracj, gdyby nikt nie stawia oporu i gdyby rzd ustpi. Niewtpliwie byby to czyn pozaprawny, lecz nie byby to zamach stanu. Stao si inaczej. Rzd i prezydent wystpili czynnie w obronie obowizujcej konstytucji, zacza si walka zbrojna, a tym samym demonstracja zamienia si w zamach. Taka jest z punktu widzenia prawa pastwowego formalna ocena wydarze z maja 1926 roku. Ocena polityczna jest oczywicie inna, jak w kadym wypadku, gdy zamach stanu si udaje i gdy staje za nim w czasie jego trwania i bezporednio potem dua cz spoeczestwa.

Ju 12 maja okazao si, e wiele z oblicze Pisudskiego byo bdnych. Powodem najistotniejszym bya tu zacita niech, jak jego osoba budzia w prawicowe mylcej czci spoeczestwa, niech r�wna popularnoci i szacunkowi, jakimi si cieszy wr�d robotnik�w i polityk�w zwalczajcych prawic. Nie bez znaczenia by te fakt, e sympatie i antypatie do jego osoby pokryway si w znacznej mierze z niezatartymi jeszcze r�nicami midzy poszczeg�lnymi dzielnicami Polski. By bohaterem i natchnieniem dla Polak�w w Maopolsce, Kieleckiem, robotniczej odzi, Biaymstoku czy Warszawie. By natomiast kim niebezpiecznym, obrzucanym namitnymi epitetami, nielubianym za sw przeszo socjalisty w wojew�dztwach zachodnich

286

czy na przykad w okolicach omy. Take w wojsku wiele zaleao od tradycji poszczeg�lnych oddzia�w oraz od przekona, nawyk�w i upodoba poszczeg�lnych dow�dc�w.

12 maja okoo godziny 16-ej Pisudski opanowa Prag bez walki i zatrzyma si nad Wis w przekonaniu, e za kilka godzin sprawa zostanie rozstrzygnita bezkrwawo i po jego myli. Po jego myli - to znaczy, e gabinet Witosa poda si do dymisji i prezydent w porozumieniu z nim powoa nowy rzd. Na tym samym stanowisku stany wszystkie stronnictwa lewicy, wydajc o tej samej prawie godzinie wsp�lne owiadczenie, bdce jednoczenie apelem skierowanym do prezydenta i do Witosa. Najwaniejsze zdanie w tym owiadczeniu brzmiao: “Jedynym wyjciem w obecnej sytuacji jest niezwoczne ustpienie rzdu".

Rzd obradowa od samego rana. Witos by skonny natychmiast ustpi. Nie pozwolili mu na to ministrowie ze stronnictw prawicowych, na kt�rych z kolei wywierali mocny nacisk niekt�rzy generaowie, a wic Rozwadowski, Malczewski, Stanisaw Haller i Zag�rski. Uzasadniali swe stanowisko twierdzeniem, e zamanie “buntu", jak go okrelali, jest bardzo atwe, gdy wystarczy na to garnizon warszawski bd oddziay cignite z prowincji. W istocie jednak rzd chcia przerzuci ciar decyzji na prezydenta Wojciechowskiego. Pod wpywem wojskowych Wojciechowski pojecha sam na Most Poniatowskiego, by odby okoo godziny 17-ej rozmow z Pisuds.kim. Trwaa ona kr�tko. Pisudski przedstawi jako jedyne swoje danie usunicie Witosa i jego gabinetu. Prezydent ze swej strony uzna tego rodzaju danie za sprzeczne z prawem i zada, by Pisudski podporzdkowa si natychmiast legalnemu rzdowi. Wr�ciwszy do Prezydium Rady Ministr�w, Wojciechowski zabroni Witosowi podania si do dymisji. Jednoczenie wadze wojskowe w Warszawie zmusiy rzd do ogoszenia stanu wyjtkowego i wydania kilku komunikat�w bardzo gwatownych i kategorycznych w formie i zapowiadajcych stumienie buntu w spos�b bezwzgldny i przy uyciu wszystkich rodk�w.

Spotkanie z Wojciechowskim i jego wynik przey Pisudski niewtpliwie bardzo ciko. Wydarzeniem o znacznie mniejszej wadze, lecz o ogromnym znaczeniu psychologicznym bya jego kr�tka rozmowa ze stojcym przy Mocie Poniatowskiego dow�dc plutonu szkoy podchorych piechoty. By nim mody porucznik Henryk Pitkowski. Na, na wp� artobliwe, zapytanie Pisudskiego: “Do mnie, dziecko, bdziesz strzela?" blady jak kreda oficer odpowiedzia: “Tak, bo taki mam rozkaz".

O godzinie 19-tej rozpoczy si walki. Oddziay z Pragi przeszy przez Most Kierbedzia, dotary do Placu Zamkowego i dalej. Wstrzymay jednak natarcie 13 maja na rozkaz Pisudskiego. Zaczy si nowe pr�by porednictwa, podjte przez Macieja Rataja i osobno przez arcybiskupa warszawskiego, kardynaa Kakowskiego. Pr�by te nie day rezultatu, mimo e Witos kilkakrotnie ponawia sw gotowo ustpienia. 13 maja po poudniu wojska wierne rzdowi przeszy do natarcia. Cho prowadzone bardzo bezwzgldnie - co miao sta si powodem postawienia kilku genera�w, wr�d nich Rozwadowskiego i Zag�rskiego, pod sd wojskowy - natarcie nie powiodo

287

si. Pisudski odpowiedzia na nie dopiero dnia nastpnego, to jest 14 maja, gdy zawiody powt�rne pr�by mediacji. W akcji tej bray ju udzia te oddziafy garnizonu warszawskiego, kt�rym genera Malczewski da rozkaz “ujcia przyw�dc�w buntu", a kt�re przeszy na stron Pisudskiego. Pod wiecz�r 14 maja oddziay Pisudskiego dotary do Belwederu, gdzie przebywali prezydent i rzd.

Wojciechowski, rzd i genera Rozwadowski przeszli z Belwederu pieszo do Wilanowa. Rozwadowski odda dow�dztwo swemu szefowi sztabu, pukownikowi Wadysawowi Andersowi. Zar�wno on, jak i inni wojskowi z otoczenia prezydenta chcieli prowadzi walk dalej, wcigajc do niej wojsko z innych garnizon�w. Prezydent rad t odr-zuci i postawi ministrom pytanie: czy naley prowadzi walk, czy jej zaniecha? Witos zada kategorycznie natychmiastowej kapitulacji. Decyzj t uzna prezydent za waciw.

Nie ulega wtpliwoci, e przesank tej decyzji bya zrozumiaa obawa, e walki uliczne w Warszawie przeksztac si w wojn domow w caym kraju. Wojny takiej nikt nie chcia, bo osabiaby obronno kraju otoczonego ssiadami, z kt�rych dwaj najwiksi i najgroniejsi mogliby wykorzysta sytuacj, zagraajc istnieniu pastwa. W tej sprawie nikt si z nikim nie umawia, lecz w rzeczywistoci bya ona dla obu stron bezsporna. I chocia obawy byy moe przesadne, wszystko wskazuje na to, e powodowa si nimi take Pisudski. W przygotowaniach do swej - jak j okrela - demonstracji wojskowej zakaza brania pod uwag udziau wojsk stojcych z dala od Warszawy. Przede wszystkim nie chcia angaowa dywizji stojcych na pograniczu zar�wno niemieckim, jak i rosyjskim. By moe dlatego wanie nie by powiadomiony o zamachu najbliszy wsp�pracownik i przyjaciel Pisudskiego, genera Kazimierz Sosnkowski. By on w�wczas dow�dc korpusu w Poznaniu. Przey zreszt fakt niedopuszczenia go do tajemnicy bardzo gboko, usiujc popeni samob�jstwo. Take genera Sikorski, dow�dca korpusu we Lwowie, nie wzi czynnego udziau po niczyjej stronie, tumaczc sw “neutralno" koniecznoci pilnowania granicy. Wzgld ten przeway i u szeregu dow�dc�w niszego szczebla. W podobnym duchu wypowiada te prezydent Wojciechowski nastpujce sowa: “Wol, by Pisudski obj wadz choby na dziesi lat, ni eby na sto lat zagarny Polsk Sowiety".

W rzeczywistoci kapitulacja rzdu nie bya wynikiem operacji wojskowych w Warszawie, w kt�rych okoo 400 ludzi stracio ycie, a p�tora tysica byo rannych. Spraw przesdziy decyzje polityczne stronnictw lewicowych i zwizk�w zawodowych. 13 maja ogosili strajk kolejarze, blokujc wze kolejowy w Kutnie, co nie pozwolio na dotarcie do Warszawy puk�w poznaskich idcych na odsiecz rzdowi. 14 maja PPS ogosia strajk powszechny. Tym samym robotnicy w caej Polsce dawali poparcie Pi-sudskiemu uniemoliwiajc dalsz przeciw niemu walk. O poparcie to Pisudski nie zabiega. W pewnym sensie byo ono dla niego zaskoczeniem, a take niewygodn przeszkod w okreleniu politycznych cel�w jego dziaania. W Warszawie odm�wi kategorycznie powoania pod bro robotnik�w,

288

co mu proponowaa PPS, i odmow sw umotywowa sowami: “Wojsko przestanie strzela na m�j rozkaz, ale nie wiem, czy przestan strzela cywile". Oddziay robotnicze wziy jednak dorywczy udzia w walkach po jego stronie. Waniejsze moe byo inne powiedzenie Pisudskiego, o treci wyranie politycznej: “Nie chc takiej [czyli zbrojnej] pomocy od socjalist�w... Mieliby p�niej z tego tytuu pretensje, ebym ja wykonywa ich programy czy plany".

Bya to waciwie pierwsza i to negatywna wypowied programowa Pisudskiego. Powiedzia, czego nie zamierza robi. Nie zamierza stawa na czele adnego stronnictwa i nie chce wykonywa niczyjego programu poza swoim wasnym, kt�ry nawet dla najbliszego jego otoczenia by albo nie znany, albo trudny do zrozumienia. I bez wzgldu na dalsze skutki tego rodzaju ponadpolitycznego jak gdyby stanowiska przyj trzeba za pewnik, e swych s�w o “nieprawoci" i “sanacji moralnej" nie rozumia Pisudski jako hasa czy sloganu, lecz rozumia dosownie.

Zaskoczeniem dla wszystkich by fakt, e nie zada oddania wadzy w jego rce. Prezydent Wojciechowski abdykowa - jak to si m�wio - o godzinie 12-tej w nocy z 14 na 15 maja na rzecz swego konstytucyjnego nastpcy czy zastpcy. By nim marszaek Sejmu Maciej Rataj, kt�ry raz jeszcze okaza si w yciu Polski postaci opatrznociow. Rataj sta te na czele pastwa do dnia 30 maja, w kt�rym to dniu na mocy jego zarzdzenia zebrao si Zgromadzenie Narodowe, by wybra nowego prezydenta Rzeczypospolitej. Lecz nowy rzd Rataj powoa ju 15 maja. Powoa w porozumieniu z Pisudskim, gdy tak nakazywaa logika wydarze. Premierem zosta czowiek niezaangaowany dotychczas w yciu politycznym - profesor Politechniki Lwowskiej Kazimierz Bartel. Sprawy zagraniczne obj August Zaleski, kt�ry nie nalea do bliskich wsp�pracownik�w Pisudskiego. Jego nominacja bya wyran zapowiedzi, e polska polityka zagraniczna nie bdzie w przyszoci pochodn polityki francuskiej, lecz ma by polityk niezalen. Na czele resortu przemysu i handlu stan Eugeniusz Kwiatkowski, tw�rca Gdyni, a na czele wojska Pisudski. Do stanowiska ministra spraw wojskowych ogranicza si formalnie jego udzia w rzdzie - z tym e jednoczenie przywr�cono instytucj generalnego inspektora si zbrojnych, kt�rym take zosta Pisudski. W ten spos�b wojsko wyczono w duej mierze spod wpyw�w ewentualnych fluktuacji politycznych. Rzd by pozapartyjny, mia polityczne poparcie Sejmu i moralne Pisudskiego. Czekano teraz na konkretne propozycje programowe oparte na tezach filozoficzno-moralnych Pisudskiego. W szczeg�lnym skupieniu czekaa popierajca go lewica - robotnicza i chopska.

Byo powszechnym przekonaniem, a take yczeniem wikszoci spoeczestwa, cznie z Wincentem Witosem, by wybory prezydenckie wyniosy Pisudskiego na czoo pastwa. Take pod tym wzgldem sta si miao inaczej.

W maju roku 1926 J�zef Pisudski sta na czele czci tylko wojska polskiego, gdy inna jego cz - ku jego niepomiernej goryczy i zdumieniu - uznaa go za buntownika i zdecydowaa broni legalnie ukonstytuowanych wadz pastwowych. Walki trway kilka dni i byy krwawe. Na szczcie nie zamieniy si w wojn domow we waciwym czy penym tych s�w znaczeniu i nie stworzyy w samym wojsku atmosfery wzajemnych nienawici i zemsty nad zwycionymi, cho nie obyo si bez czystki korpusu oficerskiego, zwaszcza wr�d tak zwanej g�ry wojskowej, skd zmuszono do odejcia wikszo ludzi uwaanych susznie czy niesusznie za wrog�w politycznych Pisudskiego i za niechtnych przewodzcej do tej pory wojsku grupie, og�lnie zwanej “legionow". Czystce tej towarzyszyy sporadyczne, lecz bardzo do dzi zaspiajce wypadki porachunk�w, z kt�rych jeden - mier generaa Zag�rskiego - sta si symbolem tym boleniejszym, e absolutna o nim prawda nigdy nie zostaa ujawniona.

W caoksztacie sprawy zagadnienia wojskowe miay znaczenie raczej marginalne. Nie by to przejaw wybujaego militaryzmu, szukajcego z broni w rku rozstrzygnicia jakich zakulisowych frakcyjnych rozgrywek midzy generaami. Polska nie bya pastwem militarystycznym ani przed zamachem majowym, ani po nim, pomimo naiwnych nieco inklinacji niekt�rych wojskowych. Owszem, sprawa organizacji wojska i jego osobistej w nim pozycji bya jedn z zasadniczych pretensji, jakie Pisudski stawia rzdom parlamentarnym, a take Konstytucji Marcowej. Owszem, z drugiej strony odsunicie Pisudskiego od czynnego zaangaowania w wojsku byo celem prawicy sejmowej, zwaszcza tych k�, kt�re nazywamy do niecile endeckimi. Prawd jest te, e gdy o organizacj wojska chodzi, Pisudski po zamachu majowym postawi na swoim, to znaczy tak je zorganizowa, jak uwaa za waciwe. Myl tu oczywicie o organizacji wadz naczelnych w czasie pokoju i na wypadek wojny, a nie o trzeciorzdnych szczeg�ach.

Z tym wszystkim jednak - powtarzam - strona wojskowa zamachu bya spraw uboczn.

Natomiast fakt bratob�jczej walki by tym wanie elementem wydarze, kt�ry wybi si natychmiast na czoo uwagi i uczu spoeczestwa. Dla wielu, dla wikszoci moe, zwaszcza mieszkajcych z dala od Warszawy, wydawao si rzecz niemoliw, by wojsko polskie walczyo z wojskiem polskim i by si podzielio na “wojsko wierne Pisudskiemu" i “wierne prezydentowi". Czciej zreszt m�wiono “wierne rzdowi". Fakt ten budzi wicej smutku ni namitnoci, a na amach gazet przez kilka dni przesania cakowicie lub co najmniej odsuwa na dalszy plan rozwaania polityczne.

Wiele wskazuje na to, e Pisudski pomyli si nie tylko w ocenie postawy wojska, ale take w ocenie ycze spoeczestwa. Wydawao mu si, i tu mia racj, e og� obywateli boi si przesuni koalicyjnych w Sejmie, dajcych cige zmiany w rzdzie. e boi si zachwiania ustabilizowanej z takim trudem waluty zotowej. Wiedzia te, e caa lewica (a jest to pojcie bardzo szerokie)

19 - Historia dwudziestolecia

290

razem z ugrupowaniami reprezentujcymi mniejszoci narodowe, zwaszcza ydowsk, nie zniesie bez oporu nowej pr�by ograniczenia wiadcze socjalnych, czym grozia prawica w przymierzu z “Piastem". Lewica chciaa reform w kierunku - jak m�wiono - “robotniczo-wociaskim" i chciaa, by te reformy przeprowadza Pisudski, skoro nikt inny przeprowadzi ich nie umie czy nie moe. Lewica chciaa zamachu stanu ze strony wojska i Pisudskiego, tym bardziej e baa si wyprzedzenia przez niekt�re koa wojskowe, mocno i ideowo zwizane z prawic.

Trudno dzi powiedzie, czego konkretnie chcia Pisudski. Najblisza przyszo miaa wykaza, e nie chcia ani zmiany ustroju, ani nawet - jak to nazwa - eksperymentowania spoecznego. Powodowao nim rzeczywicie przekonanie, e zbyt duo jest w Polsce nieprawoci i e zdoa t nieprawo usun autorytetem wasnego imienia.

Pomyli si w ocenie wasnych moliwoci i by moe w ocenie sytuacji.

Wytworzya si zreszt sytuacja bez precedensu w adnym innym kraju. Zamach stanu przeprowadzony z broni w rku zosta zalegalizowany. Prezydent przekaza zgodnie z konstytucj swe funkcje w rce marszaka Sejmu i on, a nie Pisudski, powoa nowy rzd. Nie rozwizano izb parlamentu. Nowy rzd mia stan przed tym samym Sejmem, przeciwko kt�remu w gruncie rzeczy skierowany by zamach stanu. 31 maja Zgromadzenie Narodowe przeprowadzio wybory nowego prezydenta. Pisudski, inaczej ni w roku 1922, nie odm�wi z g�ry postawienia jego kandydatury, ale owiadczy, e nie chce by “jedynym kandydatem". Prawica, ochonwszy szybko z zadanego jej w zamachu majowym ciosu, postawia kandydatur Adolfa Bniskiego, wojewody poznaskiego, czowieka o jak najlepszej opinii. Pady na niego 193 gosy. Na Pisudskiego pado gos�w 292.

Ku powszechnemu zdumieniu Pisudski wyboru nie przyj. W odpowiedzi marszakowi Sejmu Ratajowi podzikowa Zgromadzeniu Narodowemu za to, e “po raz drugi w yciu mam w ten spos�b zalegalizowanie moich czynnoci i prac historycznych". “I lepiej", pisa, e “wyb�r nie by jednomylny, tak jak to byo w lutym 1919 roku,... bo [dziki temu] mniej moe bdzie w Polsce faszu". W lutym 1919 roku pierwszy Sejm Ustawodawczy powierzy Pisudskiemu urzd Naczelnika Pastwa jednomylnie.

Wysun zamiast siebie kandydatur nikomu nie znanego w sensie politycznym profesora Ignacego Mocickiego. Bra on udzia w pracach niepodlegociowych w czasie wojny i przed ni. By saw naukow, podobnie jak Narutowicz w Szwajcarii, wykada na Politechnice Lwowskiej, bdc jednoczenie dyrektorem pastwowej fabryki wytwor�w azotowych w Chorzowie.

Mocickiego wybrano w drugim gosowaniu, gdy w pierwszym PPS - dla zaznaczenia, e cho gosowaa na Pisudskiego, nie musi wcale gosowa na kadego kandydata, kt�ry mu odpowiada - rzucia swe gosy na Zygmunta Marka. Wikszo Mocickiego bya tylko o par gos�w mniejsza od setki, przy dwustu gosach, jakie pady na Bniskiego, i szedziesiciu piciu biaych kartkach.

Legalizacja zamachu nie moga by jednak sama w sobie jego celem.

291

Poparcie udzielane Pisudskiemu przez rodowisko robotnicze, cz inteligencji radykalnego chopstwa wynikao z przewiadczenia, e on jeden moe zabezpieczy zdobycze spoeczne wiata pracy i zaegna niebezpieczestwa gospodarcze. Niebezpieczestwa te obciay zdaniem lewicy prawi-cowo-centrowe rzdy koalicyjne. �wczesna pesymistyczna ocena pooenia gospodarczego kraju bya jednak przesadna i nieuzasadniona. Kad te na ni Pisudski najmniejszy nacisk, niepokojc si przede wszystkim o pooenie midzynarodowe Polski, z czego znowu spoeczestwo nie zdawao sobie w og�le sprawy. Zamach stanu podnieci nadzieje lewicy, e Pisudski p�jdzie na program dalszych reform spoecznych, e rozwie Sejm, przeprowadzi nowe wybory i stanie osobicie na czele rzdu “robotniczo-wociaskiego".

Tymczasem Pisudski, potpiwszy surowo prawic, odegna si natychmiast od wszelkich de rewolucyjnych, a nawet od “eksperymentowania socjalnego" - jak to okrela. Spowodowao to zamieszanie w umysach, kt�re - gdy o lewic chodzi - miao zamieni si niedugo potem w opozycj, zwaszcza po zblieniu Pisudskiego do zachowawczych k� ziemiaskich w czasie gonego spotkania na niewieskim zamku Radziwi�w.

Tu dochodzimy znowu do podstawowego zagadnienia cel�w, jakie przywiecay Pisudskiemu. Zamach inne da skutki ni Pisudski zamierza, a jego data staa si cezur historyczn o bolesnym brzmieniu. Czy bya przeomem, czy tylko zgrzytem w dziejach Drugiej Rzeczypospolitej? Odpowied jest bardzo zoona, gdy zawiera w sobie musi dzieje nastpnych lat dziewiciu do daty mierci Pisudskiego i kolejnych lat czterech, gdy rzdzili Polsk “pisudczycy bez Pisudskiego". A w dziejach tych jest take miejsce na rosnc gorycz i up�r Pisudskiego, kt�re bray czsto g�r nad niezr�wnanym zmysem politycznym, ze szkod dla praworzdnoci. Jest te miejsce na ndzne czyny ludzi maych i gorliw prac ludzi wielkiego kalibru i wielkich idei.

Pisudski u wadzy

Rozkaz Pisudskiego do wojska, ogoszony, kiedy oddziay “wr�ciy do koszar", by, jak wikszo jego pism i rozkaz�w wojskowych, swego rodzaju arcydzieem jzyka polskiego. M�wi pospnie o przelanej krwi, cho za jej przelanie nie oskara przeciwnik�w. Zawiera te gorcy apel o dalsz sub Ojczynie. Wspomina o dobrej wierze, co mona byo odnie do wszystkich. Powsta sytuacj opisywa Pisudski w jednym zdaniu: “Stanem znowu na waszym czele".

To znaczy na czele wojska. Nie ogosi natomiast Pisudski, jak si spodziewano, adnego “manifestu" ani adnej programowej zapowiedzi politycznej. Na pytanie jednak “co bdzie dalej" czy - trafniej - “czego sobie yczy, by byo dalej", odpowiedzia w kilku wywiadach prasowych

292

i w przem�wieniu do zgromadzonych w Belwederze pos�w i senator�w, kt�rzy w liczbie okoo stu zjawili si tam na wezwanie Rataja w przeddzie wybor�w prezydenckich. Reprezentowane byy wszystkie stronnictwa z wyjtkiem Zwizku Ludowo-Narodowego i grupki kilku komunist�w.

Wywiady - trzy z nich ogoszono w Kurierze Porannym, a dwa, przeznaczone dla zagranicy, w paryskim dzienniku Le Matin - wykaday raczej filozofi polityczn i moraln Pisudskiego ni konkretny plan polityczny. Byy bardzo ostre w formie, podobnie jak wywiady udzielane przez Piisudskiego przed zamachem majowym. Krytykoway postpowanie stronnictw politycznych, ich niezaradno w Sejmie, rzekom prywat czy korupcj przyw�dc�w i poszczeg�lnych pos�w. Wspomina Pisudski o habicym Polsk morderstwie Narutowicza. Rozwodzi si nad brakiem poczucia odpowiedzialnoci, gadulstwem i frazeologi. M�wi o “rozwydrzeniu partyjnym", o nieuzasadnionej manii wielkoci, o paraliowaniu moliwoci dziaania kadego z dotychczasowych rzd�w, o ublianiu godnoci dotychczasowych kierownik�w nawy pastwowej - to znaczy Pisudskiego, gdy by Naczelnikiem Pastwa, Narutowicza, kt�rego obrzucono po wyborze botem, i Wojciechowskiego, kt�ry straci zdrowie w szarpaninie midzy stronnictwami. Krytykowa te konstytucj, kt�r uoono pod ktem odsunicia jego wanie od spraw pastwowych i kt�ra robia z gowy pastwa bezsiln kuk.

Lecz dodawa, e konstytucji nie zamierza zmienia, gdy jaka jest, taka jest, i w jej ramach mona przy dobrej woli wiele zdziaa. Nie chce te rozpdza Sejmu, czego si powszechnie spodziewano. Take dlatego, e konstytucja go do tego nie upowania. A poza tym chce - jak m�wi - take Sejmowi w jego obecnym skadzie da szans uzdrowienia moralnego i dziaania zgodnie z rozsdkiem politycznym. Konkretnie w sprawach ustrojowych da ustaw, kt�re wzmocniyby pozycj prezydenta w pastwie, uprawniajc go do rozwizywania Sejmu i Senatu przed upywem kadencji. Dotychczas Sejm i Senat mogy si tylko same rozwiza. Dalej da ograniczenia liczby sesji poselskich do kilku w roku, z tym e bezwarunkowo zwoywana by miaa tylko sesja budetowa. I wreszcie domaga si przyznania prezydentowi prawa dekretowania w drodze rozporzdze z moc ustawy. Spos�b ten nie by nowoci, gdy stosowa t metod Wadysaw Grabski. Dalej Pisudski m�wi, e nie chce likwidowa odpowiedzialnoci rzdu przed Sejmem. Chce jednak, by rzd mia mono dziaania bez wiz�w narzuconych przez ukady midzy partiami, by - jak si wyrazi - “rzd mia za co przed Sejmem odpowiada". Zacytujmy dalej: “Twierdz, e w ramach konstytucji praca silnego rzdu - a o silnym rzdzie m�wi przecie wszyscy - da si uskuteczni, tylko trzeba uczyni wszystko, by skoczy ze zymi zwyczajami sejmowymi, albowiem ze zwyczaje sejmowe s gorsze od zej konstytucji".

Z innych spraw ustrojowych domaga si Pisudski zmiany organizacji si zbrojnych, czyli przywr�cenia mocy obowizujcej dekretowi Naczelnika Pastwa z dnia 7 stycznia 1921 roku.

W rozmowach (midzy innymi z Wadysawem Baranowskim) dodawa

293

Pisudski, i zdaje sobie spraw z presji moralnej, jak jego nazwisko wywiera na pos�w. Dlatego nie sdzi, by warto byo wszystko zmienia wcznie z Sejmem,j?dy: “To, co mam przed sob, to i wiem, czym mog operowa... Zreszt w tej chwili uchwal, co i jak zechc, zatwierdz co ka, bo teraz tch�rz". W wywiadach za prasowych i w przem�wieniu do parlamentarzyst�w powiedzia: “Wiem, i Polsk mona rzdzi bez bata". Sowa bardzo brutalne, kt�re zamieniono p�niej - moe te by, e Pisudski sam je zamieni - w jeszcze brutalniejsze: “Spr�buj, czy Polsk mona rzdzi bez bata". A na zapytanie dziennikarza francuskiego, czy jest zwolennikiem faszyzmu, odpowiedzia, e “nic podobnego nie mogoby si przyj w Polsce. Nie, to nie dla nas". Warto pamita, e by to rok 1926 i “faszyzm" nie mia w�wczas jeszcze tak zowrogiego znaczenia, jakie mu nada miay dalsze dzieje Woch czy Niemiec, cho wiedziano, e jest zaprzeczeniem ustroju demokracji parlamentarnej.

Nowelizacj ustroju pod ktem wyraonych przez Pisudskiego postulat�w wzmocnienia pozycji prezydenta, umoliwienia rzdowi wydawania dekret�w z zachowaniem koniecznoci ich zatwierdzenia przez Sejm i wprowadzenia ustawy o organizacji wojska parlament uchwali bez oporu i to bardzo szybko. Nie byy to zmiany ani rewolucyjne, ani nawet radykalne, co jeden z przeciwnik�w Pisudskiego por�wna do “gotowania jajka w kotle okrtowym", majc na myli niewsp�mierno rodka, jakim by zamach wojskowy, z osignitym rezultatem.

Ograniczenie si do takiego pogldu byoby rzecz jasna zupenym nieporozumieniem historycznym. Pisudski chcia bez wtpienia dziaa w ramach prawa. Zaleao mu przede wszystkim na zalegalizowaniu zamachu stanu. Fakt, e dokona go inaczej ni zamierza, to znaczy, e - jak m�wi - “musowa sytuacja" spowodowaa zamienienie si “demonstracji zbrojnej" przeciwko rzdowi “pana Witosa" w walk zbrojn z ustpieniem gowy pastwa, zaciy Pisudskiemu mocno na sercu. Z tym si nie kry w czasie walk w Warszawie i wielu wiadk�w to potwierdzio. Std jego bardzo umiarkowane dania i uporczywe ograniczanie programu zmian do “sanacji moralnej". Wydawao mu si, i w sensie prawnym mia tu sporo racji, e rzeczywicie zamach stanu Sejm - ten sam Sejm - zalegalizowa. M�wi: “Zrobiem jedyny swego rodzaju fakt historyczny, em zrobi co podobnego do zamachu stanu i potrafi go natychmiast zalegalizowa i em uczyni co w rodzaju rewolucji bez adnych rewolucyjnych konsekwencji".

Zapewne takie mia zamierzenia, a na pewno by cakowicie szczery w swym przekonaniu o koniecznoci “wysanowania"moralnoci publicznej, co uwaa i za cel, i za rodek do celu prowadzcy. Celem byo usprawnienie maszyny pastwowej, stabilizacja stosunk�w i konieczna w kadych okolicznociach silna wadza pastwowa. Czyli rzd mogcy spokojnie planowa i pracowa. Oczywicie rzd nie zwolniony od odpowiedzialnoci, lecz nie krpowany na kadym kroku. Lecz wyznanie wiary Pisudskiego, gdy tak je najlepiej okreli, cho pocigao bardzo wielu, nigdy nie zdoao pocign caego spoeczestwa. By moe dlatego, e stawiao mu wymagania ponad przecitne siy, nie wskazujc przy tym, co konkretnie naley osign. “Praca

294

dla pastwa" bya hasem, kt�remu nikt nie zamierza si przeciwstawia, lecz hasem zbyt og�lnym. Z upywem lat granica midzy idealizmem mo-ralno-politycznym a praktycznymi potrzebami miaa si zamieni w labirynt nieporozumie - ku coraz to wikszej goryczy Pisudskiego, czego skutkiem psychologicznym byo umoralnianie spoeczestwa wbrew jego woli, skoro z wasnej woli “umoralni" si nie chciao, tym bardziej e coraz czciej inaczej zupenie ni Pisudski czy jego zwolennicy sowo “moralno" rozumiao. Miao to by przyczyn bardzo gbokich konflikt�w, a czsto i tragedii, kt�re kady si na przeciwlegej szali wagi, gdy historia osdzaa wszystko ze i dobre, co si Polsce przydarzyo w cigu nastpnych dziewiciu lat ycia J�zefa Pisudskiego.

Sytuacj po maju 1926 roku scharakteryzowa mona w bardzo prosty spos�b. Pisudski uzyska legalizacj zamachu stanu. Wszystkie instytucje pastwowe dziaa miay na podstawie niezmienionego prawa konstytucyjnego. W szczeg�lnoci za rzd w dalszym cigu mia by odpowiedzialny przed parlamentem, i to w dodatku przed parlamentem, kt�rego skad si nie zmieni. W przekonaniu caego spoeczestwa przeciwko temu wanie parlamentowi zbrojny zamach stanu by wymierzony. A jednak ten wanie parlament bez wyranego oporu godzi si na nowy ukad polityczny. Jego cech podstawow byo ciche przyznanie Pisudskiemu prawa wywierania wpywu na wszystko, co si w pastwie odtd dzia miao. Minister wojny i generalny inspektor si zbrojnych stawa si wic arbitrem politycznym z najwyszym autorytetem w yciu pastwowym - oczywicie nie z tytuu tych funkcji, lecz z tego powodu, e nazywa si J�zef Pisudski.

Stan ten mia si wbrew przewidywaniom utrwali na dugie lata. Naprz�d spodziewano si, e Pisudski pozwoli si wybra na prezydenta. P�niej, e dokona daleko sigajcych zmian w konstytucji. Wreszcie, gdy i to w spos�b formalny nie nastpio, spodziewano si, e rozwie parlament wybrany w roku 1922 i zarzdzi nowe wybory, kt�re zapewni mu tak wikszo w Sejmie, jaka mu bdzie potrzebna. R�wnie to przewidywanie si nie spenio. W pewnym sensie zaskoczony tym rozwojem sytuacji by sam premier Bartel. Z jego pierwszych przem�wie wynika by mogo, e i on uwaa dalsze istnienie Sejmu w dotychczasowym skadzie za niemoliwe. Lecz ju 21 czerwca 1926 roku, pomimo kampanii antysejmowej prowadzonej na amach duej czci prasy polskiej, Bartel stwierdzi jedynie, e “dotychczasowa forma parlamentaryzmu nie wysza Polsce na zdrowie", ale jako praktyczny skutek tego owiadczenia przedoono Sejmowi kilka projekt�w zmiany konstytucji, z kt�rych wikszo zdoby projekt rzdowy, ze wszystkich zgoszonych najmniej radykalny.

Uchwalono te zmiany 2 sierpnia. Wr�d zmian istotnie wane byy nastpujce: po pierwsze - Sejm i Senat maj obowizek uchwalenia budetu pastwowego, oczywicie po dyskusji, w cile okrelonym terminie. Znikaa

295

tym samym moliwo przewlekania prowizorium skarbowego, nieraz na dugie miesice, co naturalnie utrudniao sprawno pracy rzdu, a nieraz uniemoliwiao wszelkie rozsdne planowanie gospodarcze. Po drugie - prezydentowi przysugiwa bdzie prawo rozwizywania Sejmu i Senatu. Dotychczas prawa takiego nie posiada. Byo to wic postanowienie bardzo wane, gdy na wypadek dugotrwaego impasu midzy poszczeg�lnymi stronnictwami prezydent m�g w kadej chwili zarzdzi nowe wybory. Lecz i ten przepis nie mia brzmienia radykalnego, gdy przyznawa prezydentowi prawo rozwizania Sejmu i Senatu tylko raz z tego samego powodu. Doda tu natomiast warto, e wbrew logice zakazano jednoczenie Sejmowi i Senatowi rozwizywa si na podstawie wasnej uchway. Tym samym parlament musia funkcjonowa tak dugo, dop�ki albo nie zakoczy si jego picioletnia kadencja, albo te nie rozwie go prezydent Rzeczypospolitej. Nastpne dwa lata wyjaniy, jaki by sens polityczny tego rodzaju pozornego dziwolgu. Ot�, jak wynika z przebiegu wydarze, a take z kilku lunych zreszt wypowiedzi Pisudskiego, ani on, ani jego zwolennicy nie dyli do zmiany skadu parlamentu w tym przewiadczeniu, e pomimo jego rozbicia na sk�cone ze sob partie bdzie on ciaem atwiejszym we wsp�dziaaniu z rzdem ni nowy parlament, kt�ry - take w przewiadczeniu Pisudskiego - nie miaby zdecydowanej wikszoci, lecz m�gby si wykaza mocniejszym mandatem ze strony og�u obywateli. Pisudski myla o nowym Sejmie dopiero w�wczas, gdy jego zamierzenia umoralnienia spoeczestwa zostan urzeczywistnione. To pomieszanie zaoe moralnych w interpretacji niezbyt dla og�u zrozumiaej z praktyk polityczn byo istotn cech zar�wno filozofii Pisudskiego, jak i pooenia Polski przez kilka przynajmniej lat.

Ju dwa pierwsze lata, to znaczy do upywu kadencji parlamentu, przekreliy te nadzieje czy obliczenia. Z jednej strony tak luno pojta i niesprecyzo-wana myl o “sanacji moralnej" i pastwa, i og�u obywateli nie zapucia w spoeczestwie korzeni z tego przede wszystkim powodu, e nie wiedziao ono, jak si naley zabra do jej wcielania w ycie. Z drugiej za strony zar�wno Sejm, jak i stronnictwa polityczne, a take prasa i inne rodki oddziaywania na opini, nie zrezygnoway ani z wasnego zdania, ani z oporu przeciwko kademu pocigniciu rzdowemu, kt�re im nie odpowiadao. Opozycja w Sejmie bya si bardzo yw, z tym tylko, e jej g�wny orodek nie skrystalizowa si, jak by si mona byo spodziewa, na awach prawicy, lecz wanie wok� Polskiej Partii Socjalistycznej, o kt�rej i przed zamachem majowym i bezporednio po nim mylano jako o politycznym zapleczu ewentualnych reform, kt�re powr�t Pisudskiego do ycia publicznego mia urzeczywistni.

Pierwsze wyrane starcia midzy rzdem a opozycj w Sejmie miay miejsce ju jesieni 1926 roku. Doprowadziy - zgodnie z tradycj i obyczajami parlamentarnymi - do ustpienia kilku ministr�w, do dwukrotnego podawania si do dymisji premiera Bartla i nawet do chwilowego objcia stanowiska premiera przez samego Pisudskiego. Bezporednie przyczyny s mao istotne, a nawet nieciekawe, z wyjtkiem moe oporu przeciwko

296

ustawie ograniczajcej w nieznaczny zreszt spos�b penie swobody prasy. Naprawd istotne natomiast byy niech, zaw�d, a nawet oburzenie wr�d polityk�w lewicowych , e oto po zamachu stanu nie nastpiy adne reformy spoeczne i polityczne, e zamiast programu, kt�ry by jasno wytycza cele pastwowe, spoeczestwo zadowala si musi wezwaniami do naprawy moralnej. Mistrz retoryki politycznej, jakim by Ignacy Daszyski, przyw�dca PPS, w kilkunastu przem�wieniach sejmowych najlepiej scharakteryzowa t sytuacj. Na przykad: “Masy polskie to nie stado wr�bli. Masy polskie spodziewaj si i oczekuj dalszych poczyna, dalej sigajcych skutk�w majowego przewrotu". “Gdyby odrodzenie moralne i naprawa Rzeczypospolitej stay si karykatur, to gorzko aowaaby Polska owych ofiar koniecznych, kt�re pady w dniach majowych". A kiedy indziej stwierdza: “Masy ludowe nie rozumiej tego, co si po przewrocie dzieje".

Daszyski i caa lewica popara projekt rzdowy udzielajcy Prezydentowi prawa rozwizywania Sejmu. “Sejm nierozwizywalny jest zaprzeczeniem demokracji" - m�wi Daszyski. Natomiast cz przynajmniej tej opozycji sprzeciwiaa si trzeciej zmianie konstytucyjnej, na mocy kt�rej prezydent otrzymywa prawo wydawania rozporzdze z moc ustawy, to znaczy dekret�w, w�wczas gdy parlament jest rozwizany lub gdy nie jest na sesji. Dekrety te, rzecz jasna, redagowaby nie prezydent, lecz rzd. Na ich temat m�wi Daszyski, e sprawy pastwowe nie mog by “funkcj kancelaryjn" i dodawa: “Bo jak przewr�t majowy wyr�s z poczucia, e nieprawoci jest za duo [Daszyski cytowa tu sowa Pisudskiego], tak p�niejsze przewroty mog wyrosn z poczucia, e za duo jest bezprawia konstytucyjnego. Nie chcemy, eby zamiast wszechwadzy Sejmu - jednego za - nastpowao drugie zo, wszechwadza rzdu".

Niemniej za caoci ustawy o zmianie konstytucji pado w Sejmie 246 gos�w. Przeciwko tylko 95.

Rozporzdzenia z moc ustawy nie byy zreszt ani nowoci w yciu politycznym Polski, ani zmian radykaln. Kady dekret musia by teraz przedoony Sejmowi do aprobaty w cigu dw�ch tygodni po rozpoczciu sesji parlamentu. Jeli aprobaty nie uzyska, przestawa obowizywa. Nie byo wic mowy o zaprowadzeniu w Polsce formalnej dyktatury, czego si spodziewaa opinia zagraniczna, nie byo te adnego objawu naladownictwa woskich wzor�w faszystowskich. Pisudski o nich nie myla, a nawet wzorami takimi pogardza. Przede wszystkim za uwaa je za niecelowe w warunkach polskich.

Jeli istot zmian, kt�re chcia wprowadzi, miaa by “sanacja", czyli naprawa moralna, i jeli sdzi, e haso to zastpi skutecznie konkretny program polityczny, to dwa pierwsze lata po zamachu majowym mogy go byy przekona, e koncepcja ta egzaminu nie zdaje. Jeli natomiast sw wasn rol widzia w sprawowaniu swoistej dyktatury moralnej, kt�ra przeway moe zar�wno przeszkody formalne, jak i niechtne mu hasa polityczne, to cel sw�j niewtpliwie osign. Najlepiej by moe scharakteryzowa to zacity opozycjonista, jakim by Herman Lieberman, w artykule napisanym na prob niemieckiej partii socjaldemokratycznej i ogoszonym w jej organie Yorwdrts.

297

Pisa: “Pisudski to ani Mussolini, ani Lenin, ani przyw�dca socjalistyczny. Jest tO4vanie Pisudski, tw�r szczeg�lny polskich stosunk�w spoecznych i politycznych... Nie mona m�wi o reakcyjnoci reymu Pisudskiego, ale nie ulega wtpliwoci, e jest on pen niebezpieczestw przerw w rozwoju spoecznym i politycznym Polski".

Jednym z powod�w swoistego chaosu mylowego, jaki si wytworzy w politycznym yciu Polski bezporednio po przewrocie majowym, by zadziwiajco obojtny - jeli nie nonszalancki - stosunek Pisudskiego wanie do zagadnie polityki wewntrznej. Ogranicza si do dorywczych ingerencji, zamiar�w swoich nie precyzowa, zlecajc jak gdyby te sprawy swym przypadkowym czsto pomocnikom. Przykadem tak zwane “zblienie z koami konserwatywnymi", czyli z ziemiastwem. Pogbio ono niech czy niepokoje lewicy polskiej. Natomiast z prawdziw pasj i przejciem interesowa si Pisudski dwiema najwaniejszymi dziedzinami ycia pastwowego w �wczesnym pooeniu Polski, mianowicie wojskiem i polityk zagraniczn. Sta si rzeczywistym kierownikiem polityki zagranicznej i pozosta nim waciwie do mierci. I m�g niewtpliwie w tej dziedzinie pochwali si sukcesami. Pisudski oceni trafnie, e od czasu traktatu w Locarno pooenie Polski stwarza jej stae zagroenia ze strony obydwu ssiad�w, ilekro wchodz ze sob w porozumienie. I pod ktem tego zagroenia wszystkie zagadnienia midzynarodowe musi Polska rozpatrywa, starajc si jednoczenie, aby “nikt nic o nas bez nas nie decydowa".

Nie ulega te wtpliwoci, e kilka przynajmniej lat po zamachu majowym przynioso Polsce polepszenie sytuacji midzynarodowej, a take polepszenie pooenia gospodarczego, co nie byo ju zreszt bezporedni zasug Pisudskiego.

III

Sdzc z cytowanych tu s�w Liebermana, rol Pisudskiego w pastwie naleaoby okreli w ten spos�b: zachowuje dla siebie moliwo arbitrau midzy r�nymi tendencjami politycznymi i spoecznymi - z tym e podkrela wyranie sw nadrzdno nie tylko w stosunku do ludzi, lecz take do instytucji ustrojowych, kt�rych ksztatu i sposob�w dziaania w spos�b formalny nie zmienia. Z zachowania Pisudskiego w cigu co najmniej trzech lub czterech lat po zamachu majowym, a take - cho w mniejszym stopniu - z jego wypowiedzi wnosi by naleao, e widzia swe zadanie w pastwie jako funkcj wychowawcz. Uwaa, e formalne zmiany ustrojowe s mniej istotne lub w og�le niepotrzebne, gdy r�nica midzy zym a dobrym funkcjonowaniem ycia pastwowego polega na “usuniciu nieprawoci" z postpk�w i myli ludzkich. Byo to zadanie bardzo ambitne i bardzo trudne do zrealizowania. Dlaczego? Przede wszystkim z powodu braku wyranego okrelenia celu, jaki Pisudski chcia osign. Przykadem, jednym z wielu, byo jego przem�wienie na zjedzie legionist�w w Kaliszu w sierpniu 1927 roku. Przemawiajc do oddanych mu bezgranicznie byych onierzy

298

i towarzyszy walki, Pisudski rozszerzy gwatown krytyk, jak dotychczas wyraa w stosunku do polityk�w, a zwaszcza do Sejmu, na cae spoeczestwo. Stawia mu zarzuty maoci, sobkostwa lub zgoa gupoty. Dawa czstkowe przykady na poparcie swojej oceny. Lecz nie dawa konkretnej recepty, co naley zrobi, eby stan ten, skoro jest a tak aosny, poprawi i zmieni. Niemniej sowa “zmiana" i “poprawa" byy myl przewodni jego wystpienia.

Ten stan chaosu mylowego, niepewnoci i czcych si z ni obaw znajdowa, rzecz jasna, odbicie w caym yciu politycznym. Lewica ze swym g�wnym trzonem w Polskiej Partii Socjalistycznej zaja w Sejmie i w publicystyce stanowisko opozycyjne. Nie znaczy to oczywicie, by prawica, zawsze w stosunku do Pisudskiego opozycyjnie nastawiona, zawara z nim jak cich ugod czy chociaby zawieszenie broni. Natomiast przesza w praktyce do innych metod dziaania, jak gdyby rezygnujc z g�ry z moliwoci osignicia rezultatu w drodze normalnej opozycji sejmowej. Na niezbyt wyrane lub po prostu niezrozumiae hasa odpowiedzieli przyw�dcy Narodowej Demokracji, kt�ra wnet przemieni si po prostu w Stronnictwo Narodowe, take hasem wychowania spoeczestwa. I tak w grudniu 1926 roku Roman Dmowski przystpi do tworzenia Obozu Wielkiej Polski. Mia on szerzy ideologi narodow opierajc si r�wnie na przesankach przede wszystkim moralnych i skupiajc koo siebie przede wszystkim modsze pokolenie. Zadaniem praktycznym tego ruchu nie miao by denie do szybkiego uchwycenia wadzy, lecz reedukacja moliwie jak najwikszej liczby Polak�w i stworzenie w ten spos�b podstaw pod przyszy ustr�j nacjonalistyczny. Byo wic w tym pewnego rodzaju podobiestwo metody, cho nie byo podobiestwa celu. U Pisudskiego bowiem przewaaa idea zwizania wszystkich obywateli pastwa polskiego wok� dziaania na rzecz wsp�lnego dobra, bez kadzenia szczeg�lnego nacisku na elementy narodowe polskie. Bya jednak midzy obydwiema koncepcjami take r�nica cile praktyczna. Wynikaa ona po prostu z faktu, e wychowawczej koncepcji Pisudskiego suy mia aparat wadzy pastwowej, kt�ry zosta uzaleniony od jego woli.

Zaw�d, jaki Pisudski sprawi lewicy, polega nie tylko na tym, e nie “rozpdzi" Sejmu i nie przeprowadzi formalnych reform politycznych czy ustrojowych, lecz take na tym, e w spos�b brutalny odci si od wszystkich dotychczas istniejcych stronnictw politycznych. Wprowadzio to sporo zamieszania i nieporozumie wr�d najbardziej mu oddanych zwolennik�w. Nie da od nich opuszczenia partii i ugrupowa politycznych, w kt�rych dotychczas dziaali, a dziaali przede wszystkim lub wycznie w rodowiskach lewicowych, lecz przeciwnie, odm�wi dania im jakichkolwiek instrukcji, kt�re mogyby zdradzi, jakie s jego dugofalowe plany. Miao to w przekonaniu Pisudskiego symbolizowa jego obojtny, jeli nie pogardliwy stosunek do wszystkich partii politycznych, a nawet do samej zasady dziaania politycznego za pomoc stronnictw. Innym przykadem tego nastawienia byo zblienie do rodowiska konserwatywnego. Chodzio o siln nie ilociowo, lecz pod wzgldem rzeczywistych wpyw�w, a take moliwoci gospodarczych grup obszarnicz, czyli ziemiask.

299

Zblienie takie nastpio i to za porednictwem zaufanego czowieka, jakim dla Pisudskiego by Walery Sawek, bojowiec i swego czasu radykalny socjalista. Doszo do dw�ch spotka. Pierwsze odbyo si 25 padziernika 1926 roku w Niewieu. Formaln przyczyn byo zawieszenie krzya Virtuti Militari na nagrobku Stanisawa Radziwia, polegego w wojnie bolszewickiej ulubionego adiutanta Pisudskiego. Drugim by zjazd konserwatyst�w w poowie wrzenia 1927 roku w Dzikowie, siedzibie Zdzisawa Tarnowskiego. Sawek mia w�wczas zawrze bliej nie okrelon umow polityczn z ziemiastwem, o kt�rej duo m�wiono, cho bardzo mao byo znanych szczeg��w. Oburzona i zaniepokojona lewica, a za ni dua cz spoeczestwa, posuwaa si w swych domysach a do wniosku, e Pisudski wraz z ziemiastwem przewiduje wprowadzenie w Polsce ustroju monar-chistycznego. Rezultatem owego zblienia do k� konserwatywnych byo rozlunienie ich powiza z Narodow Demokracj, co zapewne byo konkretnym celem Pisudskiego. Krok ten nie pocign za sob, jak si obawiano, zawieszenia reformy rolnej ani jej modyfikacji na niekorzy chopc�w i bezrolnych. Przeciwnie, wanie w tym okresie reforma rolna nareszcie zacza postpowa naprz�d, cho oczywicie nie w tym tempie, jakiego domagay si stronnictwa ludowe. Zasadnicza i podstawowa zmiana w taktyce politycznej Pisudskiego nastpia w zimie 1928 roku, to jest w przededniu nowych wybor�w do parlamentu. Pod og�lnym kierownictwem Sawka przystpiono w�wczas do tworzenia nowego stronnictwa. Miao ono zgrupowa wszystkich zwolennik�w Pisudskiego i pocign za sob wikszo spoeczestwa, o kt�rej nie bez racji mylano, e Pisudskiemu sprzyja i w dalszym cigu obdarza go zaufaniem.

Now organizacj nazwano Bezpartyjnym Blokiem Wsp�pracy z Rzdem, chcc tym samym odebra mu znamiona partii politycznej, a nada cechy bliej nie okrelonego powszechnego ruchu solidarystycznego, w kt�rym zmieci si mieli ludzie o najr�niejszych, czsto sprzecznych pogldach pod wsp�lnym hasem owej walki z “nieprawoci".

Decyzja ta moga mie sw podstaw albo w przekonaniu Pisudskiego, e dzieo reedukacji spoeczestwa ju si dokonao, czego wyrazem bdzie Bezpartyjny Blok, albo te m�g on doj do wniosku, e bez konkretnej organizacji politycznej trudno mu bdzie kierowa polityk pastwow w ramach nie zmienionego dotychczas ustroju parlamentarnego.

Kt�ra z tych przesanek bya decydujca, nie dowiemy si zapewne nigdy. Waniejszy natomiast by praktyczny rezultat. Bezpartyjny Blok zdoby co prawda duo gos�w i prawie 30�,, mandat�w w Sejmie, nie zdoby jednak wikszoci i tym samym nie pozbawi wpyw�w i moliwoci dziaania starych partii, nastawionych ju bardzo opozycyjnie. Z tego te wzgldu na wyborach w marcu 1928 roku koczy si pierwszy, eksperymentalny jak gdyby okres rzd�w pomajowych. Od roku 1928 ustawa zaczyna wyczekujca postawa spoeczestwa i podzia na zwolennik�w i przeciwnik�w Pisudskiego nabiera znamion podziau staego. Odtd te element nacisku ze strony wadzy pastwowej na opini publiczn i na og� obywateli zajmowa bdzie coraz wicej miejsca w yciu kraju.

300

Owe niecae dwa lata po zamachu majowym nie przyniosy wic penego zwycistwa moralnego Pisudskiego, na co prawdopodobnie liczy. Nie oznacza to jednak, by lata te nazwa mona byo okresem niepowodze i utraty popularnoci zar�wno Pisudskiego, jak i ludzi nie tyle w jego imieniu, ile pod jego nadzorem sprawujcych rzdy. Nastroje spoeczestwa byy pomimo nasilenia gos�w opozycyjnych w Sejmie bardzo dobre, co byo w pewnej mierze skutkiem zadziwiajcej poprawy pooenia gospodarczego. Bya ona widoczna na najwaniejszym w Polsce odcinku rolnictwa, a take w przemyle oraz w stabilizacji walutowej i budetowej. I to pomimo wojny celnej z Rzesz Niemieck. Poprawia si koniunktura dla wgla polskiego, podstawowego towaru eksportowego na rynki europejskie. Popraw t spowodowa dugotrway strajk generalny w Anglii. Skandynawia, Wochy i Bakany przerzuciy si w�wczas na import wgla z Polski. Stan ten, dziki dobrze pomylanym umowom handlowym, udao si utrzyma take po zakoczeniu strajku angielskiego. Bilans handlowy, dotychczas z reguy dla Polski niekorzystny, zacz dawa przecitn nadwyk trzydziestu kilku milion�w zotych miesicznie. Przesta si chwia kurs zotego, ustalajc si nieco poniej dziewiciu za dolara. Dziki dobrej koniunkturze, a take dziki sprawnej polityce skarbowej udao si zr�wnoway budet pastwowy, osigajc w roku 1927 prawie 300 milion�w zotych nadwyki i to pomimo podwyszenia pac urzdnik�w i pracownik�w usug o 16�,,. Sia nabywcza wiata pracy podniosa si o prawie 20�,0. Korzystne wyniki “planu stabilizacyjnego" uatwi zacignicie szeregu poyczek zagranicznych w Londynie i Nowym Jorku, zuytych mdrze na inwestycje zar�wno przemysowe, jak i usugowe, przeprowadzane g�wnie z udziaem samorzd�w gospodarczych poszczeg�lnych miast, jak na przykad Warszawy i Poznania, lub caego wojew�dztwa lskiego. Widomym znakiem poprawy pooenia gospodarczego i rozmachu byo szybkie tempo budowy portu i miasta Gdyni, co byo zreszt osobist zasug ministra Eugeniusza Kwiatkowskiego. Postpowaa te do szybko budowa magistrali wglowej, czyli linii kolejowej czcej lsk z wybrzeem Batyku. Nie ulega wtpliwoci, e te osignicia gospodarcze stanowiy wyrany kontrast w por�wnaniu z poprzednimi laty, co znajdowao sw�j wyraz w og�lnym uspokojeniu nastroj�w, zwaszcza wr�d robotnik�w. Bezrobocie przestao by zmor, gdy liczba nie znajdujcych pracy w przemyle z 300 tysicy w zimie 1926 roku spada w padzierniku 1928 roku do 80 tysicy.

Widoczne te byo wzmocnienie pozycji polskiej - w sensie nie tylko gospodarczym, ale i politycznym - na arenie midzynarodowej. Ale bya i odwrotna strona medalu, gdy chodzi o nastroje spoeczestwa w pierwszych latach rzd�w pomajowych. T odwrotn stron byy odosobnione co prawda, lecz przecie powszechnie komentowane wypadki gwacenia praworzdnoci w rozprawianiu si z niekt�rymi zdecydowanymi przeciwnikami zar�wno Pisudskiego, jak i jego koncepcji politycznych.

Pisudski i opozycja

Pierwsze dwa lata okresu pomajowego upyny wic pod znakiem stabilizacji gospodarczej oraz wzmocnienia pozycji Polski na arenie midzynarodowej. Tym zjawiskom, jak najbardziej pozytywnym, towarzyszyo swojego rodzaju ciche zawieszenie broni midzy partiami politycznymi reprezentowanymi w Sejmie i Senacie Rzeczypospolitej a orodkiem sprawujcym rzdy oparte na autorytecie Pisudskiego. �w stan zawieszenia broni tumaczono p�niej na r�ne sposoby. Publicyci, socjalistyczni zwaszcza, uzasadniali go chci nieprzeszkadzania Pisudskiemu w opanowaniu rzeczywicie trudnej sytuacji gospodarczej i czcej si z ni atmosfery niepokoju spoecznego. Miaoby to oznacza, e udzielali jak gdyby warunkowego kredytu zaufania nowemu systemowi rzd�w. Byo to widoczne zwaszcza w cigu kilku miesicy po zamachu majowym. Sytuacja na lewicy ulega zmianie z chwil, gdy stao si zupenie pewne, e Pisudski nie szuka adnych sprzymierzec�w w istniejcych stronnictwach i e spraw reform spoecznych traktuje jako zagadnienie wt�rne, w praktycznym wykonaniu odlege, bo majce by mechanicznym prawie rezultatem og�lnego przeobraenia pogld�w i nastroj�w spoeczestwa. Od tej te chwili opozycja przeciwko niemu i przeciwko rzdom opierajcym si wycznie na jego autorytecie staa si jawna i otwarta, cho w swym dziaaniu bardzo wstrzemiliwa i ostrona.

Natomiast prawica, przeciwna Pisudskiemu lub, powiedziawszy wyraniej, zdecydowanie wroga jego dziaalnoci nie tylko w niepodlegym pastwie w cigu czterech lat sprawowania funkcji Naczelnika Pastwa, lecz take w okresie walki o niepodlego, nie wysuwaa si na czoo opozycji na forum sejmowym. Nie oznacza to bynajmniej, by Narodowa Demokracja bya w stosunku do politycznych i spoecznych koncepcji Pisudskiego ustosunkowana bardziej przychylnie ni na przykad PPS, “Wyzwolenie" czy ugrupowania centrum w rodzaju Chrzecijaskiej Demokracji czy Narodowej Partii Robotniczej. Przeciwnie, ugrupowania narodowe skupione wok� moralnego i politycznego autorytetu Romana Dmowskiego byy w stosunku do koncepcji Pisudskiego, i to zar�wno w polityce wewntrznej, jak i zagranicznej, ustosunkowane nieprzejednanie, odrzucajc z g�ry wszelk moliwo kompromisu. Koa te jednak i sam Roman Dmowski wychodziy z zaoenia, e waciwym polem walki i wszelkiego dziaania, o ile ma by na dusz met skuteczne, powinno by cae spoeczestwo polskie, a nie jego niezbyt doskonaa reprezentacja parlamentarna.

Zmiana taktyki dziaania po stronie zwolennik�w Pisudskiego, podjta pod koniec roku 1927 i zapewne podyktowana przez niego samego nie bez pomocy dw�ch zaufanych ludzi, Walerego Sawka i Stanisawa Cara, polegaa na stworzeniu wasnej silnej grupy parlamentarnej, co do kt�rej wysnuwano

302

w Belwederze nadzieje, e zdobdzie w wyborach wikszo. Ocena ta polegaa na nieporozumieniu. Autorytet osobisty Pisudskiego w dw�ch pierwszych latach po zamachu majowym nie zmala, a moe nawet w szerokiej masie obywateli wzmocni si. Lecz przychylne nastawienie do jego osoby nie znajdowao bynajmniej odpowiednika w chci obdarzenia zaufaniem tych ludzi, kt�rzy, jak to si m�wio, “w cieniu" Pisudskiego Polsk rzdzili. S wskaz�wki, e Pisudski nie dostrzega charakterystycznej dla �wczesnych stosunk�w dezorientacji, jaka panowaa w kraju na temat znaczenia owej “sanacji moralnej", kt�r wysuwa i jako lekarstwo na wszystkie bolczki, i jako program dziaania. Wybory w marcu 1928 roku przyniosy rozczarowanie zar�wno jemu, jak i ludziom naprawd mu oddanym. W spoeczestwie za wywoay daleko idce zastrzeenia, czy walk z partyjnictwem, haso w zasadzie popularne, mona i naley prowadzi za pomoc nowej partii politycznej, pozbawionej w dodatku wyranego oblicza ideologicznego i programowego. Nie mona byo w Polsce zastpi konkretnych propozycji reform czy konkretnego zarysu dziaalnoci politycznej wezwaniem do lepego zaufania w stosunku do kogokolwiek - nawet do czowieka, kt�ry dla kadego Polaka by postaci w caym tego sowa znaczeniu historyczn i okryt saw ogromnych zasug politycznych i wojennych. Okazao si, e nie obrzucajc Pisudskiego epitetami, jak to czyniono na prawicy, take lewicowe lub umiarkowanie nastawione grupy spoeczne chciay wiedzie z g�ry, do czego maj dy i o co w Polsce maj si stara. Mona by tu zaryzykowa twierdzenie, e pozostajc przy dotychczasowym systemie zupenego wyczenia si z powiza partyjnych, Pisudski i powoywane przez niego rzdy mogyby osign wicej i atwiej ni przy poparciu sztucznie zorganizowanej grupy parlamentarnej.

Grupa ta, o wszystkich znamionach partii z wyjtkiem okrelonego programu, nazywaa si w spos�b, kt�ry dla niejednego brzmia komicznie. Zabawn stron tej nazwy podchwycia szybko polska prasa humorystyczna i satyryczna ju przy upadku pierwszego rzdu po wyborach. Pisaa w�wczas, e BBWR jest blokiem wsp�pracy z byym rzdem, chce by blokiem wsp�pracy z przyszym rzdem, a bdzie blokiem wsp�pracy z kadym rzdem. Utworzenie BBWR spowodowao wystpienie ze starych stronnictw wielu bardzo wybitnych ludzi, zawsze Pisudskiemu oddanych, a nawet nalecych do jego bezporednich wsp�pracownik�w. Do takiej nalea na przykad Jdrzej Moraczewski, czowiek, z kt�rego nazwiskiem historia Polskiej Partii Socjalistycznej bya zwizana w r�wnym nieomal stopniu co z nazwiskiem Ignacego Daszyskiego. Znaleli si oni w owym bloku wsp�pracy lub w kilku pomniejszych ugrupowaniach r�nicych si odBBWR tylko nazw, jak na przykad Narodowo-Pastwowy Blok Pracy lub Zwizek Chopski skupiajcy kilku secesjonist�w z “Piasta" i “Wyzwolenia". Inni kandydaci, kt�rzy znaleli si na listach BBWR, tworzyli do dziwn mieszanin, gdy byli tam skrajni konserwatyci ziemiascy obok ludowc�w, socjalist�w, przedstawicieli mniejszoci narodowych i ludzi naprawd bezpartyjnych. �w szeroki wachlarz kandydat�w mia stanowi g�wn atrakcj nowego ugrupowania politycznego. Jeli ni by, to raczej kr�tko, gdy

303

w opinii publicznej zakorzenio si do szybko mniemanie - dodajmy, e nie zawsze uzasadnione - e czonkowie BBWR s w wikszoci oportunistami politycznymi bd te zwykymi karierowiczami. Opinia ta zacza przewaa, a w niejednym zblia si do prawdy przy nastpnych wyborach, kt�re odbyy si ju w listopadzie 1930 roku, to znaczy po upywie zaledwie poowy kadencji nowego Sejmu. Ten te okres midzy marcem 1928 i wrzeniem 1930 roku uzna naley za zwrotny w dwudziestoleciu midzywojennym. Do roku 1928 bowiem trwaa rzeczywista poprawa og�lnego pooenia Polski, z czym czyy si poprawa nastroj�w, wzmoenie energii i ogromna doza optymizmu. Natomiast lata 1928-30 byy okresem pr�by, i to pr�by podw�jnej. Z jednej strony wyczekiwano na pozytywne skutki usprawnienia ycia pastwowego, zapocztkowanego przez zamach majowy, a kt�re miay mie oparcie w “sanacji moralnej", czyli naprawie systemu rzdzenia, i to na wszystkich szczeblach, rozwizaniu trudnych problem�w, jak chociaby problem mniejszoci narodowych, dwigniciu si gospodarczym kraju i wyranych, rzeczywistych postpach w dziedzinie niwelacji r�nic spoecznych. Lecz ten wanie okres przyni�s pogorszenie sytuacji w por�wnaniu z wynikami osignitymi midzy rokiem 1926 a 1928. Pogorszenie to nie objo na szczcie politycznego pooenia Polski na arenie midzynarodowej. Przeciwnie - na tym polu zaznacza si wzrost jej znaczenia i umocnienie jej pozycji, co niewtpliwie zaliczy naley do zasug Pisudskiego, kt�ry w tej dziedzinie wystrzega si og�lnik�w i niejasnoci, jakie cechoway jego polityk wewntrzn. Nie on te i nie jego rzdy - czy jego “ob�z", jak ju w�wczas m�wiono - ponosz odpowiedzialno za skutki og�lnowiatowego kryzysu gospodarczego, kt�ry rozpocz si wanie w roku 1929, a od kt�rych Polska uchroni si nie moga, tak jak si nie uchronio adne pastwo w Europie, nie m�wic ju o Stanach Zjednoczonych. Nie tu wic kierowa naley ostrze krytyki historycznej, lecz na odcinek polityczno-wewntrzny, na kt�rym okazao si dowodnie, e w Polsce adne uszczuplenie praw obywatelskich, adne posunicie sprzeczne z zasadami demokracji i adne pogwacenie praworzdnoci nie moe nigdy przej bez reakcji, bo si na to spoeczestwo nie zgodzi.

Terenem walki by w dalszym cigu Sejm. Nie mia siy czy te nie mia odwagi przeciwstawi si Pisudskiemu w spos�b zdecydowany i stanowczy. Mia jednak do si, by utrudni prac rzdu, i do odwagi, by krytykowa i potpia to wszystko, co na krytyk i potpienie w dziaaniu rzdu zasugiwao.

Sejm wybrany w roku 1928 mia na swych awach okoo 130 czonk�w Bezpartyjnego Bloku i pokrewnych ugrupowa. Prawica, ograniczona ju tylko do Zwizku Ludowo-Narodowego, miaa wszystkiego 37 pos�w. Centrum, to jest Chrzecijaska Demokracja, Narodowa Partia Robotnicza i “Piast", miao razem 54 pos�w. 86 naleao do stronnictw reprezentujcych mniejszoci narodowe, w tym 11 do ugrupowa komunistycznych. Komunist�w polskich byo 7. Polska lewica - to znaczy PPS, “Wyzwolenie" i Stronnictwo Chopskie - liczya razem 130 pos�w, to znaczy dokadnie tylu, iloma w gosowaniach dysponowa rzd. Midzy tymi dwiema grupami

304

toczya si coraz bardziej zacita walka, przybierajca chwilami znamiona walki o symbole - o symbol godnoci marszaka Sejmu (by nim Ignacy Daszyski), o symbol moliwoci kontrolowania budetu poszczeg�lnych resort�w, o symbol nadrzdnoci wadzy ustawodawczej nad wykonawcz. W walkach tych pozostae ugrupowania poselskie gosoway rozmaicie, gdy centrum czsto popierao polityk rzdu, a z reguy odmawiao poparcia wnioskom godzcym osobicie w osob Pisudskiego. Jedn z najbardziej nacitych kampanii, w kt�r Pisudski zaangaowa si jednak osobicie, z fatalnym skutkiem dla dalszego biegu wypadk�w, a take dla wasnego zdrowia i r�wnowagi psychicznej, bya afera ministra Gabriela Czechowicza. Sejm postanowi go odda pod Trybuna Stanu za wydatkowanie 8 milion�w zotych na cele agitacji wyborczej Bezpartyjnego Bloku Wsp�pracy z Rzdem. Pisudski wzi odpowiedzialno na siebie, gdy w tym okresie chwilowo sprawowa funkcj premiera. Wytworzy si impas, gdy - jak to okreli Herman Lieberman - “Pisudski jako posta historyczna przed sdem znale si nie moe". Wina Czechowicza bya niewielka, mia on posuy jako kozio ofiarny. Kady o tym wiedzia, namitnoci jednak wrzay. Uleg im take Pisudski, dajc temu wyraz w jednym z na j gwatowniej szych i obelywych pod adresem Sejmu i wszystkich polityk�w wywiad�w prasowych pod tytuem “Dno oka" z 7 kwietnia 1929 roku. Punktem szczytowym jednak i zarazem zamykajcym dwu i p� letni okres bezsilnej szamotaniny midzy Pisudskim i opozycj parlamentarn by nakaz aresztowania i osadzenia w wizieniu wojskowym w Brzeciu nad Bugiem 23 wybitnych polityk�w i pos�w po rozwizaniu Sejmu we wrzeniu 1930 roku.

Przebiegiem aresztowania, pobytem w wizieniu brzeskim i procesem dziaaczy i polityk�w opozycyjnych zajmiemy si szczeg�owo przede wszystkim z tego wzgldu, e stanowio to ciemn plam odbijajc w spos�b bolesny od og�lnego ta ycia w Polsce midzywojennej. Oczywicie przykady gwacenia praworzdnoci i praw obywatelskich przez wadze w okresie pomajowym nie wytrzymuj z perspektywy lat por�wnania z tymi wszystkimi gwatami, przejawami terroru i gwacenia praw ludzkich, jakich dowiadczy miaa Polska p�niej. I nie tylko Polska. Zbrodnie dokonywane przez wadz na wasnych tylko obywatelach w Niemczech hitlerowskich, we Woszech faszystowskich i w Zwizku Sowieckim przekraczaj swym ogromem i potwornoci wszystko, co si zego z winy wadz w okresie midzywojennym w Polsce przydarzyo. Nie to jednak stanowi podstaw osdu historycznego. M�wic o dziejach Polski, jako kryterium osdu przyjmowa musimy nie por�wnania, lecz przekonania i nastr�j dominujcy w okrelonym czasie nie u kogo innego i nie gdzie indziej, tylko wr�d Polak�w i na terytorium ich wasnego, w peni w�wczas niepodlegego pastwa.

Z jeszcze jednego powodu aresztowanie pos�w opozycyjnych i p�niejszy ich proces zasugiwa musz na szczeg�ln uwag w kadym studium dziej�w

305

dwudziestolecia. Po sprawie brzeskiej mona m�wi w Polsce o rzdach sprawowanych bez oparcia na swobodnie wyraanej opinii obywatelskiej. Po roku 1930 Sejm rzeczywicie “wsp�pracuje" z rzdem, lecz nie dlatego, e taka jest niezaprzeczalna wola spoeczestwa, tylko dlatego, e za pomoc rodk�w, kt�re jako praworzdne okrelone by nie mog, rzd zapewni sobie w tym parlamencie wikszo. Adam Pr�chnik, autor pisanego na ywo i pod wraeniem wydarze dziea historycznego pod tytuem “Pierwsze pitnastolecie Polski Niepodlegej", przyjmuje wanie t dat jako cezur midzy okresem rzd�w parlamentarnych a dyktatur w Polsce. Jest to zapewne pogld zbyt kracowy, gdy dyktatura w sensie absolutnym nie istniaa w Polsce ani w cigu piciu lat, jakie pozostay jeszcze Pisudskiemu do mierci, ani pod rzdami jego nastpc�w. Nie byo te o niej mowy w najciszym dla pastwa polskiego okresie, jakim bezsprzecznie byy lata wojny bolszewickiej. Niemniej pewna periodyzacja dwudziestolecia niepodlegoci polskiej, wtedy zwaszcza, gdy m�wimy o jej dziejach wewntrznych, jest konieczna, choby po to, by unikn uog�lnie i uproszcze. Ot� czternacie lat, jakie dziel zamach majowy w 1926 roku od wybuchu wojny we wrzeniu 1939 roku, rozpada si na odcinku wewntrznych dziej�w Polski na cztery okresy. Pierwszy trwa do roku 1928 i jego cech charakterystyczn bya polityka oparta na wewntrznym przekonaniu Pisudskiego, e za pomoc hase “sanacji moralnej" pocignie za sob zdecydowan wikszo spoeczestwa. Okres drugi to rok i kilka miesicy midzy wyborami do Sejmu w marcu 1928 i aresztowaniem pos�w we wrzeniu 1930 roku. W tym kr�tkim okresie Pisudski pr�bowa podeprze sw�j cile idealistyczny spos�b postpowania akcj zorganizowan, tworzeniem wyranej grupy swoich zwolennik�w. Zewntrznym tego wyrazem byo powstanie BBWR. W 1930 roku nastpi wic przeom i Pisudski, unikajc w dalszym cigu formalnej dyktatury, zacz rzdzi bez ogldania si na parlament, zamieniajc tym samym sw�j program “sanacji moralnej" w metod uzdrawiania spoeczestwa wbrew jego woli. By to trzeci okres rzd�w pomajowych w Polsce. Czwartym byy rzecz jasna lata midzy mierci Pisudskiego a wrzeniem 1939 roku.

Po roku 1930 nie mona ju w Polsce m�wi o rzdach parlamentarnych, cho bezsprzecznie parlament dalej dziaa i bdem byoby mniema, e by ciaem cakowicie bezsilnym, gdy z jego gosem w pewnym sensie w dalszym cigu liczy si musiano. Bdem take byoby sdzi, e tego rodzaju rozw�j wypadk�w by wynikiem osobistych tylko decyzji Pisudskiego i e kady przeom lub wane wydarzenie byo wynikiem jego przemyle lub jego zniecierpliwienia. Przeciwnie, Pisudski sprawom wewntrznym - i to w najszerszym znaczeniu tych s�w - powica stosunkowo mao czasu i uwagi. Ingerowa raczej od przypadku do przypadku, i to, dodajmy, zwykle jeli przypadki krzyoway w jaki spos�b jego zamierzenia bd stanowiy zaprzeczenie jego tezy o moliwoci naprawy stosunk�w za pomoc apeli o uzdrowienie moralne. Jak widzielimy, Sejm stosowa polityk wyczekiwania z du gotowoci do wsp�pracy, pomimo do ywej krytyki poszczeg�lnych pocigni rzdowych. Dziki temu a do roku 1930 kady rzd Pisudskiego, a premierzy zmieniali si do czsto, m�g

304

toczya si coraz bardziej zacita walka, przybierajca chwilami znamiona walki o symbole - o symbol godnoci marszaka Sejmu (by nim Ignacy Daszyski), o symbol moliwoci kontrolowania budetu poszczeg�lnych resort�w, o symbol nadrzdnoci wadzy ustawodawczej nad wykonawcz. W walkach tych pozostae ugrupowania poselskie gosoway rozmaicie, gdy centrum czsto popierao polityk rzdu, a z reguy odmawiao poparcia wnioskom godzcym osobicie w osob Pisudskiego. Jedn z najbardziej zacitych kampanii, w kt�r Pisudski zaangaowa si jednak osobicie, z fatalnym skutkiem dla dalszego biegu wypadk�w, a take dla wasnego zdrowia i r�wnowagi psychicznej, bya afera ministra Gabriela Czechowicza. Sejm postanowi go odda pod Trybuna Stanu za wydatkowanie 8 milion�w zotych na cele agitacji wyborczej Bezpartyjnego Bloku Wsp�pracy z Rzdem. Pisudski wzi odpowiedzialno na siebie, gdy w tym okresie chwilowo sprawowa funkcj premiera. Wytworzy si impas, gdy - jak to okreli Herman Lieberman - “Pisudski jako posta historyczna przed sdem znale si nie moe". Wina Czechowicza bya niewielka, mia on posuy jako kozio ofiarny. Kady o tym wiedzia, namitnoci jednak wrzay. Uleg im take Pisudski, dajc temu wyraz w jednym z najgwatowniejszych i obelywych pod adresem Sejmu i wszystkich polityk�w wywiad�w prasowych pod tytuem “Dno oka" z 7 kwietnia 1929 roku. Punktem szczytowym jednak i zarazem zamykajcym dwu i p� letni okres bezsilnej szamotaniny midzy Pisudskim i opozycj parlamentarn by nakaz aresztowania i osadzenia w wizieniu wojskowym w Brzeciu nad Bugiem 23 wybitnych polityk�w i pos�w po rozwizaniu Sejmu we wrzeniu 1930 roku.

Z jeszcze jednego powodu aresztowanie pos�w opozycyjnych i p�niejszy ich proces zasugiwa musz na szczeg�ln uwag w kadym studium dziej�w

305

306

mie co prawda sporo kopot�w, zwaszcza prestiowych, z Sejmem, lecz w sprawach naprawd istotnych, ku powszechnemu nieraz zdumieniu, ten wanie Sejm z opozycyjn wikszoci uchwala budet i zatwierdza dekrety przygotowywane przez rzd. Dua w tym niewtpliwie zasuga kilku ludzi w rzdach tych biorcych udzia. Wr�d nich najwaniejsz postaci by kilkakrotny premier Kazimierz Bartel. On to wanie reprezentowa kierunek unikania zadranie i swoistego kompromisu polegajcego na zdobywaniu poparcia w opozycyjnym parlamencie za pomoc wykazywania si konkretnymi i pozytywnymi wynikami pracy rzdu. Sam by czowiekiem nie zwizanym z adnym ugrupowaniem, nie obcionym adnym bagaem powiza personalnych poza osobist przyjani z Pisudskim. Pisudski gos jego ceni, co nie oznacza bynajmniej, by pozostawa pod przemonym jego wpywem. Wpyw coraz wikszy na Pisudskiego zdobywali natomiast ludzie zwizani z nim wsp�ln przeszoci polityczn i wojenn. Z nich rekrutowaa si tak zwana “grupa pukownik�w", zmierzajca do systemu “rzd�w silnej rki" i zniecierpliwiona zar�wno “kunktatorsk", jak j okrelali, polityk Bartla, jak i utopijnymi nadziejami automatycznej “sanacji moralnej". Wr�d ludzi tych rol czoow odgryway takie jednostki jak Walery Sawek, Stanisaw Car lub Adam Koc, a take Bogusaw Miedziski. Niesusznie jednak z grup t zwizano z czasem nazwisko J�zefa Becka, chyba tylko z tej przyczyny, e dosuy si w wojsku r�wnie stopnia pukownika.

“Grupa pukownik�w", co jest oczywcie okreleniem symbolicznym, gdy naleao do niej sporo ludzi z wojskiem w og�le nie zwizanych, dya do wyeliminowania opozycji z wpywu na ycie pastwa. Pierwsz formaln oznak, e Pisudski skonny jest do zdania tej grupy si przychyli, byo powierzenie na okres kilku miesicy wanie w roku 1930 - 31 marca - stanowiska premiera Sawkowi. Sawek ju przedtem wystpi w Sejmie z projektem zmiany konstytucji, zmiany idcej bardzo daleko w kierunku wzmocnienia wadzy wykonawczej i przeksztacenia Sejmu w starannie dobrane ciao doradcze. Projekt ten, rzecz jasna, napotka gwatowny sprzeciw i nie dosta si nawet pod obrady. By jednak o tyle wany historycznie, e przeway szal cierpliwoci czy wyrozumiaoci wr�d dziaaczy lewicy sejmowej oraz sejmowego centrum. By bowiem w pewnej mierze odsoniciem przybicy przez przeciwnik�w parlamentaryzmu i zapowiedzi, w jakim kierunku ma p�j ewentualna reforma ustroju.

W roku 1929 opozycja przesza do ataku. Jej trzonem bya Polska Partia Socjalistyczna, przy kt�rej skupiy si Chrzecijaska Demokracja, Narodowa Partia Robotnicza oraz stronnictwa ludowe, przede wszystkim “Piast", “Wyzwolenie" i Stronnictwo Chopskie. Organizacyjnie stworzono porozumienie pod nazw Centrolewu, to znaczy porozumienie stronnictw centrum i lewicy. Natomiast nie byo adnych pr�b zblienia Centrolewu z opozycj prawicow. Wodzami Centrolewu stali si ludzie o wielkich w Polsce nazwiskach, jak Korfanty, Witos czy Daszyski, kt�ry - jak wiadomo - by niegdy najduej i najbliej z Pisudskim zwizany. On to zreszt jeszcze w roku 1929 pr�bowa osign porozumienie z Pisudskim i nakoni go do szukania oparcia wanie w stronnictwach lewicy i centrum, by przy ich

307

pomocy opracowa program reform nie naruszajcych jednak zasady supremacji parlamentu w yciu pastwowym. Plan ten, gdyby by doszed do skutkut, daby Centrolewowi w poczeniu z klubem parlamentarnym BBWR absolutn* wikszo w Sejmie.

Lecz wsp�prac tego rodzaju Pisudski odrzuci. W dodatku odmow sw wzmocni publicznym ponieniem Daszyskiego jako marszaka Sejmu przy okazji otwarcia sesji budetowej 31 padziernika 1929 roku. By to wstp do sprawy brzeskiej. Jej przyczyn bezporedni by rozpoczty 29 czerwca 1930 kongres Centrolewu w Krakowie. Kongres ten zapowiada bezwzgldn walk przeciwko systemowi rzd�w, za kt�rych odpowiedzialno opozycja skadaa na Pisudskiego.

III

W marcu 1930 roku gabinet Bartla nie uzyska wotum zaufania. W Sejmie przeciwko wnioskowi gosowao 243 pos�w, a za wnioskiem 190. Wotum nieufnoci zdarzao si dotychczas dosy czsto, lecz na miejsce ustpujcego rzdu powoywano nowy o prawie identycznym skadzie, kt�ry w swoim expose przedstawia Sejmowi dokadnie te same wnioski co rzd poprzedni. Teraz stao si inaczej. Premierem zostawa czowiek, o kt�rym wiedziano powszechnie, e dy do zmiany konstytucji, do zasadniczej przebudowy ustroju i metod rzdzenia. Walery Sawek w swym pierwszym przem�wieniu stwierdzi wyranie, e nastpuje “kocowa faza wsp�ycia z Sejmem".

Nie wchodzc bliej w dociekanie, co tego rodzaju zapowied miaa oznacza, opozycja centrowo-lewicowa postanowia na ni odpowiedzie w spos�b energiczny z jasno okrelonym celem zmuszenia Pisudskiego do odsunicia si od spraw pastwowych, a prezydenta Rzeczypospolitej do ustpienia. Taki przynajmniej program ogosi Centrolew. W bezporedniej odpowiedzi na sowa Walerego Sawka Centrolew przypuci w Sejmie gwatowny atak na przedoony przez rzd projekt reformy podatkowej oraz zada wznowienia sprawy Czechowicza. Samemu Czechowiczowi zaleao jak najbardziej na formalnym oczyszczeniu si ze wszystkich zarzut�w. Pragn tego tak bardzo, e w niedugim czasie wystpi z krytyk rzdu, do kt�rego nalea, i to na amach Robotnika, organu PPS. Dla jasnoci obrazu doda tu wypada, e istot sprawy Czechowicza nie byy wysunite przeciwko niemu zarzuty formalne, poparte zreszt w czci orzeczeniem Najwyszej Izby Kontroli Pastwa, lecz fakt, e w wyborach sejmowych w roku 1928 rzd za pomoc rodk�w administracyjnych popiera swoje ugrupowanie, stosujc tym samym nacisk na wyborc�w. Tego rodzaju zjawisko byo w istocie rzeczy pogwaceniem praworzdnoci, a reakcja na nie bya tym gwatowniejsza, e zar�wno wybory do Sejmu Ustawodawczego w roku 1919, jak i wybory w roku 1922, odbyway si w warunkach idealnej swobody wyborc�w bez adnych ingerencji ze strony rzdu.

Odpowiedzi Sawka, a raczej Pisudskiego, na wystpienie Centrolewu byo kilkakrotne zawieszanie sesji sejmowych, bez podawania logicznego

308

uzasadnienia. W tej sytuacji Centrolew postanowi p�j dalej i szuka osignicia swoich cel�w politycznych poza Sejmem, opierajc si na caym spoeczestwie. Punktem wyjcia miao by zwoanie kongresu Centroewu, na kt�rym miano si odwoa bezporednio do og�u obywateli, przedstawi im konkretny program dziaania i przygotowa jego realizacj. Kongres by pomylany jako manifestacja pod hasem “walki o prawo, wolno i usunicie dyktatury". Bya to manifestacja, w kt�rej udzia wzio kilkadziesit tysicy ludzi, cho nigdy nie ustalono dokadnej liczby. Wikszo uczestnik�w stanowili chopi i robotnicy z najbliszych okolic Krakowa, co nie oznacza. jednak, by Kongres nie mia poparcia i zrozumienia take w daleko od Krakowa pooonych miejscowociach. Kongres by legalny, to znaczy zwoany zgodnie z prawem, czego najlepszym dowodem byo, e krakowskie urzdy ledcze odm�wiy wszczcia jakichkolwiek dochodze. Nie mona jednak tak samo zakwalifikowa wszystkich przem�wie wygoszonych na Kongresie, gdy niekt�re z nich wybiegay nawet poza granice obyczajowo dopuszczalne na wiecach i zgromadzeniach politycznych. Cechowaa je zreszt dua namitno i nie tylko retoryczne nawoywania do zastosowania w walce z rzdem rodk�w niekonstytucyjnych lub po prostu zabronionych przez prawo. Uchwalona rezolucja m�wia o “walce o usunicie dyktatury J�zefa Pisudskiego a do zwycistwa" i zapowiadaa, e “na kad pr�b zamachu stanu odpowiemy najbardziej bezwzgldnym oporem" i e “na kad pr�b terroru odpowiemy si fizyczn". Rezolucja sza nawet dalej, wystpujc przeciwko gowie pastwa, o kt�rej tak m�wiono: “Prezydent Rzeczypospolitej, niepomny swej przysigi, stan otwarcie po stronie dyktatury" i przeto “powinien ze stanowiska Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ustpi".

Politycznie bardzo niebezpieczna i nieprzemylana bya ta cz rezolucji, kt�ra w spos�b zupenie otwarty wzywaa w sukurs opozycji rzdy i rodowiska zagraniczne. Chodzi tu o nastpujcy punkt rezolucji: “Wobec rzdu zamachu spoeczestwo bdzie wolne od jakichkolwiek obowizk�w, a zobowizania wobec zagranicy nielegalnego rzdu nie bd uznane przez Rzeczpospolit". Bya to wic wyrana zapowied wypowiedzenia posuszestwa, czyli krok�w rewolucyjnych. Okrelenie rzdu jako “nielegalnego" nie miao uzasadnienia ani prawnego, ani historycznego, gdy jeli nie sam zamach stanu w maju 1926 roku, to jego skutki zostay przez parlament w spos�b jak najbardziej formalny zatwierdzone i uprawomocnione. Jeli jednak te sformuowania rezolucji Centroewu zoy mona na karb rozognienia towarzyszcego walce politycznej, to stwierdzenie wobec rzd�w innych pastw, e zobowizania rzdu polskiego nie bd honorowane, byo niewtpliwie wielkim bdem, kt�ry - cho nieprzemylany - mia znamiona przestpstwa konstytucyjnego. Mia te skutki praktyczne. W roku 1930 Polska zacza ju wyranie odczuwa konsekwencje wiatowego kryzysu gospodarczego. Dotychczasowy rozmach gospodarczy uleg zahamowaniu, wzrastaa zastraszajco liczba bezrobotnych i wystpowa niedostatek kredyt�w koniecznych dla dalszych inwestycji. O kredyty te zabiegano na rynkach wiatowych w koniunkturze bardzo ju zej i niezalenej od rzdu w War-

309

szawie, lecz spowodowanej zaamaniem si caoksztatu gospodarki wiata kapitalistycznego. W tej sytuacji apel o nieudzielanie Polsce kredyt�w dop�ki nie nastpi zmiana rzdu czy raczej systemu rzd�w, zada m�g bolesny w skutkach cios gospodarce kraju.

Przyw�dcy Centrolewu przecenili swe wpywy w spoeczestwie. Centro-lew mia absolutn przewag w Sejmie. Przewag t zdoby w powszechnych wyborach. Niemniej wezwanie do jawnego przeciwstawienia si rzdowi, a m�wic cilej autorytetowi Pisudskiego, w walce pozaparlamentarnej nie znalazo zbyt ywego odzewu. Pisudski w przekonaniu znacznej czci spoeczestwa by w dalszym cigu ow “niedotykaln postaci historyczn", jak go jeszcze niedawno nazywa Daszyski. Lecz take w krgach jak najbardziej Pisudskiemu przeciwnych i popierajcych opozycj prawicow, to znaczy Narodow Demokracj, haso, program i metody dziaania proponowane przez Centrolew spotkay si z wyran niechci, chocia powody tej niechci byy zupenie inne.

Nie ma adnych dowod�w na to, by Pisudski liczy si powanie z rewolucj jako ze skutkiem kongresu Centrolewu. M�wi co prawda, e lepiej zamkn kilku kudzi ni dopuci “do rozlewu krwi w dwudziestu trzech miastach", lecz wicej w tym byo gniewu i zdenerwowania ni rzeczywistej obawy. Liczba “dwudziestu trzech miast" pozostawaa w zwizku z zapowiedzi zwoania nowych manifestacji Centrolewu wanie w 23 orodkach. Do manifestacji tych nie doszo.

23 sierpnia Pisudski zastpuje Sawka na stanowisku premiera. 29 sierpnia prezydent rozwizuje Sejm i Senat, ogaszajc nowe wybory na poow listopada. 10 wrzenia na podstawie zarzdzenia ministra spraw wewntrznych, generaa Skadkowskiego, aresztowano 19 pos�w, bez jasno okrelonego uzasadnienia, cho podzielono ich p�niej na grupy. Jednym postawiono zarzuty natury finansowej, innych obwiniono og�lnie o dziaalno antypastwow. Wyb�r 19 pos�w by raczej przypadkowy, niekt�rzy z nich nie brali nawet udziau w kongresie Centrolewu. Co prawda w cigu kilku nastpnych tygodni aresztowano, na kr�tko zreszt, dodatkowych kilkudziesiciu pos�w, lecz nie umieszczono ich w Brzeciu. Wyjtkiem by Wojciech Korfanty, kt�rego osadzono dopiero po rozwizaniu Sejmu lskiego, a wic gdy skoczya si jego nietykalno poselska, kt�r to autonomiczne ciao byo objte. Jaki by nie by zarzut, aresztowanie posa inaczej ni w drodze uchway sejmowej byo w Polsce moliwe tylko po skoczeniu kadencji lub po rozwizaniu Sejmu. To tumaczy, dlaczego aresztowania nastpiy dopiero we wrzeniu. Wyboru przeznaczonych do twierdzy brzeskiej dokona sam Pisudski, zaznaczajc ich nazwiska na przedoonej sobie licie. Znaleli si wr�d nich ludzie o gonych nazwiskach, a take mniej znani. Szeciu naleao do PPS. Byli to Herman Lieberman, Adam Pragier, Adam Ciokosz, Stanisaw Dubois, Mieczysaw Mastek i Norbert Barlicki. “Z Wyzwolenia" Kazimierz Bagiriski i J�zef Putek, dalej Adolf Sawicki ze Stronnictwa Chopskiego, a z “Piasta" Wincenty Witos i Wadysaw Kiernik. Karol Popiel by posem Narodowej Partii Robotniczej. Z niejasnych powod�w aresztowano dw�ch pos�w Stronnictwa Narodowego, Aleksandra Dbskiego i Jana

310

Kwiatkowskiego. Ponadto piciu pos�w ukraiskich. Ich osoby, rzecz jasna, nie miay adnego zwizku z Centrolewem, lecz miay zwizek z narastajc od szeregu ju lat, a dochodzc obecnie do punktu wrzenia akcj separatystyczn, z punktu widzenia polskiego prawa pastwowego przestpcz.

Osadzenie w twierdzy w Brzeciu nad Bugiem byo formalnie aresztem ledczym. Czyli tam wanie miano przygotowa akt oskarenia przeciwko uwizionym, co naleao do kompetencji wadz sdowych. Oddanie ich pod nadz�r wadz wojskowych na czas ledztwa nie byo zgodne z prawem. Nie w tym jednak leaa istota rzeczy, lecz w fakcie, e aresztowanych poddano upokorzeniom i zwykym brutalnym torturom fizycznym. One te przede wszystkim wzbudziy fal powszechnego oburzenia w spoeczestwie polskim, nie znoszcym gwatu, zwaszcza popenionego na ludziach, kt�rzy, jak w wypadku Witosa (cho nie tylko jego), naleeli do czoowej grupy zasuonych Polak�w.

Wiadomo o aresztowaniu pos�w opozycyjnych i osadzeniu ich w wojskowym wizieniu przyjto w Polsce ze zdumieniem, kt�re w pierwszej chwili brao g�r nad oburzeniem. By to krok tak niezwyky, e jako jedyne wytumaczenie w rozmowach i w prasie wysuwano pogld, i chodzi tu o uniemoliwienie kilkunastu czoowym przyw�dcom wzicia udziau w kampanii wyborczej. Cztery dni po aresztowaniach Pisudski w wywiadzie prasowym tumaczy je w spos�b bardzo og�lny jako konieczno pocignicia aresztowanych do odpowiedzialnoci za bliej nie okrelone “postpki" w dotychczasowej ich dziaalnoci. Nie nazwa ich wyranie przestpstwami konstytucyjnymi. W rzeczywistoci jego wywiad sprawy nie wyjani, lecz przeciwnie, zaciemni. O traktowaniu aresztowanych w samym Brzeciu i w czasie przewoenia ich do twierdzy kryy tymczasem tylko pogoski, gdy o konkretnych faktach dowiedziano si dopiero po ich zwolnieniu w kocu grudnia, a r�wnie z interpelacji zgoszonej ju w nowo obranym Sejmie. Wyszo w�wczas na jaw, e z wyjtkiem Witosa i Pragiera wszystkich aresztowanych pobito pasami lub kijami. Najmocniej pobito Liebermana, kt�rego do Brzecia przywieziono nieprzytomnego. W samym wizieniu poddawano ich rozmaitym upokorzeniom, zmuszajc take do bezsensownej pracy jak zamiatanie korytarzy w przysiadzie czy wynoszenie mieci i gruz�w. Dowiedziano si r�wnie, e tego rodzaju zabiegi ju w Brzeciu odbyway si pod osobistym kierownictwem pukownika Wacawa Kostka-Biernackiego, oraz kilku podlegych mu oficer�w, wr�d kt�rych nazwisko majora Wadysawa Ry-szanka powtarzao si najczciej. Warto tu moe przytoczy rozmow, jak z Ryszankiem odby w wizieniu Adam Pragier. Znamy j z ksiki Pragiera “Czas przeszy dokonany". Ot� Ryszanek w naiwnoci swojej nie widzia niczego zdronego we wasnym postpowaniu, a z nie znanych bliej przyczyn wyraa si jak najgorzej o Wincentym Witosie. Pragier, przypomniawszy mu, e Witos by trzykrotnym premierem i e sta na czele Rzdu Obrony

311

Narodowej w najtragiczniejszych i najniebezpieczniejszych dla Polski tygodniah wojny bolszewickiej, stwierdzi na koniec: “To, e w Brzeciu jest Witos i ej>an go tutaj pilnuje, bdzie miao ten skutek, e kiedy ju i Witosa, i pana nie bdzie na wiecie, nazwisko pana nie utonie w niepamici, ale bdzie nie raz przez historyk�w wymieniane. Witos wprowadzi pana do historii". Pragier dodaje, e Ryszanek podejrzewa, e “kpi sobie z niego".

Nie ulega wtpliwoci, cho nie byo to w�wczas dla kadego jasne, e - pomijajc jej aspekty prawno-konstytucyjne - “sprawa brzeska" bya w sensie cile politycznym najwikszym bdem J�zefa Pisudskiego. Bya bdem, mimo e na kr�tk met wanie w jesiennych wyborach roku 1930 przyniosa obozowi rzdowemu wyrane korzyci. Z tego przede wszystkim powodu, e rzeczywicie zdezorganizowaa opozycyjny front Centrolewu. Zdumieniu bowiem i narastajcemu oburzeniu z powodu Brzecia nie towarzyszya adna zdecydowana reakcja wikszoci spoeczestwa. Odbyway si co prawda do liczne manifestacje, jak na przykad w Warszawie czy w Toruniu, lecz mieciy si one w normalnym nastroju przedwyborczego podniecenia. Sowo “Brze" pojawiao si na amach prasy i w przem�wieniach, lecz raczej jako haso, kt�remu nie nadawano zbyt duego znaczenia. Opinia bowiem czekaa cigle na sprecyzowanie zarzut�w, na ujawnienie ich w normalnym przewodzie sdowym i na wyrok sdu. Przed sdem jednak stanli aresztowani, i to tylko niekt�rzy z nich, dopiero po roku. I w�wczas sprawa brzeska nabraa posmaku swoistej tragedii narodowej .

Do wybor�w Centrolew wystpi ze wsp�ln list, do kt�rej jednak nie przyczya si Chrzecijaska Demokracja. Wsp�lna lista otrzymaa nazw Zwizku Obrony Prawa i Wolnoci Ludu. W gosowaniu do Sejmu zgromadzia okoo 18% gos�w. Co ciekawsze, idc do wybor�w pod jedn list Centrolew rozpad si w Sejmie na szereg klub�w, zorganizowanych na bazie dawnych stronnictw, jak PPS, Stronnictwo Chopskie, “Wyzwolenie", “Piast" i Narodowa Partia Robotnicza.

Najsilniejszym ugrupowaniem opozycyjnym okazao si Stronnictwo Narodowe, na kt�re pado 14% gos�w i kt�re uzyskao 62 mandaty poselskie. W swej akcji wyborczej Stronnictwo Narodowe od Centrolewu wyranie si odcio. Znacznemu osabieniu ulegy te stronnictwa reprezentujce mniejszoci narodowe. Dua cz wyborc�w ydowskich gosowaa na BBWR. W nowym Sejmie najsilniejszym spor�d stronnictw mniejszoci mia sta si Klub Ukraisko-Biaoruski, umiarkowany w swych wystpieniach. Osabienie wpyw�w stronnictw reprezentujcych mniejszoci narodowe nie byo jednak bynajmniej odzwierciedleniem jakiej umiany nastroj�w czy zmiany pogld�w. Przynajmniej tak byo, gdy chodzi o najwiksz grup sowiask, to znaczy o Ukraic�w.

Jeli bowiem sprawa brzeska bya pomylana jako cios zadany opozycji polskiej, a przynajmniej polskiej lewicy i centrum, to w stosunku do mniejszoci ukraiskiej zastosowano spos�b nie mniej brutalny, cho pod wieloma wzgldami zar�wno politycznie, jak i prawnie o wiele lepiej uzasadniony. Mianowicie 16 wrzenia 1930 roku zaczto w trzech wojew�dztwach Mao-

312

polski Wschodniej, w rejonach zamieszkanych przez ludno ukraisk, tak zwan “pacyfikacj". Trwaa ona do koca listopada, to znaczy przez okres wybor�w. Jej bezporedni przyczyn bya dziaalno terrorystyczna i wywrotowa Ukraiskiej Organizacji Wojskowej, w skr�cie UOW. Organizacja ta nie miaa wyranego poparcia ani ze strony legalnych partii ukraiskich, ani ze strony moralnego przyw�dcy Ukraic�w galicyjskich, jakim by koci� unicki. Metropolia Szeptycki, kt�rego nikt o ugodowo podejrzewa nie m�g, potpia dziaalno UOW. Bya ona kierowana w tym okresie przez radykalnych dziaaczy ukraiskich, korzystajcych z poparcia politycznego i finansowego zagranicy. Dopuszczaa si akt�w terroru i sabotau, odrzucajc wszelkie koncepcje legalnej walki o autonomi w granicach pastwa polskiego czy w obronie kultury ukraiskiej przed polonizacj. Ukr�cenie jej dziaalnoci byo z punktu widzenia prawa i interes�w pastwa polskiego koniecznoci, kt�r uznano w Lidze Narod�w. Lecz “pacyfikacja" wykroczya daleko poza dopuszczalne rodki. Jej ostrze skierowao si, by moe wbrew zamierzeniu, przeciwko caej mniejszoci ukraiskiej, przeciwko legalnie dziaajcym organizacjom kulturalnym, owiatowym i gospodarczym. Wywoao to - rzecz jasna - rozgoryczenie, kt�re z kolei przeszkodzio cierpliwym wysikom - zar�wno po stronie polskiej, jak i ukraiskiej - znalezienia jakiej paszczyzny porozumienia, co dla obu stron byo oczywist koniecznoci. Na domiar zego “pacyfikacj" przeprowadzaa nie tylko policja, lecz take wojsko. Zaznaczy trzeba, e nie by to terror w penym tego sowa znaczeniu. Nikogo nie zamordowano, adnej wsi nie spalono, adnej okolicy nie przesiedlono. Po prostu oddziay wojskowe rozkwaterowywano po wsiach i kazano je ywi. Zdarzao si zamykanie szk�, urzd�w gminnych, lokali organizacji, a take wymuszanie, czsto biciem, dziwacznych nieraz deklaracji lojalnoci. “Pacyfikacja" pozostawia jednak lady bardzo gbokie. Gdy za o wybory listopadowe do Sejmu chodzi, uniemoliwia wikszoci Ukraic�w oddanie gos�w po wasnej myli. Std frekwencja na tych obszarach bya bardzo maa, a wikszo mandat�w przypada BBWR.

Jako jedyne pismo codzienne w Polsce protestowa przeciwko “pacyfikacji" organ Polskiej Partii Socjalistycznej, Robotnik. Politycy socjalistyczni wysuwali ju kilka razy danie przyznania Maopolsce Wschodniej autonomii, a przynajmniej uwzgldnienia dezyderat�w narodowych Ukraic�w. Jest rzecz dobrze znan, e sam Pisudski wystpowa kilkakrotnie z tez, i Ukraicom w Polsce nie powinno by gorzej ni im byo w Austrii. Byy to jak gdyby ostatnie pogosy czy edha jego myli federacyjnej. Nasuwa si wic tu wniosek, e Pisudski nie chcia lub nie umia dopilnowa wykonania wasnych zarzdze.

Podobny argument wysunito z czasem przy omawianiu sprawy brzeskiej. Jeli cel Pisudskiego by cile polityczny, to wykonanie jego decyzji pogwacio zasady moralne i prawne, i byo sprzeczne z tradycj, nastrojami i pogldami wikszoci Polak�w. Wizao si to wszystko ze zniecierpliwieniem, z jakim Pisudski podchodzi do polityki wewntrznej. Wydajc polecenie aresztowania pos�w i osadzenia ich w Brzeciu, ograniczy si do

313

wskaz�wki, e z aresztowanych nie naley czyni bohater�w i mczennik�w, i naley ich podda zwykemu regulaminowi wizienia wojskowego. Lecz z drugiej strony, gdy sprawa traktowania wini�w w Brzeciu staa si powszechnie znana, ani jej nie komentowa, ani nie wycign adnych konsekwencji, chociaby w stosunku do g�wnego sprawcy, jakim by Kostek--Biernacki. Jeli si nad tym zagadnieniem zatrzymuj chwil duej, to g�wnie z tej przyczyny, by podkreli podstawow zmian, jaka si zapewne w umysowoci Pisudskiego dokonaa wanie w tym czasie. Bo w roku 1930 da definitywnie posuch “grupie pukownik�w", dcych do zmiany ustroju w kierunku autorytatywnym. Sam zreszt zaczai si wyraa z przeksem o “bartlowaniu".

“Bartlowanie" rzeczywicie si w roku trzydziestym skoczyo. W Sejmie Bezpartyjny Blok Wsp�pracy z Rzdem mia 247 mandat�w na 444, w Senacie 75 na 110. Oczywicie wyborom zarzucia opozycja, e nie odzwierciedlaj prawdziwych nastroj�w i przekona spoeczestwa. Zarzut ten by jednak tylko w czci suszny. Na naduycia wyborcze dokonywane czsto przy pomocy administracji pastwowej narzekano w wielu okolicach kraju. M�wiono nawet o “cudzie nad urn", majc na myli manipulacje komisji wyborczych, uniewanianie z bahych powod�w lub zupenie bez powodu zar�wno opozycyjnych list wyborczych, jak i oddanych w wyborach gos�w. Rzeczywicie uniewaniono okoo 400 tysicy gos�w na prawie 12 milion�w. Niemniej pozostaje faktem, e pomimo bardzo sabej frekwencji w tak zwanych wojew�dztwach kresowych w caym kraju gosowao prawie 74% uprawnionych. Mogo to by czciowym przynajmniej potwierdzeniem tezy zwolennik�w Pisudskiego, e spoeczestwo zmczone jest r�wnie wieczn wojn podjazdow midzy rzdem i parlamentem i e chce rzdowi uatwi zwyk codzienn prac. Nie oznaczao to jednak, e gotowe jest odstpi od zasad demokracji parlamentarnej. A taki wanie bdny wniosek gotowa bya wycign grupa pukownik�w z Walerym Sawkiem, kt�ry ponownie stan na czele rzdu. Dla niego te wanie duym rozczarowaniem by fakt, e nowy Sejm nie da rzdowi takiej wikszoci, kt�ra mogaby uchwali zmian konstytucji. Wiadomo byo, e Sejm bdzie teraz z rzdem wsp�pracowa. Okazao si jednak, e pomimo wikszoci nalecej do BBWR nie bdzie to Sejm we wszystkim posuszny i lekcewacy sw�j obowizek krytyki i kontroli nad rzdem. Zapisa si bowiem ten Sejm w pamici ludzkiej ju w pierwszym miesicu swego istnienia wniesieniem interpelacji poselskich w sprawach Brzecia i “pacyfikacji". Dziki temu oba te wydarzenia mogy by publicznie napitnowane i dziki temu dowiedziaa si o nich ze wszystkimi szczeg�ami opinia publiczna.

Przez trzy bez maa lata g�wnym tematem zainteresowania opinii publicznej w Polsce by “proces brzeski". Sdzono w nim 11 spor�d 19 pos�w sejmowych osadzonych w Brzeciu. Aresztowanych zwolniono w grudniu

314

1930 roku za kaucj, kt�ra bya w niekt�rych wypadkach bardzo wysoka, lecz kt�r pokryy r�ne organizacje polityczne i spoeczne, midzy innymi Rada Adwokacka w Warszawie. Od tej chwili posowie byli pod ledztwem, lecz na wolnej stopie.

Proces przed Warszawskim Sdem Okrgowym rozpocz si 26 padziernika 1931 roku. Lecz tych kilka miesicy, kt�re dzieliy wypuszczenie oskaronych z twierdzy brzeskiej od rozpoczcia procesu byy miesicami wielkiego podniecenia opinii w kraju. Gone te byo echo za granic.

W styczniu 1931 roku nowy Sejm, majcy wikszo prorzdow, sta si scen gwatownego wystpienia caej opozycji przeciwko metodom zastosowanym przez rzd w walce politycznej z przeciwnikami.

Pierwsze zoyo wniosek o rozpatrzenie traktowania wini�w Stronnictwo Narodowe. Zosta on odrzucony wikszoci gos�w. Nastpnie wniosy interpelacj stronnictwa Centrolewu. W tekcie interpelacji znala si szczeg�owy opis traktowania uwizionych w Brzeciu. Stao si to podstaw kampanii prasowej, a take szeroko zakrojonej akcji protestacyjnej. Interpelacja Centrolewu zostaa take odrzucona wikszoci gos�w prorz-dowych. Niemniej do sprawy brzeskiej wracano w Sejmie przy wielu okazjach, nawet na komisji budetowej, gdy wystpi przed ni minister sprawiedliwoci Michaowski, o kt�rym powszechnie m�wiono, e zosta awansowany na to stanowisko “w nagrod" za usugi, jakie odda rzdowi jako urzdnik Ministerstwa odpowiedzialny za sprawy ledztwa.

Interpelacje sejmowe byy dlatego wane, e umoliwiay szeroko zakrojon akcj informacyjn na amach prasy. Byo to zjawisko nad wyraz pozytywne z uwagi na to, e przekrelao wszelkie pr�by - a pr�by takie byy - cenzurowania wiadomoci o tym, co si w Brzeciu dziao. Tym samym zar�wno o sprawie brzeskiej, jak i o wszystkim, co byo z jakichkolwiek powod�w dla rzdu niewygodne, spoeczestwo dowiadywao si jednak z prasy. W Polsce midzy dwiema wojnami nie byo cenzury we waciwym tego sowa znaczeniu. Nie byo jej nawet w tym wanie okresie, gdy rzdy obja “grupa pukownik�w". Od roku 1928 obowizywaa znowelizowana ustawa prasowa, kt�ra w przeciwiestwie do poprzedniego okresu dawaa wadzom pewne moliwoci kontroli nad wiadomociami i komentarzami prasowymi. System polega na tym, e kada redakcja zobowizana bya dostarczy pierwszy numer swej gazety miejscowej wadzy administracyjnej na szczeblu powiatu. Jeli artyku si komu w starostwie nie podoba, m�g zosta skonfiskowany. W�wczas w penym nakadzie pokazyway si tak zwane “biae plamy", kt�re - rzecz jasna - budziy powszechn ciekawo. Informacja o tym, co w skonfiskowanym artykule napisano, na og� w ten czy inny spos�b docieraa do wiadomoci publicznej. Jeli - co si zdarzao bardzo czsto - nakad znalaz si ju w sprzeday razem z artykuem, kt�ry chciano skonfiskowa, nastpowao zajcie numeru, co polegao na tym, e policja zabieraa z kiosk�w nie sprzedane jeszcze egzemplarze. Najwaniejsze w tym systemie byo zagadnienie odpowiedzialnoci redaktora czy autora artykuu. Trzeba byo przeciwko niemu wytacza normalne dochodzenie i prokuratura musiaa go oskary o konkretne naruszenie prawa,

315

bd o rozsiewanie nieprawdziwych, a szkodliwych dla interesu publicznego wiadomoci. Spraw rozstrzyga sd. Na prokuratorze spoczywa obowizek udowodnienia zarzut�w. W razie skonfiskowania artykuu i zamienienia go w “bia plam" prokuratura dalszych krok�w przedsibra nie moga, gdy z braku dowodu przestpstwa sd nie mia co rozpatrywa. Lecz przy tej skomplikowanej metodzie, jeeli cay skonfiskowany artyku lub jego cz zostay odczytane w Sejmie w ramach interpelacji poselskiej, prasa miaa prawo tekst ogosi jak sprawozdanie parlamentarne. Pozostawaa wtedy jedyna moliwo: prokuratura moga wytoczy proces pod bardzo trudnym do udowodnienia zarzutem, e Sejmowi dostarczono nieprawdziwych wiadomoci.

W roku 1931, a take w nastpnym, odbyo si szereg proces�w prasowych, w kt�rych redakcje pocigano do odpowiedzialnoci za ogoszenie sprawozda o posach wizionych w Brzeciu. W tych procesach obrona z reguy powoywaa wiadk�w, to znaczy wanie pos�w, kt�rych wiziono. Najczciej wic procesy prasowe do skutku nie dochodziy; albo rezygnowaa z nich prokuratura, albo te sd odmawia powoania wiadk�w. Wyjtkiem by proces w Bydgoszczy, gdzie sd powoa wiadk�w. Przeniesiono w�wczas spraw do wyszej instancji w Toruniu pod pozorem niepokoj�w publicznych w Bydgoszczy. Procesy prasowe stay si jeszcze trudniejsze, gdy warszawski Sd Apelacyjny stwierdzi, e umieszczenie wini�w w twierdzy wojskowej byo niezgodne z prawem i e cywilny sdzia ledczy - Jan Demant - mia obowizek sporzdzi protok� o pobiciu aresztowanych, czego nie zrobi. Inna sprawa, e nie ukarano go ani w postpowaniu sdowym, ani dyscyplinarnie.

Do padziernika 1931 roku odbyo si kilka innych proces�w pozostajcych w zwizku ze spraw brzesk. A wic na przykad proces przeciwko zasuonemu dziaaczowi PPS Janowi Kwapiskiemu za przem�wienie, rzekomo podegajce do buntu, wygoszone w Olkuszu w roku 1929. Sd Apelacyjny uchyli wyrok niszej instancji i Kwapiskiego uniewinniono. Odbya si te rozprawa przeciwko przyw�dcom manifestacji protestacyjnej, jaka na wiadomo o aresztowaniu pos�w odbya si 14 wrzenia 1930 roku w Warszawie, a take za podobn manifestacj w Toruniu. Wyroki byy bardzo agodne, niekiedy uchylay je wysze instancje, niekiedy koczyo si na zaliczeniu aresztu ledczego. Nawet proces dw�ch mczyzn oskaronych o zamordowanie dziaaczy BBWR w Czstochowie w odwet za zdemolowanie przez boj�wki prorzdowe lokalu PPS skoczy si uniewinnieniem z braku dowod�w. Skazano natomiast sprawc�w zniszczenia lokalu PPS.

Jeli powiciem kilka chwil uwagi tym procesom, to g�wnie dlatego, by uwidoczni obowizujc w Polsce przedwojennej zasad niezawisoci sdziowskiej, to znaczy oddzielenia wadzy sdowej od nacisk�w rzdu, czyli wadzy wykonawczej. Zasada ta ulega pewnemu ograniczeniu z chwil, gdy stanowisko sdziego przestao by nienaruszalne, co byo tej zasady fundamentem. W dalszym cigu nie mona byo sdziego usun, lecz mona byo go przenie na inne stanowisko lub szybciej, ni by to wynikao z jego wieku, przenie na emerytur. By to niewtpliwie rodek nacisku, kt�ry

31b

dziaa podobnie jak czysto ludzkie wzgldy, takie jak nadzieja szybszego awansu w hierarchii sdowej. Niemniej, a moe wanie dlatego, e to uszczuplenie przywilej�w sdziowskich byo przedmiotem powszechnej krytyki, w prasie, w Sejmie i w rozmowach midzy ludmi, moliwo wywierania nacisku na sdziego nie przeksztacia si nigdy w podporzdkowanie wadzy sdowej yczeniom rzdu. O tym trzeba pamita, rozpatrujc najgoniejszy ze wszystkich proces�w politycznych, to znaczy proces brzeski.

Na przeprowadzeniu procesu zaleao - jeeli tak si mona wyrazi - obydwu stronom, to znaczy rzdowi i opozycji. Zaleao - rzecz jasna - wszystkim winiom brzeskim. Oczywicie z r�nych wzgld�w. Dla rzdu byo rzecz bardzo istotn, by w procesie sdowym wykaza suszno zarzut�w o przygotowywanie zamachu, a tym samym suszno decyzji aresztowania pos�w. Lecz fala oburzenia kierowaa si przede wszystkim przeciwko naruszeniu praworzdnoci i okrutnemu traktowaniu wini�w, mniej interesujc si sformuowaniami aktu oskarenia. W przekonaniu opozycji i postawionych przed sdem pos�w proces mia posuy jako spos�b napitnowania zastosowanych metod i podkrelenia faktu pogwacenia praworzdnoci. I chocia na procesie sd z uporem nie pozwala dotyka sprawy traktowania wini�w w czasie ich pobytu w Brzeciu, opinia zbyt ju dobrze o tym wszystkim wiedziaa, by ten wybieg m�g w czymkolwiek zmieni jej zdanie. Dziki temu oskareni si rzeczy wystpowali w roli oskarajcych. Byo to tym atwiejsze, e akt oskarenia sformuowany zosta w spos�b raczej niedony. Bya w nim mowa o wywoywaniu w masach nastroj�w rewolucyjnych, o podburzaniu do przeprowadzenia zmiany rzdu przemoc, o omieszaniu i wyszydzaniu wadzy, a take o konkretnych przygotowaniach do zamachu w postaci organizowania i uzbrajania odpowiedniej kadry rewolucyjnej. Wszystkie te zarzuty skierowane byy og�lnie pod adresem Centrolewu, kt�ry nazwano kierownicz organizacj rewolucyjn. Sabo tego okrelenia polegaa na tym, e Centrolew by raczej koncepcj polityczn ni organizacj, a w chwili odbywania si procesu nie istnia ju ani formalnie, ani w rzeczywistoci. Zasiadajcy za na awie oskaronych posowie nie byli jedynymi ani nawet najbardziej zapalczywymi organizatorami krakowskiego kongresu Centrolewu, kt�ry da pocztek sprawie brzeskiej.

Przed sdem stano tylko piciu ludowc�w i szeciu socjalist�w. Sprawy dw�ch pos�w Narodowej Demokracji, Dbskiego i Kwiatkowskiego, umorzono w ledztwie, spraw posa Narodowej Partii Robotniczej Popiel wyczono, podobnie jak i sprawy piciu pos�w ukraiskich. Oskareni - rzecz jasna - do postawionych im zarzut�w si nie przyznali, a zar�wno ich przem�wienia kocowe, jak i zeznania w czasie procesu byy niewtpliwie wystpieniami politycznymi wysokiej klasy. Natomiast wystpienia dw�ch prokurator�w, Grabowskiego i Rauzego, byy raczej popisem nieporcznej kazuistyki o niezbyt wysokim poziomie.

Wyroki zapady 13 stycznia 1932 roku. Byy r�ne, od trzech i p� roku wizienia do p�tora roku dla Witosa. Co najwaniejsze - nie zapady jednomylnie. Dw�ch sdzi�w z zespou - Hermanowski i Rykaczewski -

317

opowiedziao si za skazaniem oskaronych, jeden natomiast - Leszczyski - zgosi votum separatum z obszernym uzasadnieniem. Przez dwa nastpne lata odbyway si rozprawy przed Sdem Apelacyjnym oraz rozprawa kasacyjna przed Sdem Najwyszym, kt�ry w maju 1933 roku zgodzi si ze stanowiskiem obrony i kaza spraw rozpatrzy ponownie w apelacji. W tej - ostatniej ju - rozprawie wyrok Sdu Okrgowego w Warszawie zosta zatwierdzony. Niekt�rzy ze skazanych, wr�d nich Wincenty Witos, zdecydowali si z kraju emigrowa, inni postanowili wyrok odcierpie.

Oskaronych bronio 19 najlepszych adwokat�w w Polsce, o bardzo r�nych zreszt pogldach politycznych. Doszo r�wnie do szeregu wystpie publicznych, w kt�rych profesorowie uniwersytet�w, artyci, literaci, lekarze, zwizki i organizacje robotnicze i pojedynczy ludzie o gonych nazwiskach potpiali metody brzeskie, to znaczy fakt pogwacenia praworzdnoci zar�wno w czasie aresztowania i ledztwa, jak i w toku przewodu sdowego. W Sejmie zoyo mandaty na znak protestu 4 pos�w rzdowych. Do protest�w nie przyczyli si tylko komunici, stwierdzajc, e sprawa Brzecia ich nie interesuje jako wewntrzna rozprawa midzy przedstawicielami buruazji.

Jest swego rodzaju ironi historii, e gdyby akt oskarenia przeciwko przyw�dcom Centrolewu ograniczy si do konkretnych zarzut�w, utrzymanych w ramach litery prawa, i gdyby w ledztwie trzymano si metod przez prawo przewidzianych, rzd �wczesny m�g osign pewien sukces w swej walce z opozycj, bez adnej szkody dla godnoci narodowej i wasnej reputacji w pamici potomnych.

Rzdy pukownik�w

Okrelenie “rzdy pukownik�w" dotyczy ostatniego okresu ycia marszaka Pisudskiego. Okrelenie to ukua prasa opozycyjna, zapoyczajc pomys z prasy francuskiej, kt�ra w tym okresie nastawiona bya do Polski coraz bardziej nieprzychylnie. Przyczyn tego nastawienia byo wiele, lecz najbardziej istotne byo usamodzielnienie si Polski od wpyw�w Parya na arenie spraw midzynarodowych. Stwierdzenie to uatwia zrozumienie nastroj�w i pogld�w take w �wczesnej Polsce, a zwaszcza w ugrupowaniach prawicowych. Wr�d nich, co jest zjawiskiem mao budujcym, nieprzychylne nastawienie opinii francuskiej w stosunku do rzdu polskiego, a m�wic cilej do spraw i interes�w Polski w og�le, przyjmowane byo czsto bezkrytycznie, a nawet z pewnego rodzaju zadowoleniem. Nieporozumienie polegao na tym, e mao kto w �wczesnej Polsce zdawa sobie spraw z niebezpiecznej sytuacji midzynarodowej kraju i z wysik�w, kt�re w tym okresie Pisudski podejmowa, by sytuacji tej zaradzi, a niebezpieczestwom zapobiec.

318

Ostatnie lata ycia marszaka Pisudskiego odznaczay si jego prawie cakowitym wyczeniem si ze spraw wewntrznych Polski, a skupieniem caej uwagi na polityce zagranicznej i na czcych si z ni zagadnieniach obronnoci pastwa. Od finau sprawy brzeskiej rzdy w Polsce zostay jak gdyby zlecone przez Pisudskiego tej grupie jego zwolennik�w, kt�rzy stali na stanowisku koniecznoci zmiany konstytucji w kierunku autorytatywnym, a w codziennej praktyce administracyjnej dyli do brutalnymi sposobami do jak najwikszej sprawnoci, kosztem nieliczenia si z yczeniami i pogldami spoeczestwa. Byli to “pukownicy" - okrelenie w stosunku do polityk�w pejoratywne, zwaszcza w jzyku francuskim i angielskim, nasuwajce myl o rzdach wojskowych.

Od grudnia 1930 do maja nastpnego roku premierem by pukownik Walery Sawek, o kt�rym wiedziano powszechnie, e Pisudski darzy go najwyszym zaufaniem. Ustpi premierostwa pukownikowi Aleksandrowi Prystorowi, kt�ry na tym stanowisku pozosta przez dwa lata. Sawek za zaj si w�wczas cakowicie przygotowaniem projektu nowej konstytucji. I znowu w maju 1933 roku Prystora zastpi Janusz Jdrzejewicz. Po nim od 15 maja 1934 roku premierem by ju nie pukownik co prawda, lecz profesor archeologii Leon Kozowski. Za jego te premierostwa, w 1935 roku, uchwalona zostaa Konstytucja Kwietniowa, dzieo Sawka, Stanisawa Cara i profesora Wacawa Makowskiego.

Niespena trzy tygodnie po uprawomocnieniu si nowej konstytucji zmar J�zef Pisudski. Niemniej stwierdzi naley, e wbrew powszechnemu raczej mniemaniu Konstytucja Kwietniowa, rozszerzajca znacznie uprawnienia prezydenta i wadzy wykonawczej kosztem wadzy ustawodawczej i og�lnych zasad demokracji parlamentarnej, nie powstaa bynajmniej pod dyktatem Pisudskiego. Przeciwnie, Pisudski wycza si tak dalece od wszystkiego, co nie dotyczyo wojska i spraw zagranicznych, e nie chcia nawet komentowa kolejnych projekt�w ustawy konstytucyjnej, jakie mu przedkadano do wgldu.

W czteroletnim okresie “rzd�w pukownik�w" funkcje Sejmu i Senatu, wybranych na podstawie konstytucji z 1921 roku, sprowadzay si w praktyce do uchwalania budetu wzgldnie ustaw przedkadanych przez premiera, a czsto po prostu do zatwierdzania rozporzdze prezydenta, majcych moc ustawy. Nawet krytyka poczyna rzdowych, g�wne zadanie opozycji, przeniosa si w duej mierze na teren pozaparlamentarny, przede wszystkim na amy prasy. W Sejmie i w Senacie natomiast trwa swoisty bojkot “rzd�w pukownikowskich", prowadzony celowo przez wszystkie ugrupowania opozycyjne. Bojkot ten przejawi si w spos�b najbardziej jaskrawy przy dw�ch okazjach. Pierwsz by ponowny wyb�r Ignacego Mocickiego na prezydenta Rzeczypospolitej w maju 1933 roku. Wybierao go Zgromadzenie Narodowe. Na sesj przybyo tylko 343 z 555 czonk�w obu izb ustawodawczych. Spor�d obecnych 332 naleao do Bezpartyjnego Bloku Wsp�pracy z Rzdem.

Ta zdecydowana wikszo powinna bya - jak to owiadczy Pisudski Sawkowi - “pozwoli wam pracowa bez trudnoci". Mimo to w pier-

319

wszych miesicach 1931 roku dziki interpelacjom pos�w opozycyjnych wysza na jaw w caej rozcigoci sprawa brzeska, co na pewno dla rzdu byo “trudnoci". Zarzucenie metody interpelacji bd jej zlekcewaenie przez opozycj na rzecz bojkotu rzdu oddao Polsce z przysug i byo w gruncie rzeczy zaprzeczeniem zasad walki parlamentarnej. Wydarzeniem, w kt�rym bojkot okaza si zgubny dla opozycji, byo przedoenie projektu nowej konstytucji. Nada temu projektowi tor ustawodawczy mona byo tylko dlatego, e w czasie pierwszego czytania opozycja, zamiast gosowa, pozostawia na sali sejmowej bezsilnego obserwatora. Abstrahujc od sytuacji parlamentarnej, rzd w swej - jak si wyrazi Pisudski - “spokojnej pracy codziennej" natrafi na trudnoci innego rodzaju, kt�rych przeamanie przekraczao jego moliwoci - podobnie jak przekraczao moliwoci wszystkich rzd�w we wszystkich pastwach w Europie i w Ameryce. Chodzi tu o wiatowy kryzys gospodarczy, trwajcy od roku 1929, kt�ry z ca si uderzy w Polsk w latach 1930-35. W por�wnaniu z krajami zasobnymi i o wysokim standarcie yciowym - inaczej m�wic, z krajami uprzemysowionymi - pooenie Polski o tyle tylko byo lepsze, e mniej widoczne byy skutki kryzysu w dziedzinie aprowizacji. Nie grozi Polsce g�d. Natomiast brak zasob�w kapitaowych utrudnia jakkolwiek planow walk z rosncym zastojem gospodarczym. Ju wycofanie kr�tkoterminowych kredyt�w zagranicznych spowodowao fal bezrobocia. Ju w roku 1931 zarejestrowano ponad 400 tysicy bezrobotnych. W rzeczywistoci byo ich znacznie wicej, gdy w liczbie tej nie uwzgldniano ludzi, kt�rym po upywie ustawowego terminu przestawano wypaca zasiki, a kt�rzy nowej pracy nie znajdywali. Doda tu trzeba, e zasiki dla bezrobotnych w Polsce byy wysokie, a okres ich wypacania trwa pocztkowo a 39 tygodni. Statystyki nie uwzgldniay te bezrobocia czciowego, to znaczy liczby ludzi, kt�rzy pracowali tylko po kilka, czsto tylko po dwa dni w tygodniu. Przede wszystkim za nie uwzgldniay katastrofalnego bezrobocia przeludnionej wsi. W kraju, gdzie prawie 70�,, ludnoci mieszkao na wsi, czyli w teorii przynajmniej yo z rolnictwa, spadek cen na pody rolne by cakowit katastrof. A ceny te spaday do poowy w por�wnaniu z rokiem 1928. Zawsze bardzo saba sia nabywcza ludnoci wiejskiej spada jeszcze bardziej, bo a o 60%. Przyczyny byy dwie. Podstawowa polegaa na zamarciu eksportu pod�w rolnych. Przyczyn drug bya polityka utrzymywania waluty zotowej na penym parytecie. Rzd, za co go powszechnie krytykowano, nie dopuszcza myli o dewaluacji zotego. Bya to uzasadniona psychologicznie obawa inflacji, kt�rej rozmiary i skutki w latach dwudziestych przypominano sobie z prawdziw panik. Poprawa kursu zotego w stosunku do zdewa-luowanego dolara i funta angielskiego dawaa pewne korzyci na odcinku importu, powodowaa jednak, a raczej wzmagaa, obnianie si siy nabywczej caego spoeczestwa, za co najdotkliwiej pacia wie.

Pewn pomoc, lecz jednoczenie rodkiem drakoskim, bya polityka typowa dla kraju biednego, to znaczy oszczdnoci. Wyraay si one zmniejszeniem budetu pastwowego, co z kolei wzmagao og�lny zast�j gospodarczy. Przyzna trzeba, e du energi wykaza rzd w naciskach na przemys,

320

by obnia ceny swych produkt�w. Niekiedy udawao si uzyska obnik w wysokoci a 25%.

Kryzys i jego skutki odcigay, rzecz jasna, uwag od zagadnie politycznych. Jest rzecz charakterystyczn dla tego okresu, e polski wiat robotniczy zdawa sobie spraw z powagi pooenia i nie ulega wpywom demagogicznej agitacji, kt�ra staraa si przerzuci ca win na rzd lub na pastwo. W wikszoci wypadk�w spory z pracodawcami zaatwiano w drodze arbitrau. Zdarzay si take strajki, tym jednak si odznaczajce, e ich przebieg by na og� spokojny i pozbawiony akcent�w politycznych. Strajkowano w Zagbiu Dbrowskim, na lsku, strajkowali robotnicy fabryk w�kienniczych w odzi i w przemyle naftowym w Zagbiu Borysawskim. Najpowaniejsze byy strajki robotnik�w rolnych, protestujcych przeciwko obnice pac i domagajcych si rozcignicia na nich ubezpiecze spoecznych. W roku 1932 w Rzeszowskiem i Tarnowskiem odby si strajk chopski, polegajcy na odmowie dowozu ywnoci do miast. Grozio to powanymi konsekwencjami i spotkao si z brutaln reakcj wadz. Sytuacja powt�rzya si w roku nastpnym, gdy w rozruchach towarzyszcych strajkom chopskim pady ofiary w postaci kilkudziesiciu zabitych.

Wanie strajki chopskie lub - powiedziawszy cilej - strajki wiejskie przybieray charakter najbardziej radykalny i znajdyway odzwierciedlenie w radykalnych posuniciach politycznych ze strony opozycji. Ugrupowania reprezentujce interesy wsi poczyy si w marcu 1931 roku w jedno Stronnictwo Ludowe. Na jego czele stan Wincenty Witos, kt�ry po uprawomocnieniu si wyroku brzeskiego emigrowa do Czechosowacji. Nowa partia czya w sobie tradycje i cele polityczne konserwatywnego “Piasta", radykalnego “Wyzwolenia" oraz Stronnictwa Chopskiego. Elementem przebojowym i radykalnym w ruchu ludowym staway si ugrupowania modzieowe nowego Stronnictwa Ludowego, przede wszystkim “Wici". Ich program polityczny wznawia jak gdyby hasa Centrolewu, wzywajc do “walki z dyktatur", do zmiany - jak to w�wczas m�wiono - “caego systemu rzdzenia", a jednoczenie szed daleko w swych daniach reform spoecznych i gospodarczych. Midzy innymi domagano si wywaszczenia wielkiej wasnoci ziemskiej bez odszkodowania i przeprowadzenia natychmiastowej parcelacji. Byo to - gdy o Witosa chodzi, kt�ry ten program akceptowa - odejcie od jego tradycyjnej linii reform stopniowych. Jeszcze wyraniejsze byy zmiany w proponowanej taktyce dziaania. Nie mogc liczy na stworzenie wikszoci w Sejmie, nie mogc liczy w og�le na metod parlamentarn, ruch ludowy w Polsce zapowiada walk sposobami nie mieszczcymi si w ramach prawa. Obojtnie, jak t zmian ocenia, jest niewtpliwym faktem, e przesunicie w tym radykalnym kierunku byo reakcj na spraw brzesk. Byo r�wnie usprawiedliwionym wyrazem zniecierpliwienia na op�nianie i niedono w wykonaniu ju dawno uchwalonej reformy rolnej. Ludowcy w swej nowej formie organizacyjnej znajdowali - rzecz jasna - sojusznik�w w Polskiej Partii Socjalistycznej, kt�ra jednak w tym okresie bya czynnikiem raczej uspokajajcym dziki trze-wiejszej ocenie og�lnego pooenia Polski z uwzgldnieniem jej sytuacji

321

midzynarodowej. Nastawienie PPS byo odpowiednikiem nastroj�w przewaajcych wr�d robotnik�w.

Jest rzecz charakterystyczn, e w atmosferze - jak by si zdawao - najbardzief podatnej na agitacj komunistyczn wpywy komunist�w polskich w tym wanie czasie nie zwikszay si, lecz raczej malay. Partia komunistyczna nie miaa cigle wicej ni 10 tysicy czonk�w, z kt�rych dua cz rekrutowaa si spor�d mniejszoci ydowskiej, co ograniczao jej popularno, zwaszcza na wsi. Stracia te duo na gwatownym spadku wpyw�w dw�ch wsp�pracujcych z ni, lecz samodzielnych partii komunistycznych dziaajcych na wsch�d od Bugu. Polityka centralizacji i likwidowania resztek odrbnoci narodowych w republikach sowieckich, poczona z terrorem i wygadzaniem mas ludnoci, spowodowaa wr�d Ukraic�w i Biaorusin�w mieszkajcych w granicach Polski og�lne zniechcenie zar�wno do Zwizku Sowieckiego, jak i do wasnych partii komunistycznych.

Wstrzsy, jakie przeya Polska w pierwszej poowie lat trzydziestych, nie zdoay osabi zwartoci pastwa. Wstrzsem politycznym bya mier marszaka Pisudskiego, a take zacita walka spoeczestwa z reymem sanacyjnym. Wstrzsem gospodarczym by kryzys wiatowy i jego skutki w Polsce. Jedynie zapoznanie si z ogromem regresu gospodarczego, jaki w tych latach i Polsk, i ca Europ nawiedzi, pozwoli nam waciwie oceni t dodatni stron medalu, jak bya narastajca z kadym rokiem wiadomo wsp�lnego interesu w posiadaniu wasnego, niepodlegego pastwa. Towarzyszyo temu wzrostowi wiadomoci okrzepnicie solidarnoci narodowej. Zjawisko tym bardziej godne uwagi, e musiao zwalcza nawyki wytworzone w okresie zabor�w. Musiao take pokonywa gboko sigajce podziay klasowe. Nie oznacza to zaniknicia r�nic klasowych ani te wyr�wnania r�nic w poziomie zagospodarowania, owiaty, a take codziennych obyczaj�w midzy poszczeg�lnymi dzielnicami Polski.

Nie koniec na tym. Pierwsze lata czwartej dekady naszego stulecia nie byy okresem sprzyjajcym niwelacji r�nic i wyksztacaniu si poczucia troski o dobro wsp�lnego pastwa czy dumy z jego osigni. Osignicia byy, lecz w yciu codziennym znikay sprzed oczu lub zacieray si w umyle pod naporem troski o utrzymanie siebie i rodziny. A take w obliczu czsto si zdarzajcej krzywdy spoecznej. Daleko byo do ideau w stosunkach spoecznych. Sytuacj pogarsza brak zaufania do systemu rzdzenia. W przekonaniu grupy rzdzcej, dysponujcej potulnym Sejmem, kady obywatel, a przynajmniej kady obywatel narodowoci polskiej, kt�ry ywi szacunek i zaufanie do osoby J�zefa Pisudskiego, automatycznie jak gdyby przenosi to zaufanie na rzd i administracj pastwow. W rzeczywistoci wcale tak nie byo, gdy wanie pod rzdami pukownik�w spoeczestwo zaczo dostrzega r�nice midzy Pisudskim, jego zasugami i jego ideologi, a postpowaniem czy pogldami ludzi, kt�rzy sprawowali rzdy oparte na jego autorytecie.

21 - Historia dwudziestolecia

322

W sensie politycznym rozr�nienie to stawao si take widoczne w walkach frakcyjnych, kt�re toczyy si w onie BBWR. Wyaniay si coraz to nowe grupy, dce do narzucenia swych pogld�w innym grupom i zabiegajce o wzmocnienie wasnych wpyw�w w caym spoeczestwie, a wic take poza zasigiem organizacyjnym BBWR. Nie mogo by inaczej. BBWR by z samego zaoenia zlepkiem ludzi o najprzer�niejszych pogldach i tradycjach politycznych. Mieszay si w tym ugrupowaniu pogldy nacjonalistyczne z liberalnymi, nurtoway je wielkie tradycje PPS, zwaszcza wr�d ludzi, kt�rzy wanie w socjalizmie zdobyli kiedy praktyk i dowiadczenie. A obok tych nurt�w i frakcji kbia si rzesza zwykych oportunist�w i karierowicz�w, o kt�rych z coraz wiksz gorycz wspomina Pisudski w rozmowach z bardzo szczupym gronem swych najbliszych.

Wr�d tych frakcji najwaniejsza i najbardziej ruchliwa bya “Naprawa". Pena nazwa tego ugrupowania o charakterze elitarnym i wzorujcym si na tajnych lub na p�tajnych organizacjach z okresu walki o niepodlego brzmiaa “Zwizek Naprawy Rzeczypospolitej". Byli to niewtpliwie zwolennicy Pisudskiego, wielu naleao w jakim okresie do jego bliskich wsp�pracownik�w. W latach trzydziestych stanowili jednak wewntrzn opozycj przeciwko “pukownikom", popierajc si nawzajem i starajc si obj kluczowe stanowiska w yciu pastwa. “Naprawiaczem" by midzy innymi wojewoda lski Micha Grayski. Teoretykiem tego ruchu by ziemianin z Chemskiego, Zdzisaw Lechnicki. “Naprawiacze" nigdy nie zdobyli miejsca w rzdzie, wywierali jednak duy wpyw na radykalnie nastawion inteligencj, goszc potrzeb reform spoecznych i cisego zwizania spoeczestwa z yciem pastwowym, co niekiedy okrelano jako “ideologi pastwow".

Pojecie to byo charakterystyczne dla tego okresu. “Ideologia pastwowa" i jej pochodne w rodzaju takiego na przykad nowotworu, jak “pastwo-wotw�rczo" miay zastpi lub zneutralizowa hasa nacjonalistyczne szerzone przez ruch narodowy. Ideaem i najwyszym dobrem miao by zamiast narodu polskiego pastwo polskie. R�nica o tyle istotna, e otwieraa jak gdyby drzwi dla tych element�w spor�d mniejszoci narodowych, kt�re skonne byy angaowa si uczuciowo w ycie Polski, pod warunkiem, e nie bdzie ono przesycone wrogim w stosunku do nich nacjonalizmem polskim. Konstrukcja mylowa raczej sztuczna. Znajdywaa jednak zwolennik�w i odegraa powan rol w wychowaniu modszego pokolenia. Ale - dodajmy od razu - modszego pokolenia prawie bez wyjtku narodowoci polskiej. Nie ostaa si jako koncepcja ponadnarodowa, a przeksztacia si w niejednym wanie w nowe wydanie nacjonalizmu polskiego, tym si r�nice od nacjonalizmu endeckiego, e uwzgldniao konieczno reform spoecznych, i to daleko idcych.

Wr�my do rozr�nienia midzy osob Pisudskiego a dziaalnoci rzdzcych w jego jak gdyby imieniu “pukownik�w". Jak rozr�nienie to byo wane, przekona si mona byo po mierci Pisudskiego. Znik wtedy autorytet moralny, kt�ry zasania - cho nie rozgrzesza - tych wszystkich bd�w, za kt�re susznie lub niesusznie miano pretensje do rzd�w midzy

323

1930 i 1935 rokiem. Poszanowaniu autorytetu starzejcego si Marszaka towarzyszya nadzieja, a u niekt�rych pewno, e w razie czego Marszaek bdzie interweniowa i popenione bdy naprawi albo do nowych nie dopuci, e - jakby si syszao - “Dziadek zmarszczy brwi i wszystko bdzie dobrze". Po maju 1935 roku tej nadziei ju nie byo, a ludzie rzdzcy Polsk przekonali si wkr�tce, e rzdzi jest im coraz trudniej, bo czym innym byo powoywanie si na prawdziwe lub rzekome dyrektywy “moralnego dyktatora", a czym innym tumaczenie, e si te dyrektywy nawet po mierci Pisudskiego wypenia, e si je zna, e si je rozumie. Trudno byo nawet udowodni, e dyrektywy, takie czy inne, zmary Marszaek pozostawi komukolwiek w spadku.

W pocztkach lat trzydziestych ciar aktywnoci we wszystkich dziedzinach ycia Polski przesuwa si zaczai na ludzi modszych, to znaczy na przedstawicieli tego pokolenia, kt�re nie brao samo udziau w walce o niepodlego, cho znao j z pierwszej jeszcze rki, chociaby na podstawie wspomnie z wasnego dziecistwa. Lecz wychowanie zar�wno domowe, jak i w szkole, ludzie ci otrzymali ju w latach niepodlegoci i std nie byli obcieni niczym niepolskim w swych przyzwyczajeniach i pogldach. Modzie zacza te odgrywa z roku na rok i z dnia na dzie coraz czynnie j sz i coraz bardziej efektywn rol w yciu kraju. Nie oznacza to, by ju w tych latach mode pokolenie wychowane w Polsce niepodlegej stao si czynnikiem decydujcym w polityce. Na pewno nie signo, bo sign jeszcze nie mogo, po wadz. Lecz zaczo - eby uy tego okrelenia - nadawa ton w yciu codziennym i w yciu organizacyjnym. Nie majc w rku wadzy, miao jednak moliwo krytyki, i to krytyki wcale gonej, z kt�r pokolenie starsze musiao si liczy, a kt�rej cae spoeczestwo przysuchiwao si co najmniej z zaciekawieniem, wiedzc, e dzisiejsi krytycy jutro stan si czynnikiem decydujcym. Wpyw modych czy modziey zaznaczy si przede wszystkim w dziaalnoci ugrupowa opozycyjnych. Nie wycznie jednak. Take wr�d modziey zwizanej z obozem rzdzcym odzyway si gosy zniecierpliwienia w stosunku do starych przyw�dc�w, jak na przykad w prorzdowym Legionie Modych lub w lewicujcym Zwizku Polskiej Modziey Demokratycznej. Wspomnielimy ju o roli, jak w ruchu ludowym odegray “Wici". Uznajc autorytet starych przyw�dc�w, Witosa, Kiernika i Bagiskiego - zreszt przebywajcych na emigracji po procesie brzeskim - dziaacze z “Wici" narzucili kierownictwu nowego Stronnictwa Ludowego kierunek radykalny, domagajcy si natychmiastowych reform, oraz energicznej, nie przebierajcej w rodkach walki z dyktatur. Warto doda, e “Wici" miay w tym okresie 250 tysicy czynnych czonk�w.

W stopniu niemniej wyranym wzm�g si wpyw modych w ruchu narodowym. Nastpio to zreszt z podniety wodza tego ruchu, jakim by Roman Dmowski. Jego koncepcja Obozu Wielkiej Polski polegaa na przesuniciu ciaru wanoci z metody parlamentarnej na wychowanie spoeczestwa w duchu narodowym, czyli nacjonalistycznym, co prowadzi miao do gruntownych, dalekosinych przeobrae i tym samym w przyszoci do zmiany ustroju. Ob�z Wielkiej Polski zdoby sobie od razu bardzo due wpywy,

324

i to nie tylko wr�d inteligencji, lecz take w rodowisku rzemielniczym i robotniczym. Ale jeli nie g�wnym, to najgoniejszym terenem dziaania Obozu Wielkiej Polski byy uniwersytety, byli studenci.

W listopadzie 1932 roku Ob�z Wielkiej Polski zosta rozwizany przez rzd i sta si organizacj nielegaln. Nie znaczy to, by nie dziaa dalej. Po wyborach z roku 1930 Stronnictwo Narodowe stao si najliczniejszym ugrupowaniem opozycyjnym w parlamencie. Lecz dziaalno sw ograniczyo do tak zwanego bojkotu poczyna rzdowych, przez co w gruncie rzeczy zrezygnowao ze swych moliwoci na terenie parlamentu. Ustosunkowao si take negatywnie do stworzenia wsp�lnego frontu opozycyjnego z Polsk Parti Socjalistyczn i ludowcami.

W roku 1934 nastpiy dalsze wane wydarzenia. Na zjedzie Stronnictwa Narodowego w Radomiu zwyciy tak zwany “mody kierunek" w starciu z przedstawicielami “starej" Narodowej Demokracji. Tym samym ruch narodowy wyzby si w duej mierze tradycji mieszczarisko-liberalnych i przesta si posugiwa przymiotnikiem “demokratyczny". Przyw�dc owych modych, popieranych zreszt przez Dmowskiego, by Tadeusz Bielecki. Konsekwencj tych zmian byy do liczne rozamy. Cz endek�w starej szkoy prowadzi zacza wasn polityk, a wr�d modych doszy do gosu elementy radykalne, kt�rym nie odpowiadaa nawet nowa linia polityczna Stronnictwa Narodowego, a kt�rzy dyli do przemian ustrojowych w kierunku rzd�w autorytatywnych. Jeden z tych odam�w dawnej endecji, nazywajcy si Zwizkiem Modych Narodowc�w, do kt�rego dziaaczy naleeli Ryszard Piestrzyski, Zdzisaw Stahl i Klaudiusz Hrabyk, szuka zacz porozumienia z prawic BBWR, dc do swoistej syntezy ruchu narodowego i ruchu “pastwowego".

W innym kierunku poszo ugrupowanie prowadzone przez Jana Mosdorfa, nazwane Obozem Narodowo-Radykalnym. Przystpio ono do jawnej walki z rzdem, propagujc wzory ustrojowe zapoyczone z faszyzmu woskiego. W owym czasie nad pojciem faszyzmu nie ciyy jeszcze straszliwe zbrodnie hitleryzmu i do znaczne odamy opinii w r�nych krajach europejskich widziay w systemie woskim zdrowe tendencje. W metodach swych ONR zblia si jednak do dziaalnoci terrorystycznej, co w warunkach i obyczajach polskich stanowio nowo, na szczcie nieskuteczn. Wyranie w kierunku faszyzmu posun si odprysk modziey nacjonalistycznej pod nazw “Falanga", kt�rego wodzem zosta Bolesaw Piasecki.

Ob�z Narodowo-Radykalny, czyli ONR, zosta prawie natychmiast po powstaniu ogoszony za organizacj nielegaln przez ministra spraw wewntrznych Bronisawa Pierackiego. W maju 1934 roku Pieracki zosta zamordowany przez Ukraica przy ulicy Foksal w Warszawie. Miao to powane konsekwencje.

Og�lnie rzecz biorc prawie kade stowarzyszenie typu spoecznego miao w tych latach sw�j wasny ruch modzieowy o do wyranym obliczu lub sympatiach politycznych. Dla przykadu wspomnijmy o Zwizku Modziey Katolickiej “ZMK". Nawet tak zwane sodalicje mariaskie, stowarzyszenia cile religijne, wywieray duy wpyw na og�ln formacj pogldow

325

modziey uniwersyteckiej czy gimnazjalnej. A obok nich dziaay Zwizek Harcerstwa Polskiego, stanowicy prawdziw szko patriotyzmu, bardzo liczne kluby i organizacje sportowe z zasuonym Sokoem, dumne z tego, e obok dziaalnoci cile sportowej nieobce im byy zagadnienia ideologiczne. Nawet - co brzmi troch egzotycznie - stowarzyszenia byych kombatant�w, onierzy jakiej formacji wojskowej z czas�w walki o niepodlego miay swoje wasne organizacje modzieowe, jak na przykad Druyny Bkitne przy Zwizku Hallerczyk�w. Wr�d organizacji tego typu najbardziej wpywow i najliczniejsz by Strzelec. Bya to organizacja paramilitarna, dziaajca w ramach og�lnego programu przysposobienia wojskowego, lecz tym si odznaczajca, e grupowaa modzie pozaszkoln. Strzelec, rzecz jasna, mia powizania z silnym i faworyzowanym przez rzd Zwizkiem Legionist�w i by najbardziej bojow forpoczt k� okrelanych jako ob�z marszaka Pisudskiego.

Kryzys gospodarczy i spoeczny

Ciki regres gospodarczy nie wpyn jednak w zbyt duym stopniu na radykalizacj pogld�w ani caego spoeczestwa, ani modziey, najatwiej dajcej si pocign do radykalnych hase. W tym wzgldzie Polska stanowia w Europie wyjtek, gdy nawet w przywizanej do tradycji Wielkiej Brytanii lata kryzysu wywoay wzrost nastroj�w, kt�re mona by okreli jako rewolucyjne. We Woszech rewolucyjno zostaa skierowana w oysko faszyzmu, w Niemczech w spos�b najbardziej tragiczny doprowadzia do zwycistwa hitleryzmu nad jego jedynym w tym kraju powanym konkurentem, jakim byli komunici. W Polsce natomiast wszystkie pr�by narzucenia spoeczestwu tego rodzaju dnoci totalistycznych byy w gruncie rzeczy niezdarnym naladownictwem obcego wzoru, kt�ry - jeli nawet, jak w kracowym wypadku “Falangi", znajdywa krzykliwych zwolennik�w - to jednak przez og� spoeczestwa traktowany by obojtnie i z lekcewaeniem graniczcym z odraz.

Nie oznaczao to, rzecz jasna, stpienia ostrza walki politycznej opozycji z rzdami “pukownik�w". Walka ta jednak utrzymywaa si w ramach prawa i nie dya do rewolucyjnych zmian ustrojowych czy strukturalnych w spoeczestwie. Opozycja, zrezygnowawszy z walki na forum parlamentu lub przestawszy wierzy w jej skuteczno, dya do obalenia systemu rzd�w, kt�re z du przesad okrelano jako dyktatorskie. Tutaj stanowisko modszego pokolenia r�nio si od de przyw�dc�w politycznych i wikszoci istniejcych partii politycznych. Ich przyw�dztwo chciao przede wszystkim powrotu do supremacji parlamentu i w tym widziao najlepszy

326

spos�b rozwizania palcych zagadnie, modzie natomiast przejmowaa si bardziej kwesti wychowania siebie samej, a w lad za sob caego spoeczestwa w nowym duchu wzmoonego idealizmu. Ten wizerunek pogld�w i nastroj�w modego pokolenia w Polsce mia take swe odbicie w sposobie reagowania na coraz cisze ycie codzienne w latach kryzysu gospodarczego. Traktowano kryzys jako swego rodzaju si wysz, z kt�r nie wiedziano, jak walczy, lecz kt�rej koca spodziewano si w spos�b jak gdyby automatyczny. Nawet strajki robotnicze czy chopskie miay na celu obron jakiej konkretnej pozycji, protest przeciwko konkretnemu zarzdzeniu czy konkretnemu zagroeniu codziennych interes�w. Pomimo slogan�w o brzmieniu radykalnym nie towarzyszya im atmosfera rewolucyjna. Chopi i reprezentujce ich Stronnictwo Ludowe domagao si w istocie realizacji postanowie ju dawno zapadych, takich jak na przykad nieprzeprowadzona cigle reforma rolna. Robotnicy, strajkujc w danym okrgu czy w danej fabryce, wysuwali postulaty praktyczne i uzasadnione, takie jak nieobnianie zarobk�w i utrzymanie zasik�w dla bezrobotnych w ustawowej wysokoci, albo protestowali przeciwko ograniczaniu produkcji lub zwalnianiu czci zaogi. Hasa o brzmieniu politycznym suyy jako zawoanie bojowe lub po prostu jako ozdoba ideologiczna doczona do zupenie praktycznego celu. Pozostaway jednak tylko hasami. Nie wytworzya si w latach trzydziestych atmosfera rewolucyjna, kt�r mona by por�wna z bojowoci wiata robotniczego w okresie rzd�w “Chjeno-Piasta".

Nastrojom spoeczestwa lat trzydziestych podporzdkoway si lub - powiedzmy lepiej - w ich ramach utrzymay si wpywowe w Polsce zwizki zawodowe. Byo ich kilka. Zwizek Stowarzysze Zawodowych, prowadzony przez Polsk Parti Socjalistyczn i z niewielkimi wpywami komunistycznymi w niekt�rych orodkach, by jedyn organizacj stojc na gruncie walki klas. Liczba jego czonk�w sigaa 250 tysicy.

Niewiele mniej czonk�w, bo nieco ponad 200 tysicy, miao Zjednoczenie Zawodowe Polskie, bdce emanacj spoeczn Narodowej Partii Robotniczej i majce w tym okresie charakter umiarkowanie solidarystyczny. Trzeci wielk organizacj wiata pracy byo Chrzecijaskie Zjednoczenie Zawodowe o stu tysicach czonk�w, pozostajce pod wpywami chadecji. W peni kryzysu, na wiosn 1931 roku, powsta z inicjatywy starego dziaacza PPS, a jednoczenie pisudczyka, Jdrzeja Moraczewskiego, nowy zwizek. Nazwany zosta Zwizkiem Zwizk�w Zawodowych - w skr�cie ZZZ - i w pewnym sensie posuy si wzorem angielskiego TUC, pretendujc do roli nadbudowy organizacyjnej dla wszystkich organizacji zawodowych. Celu tego w peni nie osign nigdy, gdy konkurowao z nim Centralne Zrzeszenie Klasowych Zwizk�w Zawodowych o podobnych co ZZZ ambicjach. Jest jednak rzecz ciekaw, e cho ZZZ popierany by przez rzd, a wielu czonk�w wstpowao do niego ze wzgld�w oportunistycznych, to jednak w swym ramowym programie poszed bardzo daleko w kierunku fundamentalnych reform nie tylko organizacji wiata pracy, lecz caego ycia gospodarczego. Gosi mianowicie hasa nazywane w�wczas niezbyt cile syndykalistycznymi, a kt�re domagay si samorzdu robotniczego w ramach

327

zakad�w pracy i jego wsp�udziau w kierownictwie. Cho nie bya to nowo w historii ruchu robotniczego, to jednak bya to sensacja, zwaywszy warunki polskie. Tych wielkich cel�w ZZZ nie dopi, a nawet si do nich nie przybliy,* odegra jednak razem z innymi zwizkami zawodowymi wan i pozytywn rol w walce wiata pracy z postpami kryzysu.

Walk t okreli naley jako walk obronn. Broniono kadej konkretnej pozycji, broniono w pertraktacjach, w naciskach na wadze i przy pomocy strajk�w. Wr�d strajk�w najbardziej skuteczne byy strajki okupacyjne, polegajce na nieopuszczaniu zakadu pracy nieraz przez kilka dni lub tygodni.

Dochodzio do star z policj, kt�re rzadko jednak przybieray charakter dramatyczny. Przyczyn tego byo raczej tolerancyjne podejcie wadz pastwowych, a przynajmniej wadz centralnych, czyli rzdu, zwaszcza wtedy, co si zdarzao najczciej, gdy strajk wymierzony by porednio przeciwko wielkiemu kapitaowi zagranicznemu. Rzd wyzyskiwa nawet sytuacje strajkowe dla wymuszenia pewnych koncesji na kapitale zagranicznym, a przynajmniej dla zapobieenia odpywowi zysk�w z Polski za granic. W roku 1931 kapita zagraniczny, dotknity w spos�b bolesny sytuacj kryzysow w innych krajach, zdoa wyprowadzi z Polski 416 milion�w zotych czystego zysku, z czego lwia cz powinna bya by zuyta na inwestycje. W nastpnych latach sytuacja ta ju si nie powt�rzya.

Rzeczowej i energicznej postawie robotnik�w zawdziczaa te Polska w duej mierze zahamowanie kryzysu wanie w przemyle cikim czy wielkim ju w roku 1933. Wskanik produkcji, kt�ry w roku poprzednim spad do 64% w por�wnaniu z rokiem 1928, przesta opada i zacz si powoli wspina w g�r, by osign w roku 1937 111%. Take wskanik bezrobocia w wielkim przemyle przesta wzrasta, cho wzrasta w dalszym cigu w rzemiole, w przemyle drobnym, a przede wszystkim w rolnictwie. W tych dziedzinach ycia poprawa zacza si zaznacza dopiero w roku 1935. Liczba bezrobotnych signa w roku 1934 ponad 500 tysicy ludzi. Warto da kilka cyfr por�wnawczych. I tak w Anglii wynosia ona 2.800.000, w Niemczech 5.800.000, a w Stanach Zjednoczonych nieco ponad 12 milion�w. Cyfry te jednak, gdy o Polsk chodzi, daj obraz tylko pozorny. Gdy wr�d p�milionowej masy bezrobotnych uwzgldniano okoo 400 tysicy pozbawionych pracy robotnik�w wielkiego przemysu i usugowych przedsibiorstw pastwowych, na czn liczb okoo dw�ch i p� miliona zatrudnionych poza rolnictwem i tak zwanymi zawodami umysowymi. Pozostaych 100 tysicy bezrobotnych nie reprezentowao bynajmniej caoci ludzi pozbawionych pracy lub po prostu nie majcych z czego y, gdy liczba ta obejmowaa jedynie pracownik�w mniejszych zakad�w przemysowych i bardzo nieznaczn liczb robotnik�w rolnych z majtk�w uprzemysowionych. Nie miecili si w niej natomiast pozbawieni pracy rzemielnicy, a pamita trzeba, e rzemioso przed kryzysem dawao zatrudnienie p� milionowi ludzi. Nie byo w liczbie bezrobotnych tych pracownik�w, kt�rzy wyczerpali nalene im zasiki z tytuu ubezpiecze spoecznych. Nie pojawili si w statystyce wcale, gdy ograniczano im czas pracy na przykad do dw�ch

328

dni w tygodniu. Nie byo te bezrobotnego w statystykach, jeli by bezrolnym mieszkacem wsi, nie mogcym znale adnego zatrudnienia. A bezrobotnych wr�d bezrolnych czy maorolnych byo w rolnictwie polskim nawet przed kryzysem gospodarczym od miliona do trzech milion�w, w zalenoci od przyjmowanego kryterium.

M�wic o przeobraeniach pogldowych, o prdach spoecznych i pogldach politycznych lat trzydziestych w Polsce, pamita musimy, e byy one cile zwizane z ow zot�wk, w pogoni za kt�r ogromna wikszo spoeczestwa spdzaa sw�j dzie powszedni i kt�ra czsto przesaniaa sprawy ideowe.

Fakt, e pierwsza poowa lat trzydziestych przebiegaa w Polsce pod przemonym wpywem zagadnie, kt�re dzi nazywamy bytowymi, tumaczy w pewnej mierze stosunkowo saby oddwik, jaki w spoeczestwie znajdowaa walka opozycji politycznej z rzdem, prowadzona przede wszystkim pod ktem zagadnie ustrojowych, kt�re may tylko lub aden mogy mie bezporedni wpyw na codzienne troski og�u obywateli.

Take zwizki zawodowe lub robotnicy sami, gdy nie ogldali si na swe organizacje, mniej dawali posuchu szumnym hasom przebudowy ustroju ni praktycznym wezwaniom do walki o konkretny i praktyczny cel. Wzrost wpywu element�w komunizujcych goszcych hasa wywrotowe by tak nieznaczny, e na cao obrazu nie wpywa. Najwikszymi sukcesami pochwali si mogli komunici na lsku, a dziki ruchliwoci Zwizku Modziey Komunistycznej r�wnie wr�d rzemielniczej biedoty maomiasteczkowej, w Kongres�wce i na Kresach w ogromnej wikszoci ydowskiej .

Take w Zagbiu Dbrowskim, Pocku czy Warszawie, gdzie KPP rozwijaa ywsz dziaalno, tylko wtedy liczy moga na sukces wr�d robotnik�w, gdy wystpowaa w taktycznym porozumieniu z socjalistami lub z Narodow Parti Robotnicz. Porozumienia takie niekiedy zawierano, zwykle opierano je na schemacie organizacyjnym zwizku zawodowego, lecz zawsze dla osignicia konkretnego celu. Nie mogo by w Polsce mowy o czymkolwiek, co by przypominao zaoenia “Frontu Ludowego", na przykad we Francji. Z tej przede wszystkim przyczyny, e og� robotnik�w nie zapomnia jeszcze najazdu bolszewickiego i orientowa si niele, jak wygldaa sytuacja w Rosji, wkraczajcej wanie w najciemniejsz faz epoki stalinowskiej. A nieugicie niepodlegociowe stanowisko Polskiej Partii Socjalistycznej nie dopuszczao w og�le myli o sojuszu politycznym z KPP, majcej w swym programie nowy rozbi�r Polski z oddaniem G�rnego lska, Gdaska i Pomorza Rzeszy Niemieckiej, a wszystkiego, co ley za Bugiem i Sanem Zwizkowi Sowieckiemu.

Byy wic take polityczne powody, dla kt�rych cikie lata wiatowego kryzysu gospodarczego przebiegay w Polsce znacznie spokojniej ni w innych

329

krajach europejskich. I cho zawsze i wszdzie dobrze jest koczy rozmow westchnieniem, e “wszystkiemu winien rzd", w Polsce mao kto chcia rzd wiSi za regres gospodarczy. Obwiniano raczej - i w duej mierze susznie -- kapita zagraniczny. A na tym odcinku nie byo sprzecznoci midzy gniewem robotnik�w a polityk rzdu, cokolwiek bymy powiedzieli o jej skutecznoci.

Czy znaczy to, e przebieg kryzysu by mniej dotkliwy dla og�u ludnoci, a przede wszystkim dla robotnik�w?

Odpowied musi wypa twierdzco. Z jednym wszake uzupenieniem, kt�re musimy powt�rzy. Mianowicie - g�wny ciar kryzysu gospodarczego spad w Polsce nie na robotnik�w, lecz na ludno wiejsk. Ona ucierpiaa najbardziej i jej kosztem reszta spoeczestwa lej przeya lata zastoju i szybciej moga si z jego skutk�w podwign. Ludno wiejska te najbardziej bojowo na swe pooenie reagowaa. A bronice interes�w chopskich Stronnictwo Ludowe, zwaszcza jego modzieowe skrzydo, stao si w tym okresie najbardziej radykalnym, nieomal rewolucyjnym ugrupowaniem politycznym. Kryzys gospodarczy najmocniej si chyba zapisa wanie w chopskiej pamici. Potanienie ywnoci, zbawienne - zdawaoby si - dla robotnika czy inteligenta, czyli, jak si to m�wio, “dla miasta", stawao si katastrof dla wsi. Bo nie byo za co kupi niezbdnych produkt�w przemysowych. Co gorzej - nie byo czym zapaci podatku ani spaca zaduenia, kt�re na wsi byo due. Nie koniec na tym. Nie byo te czym opaci siy najemnej rekrutujcej si z wielomilionowej nadwyki wiejskiej ludnoci bezrolnej. Reszty dopenia niski na og� w wojew�dztwach centralnych i poudniowych poziom techniki rolniczej, kt�rej bez inwestycji nawet w nieznacznym stopniu poprawi nie byo mona. I wanie na wsi pojawiao si widmo godu, groniejsze ni w miastach, co w kraju rolniczym, jakim bya Polska, zakrawao na paradoks, lecz paradoksem nie byo, gdy si pamita o prymitywnej, a jednoczenie zagmatwanej strukturze polskiego rolnictwa na znacznej czci terytorium. Wie te najmniej otrzymaa pomocy ze strony pastwa. Dopiero w roku 1934 ogoszono moratorium zaduenia rolnictwa. Stanowio to du pomoc, gdy oddalao lub likwidowao groz utraty gospodarstwa za niepopacone kredyty kiedy otrzymane, lub po prostu za dugi konsumpcyjne. Lecz pomoc ta nie dosiga prawie gospodarstw maych czy karowatych, czyli w sensie gospodarczym nieopacalnych nie tylko w okresie kryzysu, ale take w czasie dobrej koniunktury. Uratowaa natomiast przed dalszym zmaleniem lub nawet zarzuceniem produkcji gospodarstwa zasobniejsze, a przede wszystkim folwarki, czyli wielk wasno ziemsk. Zabezpieczyo to zatrudnienie potnej rzeszy robotnik�w rolnych w majtkach. Pozwolio te obsuy szczupe w�wczas zapotrzebowanie importer�w zagranicznych, przede wszystkim na cukier. Najwicej na moratorium zyskay gospodarstwa uprzemysowione, tam, gdzie ich byo najwicej i gdzie stay na wysokim poziomie, czyli w zachodnich czciach �wczesnej Polski. Natomiast chop w Lubelskiem czy w Tarnowskiem, pod Sieradzem czy na Woyniu biedowa dalej, i to nawet wtedy, gdy w roku 1937 w miastach i w fabrykach przestano m�wi o “kryzysie" jako o rzeczywistoci dnia

330

powszedniego. Bo gdy wskanik produkcji przemysowej zacz powraca do poziomu roku 1928 lub go przekracza, cena ywca ledwo drgna, a cena zboa tkwia uparcie na najniszym poziomie. W dalszym wic cigu aktualny by cel strajk�w chopskich, kt�re polegay wanie na odmowie dostaw ywnoci do miasta, skoro owo “miasto" pacio za ni nieraz mniej ni kosztowao jej wyprodukowanie.

Tymczasem zot�wka bya coraz wicej warta na rynkach zagranicznych., Rzd sta twardo przy stabilizacji waluty - nawet wtedy, gdy jako ostatnia w Europie odstpia od niej Francja. Dolar zamiast dziewiciu kosztowa pi zotych trzydzieci, funt zamiast czterdziestu trzech niecae dwadziecia pi. I wreszcie sto frank�w zamiast za trzydzieci pi mona byo dosta za czternacie zotych. Dziki temu atwiej byo Polsce kupi za granic surowce przemysowe i maszyny. Bya to korzy wzgldna, gdy jednoczenie rynek kredytowy wewntrzny nie mia rodk�w na inwestycje, czyli na rozbudow przemysu, na kt�rego produkty nie byo zreszt zbytu, take za granic. Kredyty zagraniczne, w wikszoci kr�tkoterminowe, w zej koniunkturze midzynarodowej wicej kosztoway w odsetkach ni daway korzyci w powikszeniu produkcji. Przestano wic na nie liczy i o nie si stara. W roku 1935, gdy Anglia i Stany Zjednoczone odstpiy ju od pokrycia swych walut w zocie, w Polsce uznano zoto za jedyny podkad waluty, z obowizkiem utrzymania zapasu zota w Banku Polskim na poziomie 30% banknot�w bdcych w obiegu. Logicznym krokiem zabezpieczajcym tward polsk walut przed wyciekaniem za granic byo wprowadzenie cisej kontroli dewizowej, co nastpio 17 kwietnia 1936 roku. Polityka deflacyjna, przeciwiestwo stosowanej w innych krajach planowej inflacji, powodowaa zjawisko niedostatku pienidzy w obrocie wewntrznym. Skrpowany obowizkiem pokrycia w zocie Bank Polski nie emitowa banknot�w ponad przewidzian do zapasu zota proporcj. Nawet wtedy, gdy odpyw zot�wek za granic zmniejsza ilo pienidzy w obiegu, czemu pooya kres dopiero kontrola dewizowa. Po czci pomagano sobie nieznacznym zreszt zwikszaniem iloci bilonu. Zot�wka bya wic de facto coraz wicej warta dlatego, e jej byo za mao w obiegu. Naturalnie deflacja wpywaa na obnienie wskanika cen utrzymania. Jeszcze w roku 1938, gdy wiatowy kryzys gospodarczy ju si skoczy, wskanik ten utrzyma si na poziomie 60% w por�wnaniu z rokiem 1928. Pomogo to mieszkacom miast, pomogo robotnikom, pozwolio rzdowi na oszczdnoci budetowe nawet w postaci zniki pac, dao nawet pewne nadwyki, bardzo rozsdnie zreszt inwestowane, lecz nie pozwolio na dostateczne oywienie kredytowego rynku wewntrznego. A przede wszystkim w dalszym cigu godzio w interesy wsi i rolnictwa.

Zniky z wolna “bieda-szyby", jak nazywali bezrobotni g�rnicy wykopki, z kt�rych czerpali wgiel na opa i na sprzeda, skr�ciy si ogonki przed kasami wypat ubezpiecze spoecznych, oywiy si roboty publiczne finansowane ze specjalnego Funduszu Pracy, w miastach zaczto kupowa nowe buty zamiast je po raz pity elowa, przestay grozi eksmisje za niezapacony czynsz - tylko po wsiach cigle jeszcze czsto nie byo za co kupi nafty, soli

331

lub zapaek, a rekruci zjedajcy z wojska na urlop opowiadali zachwyconym rodzicom, e w wojsku codziennie jedz miso...

Przef kilka cikich bardzo lat trudno byo zdoby ow wszechmocn zot�wk. Lecz gdy si j zdobyo, wystarczaa na bardzo wiele. Kilogram chleba kosztowa od 20 do 30 groszy w zalenoci od gatunku, buka 5 groszy. Za 70 groszy mona byo zje przyzwoity obiad, a za 2,50 p�j w Warszawie “pod Bukieta". aden luksus, ale bardzo dobra restauracja. Buty “ko-miniaki" do pracy od 8 zotych, porzdne trzewiki za dwadziecia par. Ubranie byo i za 60, cho byy i inne za 200. Pi zotych w kieszeni to ju byo niele, gdy si szo “na miasto", przy dziesiciu mona byo skusi si na bardzo dugi wiecz�r z tacami.

Wspomnienia lat modych? Owszem, po czci, chocia rzecz jasna nie kady i nie zawsze mia tych dziesi zotych. Robotnik rolny - zaley zreszt od dzielnicy kraju - za zot�wk pracowa musia nieraz cay dzie, a kobieta przy kartoflach czy burakach par dni. Oczywicie i tu potrzebna jest korektura w postaci warzyw z zagrody i darmowego mieszkania. Robotnik w fabryce? Zaley w jakiej, w kt�rej czci kraju, ile mia lat pracy za sob i jakie mia kwalifikacje. mietanka drukarzy, linotypici, brali ponad sto zotych na tydzie. Inni zarabiali tyle na miesic. Niewiele wicej mia pocztkujcy nauczyciel, urzdnik na poczcie, mody kolejarz. Czy m�g z tego wyy? M�g, cho skromnie. Czy m�g zaoy rodzin, zdoby jakie takie mieszkanie? Z trudem. Ale m�g liczy i liczy, e nie bdzie mu coraz gorzej, tylko coraz lepiej. Tak przynajmniej, gdy mija rok 1936 i 1937, a z nimi kryzys gospodarczy, mylaa wikszo modych ludzi. A ze zot�wki polskiej by dumny, e taka mocna, nie zwracajc uwagi na fachowc�w krytykujcych polityk deflacji.

Og� spoeczestwa by wiadom, e si w Polsce ycie poprawio, cho cigle byo na co narzeka.

Spoeczestwo lat trzydziestych

W dwudziestoleciu midzywojennym od roku 1919 do 1939 liczba mieszkac�w pastwa polskiego wzrosa o okoo 8 i p� miliona. Zamiast niespena 27 milion�w bezporednio po pierwszej wojnie wiatowej byo ich w przededniu drugiej wojny wiatowej 35 i p� miliona. Przyrost naprawd ogromny, bo sigajcy ponad jednej trzeciej cyfry wyjciowej. Wyraa si w stosunku rocznym przecitn 13 promili i by jednym z najwyszych w Europie. Tym samym wzrosa przecitna gsto zaludnienia z 70 na kilometr kwadratowy do 90, z tym e nie ulegy godnym uwagi zmianom liczby dla poszczeg�lnych dzielnic Rzeczypospolitej. Wypadao w latach

332

trzydziestych na G�rnym lsku 307 mieszkac�w na kilometr, w wojew�dztwach poudniowych byej Galicji, obecnie zwanej Maopolsk, 117, w byej Kongres�wce 97, w Poznaskiem i na Pomorzu okoo 90 i wreszcie 45 mieszkac�w na kilometr jako przecitna dla Kres�w Wschodnich.

Czy nadaa za tym wzrostem ludnoci krzywa wzrostu produkcji i przecitnej dochodu narodowego na gow? Innymi sowy, czy i w jakim stopniu polepszyo si pooenie materialne spoeczestwa? I pytanie drugie; czy poprawa pooenia zostaa rozoona r�wnomiernie lub z przesuniciem na korzy pewnych grup ludnoci kosztem innych? A jeli adna z grup w sensie absolutnym nie poniosa szkody, to w jakim stopniu zmniejszone zostay poprzednio istniejce, odziedziczone po zaborcach niesprawiedliwoci spoeczne i gospodarcze?

Od odpowiedzi na te pytania zalee musi - rzecz jasna - ocena dorobku spoecznego Rzeczypospolitej midzywojennej.

Ot� odpowied jest bardzo zoona, wskutek czego atwo jest popa w przesad w jednym lub drugim kierunku. Z jednej strony mona doj do wniosk�w pesymistycznych, z drugiej znowu strony mona odmalowa ten sam obraz w barwach radonie upikszajcych rzeczywisto. Trudno wzmaga fakt, e punkt wyjcia wszystkich por�wna nie jest dla caego kraju jednakowy, natomiast dane statystyczne obrazujce stan osignity pod koniec lat trzydziestych dotycz ju jednej caoci gospodarczej, jak tworzyo pastwo polskie.

Okrelenie “jedna cao" nie jest oczywicie tym samym, co cao jednolita. Po kilkunastu latach istnienia pastwa r�nice midzy poszczeg�lnymi dzielnicami byy w dalszym cigu widoczne, eby nie uy sowa race. Wystarczy pamita, e 3 wojew�dztwa zachodnie, zamieszkane przez niecae 15% ludnoci kraju, daway prawie 40% wpyw�w budetowych pastwa. W innym te momencie w tych wanie wojew�dztwach koczy si proces odbudowy gospodarczej po zniszczeniach wojennych, a zaczyna proces waciwego rozwoju. W roku 1921, kt�ry dla Polski by pierwszym dopiero rokiem pokoju, dewastacje w przemyle sigay niekiedy 70% wyposaenia fabrycznego. Nie inaczej byo w taborze kolejowym, w stanie tor�w i droni bitej, w zniszczeniu budynk�w mieszkalnych, w pogowiu byda i w wyjaowieniu ziemi na wsi. Trudnoci mnoya cakowita zmiana struktury handlu zagranicznego i rynku kredytowego. W wielu gaziach ycia gospodarczego osignicie poziomu z roku 1913 byo bardzo mozolne lub wrcz nieosigalne.

Oczywicie w pewnym przynajmniej stopniu powstawanie i rozw�j nowych gazi produkcji kompensoway straty. Niemniej, chocia w skali caego kraju cise oddzielenie procesu rozwoju od procesu odbudowy jest w praktyce niewykonalne, o tej dwoistoci polskiego wysiku gospodarczego nie wolno zapomina.

Wracajc do pytania postawionego na wstpie, mianowicie, czy wzrost produkcji i polepszanie si sytuacji gospodarczej dotrzymywao kroku ogromnemu wzrostowi liczby mieszkac�w, stwierdzi moemy, e dostateczna proporcja zostaa osignita po raz pierwszy w roku 1928, a po raz drugi po

333

roku 1936. Rok 1928, wyjtkowo zreszt pomylny dla gospodarki polskiej, pozwoli nawet na stworzenie nadwyek kapitaowych, kt�re dopomogy w przetrwaniu pierwszych przynajmniej dw�ch lat regresu wywoanego przez wiatowy kryzys gospodarczy. Rok 1936 i nastpne lata znowu pozwoliy naprz�d na wyr�wnanie pooenia do poziomu z roku 1928, a potem na powolny wzrost wskanik�w produkcji i wskanik�w dochodu narodowego. W rzeczywistoci poprawa bya wiksza ni by wynikao z suchych cyfr statystycznych. Z tego przede wszystkim powodu, e wzrosa warto miernika pieninego, jakim by zoty. Przecitny doch�d na gow rocznie - 900 zotych - wart by w sile nabywczej okoo l .400 zotych z roku 1928. By to skutek stabilizacji waluty przy utrzymaniu pokrycia w zocie.

Polityka stabilizacji miaa - jak ju bya o tym mowa - gwatownych krytyk�w, gdy utrudniaa inwestycje i tym samym nie pozwalaa male liczbie bezrobotnych, co z kolei nakadao na pastwo due ciary w wydatkach z tytuu ubezpiecze spoecznych. Lecz wr�d obroc�w stabilizacji by czowiek tej miary i talent�w gospodarczych co Eugeniusz Kwiatkowski, tw�rca lub co najmniej wsp�tw�rca wikszoci ambitnych i udanych projekt�w rozwojowych z portem w Gdyni, magistral wglow i Centralnym Okrgiem Przemysowym na czele. Jest rzecz godn uwagi, e argumenty, jakich uywa w obronie polityki deflacyjnej, wynikay nie z zimnej kalkulacji koszt�w, lecz z przesanek spoecznych. Bo ludno Polski budowaa z trudem wasne nadwyki kapitaowe sposobem ciuania oszczdnoci, co w zej koniunkturze byo moliwe tylko pod warunkiem obniania cen i r�wnoczesnego utrzymywania poziomu pac nominalnych. Czynnik psychologiczny odgrywa tu wic rol podstawow: inflacja, na kt�rej straci by musieli posiadacze drobnych oszczdnoci wskutek obnienia wartoci ich wkad�w, a jednoczenie wszyscy utrzymujcy si z pracy odpatnej wskutek wzrostu cen, byaby dla spoeczestwa zbyt wielkim wstrzsem. Podwayaby te zaufanie do zotego, w kt�rym zamykao si zaufanie do caoksztatu gospodarki narodowej, podwaajc jednoczenie uporczywe i zbawienne przekonanie, e przyszo bdzie lepsza od dnia dzisiejszego.

Optymizm by cech dominujc wr�d Polak�w, nawet jeli nie by cech powszechn. Podsycaa go swoista nieznajomo zagmatwanej struktury gospodarczej, co powodowao gotowo dostrzegania i wyolbrzymiania kadego osignicia z jednoczesnym przymykaniem oczu na kad bolczk, jeli nie mona byo kogo o ni konkretnie i po imieniu obwini. Nastawienie tego rodzaju zwikszao moliwo popeniania bd�w w planowaniu gospodarczym, zar�wno na szczeblu produkcyjnym, jak i w wskim, lecz pod-stawowo wanym zakresie budetu osobistego czy rodzinnego. Ale z drugiej strony dawao poywk tak wanym w yciu gospodarczym i spoecznym cnotom, jak zapa do pracy, a take umiejtno zaciskania zb�w i zaciskania pasa. Na tym og�lnym tle optymizmu i wiary w lepsze jutro odbywaa si powolna wprawdzie, lecz staa integracja spoeczestwa polskiego. Nie hamoway jej, lecz przeciwnie, dziki podkrelaniu czynnika patriotyzmu w swych programach podniecay partie i ugrupowania polityczne. Sowo “Polska" i pochodne od niego przymiotniki nie byy okreleniami formalnymi,

334

lecz stanowiy tre pogldow okrelajc zar�wno rzeczywisto, w kt�rej mieci si musi take codzienne ycie jednostki z wszystkimi jej problemami i deniami, jak i wizj lepszego jutra.

Ten proces integracji spoeczestwa, wszdzie powolny, lecz nigdzie - poza komunistami - nie napotykajcy na wiadomy op�r, nie by jednoznaczny z krzewieniem si solidaryzmu spoecznego. Rzadko te dy w spos�b programowy do likwidacji podzia�w klasowych, cho niewtpliwie przyczynia si do ich niwelacji. Solidaryzm w spos�b wiadomy gosi ruch narodowy. Solidaryzm nieobcy by myleniu ludzi skupiajcych si wok� Chrzecijaskiej Demokracji. Natomiast zar�wno Polska Partia Socjalistyczna, jak i Stronnictwo Ludowe reprezentoway nie solidaryzm spoeczny, lecz walk klasow, agodzon tylko i wycznie patriotyzmem i bezkompromisowym przywizaniem do idei polskiej, niepodlegej pastwowoci.

Czy nie naleaoby wic m�wi o integracji narodowej raczej ni spoecznej, by w ten spos�b podkreli dojrzewanie i krzepnicie polskiej wiadomoci narodowej przy jednoczesnym utrzymywaniu si starych i narastaniu nowych podzia�w spoecznych? Wydaje si, e byoby to uproszczenie zbyt daleko idce. Bo gdy o Polak�w chodzi, stopie poczucia wiadomoci narodowej by nie celem proces�w integracyjnych, lecz w duej mierze ich przyczyn. Nie mona te zapomina, e w integracji spoecznej Polski dwudziestolecia udzia brali take ludzie do narodowoci polskiej nie nalecy, a czsto sw narodow odrbno podkrelajcy. Do nich naleaa znaczna cz Biaorusin�w, zwaszcza katolik�w, oraz duy, jeli nie dominujcy odsetek inteligencji ydowskiej czy pochodzenia ydowskiego.

Wyczywszy te dwie niezbyt liczne grupy, og�l dziesiciomilionowej masy obywateli polskich niepolskiej narodowoci w spoecznym procesie integracyjnym udziau nie bra. Miao to, rzecz jasna, ze skutki dla pastwa na odcinku poczucia lojalnoci wobec pastwa, praworzdnoci i udziau we wsp�lnym wysiku gospodarczym. Partykularyzm interes�w i nastawienia psychicznego mniejszoci narodowych nakazywa im w najlepszym wypadku utrzymywanie dystansu wobec pragnie, trosk i kopot�w spoeczestwa polskiego, a w najgorszym wypadku rodzi stosunek nieprzychylny, hamowany jedynie nakazami prawa i skutecznoci rodk�w, za pomoc kt�rych pastwo mogo dla swych praw posuch wymusi.

R�nice midzy dzielnicami, bdce spadkiem po zaborach, zacieray si najszybciej w modym i najmodszym pokoleniu. Byo to zupenie naturalne, gdy wynikao z ujednolicenia szkolnictwa i z og�lnego postpu owiaty. Szkoa polska z polskim programem nauczania i przy duym przepywie nauczycieli z jednej strony Polski na inn bya niwelatorem najskuteczniejszym, cho bynajmniej nie jedynym. Nastpnym bya prasa i w cigle wzrastajcym stopniu radio. Dalej suba wojskowa poborowych. Do niwelacji r�nic dzielnicowych najmniej przyczyniay si migracja ludnoci w poszukiwaniu pracy i caoksztat ycia gospodarczego, kt�re na co dzie, przy podobnych lub nawet identycznych problemach, inne miao formy obyczajowe wr�d rolnik�w w Wielkopolsce, a inne wr�d chop�w w Lubelskiem, inne na rynku pracy w Bydgoszczy, a inne w Biaymstoku.

R�nice struktury spoecznej Polski niepodlegej, kt�re byy pozostaoci podziau kraju na dzielnice rozbiorowe, wyr�wnywa musia proces scaleniowy, znacznie atwiejszy w swych przejawach zewntrznych czy formalnych ni na odcinku ujednolicania postawy psychicznej i nawyk�w mylowych lub te na najwaniejszej bodaj dla ycia codziennego paszczynie obyczajowej. Spoeczestwo polskie wykazao du prno i wiadomo jednoci narodowej w likwidowaniu lad�w obcych rzd�w, co jest tym bardziej godne podkrelenia, e y musiao dalej w ramach przepis�w prawnych pozostawionych przez zaborc�w. Dopiero w latach trzydziestych dokonano kodyfikacji prawa karnego i postpowania sdowego w sprawach karnych. Bezporednio potem wprowadzono w ycie polski kodeks prawa handlowego. Natomiast ogromu zagadnie prawa cywilnego skodyfikowa w peni nie zdoano, regulujc jedynie specjalnymi ustawami, a take drog codziennej praktyki, niekt�re przynajmniej sprzecznoci. I tak w zaborze pruskim obowizywao tak zwane “BGB", to jest niemiecki kodeks cywilny, w Mao-polsce prawo austriackie, w byym zaborze rosyjskim a dwa systemy prawne, zgoa do siebie niepodobne - w Kongres�wce zmodyfikowany Kodeks Napoleona, pozostao po czasach Ksistwa Warszawskiego, a na wsch�d od Bugu rosyjski Zw�d Zakon�w. Dla wypenienia tej mozaiki doda warto, e kilkanacie wsi spiskich i orawskich w Tatrach posugiwa si musiao przez jaki czas ustawodawstwem wgierskim, r�nym od austriackiego.

R�nice system�w prawa cywilnego nie miay adnego wpywu na podstawowe prawa obywatelskie i na publiczne prawo pastwowe, kt�re byo polskie od pierwszych dni odzyskania niepodlegoci, a w swych zrbach podstawowych opierao si na dw�ch ustawach g�wnych - Konstytucji Marcowej i Kwietniowej. Ich bardzo istotnym uzupenieniem byo polskie ustawodawstwo spoeczne i ochrony pracy. I tu jednak nie zdoano dokona penej kodyfikacji i wiele zagadnie szczeg�owych regulowa musiano w poszczeg�lnych okolicach Polski inaczej, na podstawie obowizujcego w danej dzielnicy prawa cywilnego.

C� r�nice prawa cywilnego znaczyy w yciu powszednim przecitnego obywatela Rzeczypospolitej? Niekiedy nie zdawa sobie z nich w og�le sprawy, czsto jednak przypominay mu si w spos�b bardzo istotny. A wic dla przykadu: innych musia dokona formalnoci chcc zaoy wasne przedsibiorstwo lub warsztat rzemielniczy, inaczej wyglday sprawy spadkowe, sprawy najmu lokali lub dzierawy gruntu w poszczeg�lnych dzielnicach. I wreszcie przykad moe najbardziej rzucajcy si w oczy: w zalenoci od miejsca zamieszkania mody Polak czy Polka inaczej zawierali maestwo i r�ne byy skutki materialne tego aktu.

Inne r�nice, oczywiste a czsto dranice w pierwszych latach po odzyskaniu niepodlegoci, zaniky pod koniec lat trzydziestych prawie zupenie. By to skutek jednolitej administracji pastwowej, jednolitego systemu owiaty na wszystkich szczeblach nauczania, ujednoliconych prze-

336

pis�w dotyczcych najmu, wsp�lnego dla caego kraju cho uwzgldniajcego niekt�re potrzeby lokalne systemu ubezpiecze spoecznych i wreszcie powszechnego obowizku suby wojskowej, kt�r przynajmniej poowa modziey mskiej odbywaa. Reszt musiano z poboru zwalnia, bd wskutek oszczdnoci budetowych, bd wskutek braku kwalifikacji zdrowotnych lub innych przyczyn. Wr�d modziey nalecej do mniejszoci narodowych odsetek modych mczyzn powoywanych do wojska by mniej* s*.j nz wr�d Polak�w.

Obok tych sposob�w niwelacji r�nic dzielnicowych nie mniej wane byy sposoby inne, nie regulowane i nie planowane urzdowo czy ustawowo, lecz bdce skutkiem wiadomoci istnienia wsp�lnej pastwowoci polskiej i coraz mocniejszego dziaania sp�jni narodowej. Do nich nalea duy ruch rodzin urzdniczych i nauczycielskich, a take kolejarskich, og�lnokrajowy zasig niekt�rych przynajmniej organ�w prasy, wzrastajcy zasig radiostacji, stoecznej i prowincjonalnych, oraz tysic i jeden innych czynnik�w, kt�rych nie spos�b nawet wyliczy, a c� dopiero dokona ich gbszej analizy.

Lecz byy te takie r�nice midzy dzielnicami, kt�rych usun si nie dao. Nie miay te “folklorystycznego" tylko charakteru, cho tak je widzie pragnli optymici. Ich istota nie polegaa bowiem na noszeniu sp�dnic w pasy owickie lub na ich nienoszeniu, ani na wizaniu chust z tyu gowy na wsi podkrakowskiej, a pod brod w Wielkopolsce. Ani nawet na zwrotach dialektycznych czy gwarowych, na twardym na zachodzie, a “cignionym" na wschodzie akcencie.

R�nice polegay przede wszystkim na stopniu zamonoci wsi w poszczeg�lnych dzielnicach. Mona by, rzecz jasna, zdanie to zbudowa inaczej. I czsto to robiono, nie tylko w celach demagogicznych. Mianowicie zamiast okrelenia “stopie zamonoci" mona by powiedzie: “stopie czy zasig biedy" ludnoci wiejskiej. W kraju nie tyle rolniczym, nie tyle “chopskim", ile wanie “wiejskim" r�nice poziomu ycia robotnika - mieszkania, jakie mia do dyspozycji, wyywienia, jakie kad na st� rodzinie, gazety, jak czyta, i rozrywki, jakiej szuka - byy problemem mniej jaskrawym i mniej bolesnym ni r�nice midzy zamonym “gburem" spod Wejherowa a maorolnym spod Jarosawia czy Bigoraja. Nie byo duej r�nicy midzy pooeniem rodziny urzdnika pastwowego lub samorzdowego, pracujcego i yjcego w Lublinie lub w Toruniu czy Kaliszu. Podobnie rzecz si miaa z kolejarzem i nauczycielem, z podoficerem, adwokatem, lekarzem czy dziennikarzem. O kadym z nich, od robotnika w przemyle zaczynajc, mona byo powiedzie, e naley do okrelonej warstwy spoecznej, do okrelonej klasy spoecznej (jeli kto tak woli), kt�ra swym zasigiem obejmuje cay kraj, kt�rej problemy w poszczeg�lnych tego kraju okolicach s co najmniej bardzo podobne, a w swej najgbszej treci nieomal identyczne.

Nie mona tego byo natomiast powiedzie o mieszkacach wsi. Ani o tych spor�d nich, co nie mieli wasnej ziemi i stanowili mas najemn, w jej ogromnej wikszoci i bez wzgldu na koniunktur gospodarcz caego kraju chronicznie bezrobotn, ani o tych, co pracowali na wasnym kawaku ziemi.

337

Kawaek ten by zreszt bardzo r�ny rozmiarami, urodzajnoci, technik uprawy i nawet ksztatem. Bo take ksztat gospodarstwa rolnego, gdy skadaJ si ono z kilkunastu luno rozrzuconych skrawk�w lub przypominao kilometrowej dugoci grzdk, wpywa na stopie dobrobytu lub stopie biedy mieszkac�w chopskiej chaupy, a tym samym na ich gradacj spoeczn, ich psychik i pogldy. “Rozwarstwienie" wsi byo w Polsce ogromne z wszystkimi tego stanu rzeczy konsekwencjami. I byo drastycznie inne w poszczeg�lnych dzielnicach. Z tego te powodu m�wi o “klasowym" charakterze problem�w caej wsi polskiej, m�wi o walce klasowej caej wsi polskiej w tym okresie byoby bardzo trudno, gdy tyle trzeba by wprowadza przy tym zastrzee, wyjanie i wyjtk�w, e zatraciby si przy tym sens pojcia “klasa spoeczna".

Nie znaczy to, by nie istniaa w Polsce potna wi czca chop�w wok� pragnienia zdobycia sobie w pastwie nalenej im z tytuu ich liczby pozycji politycznej. Wi ta znalaza sw�j sprawny wyraz organizacyjny, gdy stronnictwa chopskie poczyy si w jedno Stronnictwo Ludowe. Niewtpliwie radykalna reforma rolna bya czoowym punktem jego programu. Lecz nie bya jedynym, a moe nawet nie bya najwaniejszym. Chopi w gbi ducha nie myleli o walce klasowej ani nawet o sojuszach z “klas robotnicz" w szerszym ni dyktowane przez potrzeby taktyki politycznej znaczeniu. Myleli po prostu o przejciu wadzy w pastwie i o zdobyciu w nim hegemonii. Przyczyn tego stanu rzeczy byo powolne przesuwanie si proporcji midzy liczb ludzi mieszkajcych na wsi i liczb czynnych zawodowo poza wsi. Midzy rokiem 1920 i 1939 demograficzny rezultat industrializacji kraju wyrazi si kilkoma zaledwie procentami og�u mieszkac�w Polski. Industrializacja bya raczej ideaem ni zapocztkowanym procesem. Dla wielu Polak�w bya celem nieomal abstrakcyjnym. W przekonaniu przecitnego obywatela, czy by chopem, czy nim nie by, “chop-sko" i “rolniczo" Polski byy swego rodzaju nienaruszalnymi aksjomatami. I std przekonanie, e problem wsi sprowadza si do zjawiska nadmiaru bezproduktywnej ludnoci wiejskiej. T nadwyk naley zlikwidowa. Rozwizanie widziano w reformie rolnej, czyli - kr�tko m�wic - w parcelacji wielkiej wasnoci ziemskiej. Widziano je w emigracji, przemysowej i rolniczej, do innych kraj�w. A take w uprzemysowieniu, lecz dopiero na ostatnim jak gdyby miejscu.

Taki by stan rzeczywisty i do jego opisu mona by si ograniczy. Lecz byaby to ocena niesprawiedliwa. Bo przy �wczesnych moliwociach inwestycyjnych, przy �wczesnym pooeniu gospodarczym Polski, wobec ogromu zagadnie, kt�remu pastwo i spoeczestwo musiay podoa, kady bardziej radykalny plan by nie tylko nierealny, lecz byby jednoczenie przez spoeczestwo, cznie z ludnoci wsi, odrzucony i potpiony. Z tego przede wszystkim wzgldu, e wprowadzi by musia element przymusu, gwaccego podstawowe i dla caego spoeczestwa drogie zasady swobody rozwojowej. Instynktownie jak gdyby - jeli mona takiego okrelenia uy dla podkrelenia zgodnoci pogld�w - spodziewano si poprawy pooenia wsi i ludnoci wiejskiej w miar og�lnej poprawy koniunktury gospodarczej -

22 - Historia dwudziestolecia

338

krajowej i midzynarodowej, krzepnicia siy pastwa i usuwania wszystkiego, co w strukturze spoecznej, w yciu politycznym, w yciu codziennym, w obyczajach, nawykach i poziomie owiaty wymagao usunicia i naprawy. Byo to wic nastawienie idealistyczne, naiwne moe, lecz powszechne i tym samym majce w sobie iskierki wiary we wasne siy. Godzono si na pFoces powolny, godzono si na czekanie wystrzegajc si wstrzs�w, kt�re, zamiast pooenie poprawi, mogyby je pogorszy, zamiast zagodzi r�nice i niesprawiedliwoci spoeczne - mogyby je pogbi.

Ile w tej postawie byo kwietyzmu i polskiego “jako to bdzie", a ile element�w pozytywnych, ani si dowiedzie, ani sprawdzi nie bdziemy mogli. Historia posza innym szlakiem, innymi zakrtami, narzucia inne rozwizania, stwarzajc troski, wobec kt�rych troski i problemy lat trzydziestych dawno ju zmalay i zblady. Trudno za t postaw wini spoeczestwo polskie lat trzydziestych, a zwaszcza modzie �wczesn, kt�ra bya na najlepszej drodze do dokonania najgbiej sigajcych i najbardziej istotnych zmian og�lnego obrazu swej ojczyzny.

Wspominalimy ju o roli nowego pokolenia Polak�w, wychowanych w szkole polskiej i w polskim pastwie. Prawdziwymi i arliwymi wyznawcami wiary w lepsze jutro gospodarcze i spoeczne bya wanie modzie. Modzie stojca przy warsztacie, w fabryce, ruszajca za pugiem w pole, dobijajca si niszych tymczasem stanowisk w administracji pastwowej, w przemyle, handlu, samorzdzie, w wolnych zawodach, w wojsku czy wreszcie w hierarchii kocielnej. Nie wiedzc o tym, nie zdajc sobie sprawy z wasnych dokona, nie tylko niwelowaa r�nice dzielce spoeczestwo polskie w paszczynie poziomej, to jest ponad dawne granice rozbiorowe, lecz take na kierunku “g�ra-d�". By moe, e dojrzewaa w niej take wiadomo klasowa, w pozytywnym znaczeniu tych s�w. Na pewno tak byo wr�d modziey robotniczej. Lecz jednoczenie dynamika modziey wszystkich warstw spoecznych podwaaa skutecznie zaniedziae kryteria podziau spoeczestwa na przysowiowe “dwa narody" - na “inteligenck" elit i “ludow" mas. A ludzi poniej lat trzydziestu byo wtedy w Polsce ponad 60%.

III

Struktur spoeczn rozpatrujemy zwykle w dw�ch ukadach czy schematach podziau. Jednym jest ukad zwany poziomym, drugim ukad pionowy. Przy pierwszym jako kryterium podziau spoeczestwa na okrelone grupy wystpuj cechy wyr�niajce tego typu co narodowo, jzyk albo dialekt, wyznanie lub jaka inna wi nie poczona bezporednio ani z wykonywanym zawodem, ani ze stopniem wyksztacenia czy poziomem zamonoci. Przy ukadzie pionowym natomiast w gr wchodzi stosunek “g�ra--d�", stopie swoistego uprzywilejowania jednych w por�wnaniu z innymi i wicy si z tym stopie pewnoci siebie lub jej braku, i - m�wic inaczej - stopie zadowolenia ze swego pooenia osobistego w spoecze-

339

stwie. Tu dotykamy zjawiska antagonizmu midzy poszczeg�lnymi grupami w pionowej strukturze spoeczestwa. Grupy te najczciej, i zapewne jest to terminologia najbardziej obrazowa w dzisiejszym sownictwie, nazywamy klasami spoecznymi.

Kryterium podziau wanym w obydwu ukadach - zar�wno w ukadzie poziomym, jak i w pionowym - jest wykonywany zaw�d. Czyli podstawowy rodek utrzymania. Mona rzecz jasna podzia zawodowy ludnoci traktowa jako such cyfr statystyczn. W tym wypadku powiedzenie, e w Polsce midzy dwiema wojnami byo 16 i p� miliona ludzi w rolnictwie oraz 5 i p� miliona w przemyle nalee bdzie do tej samej kategorii informacji statystycznych co cyfry odnoszce si do rzymskich katolik�w i prawosawnych lub do Polak�w i Ukraic�w. Gdy jednak wykonywany zaw�d poczymy ze stopniem zamonoci i z tak zwan pozycj spoeczn, w�wczas przeksztaci si on w kryterium podziau klasowego w ukadzie pionowym.

W Polsce lat dwudziestych i trzydziestych rodzaj wykonywanego zawodu mia wiksze ni w Europie zachodniej znaczenie przy wyznaczaniu granic midzy klasami spoecznymi. W kadym razie znaczenie to byo wiksze ni w krajach uprzemysowionych. Majster w fabryce zarabiajcy wicej i yjcy dostatniej od urzdnika pastwowego bywa jednak odcity w sensie towarzyskim od rodowiska okrelanego jaowym sowem “inteligencja" i rzecz nie polegaa na r�nicy poziomu kulturalnego czy zainteresowa kulturalnych. Niekiedy, cho nie zawsze, mona byo t r�nic wypatrzy w poziomie czy raczej rodzaju posiadanego wyksztacenia. Najczciej jednak wanie wykonywany zaw�d stanowi istotn i trudn do pokonania granic klasow. Nie potrzeba dodawa, e byo to zjawisko nie tylko irracjonalne, lecz take w sensie spoecznym ujemne. Stanowio zaprzeczenie zasad demokracji na paszczynie stosunk�w spoecznych. Ile w tym zjawisku byo typowego take dla innych (cho nie wszystkich) kraj�w Europy rod-kowo-wschodniej lekcewacego stosunku do cierpliwego dorabiania si wasn prac, a ile rodzimych polskich lad�w wyzutej ju z wszelkiego praktycznego znaczenia “pochodzeniowej szlachetczyzny"? Trudno byo pytanie to rozpatrzy w�wczas, a jeszcze trudniej dzi.

Wykonywany zaw�d by wic jednym z kryteri�w zaszeregowania klasowego. Obok, lecz czsto niezalenie od innych, jak wyksztacenie, pochodzenie, a take - cho nie zawsze - stopie zamonoci. Konieczne s jednak w tym miejscu dwie uwagi.

Po pierwsze: dziwactwa i anachronizmy tego typu, jak podzia czynnoci zawodowych na “lepsze" lub “wysze" z jednej strony, a “gorsze" lub “nisze" z drugiej, przy lekcewaeniu ich praktycznej opacalnoci, ulega przez cay czas dwudziestolecia powolnemu, lecz nieubaganemu procesowi niwelacji. Jedn z przyczyn, moe najwaniejsz, byo coraz mocniejsze zakorzenianie si demokracji w postaci r�wnych dla wszystkich praw obywatelskich. Fakt uniewanienia przez prawo wszystkich przywilej�w okrelanych jeszcze w�wczas starym sowem “stanowe" przenika powoli w wiadomo spoeczestwa, czynic wyrwy w zakorzenionych obyczajach i przesdach. Drugim czynnikiem niwelujcym byo upowszechnianie si owia-

340

ty i - take bardzo powolne, lecz przecie postpujce stale naprz�d - ujednolicanie si poziomu nauczania w r�nych czciach pastwa.

I uwaga druga. Niwelacja r�nic dzielnicowych znajdowaa swe odbicie take w przeobraeniach pionowego, czyli klasowego podziau spoeczestwa. Stosunek okrelany na wsi lapidarnie jako “dw�r" i “zagroda" lub “chop" i “dziedzic" by nazajutrz po odzyskaniu niepodlegoci zupenie inny na przykad w Poznaskiem ni na Lubelszczynie czy pod Rzeszowem. I pozosta inny do roku 1939 - z tym jednak, e owa “inno" miaa tendencj malejc. Stosunki upodabniay si do siebie, malao uczucie zupenej obecnoci, jakie nawiedzao w pierwszych latach niepodlegoci przybysza z jednej strony Polski, gdy znalaz si daleko od miejsca swego urodzenia. Bya to niwelacja przede wszystkim w kierunku poziomym, lecz z reperkusjami take na ukad pionowy, czyli na ukad r�nic klasowych. Rezultat by taki, e m�wic na przykad o “klasie chopskiej" czy o “klasie najemnik�w rolnych", coraz mniej trzeba byo dodawa zastrzee i wyjanie, by przeprowadzi por�wnanie stosunk�w w byym zaborze pruskim i w byym zaborze austriackim czy rosyjskim.

Proces ten postpowa jeszcze szybciej i siga gbiej w rodowiskach robotniczych, a najszybszy by i najmocniejszy w wolnych zawodach i wr�d rzeszy urzdnik�w, zwaszcza pastwowych. Z tym skutkiem, e z kadym niemal rokiem trudniej byo przeciwstawia sobie w sensie klasowym poszczeg�lne grupy ludnoci zaliczanej og�lnie do “inteligencji". Oczywicie nabieray rumiec�w takie okrelenia, jak “inteligencja pracujca", oznaczajca ludzi yjcych z najmu swojej pracy umysowej, w przeciwiestwie do inteligencji “niepracujcej", co nie oznaczao bynajmniej bezrobotnych, lecz w do wyranym sk�ceniu z logik, przedstawicieli wolnych zawod�w, przemysowc�w, a niekiedy duchowiestwo... Pojawiay si te tendencje do wytwarzania si zupenie odrbnej klasy “inteligencji wiejskiej", zwizanej z wsi nie tylko charakterem wykonywanej pracy i pogldami, lecz take pochodzeniem. Gdy jednak w latach dwudziestych zamony kupiec w Poznaniu achnby si, gdyby go zaliczano do klasy “inteligenckiej", to jego syn adnych przeciw temu okreleniu zastrzee by nie mia. Podobnie rzecz by si miaa z dwoma kolejno po sobie nastpujcymi pokoleniami ziemian na maym folwarku pod Pockiem.

Nastpowaa wic szybka niwelacja r�nic w obrbie owej “g�ry" spoecznej - niechtnie uywano w�wczas i ja niechtnie dzi uywam terminu “elita". Zmienio si te kryterium zaszeregowania do owej “g�ry". Coraz czciej stawa si nim wykonywany zaw�d, a coraz rzadziej pochodzenie lub odziedziczony majtek. A wykonywanie okrelonego zawodu, zawodu “inteligenckiego", warunkowane byo zdobyciem wyksztacenia na cile okrelonym szczeblu. Byo to na pewno kryterium lepsze, sprawiedliwsze i bardziej demokratyczne ni kryterium pochodzenia klasowego, kt�re pod zaborami, a wic w czasach dla lat trzydziestych niezbyt jeszcze odlegych, byo kryterium od wyksztacenia znacznie waniejszym.

Rozpatrzmy spraw na przykadzie, a jest to przykad jaskrawy, szczeg�lnej grupy spoecznej, jak byli zawodowi oficerowie. Bya to grupa, kt�r

341

pomawiano powszechnie o wyjtkow ekskluzywno, okrelajc j niekiedy nie jako odrbn klas, lecz jako “klan" czy “kast". Zawodowi oficerowie byli na pewilo grup uprzywilejowan w spoeczestwie. Zoyo si na to wiele przyczyn,� kt�rych najwaniejsz zapewne by szacunek lub nawet wicej ni szacunek, bo raczej powszechne przywizanie caego narodu do wojska. Ono przecie wywalczyo i ono obronio niepodlego, ono sta miao na jej stray, od niego wymagao si najwikszej gotowoci do ofiar. Suba w nim bya zaszczytna - co kady przyznawa albo gono, albo milczco, nawet wtedy gdy uskara si na przejawy buty w yciu codziennym i podmiewa si z wyolbrzymianych zreszt przykad�w ograniczonego poziomu og�lnych wiadomoci niekt�rych oficer�w. Kim byli ci oficerowie? Odrzuciwszy malejc z kadym rokiem grup starszych oficer�w z armii zaborczych, odrzuciwszy szczup ilociowo grup starszyzny legionowej, co roku przybywao po kilkuset oficer�w z rodzin chopskich, robotniczych lub z najgorzej uposaonych rodzin urzdniczych. Koczyli szkoy podchorych, szkoy typu zawodowego. By si do nich dosta, musieli ukoczy szko redni albo typu og�lnego, czyli tak zwane gimnazjum, p�niej liceum, albo zawodow. Bardzo mao byo wr�d oficer�w syn�w ziemiaskich lub syn�w rodzin zamonych.

A wic kryterium zaszeregowania to samo co we wszystkich grupach “inteligenckich". Owa przysowiowa nieomal “matura". Ilu pod koniec lat trzydziestych byo w Polsce tych ludzi z matur lub “r�wnorzdnym wiadectwem szkolnym"? Zapewne kilkaset tysicy. Do grupy pracownik�w umysowych naleao, liczc z rodzinami, niespena dwa miliony ludzi. Nie kady pracownik umysowy mia matur. Kryterium zaliczenia byo do pynne, bo pracownikiem umysowym by i kto na szczeblu ministra, i telefonistka w centrali na poczcie. Trzonem grupy pracownik�w umysowych byli urzdnicy pastwowi i samorzdowi w liczbie ponad 300 tysicy, pracownicy przedsibiorstw pastwowych na posadach typu urzdniczego, nauczyciele. Tych byo w szkoach podstawowych, czyli - jak w�wczas je nazywano - powszechnych, ponad 100 tysicy. Stanowili grup najbardziej wiadom klasowo, o nastawieniu czsto radykalnym, g�wnie z powodu bliskiego kontaktu ze wsi czy ze rodowiskiem robotniczym i ich bolczkami, a take wskutek zych warunk�w materialnych.

Mas urzdnicz czy, powiedzmy lepiej, najemn uzupeniay w ramach “inteligencji" zawody wolne, majce okoo 100 tysicy przedstawicieli. Byli to lekarze, adwokaci, inynierowie pracujcy na wasny rachunek, cay wiat artystyczno-literacki, dziennikarze. Niewtpliwa “elita w elicie" inteligenckiej, take dlatego, e najczciej lepiej znacznie zarabiajca ni urzdnicy. Wreszcie duchowni r�nych wyzna z ogromn przewag katolickiego.

Pozostaje grupa bardzo nieliczna, lecz o wpywach znacznie wykraczajcych poza stan materialny. To grupa ziemiaska - ludzie, kt�rych zawodowo okreli by mona jako przedsibiorc�w rolnych, yjcych z rolnictwa, lecz nie z wasnorcznej uprawy wasnego kawaka ziemi i nie z wynajmu. Gospodarstw o powierzchni uprawnej ponad 50 hektar�w byo w Polsce w latach trzydziestych prawie 14 tysicy. Waciciel kadego z nich razem

342

z rodzin nalea do klasy ziemiaskiej, bez wzgldu na to, czy ziemi odziedziczy i by na niej zasiedziay, czy te naby j dorobiwszy si w innym zawodzie. Typowym zjawiskiem bya ch “powrotu na ziemi" wr�d wyszych urzdnik�w, wojskowych czy przedstawicieli wolnych zawod�w. “Powr�t" ten wyraa si zakupieniem wikszego lub mniejszego folwarczku; czsto bya nim tak zwana “reszt�wka" pozostaa z parcelacji duego majtku ziemskiego, na kt�rej poprzedni waciciel nie chcia pozosta, co wystpo-, wao z reguy w wypadkach parcelowania na zachodzie kraju majtk�w niemieckich. “Reszt�wka" miaa zwykle mniej ni 50 hektar�w i jako samodzielne gospodarstwo rolne bya nieopacalna, zwaszcza gdy jej waciciel swego “powrotu na ziemi" nie czy w najmniejszym nawet stopniu z wiedz rolnicz. Lecz i on zalicza si w popularnym przekonaniu do ziemian, podobnie zreszt jak czonkowie rodzin ziemiaskich pracujcy poza rol. Z tymi kuzynami, brami i powinowatymi klubowa nieomal instytucja ziemiaska bya o wiele liczniejsza ni by wskazyway kryteria cile zawodowe czy majtkowe.

Tradycje kraju rolniczego, pomieszane z cigle yw spucizn szlacheck, w og�lnej kulturze Polski wysuway ziemiastwo na czoo klasy “inteligenckiej". Na pewno tak byo w sensie towarzyskim, cho nie miao odpowiednika w rzeczywistych wpywach na ycie polityczne i spoeczne, wyczywszy niekt�re jednostki grupy ziemiaskiej na samym szczycie.

Pod tym wzgldem naprawd nieliczna grupa przedsibiorc�w przemysowych i bogatych kupc�w wicej miaa do powiedzenia czy wicej miaa zakulisowego wpywu na ycie pastwa. I ona w jakim stopniu miecia si w pojciu “inteligencji", z tym jednak, e niekiedy, cho nie zawsze, traktowano jej przedstawicieli jako “obcych" ze wzgldu na ich ydowskie lub - rzadziej - niemieckie pochodzenie.

Mona wic, przy uwzgldnieniu wszystkich subtelnych nieraz podzia�w wewntrznych, podzieli w sensie obyczajowo-kulturalnym i spoecznym wszystkich obywateli Polski midzywojennej na grup inteligenck i na wszystkich, kt�rzy si do niej nie zaliczali. I byy to - obok okrele w rodzaju chop, robotnik lub rzemielnik i drobny kupiec - zasadnicze sowne kryteria podziau klasowego spoeczestwa polskiego.

Na czym polegao praktyczne znaczenie przynalenoci do klasy inteligenckiej? W sensie formalno-prawnym - ba, take w paszczynie wykonywania praw obywatelskich - podzia ani nie by uznawany, ani go nie tolerowano, ani te nawet nigdzie o nim nie wspominano. Przed sdem wszyscy byli r�wni. Kady obywatel mia te same prawa polityczne, a jeli w latach trzydziestych prawa te byy niekiedy uszczuplane lub nawet gwacone, to z przyczyn zupenie innych ni przynaleno klasowa. A mianowicie z przyczyn politycznych, kt�rym Polska w latach trzydziestych, w okresie rzd�w autorytatywnych, w coraz silniejszym stopniu podlegaa. Lecz w tyme okre-

343

si - co byo zjawiskiem na pewno pozytywnym - zaniky ju niekt�re obyczajowe przywileje spoeczne, kt�rymi w okresie poprzednim, a tym bardziet w okresie zabor�w, cieszya si warstwa posiadaczy wikszej wasnoci ziemskiej, czyli ziemianie. Wszystkie przywileje prawne, w rodzaju moliwoci wywierania wpywu na administracj gminy w prawie pruskim, zostay zniesione w Konstytucji Marcowej, a praktyka yciowa usuna ich resztki zupenie skutecznie.

Lecz jeeli tradycje, uprzedzenia czy pochodzenie odgryway coraz mniejsz rol jako kryterium zaliczania do inteligencji, to korzyci bdce skutkiem zaliczania do tej klasy byy wanie wzorowane na tych tradycjach. Innymi sowy decydujca bya pozycja towarzyska. Wyraao si to w spos�b, kt�ry dzi wyglda na kpin lub anegdot, e na przykad kto w jakim domu moe “bywa" lub nie moe “bywa". e z kim rozmawia si jak r�wny z r�wnym, a w rozmowie z kim innym przyjmuje si ton wyszoci. Albo niszoci - w zalenoci, kto do kogo m�wi. A jeszcze czciej tak zwany inteligent w rozmowie z kim, kto za inteligenta albo sam si nie uwaa, albo mu inni tego wtpliwego tytuu przyzna nie chcieli, stara si uywa jzyka okrelanego jako prostszy czy atwiejszy do zrozumienia. Na szczcie nie miao to nigdy nic wsp�lnego ze spraw stylu czy gramatyki, gdy jzyk polski by ju od wiek�w jzykiem zwartym. Chodzio nie o jzyk, lecz o dob�r s�w, o spos�b formuowania myli.

Byy to zjawiska i sprawy dranice i zadraniajce, naleay jednak do codziennej rzeczywistoci. Ich absurdalno potgowa fakt zadziwiajcego niekiedy podziau na pracownik�w umysowych i fizycznych. W wydaniu lat trzydziestych - dodajmy tu od razu, e nie tylko w Polsce - rzekomy “awans spoeczny" polegajcy na kurczowym trzymaniu si najgorzej patnych i najmniej produkcyjnych funkcji drobno-urzdniczych dlatego, e s “lepsze" od lepiej patnych i w peni wartociowych funkcji zwizanych z prac fizyczn, uzna naley za jeden z absurd�w �wczesnych stosunk�w spoecznych. Wyleczy go mona byo tylko stopniowo, zmieniajc przy pomocy szkoy i innych czynnik�w oddziaywania kulturalnego umysowo caego spoeczestwa. Doda warto, e w pewnym tylko stopniu i to w spos�b powolny zmiana charakteru opacalnoci i wanoci wykonywanego zawodu wpywaa na osabienie tych irracjonalnych uprzedze. Zaw�d urzdniczy na przykad by oczywistym przedueniem tradycji jeszcze przedrozbiorowej, tradycji owej szlachty “gooty", kt�rej rozpanoszenie w yciu publicznym, a zarazem sprzedajno, ukr�ci si staraa dopiero Konstytucja Trzeciego Maja. Lecz tradycja przetrwaa. W wieku dziewitnastym, zwaszcza w Kongres�wce, coraz ubosze ziemiastwo dostarczao do miast - a wic najczciej “do urzdu" - coraz to wikszej liczby zupenie ju biednych syn�w i wnuk�w. Z nich - podobnie zreszt jak w zaborze austriackim - rekrutowa si i wzrasta w liczb �w stan urzdniczy, o kt�rym w sensie spoecznym tyle powiedzie mona na pewno, e najbardziej zazdronie i nie-przebaganie broni swojej inteligenckiej pozycji. W Polsce lat trzydziestych ziemianin zalicza siebie do inteligencji raczej z przeksem, gdy podwiadomie uwaa! to za degradacj. Z drugiej strony uwiadomiony klasowo

344

nauczyciel posugiwa si okreleniem “inteligencja" raczej w tym znaczeniu, jakie nadajemy pojciu “inteligencji pracujcej". Chodzi tu o to, e te dwie kracowe podklasy klasy inteligenckiej nie dopatryway si w przynalenoci do niej adnego specjalnego zaszczytu, a po prostu uwaay j za spoeczn rzeczywisto. ,

Byy wic ogromne r�nice podejcia wr�d r�nych grup zaliczanych do inteligencji, waciwie gdy o poczucie wiadomoci klasowej mogoby chodzi. Jest przy tym rzecz ciekaw, e przeciwko okreleniu “klasa inteligencka" najgoniej gotowi byli protestowa najbardziej autentyczni jej przedstawiciele. Urzdnicy pastwowi nie uwaali si za biurokrat�w, nie uwaali si za specjaln zawodow grup spoeczn. Lecz uwaali si za inteligent�w, z tym typowo polskim - niekiedy domylnym, a niekiedy wcale jawnym - uzupenieniem, e owa inteligencja jest w jakim stopniu odpowiednikiem starego stanowego przywileju szlacheckiego. Nie mam tu na myli wycznie snobistycznego, cho czsto zrozumiaego przywizania do wasnej tradycji rodzinnej. Nic w tym ostatecznie nie byo zego, jeli kto wiedzia, jakiego jest herbu lub w jakim powiecie kt�ry z jego przodk�w sprawowa urzd ziemski. Gorzej, gdy uwaa, e z tego powodu jest cigle jeszcze czym lepszym. Gorzej znacznie, gdy snobizm tego rodzaju stawa si powszechn manier.

Zjawiska te jednak zwolna zanikay. Ludzie poniej lat trzydziestu rozumowali ju innymi kategoriami, inne, zdrowsze mieli ambicje, a nawet ich naogi i wady ksztatoway si pod wpywem bardziej nowoczesnych i praktycznych czynnik�w. Zmienia si take skad grupy inteligenckiej z powodu dopywu ludzi z innego rodowiska. By to jednak proces powolny, czego przyczyn bya wzgldna trudno uzyskania wyksztacenia redniego i wyszego. Upowszechnienie owiaty odbywao si wolno, na pewno ze szkod dla interes�w kraju.

Spr�buj zrekapitulowa nasuwajce si z tej analizy wnioski. Wniosek pierwszy: istnia w Polsce wyraniejszy moe ni w innych krajach Europy rodkowej podzia na grup inteligenck i ca reszt spoeczestwa. Wniosek drugi: kryterium tego podziau by czciowo tylko wykonywany zaw�d, gdy wiksze znaczenie miao wyksztacenie; sytuacja materialna odgrywaa rol mniejsz. Wniosek trzeci: przynaleno do inteligencji nie dawaa adnych formalnych uprawnie ani przywilej�w, dawaa jednak pewnego rodzaju przywileje towarzyskie czy obyczajowe, czego odbiciem w powszechnym przekonaniu byo silniejsze jak gdyby zaangaowanie grupy inteligenckiej w sprawy pastwowe i kulturalne.

Wnioski te, rzecz jasna, nie podsumowuj caoci spostrzee na temat ukadu spoecznego w �wczesnej Polsce. Doda by do nich naleao fakt do charakterystyczny, e podziay klasowe w Polsce byy bardzo pynne, a ich kryteria zmieniay si take w zalenoci od dzielnicy kraju, a niekiedy po

345

prostu od okolicy. Doda by te naleao, e struktura spoeczna nie bya skostniaa i e wanie w latach trzydziestych widoczne by zaczynay przeobraenia, bdce skutkiem zwikszania si liczby ludzi urodzonych lub przynajmniej wychowanych ju w Polsce niepodlegej.

Doda musimy jeszcze jedn bardzo istotn uwag. Dotyczy ona dokonujcych si take raczej szybko zmian pogldowych i obyczajowych. Gdy jeszcze w roku 1920 mona byo niekiedy m�wi, e masa chopska lub proletariat wielkomiejski byy mniej zaangaowane patriotycznie w sprawy swej ojczyzny od �wczesnej inteligencji, to twierdzenie tego rodzaju nasuwa musiao bardzo powane wtpliwoci ju po upywie kilkunastu lat. Nie eliminowao to, rzecz jasna, propagandowego znaczenia hase w rodzaju “krzywda spoeczna". Lecz z drugiej strony odbierao cakowicie sens tuajcym si jeszcze niekiedy w publicystyce sloganom o rzekomym istnieniu w Polsce dw�ch luno tylko z sob powizanych spoecznoci. Niekiedy nawet w latach dwudziestych uywano okrelenia - zapoyczonego ze sownictwa socjologicznego Anglii - m�wicego o istnieniu “dw�ch narod�w". W latach trzydziestych okrelenie to nie miao ju w Polsce sensu.

Zaangaowanie spoeczestwa polskiego w sprawy pastwa byo powszechne. Nie mogo by zupenie jednakowe u wszystkich. Byy r�nice stopnia zaangaowania zar�wno na paszczynie uczuciowej, jak i na paszczynie dziaania praktycznego, lecz r�nice te - podkrelamy to z naciskiem - przejawiay si we wszystkich warstwach spoecznych, a wic take wr�d inteligencji. Natomiast rzecz godn uwagi, gdy si chce zrozumie tre ycia spoecznego w Polsce, by fakt, e na sprawy pastwa wszyscy Polacy patrzyli przez pryzmat zagadnienia niepodlegoci i jej ochrony przed kadym potencjalnym niebezpieczestwem.

Byo wic spoeczestwo polskie jako cao spoeczestwem patriotycznym. W tej charakterystyce miecili si wszyscy Polacy mieszkajcy w Polsce, a take w duej mierze kilkumilionowa masa Polak�w mieszkajcych poza granicami pastwa. R�nice pogldowe, nazwalibymy je dzi ideologicznymi, przynaleno lub sympatia odczuwana wobec tego lub innego stronnictwa lub ruchu politycznego nic ze spraw patriotyzmu wsp�lnego nie miay. Ten sam patriotyzm, to samo przywizanie do wasnej odrbnoci narodowej i kulturowej, do wasnego niepodlegego pastwa odczuwali zwolennicy radykalnych reform, a nawet radykalnych metod, do rewolucyjnych wcznie, oraz sprzyjajcy kierunkom konserwatywnym, buruazyjno-libe-ralnym czy zgoa elitarnym i antydemokratycznym. W tym te zapewne tkwia podstawowa przyczyna saboci wpyw�w i braku popularnoci partii komunistycznej. Lecz nawiasem warto doda, e i swoiste przejawy patriotyzmu wr�d komunist�w budziy wiele podejrze w centrali moskiewskiej i przyczyniy si w g�wnej mierze do brutalnej likwidacji KPP.

Patriotyzm spoeczestwa polskiego nabiera dodatkowego kolorytu wobec faktu, e Polska bya pastwem wielonarodowociowym. Jedna trzecia mniej wicej obywateli polskich nie bya Polakami. Niemniej sponad dziesicio-milionowej masy mniejszoci narodowych spory odsetek poczuwa si do lojalnoci wobec pastwa. Odsetek ten pomimo cikich - powiedzmy

346

mielej: niewybaczalnych bd�w i braku konsekwencji ze strony kolejnych rzd�w, zwaszcza w stosunku do mniejszoci sowiaskich, to znaczy Ukraic�w i Biaorusin�w, nie mala, lecz zwiksza si w latach trzydziestych. Jednak o patriotyzmie polskim wr�d mniejszoci narodowych m�wi by mona tylko w wyjtkowych wypadkach. Wskutek tego czci rzeczywistoci polskiej z lat jej niepodlegoci bya nie tyle moe walka midzy narodowociami, cho i to zjawisko istniao, ile staa czujno lub stan, kt�ry - uywajc dzisiejszej terminologii - okreli by mona jako cig konfrontacj. Patriotyzm spoecznoci polskiej w pastwie polskim by tej konfrontacji miernikiem i w duym stopniu zarzewiem.

Wielonarodowo stwarzaa w Polsce problemy znane take w innych krajach Europy rodkowej, lecz nieznane w Europie zachodniej. Zar�wno zasady ustrojowe, kt�rymi si pastwo polskie rzdzio, jak i interes czy bezpieczestwo pastwa wymagay podejmowania pr�b czynnego zaangaowania w ycie pastwowe take nie-Polak�w. Pogld ten znalaz sw�j wyraz w koncepcjach politycznych goszcych tak zwan ideologi pastwow, w przeciwstawieniu do nacjonalistycznej. Jako ideologia koncepcja ta nie moga zda egzaminu i to nie tylko wskutek obojtnoci czy opor�w ze strony mniejszoci narodowych, lecz take wobec niechci i gwatownych sprzeciw�w duej czci spoeczestwa polskiego. Natomiast jako recepta praktycznego dziaania koncepcja czy teoria nadrzdnoci interesu pastwa polskiego nad interesem cile narodowej Polski nie bya bez znaczenia, zwaszcza w pierwszej poowie lat trzydziestych. Opierajc si na niej, cho nie byo to oparcie jedyne i najwaniejsze, rozwijaa si publicystyka i pimiennictwo polityczne obozu sprzyjajcego rzdom pomajowym. Czyli - inaczej m�wic - rzdom czy systemowi rzd�w, kt�ry za podstaw swego dziaania i za sw�j ostateczny autorytet uwaa wskazania i moralne przyw�dztwo J�zefa Pisudskiego. Pomawiano Pisudskiego o cige tsknoty czy reminiscencje myli federacyjnej. Pewne grupy bardziej zapalone staray si do niezdarnie t ideologi utrzyma przy yciu, a nawet nadawa jej formy organizacyjne. Tu przykadem by moe zachowawczy w swym charakterze ruch studencki znany pod nazw “Myli Mocarstwowej". Z analizy zaoe polityki zagraniczne} Pisudskiego wynika bez wtpienia, e pod koniec ycia by on ju daleki od idei federacyjnej. Niewtpliwie jednak pozosta zdecydowanym przeciwnikiem nacjonalizmu polskiego, w tym zwaszcza wydaniu spoeczno--politycznym, jakie reprezentowa ob�z utworzony przez Romana Dmow-skiego lub ogldajcy si na niego. Std koncepcja “ideologii" pastwowej miaa w Pisudskim co najmniej domylnego patrona. Gdy jego zabrako, koncepcja wyszoci pojcia pastwa polskiego nad powizaniami cile narodowymi stracia kruche podstawy swego istnienia, by znikn najpierw z am�w prasy, a potem i z myli ludzkiej. I cho z tego by moe nie zdawano sobie sprawy, na tym wanie odcinku mier Pisudskiego bya punktem przeomowym w historii dwudziestolecia.

Oczywicie by to tylko jeden z wielu odcink�w ycia pastwowego, w kt�rym zgon Pisudskiego mia znaczenie decydujce. Przesta bowiem istnie element stabilizacji, na kt�ry wiadomie lub niewiadomie ogldaa

347

si dua cz, a by moe nawet wikszo spoeczestwa polskiego - to znaczy, powiedzmy wyranie: obywateli narodowoci polskiej. Ta dua cz czy, jak powiedziaem, moe nawet wikszo Polak�w, to ci wszyscy, kt�rzy nie wizali si sympatiami bezporednio z jakim okrelonym ruchem czy organizacj polityczn. Trudno ich okreli jako bezpartyjnych, gdy stanowili podstaw take formalnej organizacji politycznej, przy pomocy kt�rej rzdy zwane sanacyjnymi pr�boway opanowa parlament i zmieni konstytucj. Lecz wizi by nie program, nie plany polityczne, nawet nie teoria polityczna, lecz osoba Pisudskiego. W pierwszych latach dwudziestych i bezporednio po zamachu majowym ta nadrzdna rola Pisudskiego jako najwyszego autorytetu ogarniaa swym wpywem take partie polityczne: lewic, centrum i partie chopskie. W latach trzydziestych, po Brzeciu, po walce z Centrolewem, po przejciu Polskiej Partii Socjalistycznej do zdecydowanej opozycji nadrzdna rola Pisudskiego zmalaa w stopniu bardzo znacznym, czego skutk�w nie m�g wyr�wna ani oportunizm ludzki, ani nacisk administracyjny. Niemniej wpyw jego nazwiska cigle dziaa i cigle by waciwym fundamentem

Rok 1935 zmienia wszystko. Odtd dyktatura moralna ustpowaa w yciu pastwa systemowi rzd�w dyktatorskich bez dyktatora. System pozosta nadal agodny, w niejednym by agodniejszy ni za ycia Pisudskiego. Lecz spoeczestwo nie miao ju tego punktu odniesienia co poprzednio.

Konstytucja Kwietniowa

Wprowadzenie w ycie w 1935 roku Konstytucji Kwietniowej zmienio w spos�b bardzo istotny ustr�j pastwowy. A jednoczenie nastpi wyrany zwrot w ukadzie politycznym kraju. Zwrot ten zaznaczy si ju w kilku latach poprzedzajcych zmian konstytucji. Polega na coraz to wyraniejszym odsuwaniu stronnictw politycznych od wpywu na tok spraw pastwowych, co wizao si ze wiadomie przeprowadzanym ograniczeniem roli wadzy ustawodawczej. Czyli roli Sejmu.

Przez lat czternacie obowizywaa w Polsce Konstytucja Marcowa. I cho nie brako amania prawa przez rzd i jego organy wykonawcze, byoby cakowitym faszem twierdzi, e “ycie sobie", a “konstytucja sobie" w tak zwanej “sanacyjnej" Polsce. Przeciwnie - opierajc si na konstytucji Sejm albo prowadzi walk z rzdem, albo rzd popiera, w zalenoci od ukadu si politycznych oraz oceny wydarze i potrzeb kraju. Konstytucja Marcowa nie przeksztacia si w “fasadow", lecz pozostaa obowizujcym fundamentem prawa pastwowego, otoczonym powaaniem wikszoci spoeczestwa i pozwalajcym kade pogwacenie czy nagicie prawa ze strony wadzy wykonawczej natychmiast napitnowa jako niepraworzdno.

Od roku 1930 jednak wiadomo byo powszechnie, gdy z tym nikt si nie kry, e rzdy “pukownik�w" przygotowuj zmiany prawne, i to daleko idce, kt�rych ucielenieniem ma sta si nowa konstytucja. O ko-

348

stytucji tej m�wiono, e zostanie uoona w taki spos�b, by odpowiadaa pogldom ustrojowym i politycznym J�zefa Pisudskiego. Nie byo te tajemnic, w jakim kierunku p�jd zamierzone zmiany. Wiedziano wic powszechnie, e zgodnie z wypowiedziami Pisudskiego oraz ludzi mu bliskich (lub ludzi o kt�rych mylano, e blisko niego stoj) nowa konstytucja zwikszy prerogatywy gowy pastwa, czynic z niej instytucj w pastwie nadrzdn, lecz jednoczenie czynn politycznie. W rozumieniu autor�w tych projekt�w wzorem, oczywicie z duymi korektywami, mia by urzd prezydenta Stan�w Zjednoczonych.

Natomiast nie spodziewano si - i, jak praktyka wykazaa, susznie - ograniczenia swob�d obywatelskich ani te wprowadzenia do ustroju Rzeczypospolitej wzor�w faszystowskich, oczywicie w wydaniu woskim, gdy o naladowaniu wzor�w hitlerowskich w Polsce mowy by nie mogo.

Wiadomo te byo powszechnie, e czoowym przedstawicielem nowej myli konstytucyjnej, inaczej m�wic realizatorem pogld�w Pisudskiego, jest Walery Sawek, kt�ry w okresie midzy 1930 a 1935 rokiem kilkakrotnie stawa na czele rzdu. Referentem prawnym proponowanych zmian by Stanisaw Car, przewodniczcy sejmowej komisji konstytucyjnej.

26 stycznia 1934 roku na plenarnym posiedzeniu Sejmu Car przedstawi 63 “tezy", kt�re miay by punktem wyjcia tekstu nowej konstytucji. Nastpi swojego rodzaju “sejmowy zamach stanu". Mianowicie opozycja sejmowa, zgodnie ze swoj uporczyw polityk biernego oporu wobec kadego przedoenia rzdowego, stwierdzia, e nad tezami dyskutowa nie bdzie. Uczynia to zreszt w formie raczej obraliwej, jeli sdzi ze s�w uytych w owiadczeniach Bohdana Winiarskiego imieniem Klubu Narodowego, Maksymiliana Malinowskiego imieniem ludowc�w oraz Czapiskiego imieniem Polskiej Partii Socjalistycznej. W�wczas Car zaproponowa zamiast dyskusji przegosowanie przedstawionych przez siebie “tez" jako konkretnego wniosku zmiany konstytucji. Uzasadni to stanowisko w nastpujcych sowach: “Poniewa opozycja, jak to wynika z owiadczenia wszystkich jej odam�w, nie interesuje si zagadnieniem ustroju, przeto sdz, e nie ma przeszk�d by zaatwi spraw od razu".

Stanisaw Stroski, pozostawiony na sali sejmowej jako obserwator opozycji, protestowa, twierdzc, e wniosek Cara jest niezgodny z prawem i regulaminem sejmowym. Wniosek zosta jednak przegosowany i “tezy" jako konkretny projekt zmiany konstytucji odesano do Senatu. Senat wprowadzi w nich do liczne poprawki i odesa je do Sejmu, kt�ry poprawki przyj 25 marca 1935 roku.

Jak z tego wida, debata nad now konstytucj w obu izbach parlamentu zaja ponad rok i bya niewtpliwie debat publiczn. Nie tylko dlatego, e braa ju w niej bardzo czynny udzia caa opozycja w Sejmie, lecz i dlatego, e staa si g�wnym nieomal tematem publicystyki i, co zapewne waniejsze, przedmiotem rozm�w i zacitych nieraz spor�w w caym spoeczestwie. Bez przesady te powiedzie mona, e w powstawaniu nowej konstytucji udzia brao cae spoeczestwo.

Nie wynika z tego wcale, e przez sw�j udzia w dyskusjach i w roz-

349

mowach spoeczestwo wypowiedziao si za proponowanymi zmianami. Gos�w krytycznych byo na pewno wicej ni pochlebnych. Z drugiej natomiast strony krytyka projektu konstytucji, jak w spos�b gwatowny prowadziy wszystkie partie opozycyjne, spotykaa si z powszechnym wyrzutem, e gdyby nie bd taktyczny w postaci bojkotu debaty nad “tezami" Stanisawa Cara, ob�z rzdowy nie m�gby tak atwo zmiany konstytucji przeprowadzi, gdy nie miaby ani potrzebnego uorum, ani wymaganej przez dotychczasow konstytucj kwalifikowanej wikszoci dw�ch trzecich gos�w w Sejmie. By to argument bardzo powany, na kt�ry opozycja odpowiedzi nie znalaza.

Nie ulega te wtpliwoci, e due znaczenie w ksztatowaniu opinii miao powszechne przekonanie, e nowa konstytucja jest wyrazem pogld�w Pisudskiego i e na jej podstawie bdzie on m�g, w spos�b jawny i formalny, stan na czele pastwa jako prezydent wyposaony w szeroki zakres wadzy.

Rzeczywisto bya zupenie inna. Pisudski na ostateczny projekt konstytucji spojrza najprawdopodobniej tylko raz i niczym nie da pozna swemu otoczeniu, e z chwil jej uchwalenia zmieni stan rzeczy, jaki panowa ju od kilku lat. A stan ten - jak wiemy - polega na tym, e Pisudski w kocowym okresie swego ycia nie ingerowa prawie wcale w zagadnienia wewntrzne kraju, z konstytucyjnymi wcznie. W dodatku w okresie debaty nad now konstytucj by ju bardzo ciko chory, o czym spoeczestwo nie wiedziao. Nie byo wic adnych szans, by konstytucja, kt�r jakoby zgodnie z jego pogldami uchwalono, moga mu posuy jako narzdzie dziaania na przyszo. W momencie jego mierci konstytucja obowizywaa od 19 dni, gdy prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mocicki podpisa j w dniu 23 kwietnia.

Std nazwa.

Co gorzej, w sensie historycznym podstawowe uzupenienie nowej ustawy g�wnej, to jest nowa ordynacja wyborcza do Sejmu i Senatu, przegosowana zostaa t sam wikszoci dotychczasowego Sejmu, kt�ry uchwali now konstytucj dopiero 8 lipca 1935 roku. Dwa dni p�niej prezydent rozwiza parlament i rozpisa wybory na podstawie nowej ordynacji.

Do praktycznej realizacji nowego ustroju pastwowego przystpiono po wyborach do nowego Sejmu i Senatu, we wrzeniu tego roku.

Poniewa odbyo si to ju po mierci Pisudskiego, w przekonaniu wielu - take w obozie rzdowym - fakt ten pozbawia dokonan zmian sensu. Do takiego te wniosku doj mia niezadugo waciwy tw�rca nowego ustroju, Walery Sawek, gdy si po mierci Pisudskiego przekona, e o dziedzictwo jego wpyw�w politycznych rozpocza si zacita walka frakcyjna w onie “pisudczyk�w pozbawionych Pisudskiego", przy czym aden z nich nie m�g pretendowa do dziedzictwa siy moralnej i autorytetu, jaki w spoeczestwie polskim, nawet wr�d opozycji, reprezentowa zmary Marszaek.

Tym samym nabray wikszego ciaru zarzuty, kt�re opozycja w dalszym cigu stawiaa nowej konstytucji, nazywajc j dyktatorsk czy nawet faszy-

350

stowsk. Oczywicie okrelenia te byy wtedy i s nadal demagogiczne. Niemniej stosunek caego spoeczestwa przechyli si wyranie na stron krytyk�w konstytucji. Wyrazem tego stanu rzeczy by bojkot wybor�w przeprowadzonych na podstawie nowej ordynacji. Z uprawnionych do gosowania wzio w nich udzia tylko 46,5%. S to oczywicie tylko spekulacje, lecz wiele wskazuje na to, e gdyby nie mier Pisudskiego, udzia w wyborach byby znacznie wikszy. A odzyway si take gosy, e gdyby Pisudski y, ordynacja wyborcza byaby inna, gdy nie zgodziby si na tak dalekie odejcie od zasad demokracji politycznej. Twierdzenia te znajduj sw podstaw w znanym fakcie, e dwa lata przed mierci Pisudski stanowczo zaprotestowa przeciwko pomysowi utworzenia Senatu zoonego wycznie z ludzi mianowanych przez gow pastwa. Mia o pomyle tym powiedzie lapidarnie, e “tego ju nikt nie wytrzyma", i tym samym pomys usunito z pierwotnego projektu. Niemniej ordynacja wyborcza stwarzaa Sejm, w kt�rym z g�ry wykluczano udzia istniejcych stronnictw politycznych. Sejm mia znacznie mniej pos�w, bo tylko 208, po dw�ch na kady ze 104 okrg�w, na jakie podzielono kraj. Gosowa mona byo tylko na dw�ch spor�d piciu kandydat�w w danym okrgu. Kandydat�w za nie mona byo zgasza inaczej ni za porednictwem zgromadze przedwyborczych, w kt�rych brali udzia przedstawiciele samorzd�w terytorialnych i gospodarczych, zwizki zawodowe, organizacje spoeczne, kulturalne i owiatowe oraz grupy niezrzeszonych obywateli z tym, e po to, by m�c wysa delegata na zebranie przedwyborcze, jego kandydatur zgosi musiao na pimie co najmniej 500 obywateli z danego okrgu. Przy zastosowaniu tej metody kada ewentualna opozycja w Sejmie powsta by moga tylko i wycznie z inicjatywy ju obranych pos�w, pozbawionych jakiegokolwiek oparcia w organizacji politycznej lub bezporednio w spoeczestwie.

W nowo obranym Sejmie znalazo si 75 przedstawicieli rolnictwa, 20 przedstawicieli handlu, przemysu i rzemiosa, 30 przedstawicieli wolnych zawod�w oraz prawie 60 urzdnik�w pastwowych i samorzdowych oraz nauczycieli. Pos�w ze rodowisk robotniczych byo wszystkiego 12. Dodajmy dla penoci obrazu, e wr�d “rolnik�w" byo 31 ziemian.

W Senacie 25% senator�w mianowa prezydent. Ordynacja wyborcza ograniczaa bardzo liczb obywateli w gosowaniu na pozostaych senator�w, wprowadzajc wysoki cenzus wieku i inne ograniczenia.

Natomiast, obiektywnie sdzc, w przeciwiestwie do ordynacji wyborczej postanowienia nowej konstytucji nie odchodziy zbyt daleko od zasad demokracji politycznej. Pomijajc g�rnolotne sformuowania w rodzaju najzacieklej atakowanego o odpowiedzialnoci gowy pastwa “przed Bogiem i histori", urzd prezydenta wzmacnia jego prerogatywy w spos�b realistyczny. Rzd by odpowiedzialny i przed nim, i - w sensie kontrolnym - przed parlamentem. Wzmocniona zostaa rola premiera, kt�remu nadano charakter waciwego kierownika polityki pastwowej. Wyranie stwierdzono, e wadza ustawodawcza nie powinna mie moliwoci wywierania codziennego wpywu na rzdy pastwem. Pozostawiono jej jednak peni uprawnie kontrolnych i oczywicie prawo uchwalania budetu. Nie zmniejszono te inicjatywy

351

ustawodawczej parlamentu. Daleko wic konstytucji byo do naladownictwa ustroj�w totalnych czy nawet modnych �wczenie wzor�w ustroju korporacyjnego.

Z prerogatyw gowy pastwa nowoci zupen byo przyznane mu prawo wskazywania kandydata na jego nastpc oraz - co powiedziano wyranie - mianowania nastpcy w czasie wojny. Przepis ten okaza si zbawienny w roku 1939, gdy dziki niemu Polska nie przestaa istnie w oczach prawa midzynarodowego, chocia cae jej terytorium zostao okupowane przez Rzesz niemieck i Zwizek Sowiecki.

Nikt tego - rzecz jasna - nie przewidywa w roku 1935, gdy nowa konstytucja wchodzia w Polsce w ycie. W�wczas jej skutki bezporednie, polityczne, ze czy dobre, ustpoway w rzeczywistoci polskiej pierwszestwa skutkom bardziej oczywistym, spowodowanym odejciem kluczowej postaci w historii Polski niepodlegej, jak by J�zef Pisudski.

mier Marszaka

12 maja 1935 roku o godzinie 20.45 umar J�zef Pisudski. Komunikat o jego mierci by dla kraju zupenym zaskoczeniem. Nie wiedziano o jego przewlekej i nieuleczalnej chorobie, a spoeczestwo przyzwyczaio si ju w cigu ostatnich kilku lat jego ycia do faktu, e nie udziela si publicznie, nie wygasza przem�wie i nie pisa artyku�w, kt�re do roku 1930 stanowiy zawsze sensacj i w dosownym znaczeniu wstrzsay opini w kraju i za granic. Przyzwyczajono si do myli, e dyktator moralny Polski rzdzi ni jak gdyby z ukrycia, nie opuszczajc prawie nigdy swego mieszkania, naprz�d w Belwederze, a p�niej w gmachu Generalnego Inspektoratu Si Zbrojnych. Z praktyki politycznej dnia codziennego wiedziano, e Pisudski pozostawi sprawy wewntrzne kraju swojej - jak to niekiedy m�wiono - “ekipie", sam skupiajc uwag na zagadnieniach obrony kraju i na polityce zagranicznej. Tumaczono sobie ten stan rzeczy faktem, e w ostatnich latach ycia Pisudskiego na czele rzdu sta jego naprawd zaufany czowiek i osobisty przyjaciel, Walery Sawek. Sdzono te, e Sawek tak dobrze orientuje si w pogldach i yczeniach Pisudskiego, e wszystko, co sam postanawia lub ku czemu dy jest wiernym odzwierciedleniem woli “Komendanta".

“Komendantem" by ju Pisudski dla bardzo niewielu. Tytu ten, wspomnienie czas�w legionowych, gdy by “komendantem", czyli dow�dc Pierwszej Brygady, rzadko by uywany w bezporednich z nim stosunkach. Pozwala na jego uycie tylko ludziom bardzo bliskim. Dla innych, dla caego spoeczestwa by po prostu “marszakiem". Obrazowao to gbokie zmiany psychiczne, jakie si dokonay w jego usposobieniu w ostatnich latach jego ycia. Odsuwa si od ludzi, mao kogo dopuszcza do konfidencji, mao z kim artowa, a wobec wikszoci ministr�w czy dow�dc�w wojskowych zachowywa si z coraz wiksz obojtnoci, nierzadko zaprawion nieukrywanym lekcewaeniem, jeli nie swoist pogard. Wszystkie pamitniki

352

tego okresu stwierdzaj wyranie, e wezwany przez Pisudskiego dygnitarz musia si ograniczy w swym referacie do konkretnej odpowiedzi na konkretne pytanie. Nie odbywaa si rozmowa: Pisudski udziela kr�tkich instrukcji. Znany jest wypadek, gdy genera Sawoj-Skadkowski, zapytawszy, czy moe jeszcze jedn wan spraw poruszy, usysza kr�tk odpowied: “nie moe Pan". Sawkowi Pisudski m�wi “ty", co byo dowodem przyjani, nie raz jednak take jemu odmawia odpowiedzi na pytania i nie udziela instrukcji. Z drugiej znowu strony, o czym nie wiedziano, Sawek do Pisudskiego odwoywa si we wszystkich bardzo wanych sprawach. Doda trzeba, e Sawek wiedzia, kt�ra sprawa jest naprawd wana, a kt�ra nie. Lecz jako premier przecina czsto dyskusj na radzie gabinetowej kr�tkim zdaniem: “Taka jest wola Komendanta". Woli tej nikt w obozie rzdzcym nie kwestionowa.

Po 12 maja 1935 roku zdanie to, jako argument w naradach nad sprawami pastwowymi, nie przestao obowizywa. Powstawaa jednak sytuacja paradoksalna, bo zamiast “taka jest wola" m�wiono: “taka bya wola Komendanta". A coraz czciej zdania tego uywali ludzie, kt�rzy owej “woli Komendanta" ani nie znali, ani zna nie mogli. Zna j m�g i zna szczupy tylko zesp� ludzi, do kt�rych naleeli wanie Sawek, J�zef Beck, kt�ry mia podstawy, by uwaa si za politycznego ucznia i wychowanka zmarego Marszaka, oraz kilku jeszcze moe ludzi, wr�d kt�rych wymieni warto generaa Juliana Stachiewicza, szefa Sztabu G�wnego, waciwego zaufanego Pisudskiego w sprawach obrony pastwa.

Pisudski nie zostawi adnego testamentu politycznego. Std powoywanie si na niego lub zgadywanie jego woli w konkretnych przypadkach mogo by trafne, dop�ki okolicznoci nie ulegy zasadniczym zmianom. Mona wic zrozumie kurczowe trzymanie si domniemanych instrukcji zmarego czowieka przez okres kilku lub kilkunastu miesicy. W niekt�rych sprawach duej. Mona byo na przykad snu dociekania, jak interpretowaby Pisudski, gdyby y, postanowienia nowej konstytucji. Natomiast powoywanie si na jego domniemane pogldy w kilka lat po jego mierci przestawao by nie tylko argumentem, lecz nawet ideologicznym uzasadnieniem jakiejkolwiek decyzji. Tym bardziej e w cigu pierwszego ju roku po jego mierci do gosu decydujcego doszli ludzie, kt�rych Pisudski za swych konfident�w w sensie politycznym nigdy nie uwaa.

Jest rzecz zastanawiajc, e gdy ob�z rzdzcy, tak zwani “pisudczycy", z chwil mierci swego wodza stara si stworzy wraenie, e wszystko pozostanie “po dawnemu" - to znaczy, e wszystko, co si w Polsce bdzie dziao, bdzie kontynuacj jego myli i realizacj jego pogld�w - spoeczestwo czy opinia spoeczna obawiaa si, e bdzie wrcz przeciwnie, e wszystko bdzie si toczyo innym torem, e powstanie sytuacja zupenie nowa i szczeg�lnie trudna. Trudna wanie dlatego, e u steru rzd�w pozostaj ludzie, kt�rzy w dotychczasowym swym postpowaniu cigle i wycznie na ow “wol Komendanta" si ogldali i bez niej adnej wanej decyzji nie podejmowali. Jeden z bliskich Pisudskiemu ludzi, Aleksander Prystor, opowiada, e w czasie swej rozmowy ze Sawkiem jesieni 1935 roku

353

mia cigle wraenie, jakby Sawek chcia podnie suchawk i zadzwoni do Pisudskiego, by si dowiedzie, co ma pocz. A by to przecie Sawek, to znaczj? kto, kto najlepiej m�g zdanie Pisudskiego odgadn.

Nie pozastawiwszy testamentu politycznego, pozostawi Pisudski po sobie kilka podstawowych wytycznych czy raczej zasad, na kt�rych polityka polska powinna si opiera. Najgoniejsze byo zdanie “nic o nas bez nas". Suy miao jako podstawa samodzielnoci polityki zagranicznej, w kt�rej jedynym istotnie wanym kryterium mia by interes Polski. Pisudski by zawsze przeciwnikiem tak zwanych grzecznoci i ukadnoci dyplomatycznych, a jako czowiek podejrzliwy odegnywa si z reguy od zlecania troski o interesy kraju sprzymierzecom prawdziwym i urojonym. da te, by - gdy o sprawach Polski bya mowa - ten, kto o nich m�wi, przynajmniej w nich si orientowa. Charakterystycznym przykadem jest tu jego rozmowa z ministrem spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Edenem w kwietniu 1935 roku. Pisudski by ju bardzo ciko chory. M�wi z trudem i bez tumacza. Rozmowa toczya si po francusku. Wskutek tego by moe jej wiadkowie z Edenem wcznie nie zrozumieli dokadnie, o co umierajcemu Marszakowi chodzio. Dzi jednak cel tej rozmowy nie ulega wtpliwoci. Ot� Eden pr�bowa tumaczy Pisudskiemu, w jakim kierunku jego zdaniem i powinna polityka Polski i na czym jej interesy polegaj. Pisudski w odpowiedzi zacz m�wi o stosunkach panujcych na Jamajce i tumaczy Edenowi, jaka powinna by polityka Anglii w stosunku do jej kolonii na Morzu Karaibskim. Nie zadawa przy tym pyta, nie wykazywa grzecznociowego zainteresowania ani Jamajk, ani inn wysp, tylko stwierdza, co Anglicy powinni z tymi wyspami zrobi. W pamitnikach Edena wyczu mona, e zrozumia ironi i waciw tre tak zdumiewajcego doboru tematu.

Lecz “nic o nas bez nas" take w umyle Pisudskiego nie byo regu sztywn, oderwan od oceny rzeczywistoci, kt�ra - rzecz jasna - zmieniaa si z dnia na dzie. I jeli Beck, najzdolniejszy niewtpliwie wr�d uczni�w Pisudskiego, przy caej swej wiernoci dla zasad, kt�rych si od Pisudskiego nauczy, zdobywa si jednak na elastyczno w swym postpowaniu i dy do takiej interpretacji domniemanej woli zmarego, jak dyktoway zmieniajce si okolicznoci, to wielu innych pisudczyk�w elastycznoci tej nie miao. Nie stanowio to dobrej zapowiedzi dla polityki wewntrznej.

Po raz ostatni Pisudski pokaza si publicznie w czasie wita Niepodlegoci 11 listopada 1934 roku. Przyby na Pole Mokotowskie, gdzie odbywaa si defilada, w powozie, z nogami okrytymi kocem. Zasab na trybunie tak, e musia usi. Wywoao to sporo komentarzy, cho uwaga opinii skupia si raczej na innym fakcie. Mianowicie, e byy dwie trybuny. Na jednej samotnie odbiera defilad Pisudski, na drugiej rzd i wszyscy dygnitarze pastwowi, z prezydentem Rzeczypospolitej na czele. By to niejako symbol nie tylko szczeg�lnego stanowiska, jakie Pisudski w yciu kraju zajmowa (a formalnie by wtedy tylko ministrem spraw wojskowych), lecz by to take symbol jego osamotnienia i braku waciwego nastpcy. W marcu 1935 roku Pisudski odby jeszcze kr�tk podr� do Wilna. 23 kwietnia, gdy na uroczystoci w Zamku Warszawskim podpisywano now

23 - Historia dwudziestolecia

354

konstytucj, Pisudski nie m�g ju wsta z �ka, a wezwany przez lekarzy profesor Wenckenbach z Wiednia stwierdzi raka wtroby i odka. Stan by beznadziejny. 10 maja odby jeszcze Pisudski rozmow z Beckiem, dajc mu kilka wskaz�wek w zwizku z wizyt francuskiego ministra spraw zagranicznych Lavala w Warszawie. Po dw�ch dniach ju nie y.

Jednoczenie z komunikatem o jego mierci ogoszono inny komunikat - o podpisaniu przez prezydenta Rzeczypospolitej nominacji generaa Edwarda migego-Rydza na generalnego inspektora si zbrojnych. Tym samym podkrelono szczeg�ln donioso zagadnie obrony w geopolitycznej sytuacji Polski. Nie mogo by momentu, w kt�rym nie znany byby naczelny w�dz na wypadek wojny. Sam fakt natychmiastowej nominacji nastpcy Pisudskiego na odcinku si zbrojnych przyjty zosta bardzo pozytywnie przez cae spoeczestwo, nie wyczajc opozycji. Natomiast wyb�r Rydza-mig-ego wywoa sporo kontrowersji, take w koach bliskich rzdowi, gdy wielu byo zwolennikami generaa Kazimierza Sosnkowskiego, najbliszego wsp�pracownika Pisudskiego w czasie walki o niepodlego i wojny polsko-bol-szewickiej. Rydza postanowiono mianowa na posiedzeniu rady gabinetowej w nocy po mierci Pisudskiego. Stwierdzono na niej, e Sosnkowski “zawi�d Komendanta", co byo echem pr�by samob�jstwa w czasie zamachu majowego. I rzeczywicie, zachowujc z nim stosunki bardzo przyjazne, Pisudski od tego czasu w swych planach politycznych osob Sosnkowskiego nigdy si nie posugiwa. Opinia nie zdawaa sobie w tym momencie sprawy, e nominacja Rydza-migego bdzie miaa wkr�tce dalekosine implikacje polityczne.

aoba w kraju bya powszechna, cho nie brako maostkowych raczej objaw�w rzekomej obojtnoci, zwaszcza w koach zblionych do Sronnictwa Narodowego. Oczywicie w wielu umysach zjawiaa si nie tylko obawa, co bdzie dalej, lecz take nadzieja, e ze mierci Pisudskiego jego ob�z nie utrzyma si przy wadzy, wskutek czego nastpi zmiany w kierunku demokratyzacji ycia politycznego. Nie wierzono nawet w pewnych koach, by nowo uchwalona konstytucja wesza w ycie bez zmian, i to zmian bardzo powanych, zwaszcza na odcinku rezygnacji z ukr�cenia znaczenia parlamentu. Te nadzieje rozwiao rozpisanie nowych wybor�w w dniu 10 lipca na podstawie nowej, elitarnej ordynacji wyborczej.

Po szeciu dniach, 18 maja, ciao Pisudskiego zoono na Wawelu. Bya to uroczysto wstrzsajca i tak j ocenia prasa caego wiata. Por�wna j mona tylko z pogrzebem Churchilla.

egnano Pisudskiego w caej Europie. Nawet w krajach, gdzie - jak we Francji - nigdy nie cieszy si uznaniem, widziano w nim posta wielkiego kalibru, a w jego osobie symbol dziejowy powrotu narodu polskiego na nalene mu miejsce na mapie Europy. egnano Pisudskiego w Lidze Narod�w. egna go przewodniczcy sesji. By nim minister spraw zagranicznych Zwizku Sowieckiego Litwin�w. M�wi: “Pastwo ssiadujce z moim krajem stracio ma, kt�rego potna osobowo zczona jest nierozerwalnie z histori wskrzeszenia Polski i rozwoju jej ycia publicznego, od chwili odzyskania bytu niepodlegego... Polska pod rzdami Marszaka Pisudskiego

355

podpisaa z rzdem, kt�ry reprezentuj, pakt nieagresji, bdcy jednym z kamieni wgielnych pokoju i bezpieczestwa Europy".

Nie Syy to wtedy sowa grzecznociowe, cho Zwizek Sowiecki skwapliwie o nich- po czterech latach zapomnia.

Bez Pilsudskiego I

Nowa konstytucja - pomylana jako podstawa ustroju, w kt�rym J�zef Pisudski m�gby w sensie formalnym, a nie tylko praktycznym, stan na czele pastwa jako jego prezydent - nie moga speni tego zadania. Polska miaa zatem instrument ustrojowy, kt�ry przewidywa potrzeb silnej indywidualnoci w yciu pastwa, nie miaa jednak ju komu tej roli wyznaczy. Wskutek tego wszystkie pozytywne strony nowo wprowadzonego ustroju - a niewtpliwie takie byy, cho nie kady si z tym zgadza - przyblady. Zeszy na plan dalszy albo po prostu nie mogy si przejawi. Natomiast wszystkie ujemne strony elitarno-autorytatywnej koncepcji wadzy zaczy si pokazywa w yciu pastwa, i to czsto w formach przejaskrawionych. Zapewne w cigu kilku lub wicej lat wady nowej konstytucji musiayby doprowadzi do jej czciowej rewizji. Nie wystarczao na to czasu. Wskutek tego nowa konstytucja nie zyskaa nigdy popularnoci w szerokich masach obywateli. Ograniczaa funkcj parlamentu do czynnoci, kt�re mona by okreli jako opiniodawcze, krpujce niewtpliwie swobod wadzy wykonawczej, lecz wykluczajce z g�ry moliwo jej obalenia czy nawet pocignicia do odpowiedzialnoci. W Sejmie wybranym jesieni roku 1935 opozycja nie bya w og�le reprezentowana. Jest jednak rzecz charakterystyczn, e stronnictwa opozycyjne nie zdobyy si na aden skoordynowany wysiek w tym kierunku. Owszem, byy pr�by podejmowane przede wszystkim przez Stronnictwo Ludowe. Byy te pr�by stworzenia ugrupowania czcego Chrzecijask Demokracj i Narodow Parti Robotnicz, g�wnie po to, by dy do zmiany ustroju. Pr�by te zerodkowa si miay z czasem w tak zwanym “froncie Morges", od siedziby szwajcarskiej Ignacego Pade-rewskiego, kt�ry im symbolicznie raczej patronowa. Lecz pr�bom tym nie towarzyszya adna konkretna decyzja dziaania, aden konkretny program, kt�ry by tumaczy, w jaki spos�b zmian dokona, rzd obali i konstytucj zmieni. Na marginesie pr�b praktycznego dziaania pozostay dwa kierunki mylenia, o najwikszych bodaj w Polsce tradycjach i o najbardziej zwartej liczbie zwolennik�w i sympatyk�w, czynnych lub biernych. Mam na myli rodowisko Polskiej Partii Socjalistycznej i ruch narodowy, zoony zreszt nie tylko z czonk�w Stronnictwa Narodowego, lecz take z kilku jego odam�w o do zr�nicowanym ju obliczu ideologicznym.

W kocu roku 1935 istniaa wic w Polsce silna, lecz podzielona opozycja pozaparlamentarna, protestujca przeciwko ustrojowi, lecz nie wykraczajca

356

w swym dziaaniu poza ramy prawne, kt�rym ten ustr�j dawa podstaw.

Nie ulega wtpliwoci, e ten stan rzeczy zaoszczdzi Polsce wstrzs�w wewntrznych, kt�re byyby jak najbardziej niebezpieczne w coraz to groniejszej sytuacji midzynarodowej. Wzgld ten dziaa te na pewno hamujco na tendencje wejcia na drog rewolucyjn, jeli takie w og�le wr�d dziaaczy opozycyjnych naprawd istniay. By te drugi element, kt�ry paraliowa ch otwartej walki z “reymem", jak w tych latach coraz czciej nazywano rodowisko Polsk rzdzce. Elementem tym bya skonno wikszoci spoeczestwa dostosowania si do panujcych stosunk�w, co nie byo tylko przejawem zobojtnienia lub biernoci, lecz wypywao take z przekonania, e zagadnienia gospodarcze powinny bra g�r nad tendencjami politycznymi w okresie, gdy po cikich latach nastpowaa wreszcie wyrana i w dodatku planowa poprawa. Czowiekiem, kt�ry najbardziej do stabilizacji pogld�w i uspokojenia nastroj�w si przyczyni, by wicepremier Eugeniusz Kwiat-kowski, gdy w jego rku pozostawao rzeczywiste kierownictwo spraw gospodarczych.

Sprawy te byy wic ow wzgldnie spokojn dziedzin ycia pastwowego w Polsce w ostatnich latach przedwojennych. Dziedzina polityczna natomiast spokojna nie bya, przynajmniej do czasu, gdy drog kompromis�w, przetarg�w i rozgrywek wewntrznych, kt�rych echa w szcztkowej tylko formie docieray do wiadomoci publicznej, wytworzy si szczeg�lny ukad dzielcy caoksztat wadzy i wpyw�w midzy trzy orodki: tak zwany “Zamek", czyli siedzib prezydenta, “GISZ" (Generalny Inspektorat Si Zbrojnych) oraz ulic Wierzbow, czyli ministerstwo spraw zagranicznych. By powiedzie cilej, nie byy to trzy orodki, lecz po prostu trzej ludzie: prezydent Mocicki, marszaek migy-Rydz i minister Beck. Gdy powstawa kompromis midzy migym-Rydzem i Mocickim, obie strony zgodziy si milczco na pozostawienie Becka samemu sobie, w przekonaniu, e wymaga tego cigo polityki zagranicznej, gdy Beck uchodzi i sam siebie uwaa za kontynuatora polityki zagranicznej Pisudskiego.

Ciekaw cech tego ukadu by prawie niezmieniony a do wybuchu wojny skad rzdu, w kt�rym ministrowie dzielili si wyranie na “ludzi prezydenta" i “ludzi migego-Rydza", z tym e Beck do adnej z tych dw�ch grup nie nalea.

Jak do stworzenia takiego schematu doszo i dlaczego? By odpowiedzie na to pytanie, wr�ci musimy znowu do punktu wyjcia, czyli do momentu mierci Pisudskiego. Jak wiemy, nie pozostawi on adnego tak zwanego testamentu politycznego. Brak tego testamentu usiowano zastpi domniemaniem, e ludzie, kt�rzy dziki niemu lub za jego zgod zajli czoowe stanowiska i sprawowali naczelne funkcje w pastwie, znaj tak dobrze jego pogldy w kadej nieomal sprawie, i bd mogli posugiwa si nimi jak konkretn wytyczn. Jak ju powiedzielimy, przekonanie to mogo odpowiada prawdzie gdy chodzi o kierunek polityki zagranicznej na najbliszy rok lub kilka, to znaczy do chwili, gdy nie powstan nowe sytuacje i nowe okolicznoci, wymagajce nowych decyzji. Tym samym te osoba Becka jako

357

kierownika polityki zagranicznej nie budzia w nikim wtpliwoci, co nie znaczy, by nie budzia niechci. Beck zreszt - i by tu bodaj wyjtkiem -"fegosi gotowo ustpienia przy pierwszej swej scysji z Mocickim, a porednia take ze migym-Rydzem. Nikt z takiej oferty nie kwapi si skorzysta, przede wszystkim dlatego, e zachowanie w wiecie przekonania o cigoci polskiej polityki zagranicznej byo oczywist i bezwzgldn koniecznoci pastwow.

Natomiast gdy chodzi o obsad personaln innych kluczowych stanowisk, woli Pisudskiego nikt nie zna i zna nie m�g poza jednym Sawkiem. Nie zdoa on jednak ani jej poda do publicznej wiadomoci, ani innymi sposobami jej zrealizowa. W gr wchodziy przede wszystkim dwa stanowiska: prezydenta Rzeczypospolitej i generalnego inspektora si zbrojnych, to znaczy oficera przewidzianego automatycznie na wodza naczelnego w razie wojny.

Ignacy Mocicki zosta wybrany prezydentem w roku 1926 na yczenie Pisudskiego. Te okolicznoci pocztku jego kariery politycznej byy powszechnie znane i przyjmowane do wiadomoci. Nie mylano o nim inaczej ni jako o czowieku, kt�remu Pisudski zleci funkcj reprezentacji pastwa. W czasie swej siedmioletniej pierwszej kadencji nie zdradza adnych osobistych ambicji politycznych - przeciwnie, podkrela, cho przyzna trzeba, e w spos�b nie ujmujcy jego godnoci, e waciwym kierownikiem polityki polskiej i pierwsz osob w pastwie jest nie on, lecz Pisudski. Doda te trzeba, e Pisudski nie trudzi si nigdy obdarzaniem Mocickiego nadmiarem konfidencji, cho traktowa go zawsze przyjanie i z szacunkiem. Mocicki funkcje swoje, zreszt w tym ukadzie niezbyt skomplikowane, wypenia poprawnie i nikt waciwie w Polsce nie ywi wobec niego adnych zych uczu. Z drugiej strony nikt by nie powiedzia, e cieszy si jak szczeg�ln popularnoci. W roku 1932, gdy Zgromadzenie Narodowe wybiera miao nowego prezydenta, gono byo w Warszawie, jeli nie w caej Polsce, e Pisudski najchtniej na tym stanowisku widziaby swego przyjaciela i wsp�pracownika Aleksandra Prystora. Rzecz wydawaa si do tego stopnia pewna, e Walery Sawek gono o Prystorze jako o przyszym prezydencie m�wi. Ku zdumieniu wszystkich Pisudski - plotka m�wia, e na prob Mocickiego - popar jego ponown kandydatur.

Jest bardzo prawdopodobne, e Pisudski spodziewa si w�wczas uchwalenia nowej konstytucji ju w najbliszym czasie, wiedzia wic, e stanowisko prezydenta zostanie cakowicie zreformowane, e stanie si on rzeczywistym naczelnikiem pastwa, skupiajc w swym rku wielk, jeli nie najwiksz cz wadzy wykonawczej. Z analizy wypowiedzi i postpowania Pisudskiego, biorc pod uwag jego pogarszajcy si z kadym miesicem stan zdrowia, a przede wszystkim stan nerw�w, wynikaoby raczej, e chcia, by przyszy prezydent mia te kompetencje, ten zakres wadzy i te moliwoci dziaania, jakie by jemu samemu odpowiaday, gdyby zosta prezydentem. Ale siebie ju w tej roli zapewne nie widzia, a jeli si z tym nie zdradza i nie zwierza, to chyba dlatego, e z jednej strony do zwierze w og�le skonny nie by, a z drugiej strony dlatego, by nie dawa zachty do domys�w

358

lub, jeszcze gorzej, do przygotowawczych intryg, rozgrywek i montowania wewntrznych sojusz�w. Lecz w bliskim otoczeniu Pisudskiego lub w koach dobrze si orientujcych w sytuacji, a do nich naleeli przede wszystkim dziennikarze, polscy i niekt�rzy zagraniczni, zaczto sobie zdawa spraw, e jeli prezydentem nie bdzie Pisudski, to na jego yczenie zostanie nim Sawek. Naley sdzi, e Sawkowi o tym Pisudski powiedzia, cho Sawek nigdy si z tym w spos�b wyrany nie zdradzi. Natomiast wiadomo byo, e wanie Sawkowi zleci Pisudski przypomnienie Mocickiemu, e po uchwaleniu nowej konstytucji powinien ustpi.

Formalnie rzecz bya sama w sobie oczywista. Konstytucja zmieniaa ustr�j, zmieniaa charakter wadzy wykonawczej, zmieniaa charakter, rol i spos�b wyboru parlamentu. Zmieniaa przede wszystkim funkcj prezydenta pastwa. Tym samym prezydent powinien by by wybrany zgodnie z now konstytucj. Oczywicie nikt nie wtpi, e dotychczasowy prezydent nie powinien ustpowa, zanim nie podpisze nowej ordynacji wyborczej i zanim, w oparciu o ni, nie zostan przeprowadzone nowe wybory.

Wybory si odbyy. Sawek przesta by premierem. Lecz Mocicki nie ustpi. Nie by to fakt, kt�ry m�gby przej bez bardzo istotnych i ujemnych konsekwencji.

4 padziernika 1935 roku ukonstytuowa si nowy Sejm i Senat. Nazwano je w prasie opozycyjnej zupenie jawnie “parlamentem mianowac�w", co miao podkrela jego niereprezentatywny charakter. Reakcja tego rodzaju, jeli nie bya w Polsce powszechna, to na pewno wyraaa pogldy duej czci spoeczestwa. Ale pamita trzeba, e nastr�j pewnego zniechcenia, jaki niewtpliwie zaznaczy si w Polsce latem i jesieni 1935 roku, nie by wynikiem dokadnej analizy i krytyki treci i ducha nowej konstytucji, a raczej wynikiem dw�ch fakt�w bezporednio z jej powstaniem zwizanych. Jednym by zgon marszaka Pisudskiego. Wytworzya si - uyjmy tego nie znanego w�wczas sowa - “frustracja", e oto wchodzi w ycie ustr�j pastwowy zbudowany wanie w ten spos�b, by Pisudskiemu da maksimum moliwoci dziaania, wchodzi w ycie, chocia Pisudskiego ju nie ma i tym samym caa przebudowa ustrojowa traci w duej mierze swe praktyczne zastosowanie. A przy tym powszechnie uwaany za najbliszego wsp�pracownika Pisudskiego Sawek m�wi gono i otwarcie, e wszelkie pr�by poszukiwania czowieka, kt�ry m�gby Pisudskiego zastpi, s z g�ry skazane na niepowodzenie, gdy czowieka takiego nie ma.

Doda by tu warto, e bardzo szybko przewaa te zacza opinia, i nowy system ustrojowy powinien by poddany okresowi pr�by, dostatecznie dugiemu, by byo mona doj do konkretnego wniosku, czy naley go zachowa, czy te podda nowej reformie. Natomiast surowej krytyce poddano now ordynacj wyborcz. Krytyk t gosili nawet ci obywatele, kt�rzy si od udziau w wyborach nie uchylili, a take sycha j byo

359

w cisym gronie zwolennik�w Pisudskiego. A zatem wr�d ludzi, kt�rzy konsekwentnie i z przekonaniem dyli do uchwalenia nowej konstytucji. Jest to pozoifiy paradoks, gdy ordynacja wyborcza bya przecie uzupenieniem, jeli nie wprost skadow czci nowego prawa pastwowego. Lecz wprowadza j w ycie dekret prezydenta z lipca 1935 roku, gdy Pisudski ju nie y. Std domysy, kt�rych oczywicie nikt uzasadni nie m�g, e gdyby Pisudski y, nie dopuciby do tak daleko posunitego zaprzeczenia zasady demokratycznych wybor�w. Wiadomo byo, e Pisudski chcia ukr�ci wadz Sejmu, e okrela stan dotychczasowy jako samowol pos�w i partii politycznych, uywajc przy tym okrele brutalnych, poniajcych i ordynarnych. Lecz ordynacja wyborcza sza dalej - w tym sensie, e podwaaa zasad swobodnego wyboru pos�w i senator�w. W praktyce ogromny wpyw na wyznaczenie kandydat�w zdobyway wadze administracyjne. Jeszcze wicej niechci wzbudzay przepisy ordynacji wyborczej do Senatu. Jednoczenie Senat otrzymywa znacznie wiksze kompetencje w por�wnaniu z dotychczasowymi.

Jak by wygldaa ordynacja wyborcza, gdyby Pisudski y, nikt oczywicie nie wie. Wiadomo jednak, e nie zgosi wobec niej sprzeciwu premier. A by nim nie kto inny tylko Walery Sawek. Kierowa nim zapewne swoicie pojty idealizm. By tak zdecydowanym przeciwnikiem partyjnictwa, czyli, kr�tko m�wic, roli partii politycznych w yciu kraju, e got�w by take sam zrezygnowa z jakichkolwiek nacisk�w organizacyjnych w czasie wybor�w. Sawek sta przecie na czele Bezpartyjnego Bloku Wsp�pracy z Rzdem, kt�ry mia wikszo w dotychczasowym Sejmie i kt�ry uchwali now konstytucj. �w BBWR - pomimo przymiotnika “bezpartyjny" - nie by niczym innym tylko parti polityczn. Sawek take do tego wniosku doszed i ku zdumieniu wszystkich, a oburzeniu niekt�rych, zakaza wszelkiej agitacji wyborczej swojej wasnej organizacji. Co wicej, po wyborach i po ukonstytuowaniu si nowego parlamentu waciwie na wasn rk BBWR rozwiza. Mona by to byo uzna za gest szlachetny, dajcy wyraz przekonaniu, e partie polityczne s niepotrzebne i szkodliwe. By to jednak niewtpliwie krok niepraktyczny, a samego Sawka pozbawia nagle wszelkiego oparcia w jego dziaalnoci. Sta si czowiekiem samotnym i samotnie prowadzi walk o wcielenie w ycie tego, co uwaa za ostatni wol Pisudskiego. W walce tej przegra. A klsk zadali mu ludzie, kt�rzy take uwaali si za spadkobierc�w Marszaka.

12 padziernika 1935 roku Sawek zgosi swoj dymisj jako premier rzdu Rzeczypospolitej. Nie oznaczao to bynajmniej jego chci odejcia od polityki. Sprawa wygldaa zupenie inaczej. Sawek wanie mia by przecie tym prezydentem, kt�ry skupi w swym rku nadrzdn i naczeln wadz. Lecz Mocicki nie ustpowa. Byo to zrozumiae i nie budzio komentarzy do chwili zebrania si nowego Sejmu i Senatu. Co prawda ju w sierpniu, w wywiadzie udzielonym Konradowi Wrzosowi, reporterowi Ilustrowanego Kuriera Codziennego, gazety krakowskiej o najwikszym w Polsce nakadzie, znalazy si sowa, kt�re zapowiaday jak gdyby zamiar pozostania prezydenta na jego urzdzie a do upywu kadencji. Mocicki okreli si w nim jako

360

“najstarszy pisudczyk" i jako najlepiej znajcy pogldy Marszaka i rozumiejcy jego lini polityczn. Natychmiast po ukonstytuowaniu si Sejmu Sawek po prostu zada od Mocickiego, by ustpi. Uzasadnieniem bya nie tylko prawdziwa czy domniemana wola zmarego, lecz take oczywisty wzgld prawny. Skoro pastwo otrzymao nowy ustr�j i now konstytucj, skoro urzd prezydenta zmieni radykalnie sw�j charakter, wydawao si rzecz oczywist, e nie moe na tym stanowisku pozostawa kto wybrany w oparciu o konstytucj, kt�ra przestaa ju obowizywa. <

Spotkanie Sawka z Mocickim miao podobno przebieg dramatyczny. Dymisja Sawka ze stanowiska premiera oznaczaa po prostu, e nie widzi moliwoci wsp�pracy z prezydentem dotychczasowym. Decydujca niewtpliwie w tej sytuacji bya rola innych czonk�w rzdu bd polityk�w bezporednio z Pisudskim zwizanych. Naleeli do nich ludnie tej miary co Aleksander Prystor lub tego znaczenia co J�zef Beck, kt�rzy gotowi byli Sawka poprze i wywrze na prezydenta nacisk. Nie zgodzi si natomiast na to sam Sawek. Nowym premierem zosta na kilka miesicy Marian Zyndram-Kociakowski, wok� kt�rego wytworzya si opinia, e bdzie dy do daleko idcej zmiany atmosfery politycznej, szukajc rozszerzenia platformy obozu rzdowego w drodze jakiego ukadu z opozycj stronnictw lewicowych, to jest Polskiej Partii Socjalistycznej i Stronnictwa Ludowego. Pr�by te byy bardzo niemiae i nie day absolutnie adnego rezultatu, midzy innymi i dlatego, e stronnictwa opozycyjne tego rodzaju kompromisu czy ukadu pod uwag bra nie chciay. 15 maja 1936 roku nastpia wic nowa zmiana na stanowisku premiera i powoany zosta nowy rzd, kt�ry mia pozosta u wadzy do koca wrzenia 1939 roku. Premierem zosta genera Felicjan Sawoj-Skadkowski. Jak powszechnie wiedziano i jak sam to przyznawa, urzd ten obj “tymczasowo", to jest do chwili, gdy skrystalizuje si ostatecznie ukad czy rozdzia wpyw�w w rodowisku pisudczyk�w. Lecz Skadkowski pozosta na swym stanowisku nawet wtedy, gdy ukad tego rodzaju ju zdoa si wytworzy; pozosta przede wszystkim dlatego, e nie mia adnych ambicji osobistych i e przez kady orodek uwaany by za czowieka najwygodniejszego, a r�wnoczenie najbardziej pracowitego. Nie tylko przy tym nie wytycza kierunku polityki wewntrznej - pamitajmy: zagraniczn pozostawiono Beckowi - lecz nawet nie koordynowa polityki poszczeg�lnych resort�w, zadowalajc si zapaem i - z dobrymi skutkami - nadzorem nad administracj pastwow. Funkcje koordynacyjne i funkcje planowania politycznego speniay prywatne w zasadzie zebrania u prezydenta.

Jakie to byy orodki, kt�re w spos�b nieformalny podzieliy si w Polsce najwysz wadz? Wok� Sawka orodek taki si nie wytworzy. Wytworzy si natomiast wok� osoby nastpcy Pisudskiego na stanowisku generalnego inspektora si zbrojnych. Edward migy-Rydz by zasuonym oficerem, zastpowa Pisudskiego jako komendant Polskiej Organizacji Wojskowej w okresie uwizienia Pisudskiego w Magdeburgu, by ministrem wojny w rzdzie lubelskim, uchodzi za najzdolniejszego dow�dc armii w wojnie polsko-bolszewickiej. By popularny w wojsku i nie przejawia ambicji

361

politycznych. Naley wic wnosi, e w umyle Pilsudskiego on wanie nadawaj, si najlepiej na objcie generalnego inspektoratu si zbrojnych. Take dlatego, e Pisudski dziaalno wojskow i polityczn czy chcia tylko w swoim rku. Natomiast nikt z jego najbliszych wojskowych dziaalnoci polityczn zajmowa si nie powinien. Brzmi to take jak paradoks, skoro pamitamy, e okres lat trzydziestych utrwali si w pamici ludzkiej i w historii jako tak zwane “rzdy pukownik�w". Lecz kady z owych “pukownik�w" przechodzc do polityki opuszcza wojsko i nigdy ju jako wojskowy przez Pisudskiego traktowany nie by. Ten stan rzeczy w nowych okolicznociach po mierci Pisudskiego chcia zapewne utrwali prezydent Mocicki i na tym polu mia cakowite poparcie wszystkich innych wanych w Polsce osobistoci.

Jedn z najwikszych niespodzianek w ostatnich latach dwudziestolecia midzywojennego by fakt, e stao si zupenie inaczej.

III

Nominacja Edwarda migego-Rydza na nastpc Pisudskiego we wszystkim co dotyczyo wojska i obrony pastwa przyjta zostaa bez oporu, a nawet z zadowoleniem w spoeczestwie - take dlatego, e uchodzi za czowieka pozbawionego wszelkich ambicji politycznych. A jednak w cigu niespena roku od daty swej nominacji sta si kluczow postaci wanie w yciu politycznym, wybijajc si nawet formalnie na drug po prezydencie osob w pastwie. W rzeczywistoci by osob w duej mierze nieomal Mocickiemu r�wnorzdn, stworzywszy w dodatku orodek polityczny, kt�rego nie mona okreli inaczej ni jako konkurencyjny w stosunku do “orodka prezydenckiego". W cigu nastpnego roku ukad ten utrwali si na dobre, z tym e zanika zacz element wsp�zawodnictwa z tego przede wszystkim powodu, e migy-Rydz uznany zosta i przez opini, i przez prezydenta za jego nastpc na stanowisku gowy pastwa.

Zaczo si jednak od sporu. Sp�r ten dotyczy postaci bodaj najwybitniejszej w rzdzie - ministra skarbu, a zarazem wicepremiera dla spraw gospodarczych, Eugeniusza Kwiatkowskiego. Prezydent darzy go penym zaufaniem, a jednoczenie talenty i osignicia Kwiatkowskiego w dziedzinie gospodarczej przysparzay mu popularnoci w caym spoeczestwie, nie wyczajc nawet opozycji. Kwiatkowski nie cieszy si natomiast wzgldami migego-Rydza, a raczej jego bezporednich doradc�w, rekrutujcych si g�wnie z k� dziennikarskich. Oni te sprawili, e generalny inspektor si zbrojnych nie przyj jak gdyby do wiadomoci powoania rzdu Kocia-kowskiego, odmawiajc nawet z nim rozmowy. Uwaa bowiem, e jest to rzd tak pomylany, by m�g w kadej chwili przeksztaci si w rzd Kwiatkowskiego. Sytuacja bya dziwna i zaskakujca chociaby dlatego, e migy-Rydz czyni wyrzuty prezydentowi za powoanie rzdu bez porozumienia si z nim. Do takiego porozumiewania si prezydent nie by zobowizany, a w dodatku byoby ono w sprzecznoci z zaoeniem, i po mierci

362

Pisudskiego sprawy polityczne i sprawy wojskowe ulec maj cakowitemu rozdziaowi.

By nie dopuci do dalszego zadranienia, dziaa zaczli r�ni porednicy midzy prezydentem i migym-Rydzem. Porednictwo to, w kt�rym g�wn rol odegra bardzo inteligentny i bardzo ideowy Bogusaw Miedziski, doprowadzio do swoistego kompromisu, zwanego wr�d wtajemniczonych “ukadem grudniowym". Jego rezultatem byo przede wszystkim cofnicie dymisji przez ministra spraw zagranicznych J�zefa Becka. Beck by take niechtny Kociakowskiemu i Kwiatkowskiemu, a przede wszystkim sprzeciwia si nieudanym zreszt pr�bom rozszerzenia bazy rzdowej przez porozumienie z bojkotujcymi konstytucj partiami opozycyjnymi. Zgodzi si jednak pozosta na swym stanowisku, by da dow�d, e cigo polityki zagranicznej pastwa polskiego zostaje utrzymana. Miao to wany i dodatkowy skutek. Beck nie by “niczyim czowiekiem". By oczywicie przedtem czowiekiem Pisudskiego i chcia nim pozosta take po jego mierci. Natomiast nie wiza si ani ze rodowiskiem Mocickiego, ani ze migym-Rydzem. Stan ten zosta milczco aprobowany i w ten spos�b koo Becka utworzy si trzeci orodek polityczny, jeli nie r�wnorzdny wobec “Zamku" i wobec “GISZ-u", to w rzeczywistoci od nich niezaleny. Doda tu trzeba jednak, e Beck nie mia adnych ambicji odgrywania jakiejkolwiek roli w polityce wewntrznej i e zadowala si zachowaniem i powikszaniem zakresu swobody w kierowaniu polityk zagraniczn.

Drugim i dla wewntrznych spraw polskich waniejszym wynikiem “umowy grudniowej" byo usunicie Kociakowskiego z urzdu premiera - co zreszt opinia w kraju przyja obojtnie. Osoba jego nastpcy, a take jego dziaalno byy i w�wczas, i p�niej ulubionym przedmiotem r�nych anegdot i dykteryjek, po czci prawdziwych, po czci tylko dowcipnych. Skadkowski wcale si na nie nie oburza, a bdc sam - jak wiemy chociaby z jego tw�rczoci literackiej - czowiekiem bardzo dowcipnym, z duym zapaem t atmosfer wok� swojej osoby podsyca. Sprawiedliwo wymaga przyznania mu wielu zasug dziki jego pracowitoci i zapobiegliwoci, lecz raczej jako ministra spraw wewntrznych, a nie premiera rzdu. Sam m�wi o sobie z humorem, e jest premierem faute de mieux - z braku kogo lepszego lub inaczej, e kady inny premier komu by przeszkadza. Przyznawa te, e zawsze wykonywa rozkazy Pisudskiego jako wojskowy. W rzeczywistoci by wojskowym lekarzem. Po mierci Pisudskiego obj premiero-stwo, gdy tego sobie yczy nastpca Pisudskiego - to znaczy migy-Rydz jako najstarszy oficer. A wic nie prezydent Rzeczpospolitej. Kompletujc sw�j gabinet Skadkowski zapyta, czy moe, skoro jest premierem, mie take chocia jednego “swojego ministra". Bo skad jego gabinetu by wynikiem kompromisu midzy “Zamkiem" i “GISZ-em". Z maymi zmianami pozosta takim na dalsze lata. A wic ludmi prezydenta byli Kwiatkow-ski, Juliusz Poniatowski, witosawski i Kaliski. Ludmi Rydza - genera Kasprzycki, Ulrych i Witold Grabowski, prokurator w procesie brzeskim. Do ludzi Rydza nalea sam Skadkowski. “Swojego ministra" Skadkowski nie dosta, chyba e uzna za niego jego poprzednika, to znaczy Kociakowskiego,

363

kt�rego pozostawiono na stanowisku ministra opieki spoecznej. Poza tymi dwiema grupami do nikogo “nie nalecy" by J�zef Beck, a p�niej protegowany przez Becka Antoni Roman.

Wytwo*rzy si miaa z czasem procedura narad odbywanych prawie regularnie co dwa tygodnie z udziaem Mocickiego, migego-Rydza, Becka i bardzo czsto Kwiatkowskiego. Uczestniczy w nich take Skadkowski, lecz raczej po to, by wprowadzi w ycie to, co inni uchwalili, gdy - jak pisa w swych pamitnikach - bardzo trudno byo przekona prezydenta o “celowoci zrobienia mnie premierem".

Tego rodzaju pasywna rola Skadkowskiego znalaza swe odbicie w sawnym “ok�lniku pitnastego lipca". Chodzi o rok 1936. W dniu tym Skadkowski jako premier wyda ok�lnik, ogoszony w prasie dnia nastpnego, e genera Rydz-migy, “wyznaczony przez marszaka Pisudskiego jako pierwszy obroca ojczyzny i pierwszy wsp�pracownik pana prezydenta w rzdzeniu pastwem, ma by uwaany i szanowany jako pierwsza w Polsce osoba po panu prezydencie Rzeczypospolitej, a wszyscy funkcjonariusze pastwowi z prezesem Rady Ministr�w na czele okazywa mu winni objawy honoru i posuszestwa".

Tak m�wi ok�lnik z podpisem wanie prezesa Rady Ministr�w. Skadkowski napisa to i podpisa - jak to twierdzi - dlatego, e le zrozumia og�ln wskaz�wk prezydenta, by rzd pooy kres plotkom o napitych stosunkach z Rydzem. By to dokument zaiste zdumiewajcy i oczywicie sprzeczny nie tylko z konstytucj, ale take z prawd historyczn, gdy Pisudski ani nie m�g mianowa, ani nie mianowa Rydza “na pierwsz po prezydencie osob w Polsce". Wywoa gniew i niezadowolenie take - jeli nie przede wszystkim - w koach obozu rzdzcego. Nie mona go ju byo jednak odwoa bez spowodowania prawdziwego kryzysu pastwowego.

Niewtpliwie to niezwyke uhonorowanie migego-Rydza przydao si w toczcych si rozmowach o oywienie czy wznowienie sojuszu wojskowego z Francj. By to przecie rok 1936, rok, w kt�rym tymczasowo wszystkich ukad�w, fakt�w i traktat�w stawaa si dla Polski przynajmniej oczywista. Z drugiej strony jednak w koach dyplomacji zaczto na przemian albo wbrew rzeczywistoci wiza polityk Becka z domniemanym poparciem migego--Rydza albo przeciwstawia j domniemanym pogldom migego-Rydza. Tak czy inaczej, za granic, m�wic o Polsce zaczto operowa tymi wanie dwoma nazwiskami, Becka i Rydza.

migy-Rydz w swych ocenach pooenia midzynarodowego Polski by raczej pesymist, czemu da w tym okresie kilkakrotnie wyraz. Wystpujc 24 maja 1936 roku na trzynastym zjedzie legionist�w, jako nastpca Pisudskiego m�wi wyranie o niebezpieczestwie, kt�re grozi Polsce spoza obu granic. Kad nacisk na zagadnienie obronnoci pastwa jako usuwajce w cie wszystkie inne sprawy, nawoujc przy tym do “konsolidacji narodu". W kraju uznano to za zapowied pr�b rozszerzenia podstawy rzd�w w Polsce poza koa dotychczasowych zwolennik�w Pisudskiego, jako zaproszenie opozycji do wsp�udziau w yciu politycznym. Tym samym migy-Rydz

364

wyrasta nagle do roli czowieka, wok� kt�rego owa konsolidacja powinna si dokona.

Waniejszy jednak by cigy wzrost popularnoci migego-Rydza w spoeczestwie i traktowanie go pomimo jego wyranych ambicji politycznych jako osoby stojcej ponad polityk wewntrzn pastwa lub przynajmniej na boku.

Jednym z przykad�w jego wyjtkowej pozycji by jego udzia w kocu czerwca 1936 roku w wielkiej manifestacji chopskiej zorganizowanej przez Stronnictwo Ludowe w Nowosielcach w Krakowskiem. Brao w niej udzia 120 tysicy chop�w. Woano co prawda o powr�t Witosa, lecz migego--Rydza przyjmowano z honorami, jako reprezentanta wojska - tej najdroszej uczuciu wszystkich Polak�w i jedynej naprawd popularnej instytucji narodowej. Tego nastroju nic nie zdoao podway a do wojny.

W dniu wita pastwowego 11 listopada 1936 roku migy-Rydz dekretem prezydenta otrzyma buaw marszakowsk. Wywoao to gosy protestu i nawet oburzenia, lecz g�wnie wr�d pisudczyk�w. Widziano w tej nominacji co znacznie wicej ni awans wojskowy. Widziano ch przelania na barki migego-Rydza duej czci moralnego autorytetu, jaki mia zmary “pierwszy Marszaek Polski". Sprawiedliwo kae doda, e w swym kr�tkim przem�wieniu migy-Rydz powiedzia, i zaszczyt, ten spotyka go na wyrost i nakada na niego obowizki, o kt�rych nie wie, czy los pozwoli mu im sprosta.

Kwiatkowski

i polska gospodarka

Eugeniusz Kwiatkowski uwaany by za czowieka prezydenta i by nim w rzeczywistoci. W tym przede wszystkim sensie, e Ignacy Mocicki, kt�ry nie odznacza si talentami politycznymi, docenia jednak znaczenie zagadnie gospodarczych. Z Kwiatkowskim zetkn si bardzo wczenie, bo ju w roku 1922, gdy powoa go na stanowisko dyrektora technicznego zakad�w azotowych w Chorzowie. Po zamachu majowym, gdy jako kandydat Pisudskiego zosta wybrany na prezydenta Rzeczypospolitej, zdoa wprowadzi Kwiat-kowskiego do rzdu premiera Bartla jako ministra przemysu i handlu. Na tym stanowisku Kwiatkowski wykaza si duymi zdolnociami i jemu zawdzicza Polska rozbudow portu w Gdyni, stworzenie floty handlowej i oywienie handlu zamorskiego, budow magistrali wglowej oraz szereg innych inicjatyw gospodarczych, jak na przykad uruchomienie nowych zakad�w azotowych w Mocicach. Ju w tym okresie Kwiatkowski wielokrotnie wystpowa z krytyk polskiej polityki skarbowej, opowiadajc si za oddzieleniem polityki gospodarczej od zagadnie skarbowych. Nie by z tego powodu popularny

365

w koach rzdzcych, a Pisudski odnosi si do niego z wyran nieufnoci, nazywajc tezy ekonomiczne Kwiatkowskiego absurdami. Od roku 1935 sytuacja*bya ju inna. Sprawy gospodarcze pozostawiono w gestii Kwiatkowskiego,* kt�ry posugiwa si bardzo zrcznie poparciem Mocickiego.

Zdaniem wielu, pozostawienie Kwiatkowskiemu tak duej swobody byo wynikiem swoistej bezradnoci ludzi sprawujcych wadz w zakresie spraw gospodarczych. Bdem byoby mniema, e jakie tradycje szlachetczyzny pokutujce w spoeczestwie kazay lekceway lub nawet pogardza dziaalnoci gospodarcz. Sprawy gospodarcze interesoway kadego, lecz raczej w wskim zakresie. Std swoista zaciankowo gospodarcza zar�wno poszczeg�lnych obszar�w kraju, jak i program�w partii politycznych. M�wic prociej, zbyt mao byo w Polsce ludzi o wyksztaceniu ekonomicznym i zbyt mao ludzi majcych w praktyce do czynienia z dziaalnoci produkcyjn lub handlow. Std na przykad wr�d ludowc�w tendencja do szukania wszystkich rozwiza gospodarczych wycznie w oparciu o interesy rolnictwa, tak jakby byy oderwane od caoksztatu gospodarki. Std te program gospodarczy Stronnictwa Narodowego, widzcy rozwizanie wszystkich bolczek i wszystkich problem�w w popieraniu maej lub redniej wasnoci, zar�wno na roli, jak i w przemyle. Sytuacj t charakteryzuje bardzo dobrze artyku w czasopimie Gospodarka Narodowa, ogoszony przez Czesawa Bobrowskiego w listopadzie 1938 roku, w dwudziest rocznic odzyskania niepodlegoci: “Bez wtpienia kultura gospodarcza spoeczestwa polskiego, jego wyrobienie w myleniu polityczno-gospodarczym, nasza znajomo podstawowych element�w rzeczywistoci polskiej s niedostateczne. R�wnoczenie jednak mamy prawo stwierdzi, i nastpuj zmiany na lepsze". Bobrowski wylicza te zmiany, stawiajc na pierwszym miejscu krytyczne ustosunkowanie si do wzor�w zagranicznych, a dalej narastajc wiadomo koniecznoci traktowania zagadnie gospodarczych w spos�b kompleksowy, zrozumienie potrzeby pragmatycznego i elastycznego podejcia do spraw gospodarczych w polityce rzdowej i wreszcie pierwsze pr�by wprowadzenia planowania gospodarczego na dusz met i na szczeblu og�lnopastwowym. Artyku wymienia niekt�re plac�wki naukowe, kt�re przyczyniy si do tego rodzaju korzystnych zmian, jak na przykad Instytut Gospodarstwa Spoecznego, Instytut Spraw Spoecznych czy Instytut Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego.

Rok 1935 by przeomowy w gospodarczej historii Polski. Z jednej strony zacz si wypala midzynarodowy kryzys gospodarczy i nastpowaa wyrana poprawa koniunktury na caym wiecie. Poprawa pooenia gospodarczego bya w Polsce widoczna w yciu codziennym. Wan rol odgrywaa tu bardzo rygorystycznie stosowana polityka walutowa. Polska nie odstpia od standardu zota, jej waluta posiadaa ustawowe pokrycie w zocie i w dewizach. Polityka deflacyjna dyktowana bya dwoma przede wszystkim wzgldami. Z jednej strony obaw przed wszelkimi eksperymentami i przemonym postulatem r�wnowagi budetowej pastwa. Z drugiej strony kada niemal wzmianka o inflacji budzia przeraenie w caym spoeczestwie. Polityka deflacyjna miaa - rzecz jasna - wielu przeciwnik�w, wskazujcych susznie,

366

e nie uatwia ona, lecz utrudnia inwestycje w przemyle i zwalnia tempo spadku bezrobocia. Krytykowano te utrzymanie parytetu zota, gdy wszystkie prawie pastwa bogate, z wyczeniem Francji i Szwajcarii, z pokrycia w zocie zrezygnoway.

Lecz deflacja miaa take wyrane dobre strony, zwaszcza na paszczynie psychologicznej. Polsk szanowano na rynkach midzynarodowych za to, e wywizuje si ze swych zobowiza duniczych, a wiadomo e zotypolski jako mocna waluta jest poszukiwany na rynkach pieninych przyczynia si w spos�b kapitalny do bardzo potrzebnego Polsce wzrostu wiary we wasne siy. W tej korzystnej dla planowania gospodarczego atmosferze by jednak jeden odcinek bardzo przygnbiajcy, jeli nie tragiczny. Mianowicie poprawa pooenia bya bardzo powolna w rolnictwie. Przyczyn byo zahamowanie eksportu pod�w rolnych, spowodowane w duej mierze przez fakt, e polska waluta bya droga. Z drugiej strony dziaay tak zwane noyce cen, polegajce na tym, e w dalszym cigu nie byo na rynku wewntrznym waciwej relacji midzy cen produkt�w rolnych a cenamrprodukt�w przemysowych. Stawiao to nie tylko przed ogromnymi trudnociami inwestycje w rolnictwie, lecz po prostu pozbawiao chopa maorolnego jakiejkolwiek got�wki, a tym samym moliwoci zakup�w wszystkiego, co byo mu potrzebne, nie m�wic ju o tym, e rolnik nie mia jak obsugiwa swego zaduenia i nie mia z czego zapaci podatk�w.

W latach 1937-38 zacz Kwiatkowski stosowa ostrone, lecz bardzo celowe i skuteczne korektury dotychczasowej polityki walutowej. Ju w roku 1936 zdecydowa si zahamowa odpyw zota i dewiz, wprowadzajc kontrol dewizow. Kontrola dziaaa wbrew pesymistycznym przewidywaniom bardzo sprawnie i wcale nie wpyna na szczupe zreszt moliwoci uzyskania kredyt�w zagranicznych. Przede wszystkim jednak zacz Kwiatkowski wprowadza w ycie polityk, kt�r okreli mona jako interwencjonizm pastwowy, cho prasa opozycyjna nazywaa j pogardliwie etatyzmem. Polegao to na przejmowaniu wikszoci udzia�w szeregu kluczowych zakad�w przemysowych przez pastwo. Pastwo nabyo wikszo udzia�w w najsilniejszym polskim przedsibiorstwie, jakim bya Wsp�lnota Interes�w, produkujca prawie 60% stali w Polsce. Za ni poszy Zakady yrardowskie, Zjednoczenie Hut i szereg innych przedsibiorstw, g�wnie w przemyle hutniczym, g�rniczym i w�kienniczym. W spos�b niedostrzegalny pastwo stao si wsp�wacicielem potnej czci przemysu krajowego - 55% hutnictwa, 25% przemysu chemicznego, 30% produkcji maszyn przemysowych, 100% w sabiutkim zreszt przemyle lotniczym i samochodowym. Obok tego istniay ju i dziaay bardzo sprawnie, przynoszc spore dochody, przedsibiorstwa pastwowe. Do nich naleay przede wszystkim Polskie Koleje Pastwowe, Pastwowe Przedsibiorstwo Poczty, Telegraf�w i Telefon�w i Lasy Pastwowe. Wan grup stanowiy przedsibiorstwa mieszane, w zasadzie prywatne, lecz z udziaem albo Skarbu Pastwa, albo poszczeg�lnych ministerstw, albo przedsibiorstw pastwowych, albo wreszcie bank�w. Wpyw i udzia pastwa w dziaalnoci bankowej mia szczeg�lnie doniose znaczenie. Przy ich pomocy mona byo regulowa i planowa polityk

367

kredytow, a tym samym inwestycje przemysowe. Ju w roku 1935 suma wkad�w pieninych w bankach pastwowych i prywatnych ukadaa si w propdrcji 1,8 do 1.

W warunkach stabilizacji gospodarczego pooenia Polski w stosunku do zagranicy, co byo skutkiem polityki walutowej, przy r�wnoczesnym oywieniu produkcji przemysowej i wyranym wzrocie dochodu narodowego, Eugeniusz Kwiatkowski decydowa si na polityk gospodarcz zrywajc z tradycyjnymi kierunkami przewaajcymi cigle w wiecie kapitalistycznym. Jak pisa w swej ksice “Kryzys wsp�czesny i zagadnienie odbudowy ycia gospodarczego", pastwowe wydatki inwestycyjne i gospodarcze “domagaj si ustalenia pewnego duszego przemylanego planu, z kt�rego wynikn powinny korzyci og�lnospoeczne". Plan ten - choby elastyczny, ale zakrojony na kilka co najmniej lat - “powinien przewidywa nie tylko kolejno wydatk�w inwestycyjnych, rob�t publicznych i zwizanej z tym polityki kredytowej, ale take programow akcj w kierunku stopniowej przebudowy struktury spoecznej". I tumaczy Kwiatkowski dalej, e Polsce potrzeba jest takiej polityki inwestycyjnej, kt�ra w kraju stworzyaby konsumenta, “kt�rego do dzi nie ma". Taka bya og�lna przesanka, na kt�rej Kwiatkowski budowa sw�j waciwy plan gospodarczy.

Zaoeniem polityki gospodarczej Eugeniusza Kwiatkowskiego byo wic wprowadzenie dugofalowego planowania na szczeblu pastwowym. Rdzeniem tego planowania miaa by interwencja pastwa w poszczeg�lne dziedziny ycia gospodarczego. Interwencja wyraa si miaa przede wszystkim w dostarczeniu odpowiednich kapita�w inwestycyjnych przy jednoczesnym regulowaniu sposobu i kolejnoci ich uycia. Nakadao to na pastwo nowe obowizki - nowe w por�wnaniu z dotychczasow polityk. Wymagao te takiego ustawiania budetu pastwowego, by m�g uwzgldnia plany inwestycyjne. Wskutek najrozmaitszych trudnoci do pierwszych lat trzydziestych budet pastwowy ukadano prawie wycznie z punktu widzenia potrzeb doranych - to znaczy tak, by pokry z niego biece wydatki pastwowe. Ze zmiany tego systemu nie wynika rzecz jasna, by budet pastwowy stawa si jedynym lub nawet tylko g�wnym r�dem kapita�w inwestycyjnych. Roli takiej spenia nie m�g i przy zachowaniu zasad gospodarki wolnorynkowej nie powinien by. Suy wic nie tylko jako r�do inwestycji, lecz take jako zabezpieczenie inwestycji pochodzcych z innych r�de. Midzy innymi r�dem takim staway si wydzielone z gospodarki skarbowej “fundusze pastwowe". Prowadziy one odrbn gospodark, planowan na dusze okresy. Z najwaniejszych wymieni warto Pastwowy Fundusz Pracy, Fundusz Budowlany i od roku 1936 Fundusz Obrony Narodowej. Ich nazwy tumacz wyznaczone im zadania. Dodajmy tu tylko, e zadaniem Funduszu Pracy nie byo wycznie stwarzanie nowych stanowisk pracy, by zwalcza bezrobocie, lecz take inicjowanie finansowania

368

szeregu rob�t publicznych. Fundusz Obrony Narodowej gromadzi rodki przede wszystkim na rozbudow przemysu zbrojeniowego. Gospodarka funduszowa miaa w Polsce wielu przeciwnik�w, kierujcych si w swych krytykach przywizaniem do klasycznych teorii skarbowoci, kt�re niechtnie widziay usztywnianie przeznaczenia pienidzy publicznych bez moliwoci szybkiego wrement, czyli przerzucania rodk�w finansowych w dyspozycji pastwa z jednej dziedziny wydatk�w do innej.

jak to tumaczy w swojej ksice, a co jeszcze dokadniej wyoy wsp�pracujcy z nim Janusz Rakowski w swej pracy “Polityka inwestycyjna i planowanie inwestycji", Kwiatkowski dy do stworzenia silnego rynku konsumpcyjnego w Polsce, widzc w nim wanie podstaw postpu gospodarczego. Byo to zaoenie jak najbardziej suszne, lecz jednoczenie w warunkach polskich bardzo trudne do przeprowadzenia. Dlatego przede wszystkim, e Polska bya krajem rolniczo-przemysowym, przeksztacajcym si dopiero w kraj przemysowo-rolniczy. A jak widzielimy, ze skutk�w wiatowego kryzysu gospodarczego najwolniej wydostawao si wanie rolnictwo. Wbrew pesymizmowi wielu publicyst�w gospodarczych nie bya to jednak wcale kwadratura koa, gdy z sytuacji tej wyjcie znale byo mona. Mianowicie za pomoc dugofalowego planowania, w kt�rego pierwszej fazie rozw�j przemysu musia mie cakowite pierwszestwo przed palcymi nawet wymogami wsi, i to zar�wno wymogami technologicznymi, jak i spoecznymi.

I na tym polu wanie lata 1935-39 przyniosy Polsce ogromne sukcesy. Sukcesy tym wiksze, e w roku 1932, wskutek og�lnego pooenia gospodarczego caego wiata, produkcja przemysowa w Polsce spada do 63% poziomu z roku 1929. I od tej zmniejszonej podstawy liczy naley wzrost i osignicia w latach poprzedzajcych wybuch drugiej wojny wiatowej. Produkcja przemysowa Polski wzrastaa w�wczas w tempie okoo 10% rocznie. Dla por�wnania: wzrost ten we Francji nie przekracza 5%, a w innych krajach, jak na przykad w Anglii czy we Woszech, by jeszcze mniejszy. Na tym samym poziomie co Polska utrzymywa si wzrost przemysu niemieckiego, lecz doda tu trzeba, e Niemcy zawdziczay go przede wszystkim zbrojeniom, kt�re byy przyczyn co najmniej 40% wzrostu, podczas gdy w Polsce przemys zbrojeniowy uczestniczy w og�lnym wzrocie najwyej w 10%. Oczywicie Polska bya rynkiem bardzo chonnym na wyroby przemysowe, zwaszcza gdy chodzi o produkcj d�br wytw�rczych - m�wic prociej, produkcj maszyn i narzdzi. Powodem byy midzy innymi cigle jeszcze trwajce skutki dewastacji z okresu pierwszej wojny wiatowej. Przykadem najbardziej jaskrawym byy maszyny w�kiennicze, z kt�rych wiele naleao zastpi innymi ju w roku 1914.

Globalnie midzy rokiem 1935 a 1939 produkcja przemysowa w Polsce wzrosa o 53%. Doda trzeba w tym miejscu, e rozw�j ten nie by r�wnomierny we wszystkich gaziach przemysu. I tak przemys konsumpcyjny wykazywa wzrost tylko 29%, natomiast w przemyle d�br wytw�rczych - z przyczyn, kt�re przed chwil wymienilimy - siga prawie 60%. Towarzyszyy temu dwa bardzo korzystne zjawiska. Po roku 1936 nie byo w Polsce

369

adnych przedsibiorstw przemysowych pracujcych ze strat. Nie byo ich te w przemyle upastwowionym czy w upastwowionych usugach publicznych. Przeciwnie, niekt�re zakady nalece w tej czy innej formie do pastwa wykazyway zyski wysze ni koncerny prywatne. Interwencja pastwa zaznaczaa si bardzo skutecznie w regulowaniu racjonalnego przeznaczenia zysk�w - to znaczy w kierowaniu ich wikszoci na cele inwestycyjne, i to nie tylko w inwestycjach wewntrznych poszczeg�lnych zakad�w przemysowych. Drugim pozytywnym zjawiskiem byo powolne malenie udziau kapitau zagranicznego w przemyle polskim. Kapita ten stopniowo kurczy si na rzecz udzia�w pastwowych, a tam, gdzie proces ten nie nastpowa lub postpowa zbyt wolno, nacisk pastwa skania take do inwestowania w Polsce. Przydatne na tym polu byo zwaszcza wprowadzenie ogranicze dewizowych, kt�re utrudniay odpyw odrzucanych zysk�w zagranicznych.

Mona by zreasumowa zbawienne dziaanie interwencji pastwowej na rozw�j gospodarczy kraju, wyliczajc podstawowe elementy tej interwencji. A wic: szeroko zakrojony program inwestycji pastwowych, w oparciu midzy innymi o fundusze wydzielone z budetu pastwa i o kredyty bankowe. A dalej: ustawowe obnienie stopy procentowej, kt�re pobudzio skonno do inwestycji przemysowych w caym spoeczestwie. Nastpnie: ustawowe uregulowanie puapu cen, cisa kontrola i czste uniewanianie um�w kartelowych, interwencja pastwa na rynku pracy i wreszcie zmniejszenie globalnego zaduenia rolnictwa w przygotowaniu do zwikszenia jego og�lnej dochodowoci. Tu g�wnym instrumentem dziaalnoci pastwa by Pastwowy Bank Rolny, kt�ry w pewnym sensie nie tyle zmonopolizowa, ile skupi w swym rku kierownictwo caoci kredyt�w rolnych. Trzeba doda, e jego sprzymierzecem w tej dziedzinie byo kilka bank�w prywatnych lub sp�dzielczych o kapitale akcyjnym, takich jak Bank Cukrownictwa i Bank Zwizku Sp�ek Zarobkowych w Poznaniu.

W sumie gospodarka planowa, kt�r propagowa i co waniejsze wprowadza w ycie Eugeniusz Kwiatkowski, bya nowoci w yciu Polski, a doda trzeba, e wzor�w obcych, kt�rymi mona by byo si posuy, te nie byo wiele. Jeli chodzi o �wczesny wz�r sowiecki, w sensie gospodarczym m�g on tylko dziaa odstraszajco. Pominwszy odmienno ustroju, odmienno podstawowych zaoe i poj o zadaniach i o celu pastwa, take obserwacja praktycznych wynik�w przebudowy gospodarczej na obszarze Rosji nie stanowia dla nikogo zachty. To, co si w Rosji dziao, wygldao z zewntrz i byo w rzeczywistoci szeregiem eksperyment�w, opartych na niczym nie uzasadnionych przesankach dogmatycznych, a w wynikach swych przynoszcych oczywisty chaos, a nieraz i zacofanie. Poza tym w latach trzydziestych, latach godu na Ukrainie, przymusowej kolektywizacji, og�lnego niedostatku, a jednoczenie latach nasilenia terroru politycznego, wz�r sowiecki - jeli w og�le istnia - suy m�g tylko jako przestroga przed popenianiem podobnych bd�w. Byy natomiast pewne wskazania pynce ze Stan�w Zjednoczonych, po czci z Woch i z Niemiec, e gospodarka kapitalistyczna w klasycznej swej formie nie

24 - Historia dwudziestolecia

370

ma ju przed sob przyszoci, gdy koordynacja ycia gospodarczego, podstawowy warunek jego rozwoju, powinna by sprawowana przez pastwo. By to raczej dopiero kierunek mylenia wsparty kilkoma dowiadczeniami, a nie gotowy wz�r. Niekt�rzy kierunek ten zwalczali. Kwiatkowski i ludzie o zblionym do niego sposobie rozumowania kierunek ten rozumieli i starali si wprowadza w ycie, oczywicie z korekturami odpowiadajcymi polskiej rzeczywistoci. Gdy o cis teori chodzi, Kwiatkowski by pod wpywem ekonomisty angielskiego Keynesa, autora wydanej w roku 1936 ksiki “Og�lna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza". Staa si ona z czasem podwalin teorii i praktyki o og�lnym zatrudnieniu jako o podstawie i celu gospodarczej dziaalnoci pastwa. Ale przede wszystkim Keynes uoy zarysy i da uzasadnienie planowania dugofalowego rozwoju gospodarczego na szczeblu pastwowym. Teoretyczne podstawy s moe mniej istotne od faktu, e w trudnych warunkach polskich Kwiatkowski wprowadzi w ycie dwa plany gospodarcze, a przygotowa trzeci. Byy to: czteroletni plan inwestycyjny na lata 1936-39 i szecioletni plan rozbudowy si zbrojnych. Pitnastoletni plan inwestycyjny mia si rozpocz w roku 1940. Z planu rozbudowy si zbrojnych zdono wykona zaledwie wstpn jedn trzeci, gdy zaczto go wprowadza w ycie dopiero w roku 1937. Natomiast czteroletni plan inwestycyjny zdoano doprowadzi do wytyczonego celu prawie o rok wczeniej ni przewidywa pierwotny termin, czyli w roku budetowym 1937/1938. Skarb pastwa zainwestowa w tym okresie sum miliarda 800 milion�w zotych, co byo pozycj bardzo du, gdy r�wnao si trzem czwartym og�lnego budetu pastwowego.

W ramach planu czteroletniego osigniciem najbardziej rzucajcym si w oczy i najbardziej imponujcym, chocia wcale nie jedynym, bya rozbudowa tak zwanego COP-u. Centralny Okrg Przemysowy budowano na obszarze Sandomierszczyzny, to znaczy u zbiegu Wisy i Sanu. Obszar ten obejmowa 40 powiat�w. Lokalizacj COP-u motywowano r�nymi wzgldami, m.in. tym, e rejon ten jest wzgldnie bezpieczny w sensie wojskowym. Ten wzgld zawi�d cakowicie. Natomiast inne uzasadnienia wyboru tego wanie obszaru byy suszne. Lea w pobliu Zagbia lsko-Dbrowskie-go, co zapewniao atwy dow�z surowca. Lea te blisko Podkarpacia, na kt�rym rozpoczto budow siowni, majcych by r�dem energii elektrycznej dla caej Polski rodkowej i poudniowej. W Krakowskiem, Kieleckiem, Rzeszowskiem oraz poudniowej Lubelszczynie byo najwiksze w Polsce przeludnienie wsi i std nadwyka siy roboczej, kt�r mona byo zatrudni w przemyle, bez uciekania si do migracji z innych dzielnic Polski. Ponadto COP lea w pobliu linii granicznej midzy tak zwan “Polsk A" i “Polsk B". W �wczesnej terminologii tak okrelano w sensie gospodarczym i spoecznym zachodni i wschodni poa Rzeczypospolitej. Poa zachodnia - “Polska A" - zajmowaa okoo jednej trzeciej caoci terytorium pastwowego i zamieszkiwao j 52 % ludnoci. Natomiast znajdowao si na niej a 92 % przemysu. Ukad ten by, rzecz jasna, pozostaoci po zaborach i wymaga doprawdy radykalnej zmiany, gdy bez niej trudno byo nawet myle o wzgldnie harmonijnym rozwoju caego kraju.

371

Na obszarze objtym COP-em mieszkao 5 i p� miliona ludzi, z kt�rych co najmniej 15 �0 mona byo zatrudni w przemyle bez adnego uszczerbku dla ju istniejcej produkcji, czy to przemysowej, czy przede wszystkim rolniczej. Do roku *1939 zbudowano na obszarze COP-u i uruchomiono ponad 100 zakad�w przemysowych. W przygotowaniu byo uruchomienie ponad 300 dalszych. Wybudowano gazocig z Zagbia Kronieskiego, rozpoczto prac nad rurocigiem naftowym z Zagbia Borysawsko-Drohobyckiego. Uruchomiono elektrowni w Ronowie. Wszystko w cigu 4 lat. Lista jest zbyt duga, by j tu cytowa. Wspomn wic tylko jeszcze o nazwie nieomal symbolicznej dla rozwoju gospodarczego Polski przed wojn, choby dlatego, e stanowia przedmiot dumy i entuzjazmu caego spoeczestwa, r�wnajcy si chyba uczuciom, jakie budzio inne wielkie dzieo powstae ze wsp�udziaem Eugeniusza Kwiatkowskiego - port i miasto Gdynia. Nazwa ta to Stalowa Wola, ogromny jak na owe czasy kombinat metalurgiczny.

Wysiki i powodzenia w dziedzinie rozbudowy przemysu zawdziczaa Polska drugiej poowy lat trzydziestych polityce inwestycyjnej Kwiatkowskiego. Podtrzymyway one w Polsce pomyln koniunktur rozbudowy i unowoczenienia produkcji. Co nie mniej wane, miay zbawienne skutki psychologiczne, stwarzajc i podtrzymujc atmosfer zaufania i wiary we wasne siy. W pooeniu midzynarodowym byo to zjawisko wane politycznie, a w stosunkach wewntrznych wpywao korzystnie na zrozumienie koniecznoci przebudowy spoecznej, kt�r Kwiatkowski stale mia w pamici jako cel i warunek zarazem przebudowy gospodarczej Polski.

III

Spoeczestwo polskie posiadao ju w tych latach umiejtno trzewej oceny rzeczywistoci. Nie popadao wic w zachwyt nad tym, co ju zdoao osign, i nie przyjmowao bynajmniej gospodarczej polityki rzdu bezkrytycznie. Krytyk byo wiele. Zapeniay amy prasy opozycyjnej. Ostrze krytyki kierowao si przeciwko “etatyzmowi", kt�rym to mianem okrelano og�lny kierunek polityki gospodarczej Eugeniusza Kwiatkowskiego. Okrelenie to byo nieporozumieniem. Tak zwany “etatyzm" ograniczy by mona do formalnego tytuu wasnoci, jaki przejo lub nabyo pastwo w przedsibiorstwach przemysowych, nie zamieniajc ich jednak w niezdarn struktur biurokratyczn. Przedsibiorstwa pastwowe prowadzone byy na zasadach handlowych i fakt, e ich wacicielem byo pastwo, nie wpywa w niczym na charakter operacji. Oczywicie pastwo jako waciciel byo lepszym gwarantem dla kadego kredytodawcy, mogo te w razie potrzeby przeznaczy wiksze sumy z wasnego budetu pastwowego na inwestycje. Niemniej inwestycje te stanowiy zaduenie przedsibiorstw pastwowych w stosunku do Skarbu Pastwa, zaduenie, kt�re naleao spaca, chociaby nawet na dogodnych warunkach. Zaangaowanie si Skarbu Pastwa w finansowanie przedsibiorstwa pastwowego nie byo wic wcale r�wnoznaczne z pokrywaniem deficytu. Owszem, w kilku wypadkach trzeba byo

372

deficyt taki pokrywa w stosunku do poczt i telegraf�w, lecz by on wynikiem nie zlej gospodarki, tylko koniecznych modernizacji, w kt�rych pastwo swemu przedsibiorstwu postanowio dopom�c, bez nadmiernego obciania jego przyszej gospodarki obowizkiem spaty kredytu.

Podobnie ukaday si stosunki w tych przedsibiorstwach przemysowych, w kt�rych pastwo nabyo wikszo udzia�w bd to bezporednio, bd te porednio przez poszczeg�lne swe resorty lub za porednictwem bank�w pastwowych.

“Etatyzm" tak pojty nie polega wcale na chci przejcia gestii produkcyjnej przez pastwo, by tylko jednym z element�w interwencjonizmu pastwowego, kt�ry stanowi rdze i podstawow zasad polityki gospodarczej Polski tego okresu. Interwencjonizm, stosowany konsekwentnie przez Kwiatkowskiego, opiera si na trzech zaoeniach, kt�re byy odpowiednikami tych potrzeb, bez kt�rych zaspokojenia rozw�j gospodarczy Polski byby niemoliwy. Interwencjonizm by wic sposobem realizacji dugofalowego i kompleksowego planowania gospodarczego na szczeblu pastwowym. To byo jego pierwsze zaoenie. Drugim by zamiar przyspieszenia rozbudowy rynku wewntrznego, czyli stworzenia tak silnej bazy konsumpcyjnej we wasnym kraju, by fluktuacje rynku midzynarodowego nie dyktoway warunk�w ycia w Polsce. Kwiatkowski okrela to wyranie i jawnie jako zmniejszenie doniosoci handlu zagranicznego. Nie znaczy to oczywicie, by Polska moga lekceway zagadnienia eksportowe, chociaby dlatego, e zalena bya i by musiaa od importu zar�wno surowc�w, jak i na dugi jeszcze czas wielu towar�w przemysowych. Std dbao o zbilansowanie wywozu, kt�re zreszt udawao si na og� osign. Dla peni obrazu doda tu naley, e na tym odcinku pozostawa Kwiatkowski i inni dziaacze gospodarczy w Polsce pod wpywem powszechnych w�wczas w Europie de do autarkii gospodarczej.

Trzecie zaoenie interwencjonizmu polegao na koniecznoci zmniejszenia zalenoci od kapita�w zagranicznych zainwestowanych w Polsce. Na tym polu przejmowanie udzia�w przez pastwo, zawsze z zamiarem uzyskania wikszoci w kapitale akcyjnym, cho nazywano je take “etatyzmem", dawao doskonae rezultaty, skoro na kr�tkiej przestrzeni niecaych czterech lat udao si zmniejszy udzia kapitau zagranicznego we wasnoci przemysu o prawie 8�0. Pochodn tego dziaania bya akcja zatrzymywania w Polsce zysk�w kapitau zagranicznego z przeznaczeniem ich na inwestycje.

Najwiksze z zainwestowanych w Polsce byy kapitay francuskie (troch poniej 300 milion�w zotych), dalej niemieckie (nieco ponad 140 milion�w) i wreszcie amerykaskie (okoo 50 milion�w). Og�lna suma zainwestowanych w Polsce kapita�w zagranicznych wynosia okoo 550 milion�w zotych. Oczywicie czna warto kapitau zagranicznego czynnego w polskim yciu gospodarczym bya znacznie wysza, gdy obejmowaa wierzytelnoci, pochodzce take z narastajcych odsetk�w, oraz due sumy kapita�w obrotowych, nieuchwytnych w dostpnych statystykach. Wykupywanie przez pastwo kapitau lub wierzytelnoci zagranicznych nie byo spraw atw, jak wida na przykadzie wykupu 80 milion�w wierzytelnoci niemieckich za cen

373

dostaw wgla, obliczonych na 11 lat. I to w�wczas, gdy wierzytelnoci Polski w Niemczech, g�wnie z tytuu opat tranzytowych przez Pomorze oraz innych rozrachunk�w, sigay sumy 220 milion�w.

Pomimo to rezultaty byy, jak ju powiedzielimy, dobre, zwaywszy kr�tki okres. Przede wszystkim dlatego, e Polska przestaa by uzaleniona od zagranicznych orodk�w dyspozycji kredytowych. Gdy jeszcze u koca lat dwudziestych, przy dobrej koniunkturze gospodarczej i w Polsce i w caym wiecie, mona byo m�wi, chocia z pewn przesad, e decyzje o rozwoju i kierunku dziaalnoci gospodarczej polskiego przemysu zapadaj de facto w Paryu, Brukseli, Zurychu czy nawet Berlinie, to pod koniec lat trzydziestych m�g ju napisa Ignacy Matuszewski w swej ksice “Pr�by syntez", e chocia samowystarczalno gospodarcza jest dla Polski nieosigalna, to jednak samodzielno jest lub bdzie w najbliszym czasie osignita. Naley to rozumie w ten spos�b: decyzje o rozwoju i kierunku ycia gospodarczego nale do Polski, a cilej - dziki interwencjonizmowi - do pastwa polskiego. Kapita zagraniczny zamiast dyktowa musi si ubiega o wzgldy w Polsce, czyli - inaczej m�wic - pilnowa swoich interes�w w tych ramach i w tym zakresie, jakie pastwo polskie uzna za dopuszczalne, przy czym ocena tej dopuszczalnoci zalena jest cile od interesu polskiego.

W tym te wietle rozpatrywa naley starania pastwa polskiego o zdobycie nowych kredyt�w inwestycyjnych z zagranicy. Warunkiem podstawowym byo uznanie przez ewentualnego kredytodawc wanie nie czego innego, tylko samodzielnoci gospodarczej pastwa polskiego, polegajcej na tym, e ono bdzie decydowa, na jaki cel i w jaki spos�b uzyskany kredyt zostanie uyty. Wierzyciel zagraniczny uzyskiwa jedynie gwarancj zainwestowanych pienidzy i zysk�w w wysokoci z g�ry ustalonej i - dodajmy - niezbyt atrakcyjnej. Byo to przeszkod bardzo wielk, chocia Polska miaa dobr opini jako jedyne poza Finlandi pastwo w Europie, kt�re nie zawiesio obsugi dug�w zagranicznych. W ostatnich czterech latach przed drug wojn wiatow udao si uzyska waciwie tylko dwie powaniejsze poyczki zagraniczne: jedn z Anglii w wysokoci nieco ponad 100 milion�w zotych i przeznaczon na cele inwestycyjne, g�wnie na elektryfikacj kraju, oraz drug we Francji, na rozbudow przemysu zbrojeniowego. Francja przyznaa j Polsce w czasie oficjalnej wizyty marszaka migego-Rydza we wrzeniu 1936 roku w czasie rozm�w w Rambouillet. Kredyt�w materiaowych Francja nie dostarczya, wskutek trudnoci wasnego przemysu zbrojeniowego. Natomiast kredyt pieniny w wysokoci 200 milion�w frank�w zosta Polsce dostarczony. Jego warto jednak zmalaa znacznie, gdy po niespodziewanym odejciu Francji od standardu zota warto franka spada o prawie jedn trzeci.

Powiciem nieco wicej miejsca na om�wienie, oczywicie w bardzo og�lnym zarysie, zagadnie zwizanych z rol kapitau zagranicznego, czy to w postaci istniejcyh ju inwestycji, czy te poyczek docelowych, midzy innymi i po to, by uprzytomni fakt o kapitalnym znaczeniu, gdy stanowi on podstaw oceny polityki gospodarczej Eugeniusza Kwiatkowskiego. Fakt ten

374

jest bardzo prosty: Polska moga przeprowadzi celowy plan inwestycyjny w oparciu przede wszystkim o wasne moliwoci finansowe. Udzia zagranicy mia drugorzdne, jeli nie trzeciorzdne znaczenie. Jest to tym bardziej godne uwagi, e midzynarodowy kryzys gospodarczy dotkn Polsk, tak jak wszystkie kraje biedne, w spos�b bardzo bolesny. Wydobywajc si z niego, Polska nie ograniczya si do zaleczania ran ani do atania dziur, tylko przystpia od razu do planowanego rozwoju obliczonego na dug met. W rzeczywistoci, jak ju wspomnielimy, plan inwestycyjny by dopiero wstpn faz plan�w przygotowywanych przez Kwiatkowskiego.

W roku 1937 wystpia te potrzeba zmian w dotychczasowej deflacyjnej polityce walutowej, by uatwi wykonanie planu inwestycyjnego. Zmiany te pomylane byy bardzo ostronie. W pewnej mierze na ich wprowadzenie wpyna koncepcja profesora Adama Krzyanowskiego, ekonomisty niechtnego zreszt Kwiatkowskiemu, gdy pomawia go o zbytnie ryzykanctwo. Krzyanowski jednak, podobnie jak Kwiatkowski, by przeciwnikiem rodk�w inflacyjnych. Ba si ich z tych samych przyczyn, z jakich bao si ich cae spoeczestwo, przekonane, e inflacji nie da si utrzyma w ryzach i nie da si ni pokierowa. Krzyanowski chcia jednak pewnych korektur w polityce deflacyjnej, g�wnie z tego powodu, e niepokoia go zbyt maa ilo pienidzy w obrocie wewntrznym. Proponowa wic uelastycznienie kursu zotego przez stopniowe zmniejszenie proporcji pokrycia w zocie i w dewizach. Kwiatkowski postpi troch inaczej. Wbrew Krzyanowskiemu wprowadzi kontrol dewizow, lecz zgodnie z jego rad zwikszy nieznacznie ilo banknot�w emitowanych przez Bank Polski, zwikszajc "jednoczenie w spos�b bardzo powany monet zdawkow, czyli bilon. W roku 1937 na miliard 400 milion�w zotych w obrocie w banknotach Banku Polskiego byo ju w obiegu okoo p� miliarda bilonu. Warto na marginesie doda, e w roku 1938 odbyy si w Polsce dwa tak zwane “runy" na banki. Oba, co nie byo tajemnic, zostay sprowokowane przez banki i instytucje przemysowe niemieckie, dziaajce na terenie Polski. Miay podway zaufanie do zotego. W pewnej mierze osigny ten, chwilowy zreszt, skutek na rynkach zagranicznych. Natomiast w kraju panika przyja obr�t raczej dziwny. Mianowicie zaczto gromadzi wanie bilon i to srebrny, chocia zawarto srebra w monetach wynosia jedynie skromny uamek wartoci nominalnej. “Runy" te nie wywary adnego wpywu na rzeczywiste pooenie gospodarcze kraju.

Innym obok bicia bilonu sposobem oywienia obrotu pieninego bya konwersja kilku wewntrznych poyczek kr�tkoterminowych, poczona z systemem premiowania. Poyczki wewntrzne byy popularne i przyczyniy si powanie do upynnienia rodk�w kapitaowych w Polsce.

W sumie wic bilans gospodarczy czterech ostatnich lat przedwojennych nie wypad ujemnie.

W roku 1937 zdecydowa si te Kwiatkowski na bardzo wany krok wanie w rolnictwie. Ogoszony zosta zakaz eksportu zboa. Zarzdzenie to miao zmusi rolnictwo do przerzucenia si w jak najwikszej mierze na produkcj hodowlan. By to eksperyment ryzykowny i podniosa si

375

wrzawa, e zakaz eksportu obniy po prostu ceny zboa na rynku wewntrznym i zamiast pom�c rolnictwu, zaszkodzi. Udao si tego unikn przez zrczn kontrol cen, kt�r stosowano do chwili, gdy udzia procentowy gospodarki hodowlanej pochon zbdne dla rynku konsumpcyjnego nadwyki zboowe.

Pooenie rolnictwa byo zagadnieniem kluczowym. W ostatnich latach przed wybuchem wojny rozw�j przemysu postpowa raniej ni przewidywa pierwszy plan inwestycyjny Kwiatkowskiego. By moe, e to wanie skonio go do objcia - wczeniej ni zamierza - planowaniem gospodarczym rolnictwa, kt�re dotychczas z koniecznoci ustpowao pierwszestwa innym dziaom gospodarki. Odgryway te rol inne wzgldy - wbrew przewidywaniom poprawa sytuacji og�lnej, a zwaszcza wiksza pynno rodk�w inwestycyjnych, zaznaczya si pozytywnie take w rolnictwie, szczeg�lnie w rolnictwie uprzemysowionym. Natomiast pod wzgldem spoecznym wie czua si upoledzona i dawaa temu wyraz na arenie politycznej. Niebezpieczne wic byo odkada starania o popraw jej losu a do momentu osignicia pierwszego stadium planowanego rozwoju przemysowego.

Rolnictwo w kocu lat trzydziestych

Zakaz eksportu zboa wbrew pesymistycznym przewidywaniom nie spowodowa obniki cen. Natomiast ju w cigu nastpnego roku zwikszya si poda misa, co odbio si take na handlu eksportowym. Zdobyto nowe cenne rynki zbytu w Anglii i w Skandynawii, przede wszystkim na wieprzowin w r�nych postaciach. Operacja tak ryzykowna zostaa wic uwieczona powodzeniem. Tym wikszym, e w roku 1938 wyprodukowano o ponad milion kwintali zboa mniej, produkujc zamiast niego pasz dla byda. Przerzucenie ciaru produkcji eksportowej na hodowl dao te silny i potrzebny impuls przemysowi przetw�rczemu, dotychczas stojcemu w Polsce na bardzo prymitywnym poziomie.

Niemniej bdem by byo utrzymanie cen zboa przypisywa tylko tym czynnikom. Waniejszy by fakt, e sia nabywcza caej Polski nierolniczej, przede wszystkim robotnik�w, wzrosa ju tak bardzo, e skierowa mona byo zar�wno nadwyk zboa, jak i nowe zapasy misa na rynek wewntrzny.

W tym miejscu dotykamy bardzo ciekawego i wanego zagadnienia, kt�re czsto bywa pomijane w opracowaniach i opisach tego okresu historii Polski. Rzecz polegaa na tym, e pomimo tragicznego spadku opacalnoci produkcji rolnej w latach kryzysu gospodarczego midzy rokiem 1929 i 1934 rolnictwo polskie wytwarzao w tyme okresie t sam nieomal ilo zboa, misa, nabiau, kartofli, a take surowc�w przemysowych, takich jak len, wena lub konopie, co w okresie dobrej koniunktury poprzedzajcej kryzys. Wytwarzao te same iloci, otrzymujc za nie niewiele wicej ni jedn trzeci

376

poprzedniego zarobku. Skutek dostatecznych dostaw taniej ywnoci by bardzo istotny dla caej polskiej gospodarki. Gdy w roku 1936 nastpi rozw�j produkcji przemysowej, mona go byo planowa i przeprowadza bez podwyszania w spos�b wyrany koszt�w robocizny w przemyle. Nawet obnione w latach kryzysu pace robotnicze, a take zmniejszone pensje urzdnicze oraz spadek dochod�w z handlu i z porednictwa nie powodoway niedostatku ywnoci w miastach i orodkach przemysowych. Waciwa i trafna analiza tego zjawiska bya te zapewne jednym z element�w decyzji prowadzenia polityki deflacyjnej. Innymi sowy, dziki rolnictwu mona byo w Polsce wyzyska w peni tani si robocz. By to czynnik podstawowy w og�lnej kalkulacji cen towar�w przemysowych. Tym waniejszy, e poza robocizn wszystko byo w Polsce wzgldnie drogie, gdy chodzi o zasadnicze skadniki kalkulacji produkcji przemysowej. Drogi by w Polsce kredyt, drogi w por�wnaniu z wskanikami innych cen by transport, wysokie te byy obcienia podatkowe, co byo koniecznoci z uwagi na to, e budet pastwowy, obok wydatk�w konsumpcyjnych, musia take obsugiwa zaduenie pastwa oraz gromadzi rodki inwestycyjne.

Due te w zestawieniu z iloci pienidza w obrocie i kosztami kredytu byy obcienia pracodawc�w z tytuu ubezpiecze i wiadcze spoecznych. Stay one na wysokim poziomie i nawet lata kryzysu gospodarczego nie wpyny zbyt mocno na obnienie tych wiadcze. Pod tym wzgldem pooenie gospodarcze nie wpyno ujemnie na tradycj przyznawania pierwszestwa wiadczeniom socjalnym nad wieloma innymi wydatkami pastwowymi. Tradycj t zapocztkowano ju w pierwszym miesicu niepodlegoci i nie zaniedbano jej a do wybuchu drugiej wojny wiatowej. System ubezpiecze spoecznych by w Polsce bardzo - jak na owe czasy - nowoczesny i postpowy. A jednak i tu rolnictwo ponosio dodatkowy ciar. Po pierwsze, odstpi musiano od zastosowania w caej rozcigoci dobrodziejstw systemu ubezpiecze spoecznych w stosunku do robotnik�w rolnych. Po drugie, co moe waniejsze, koszt ubezpiecze spoecznych przemys wkalkulowywa w ceny towar�w, na czym rolnictwo nic nie zyskiwao. Przeciwnie, kupujc towary przemysowe, opacao tym samym w pewnym stopniu koszty systemu ubezpiecze spoecznych, z kt�rych nie korzystao w og�le albo korzystao w minimalnym stopniu.

Nie mona wic rozpatrywa imponujcego pod niejednym wzgldem rozwoju przemysu w drugiej poowie lat trzydziestych, podobnie jak og�lnej poprawy pooenia gospodarczego, nie pamitajc o ogromnym, cho porednim, wkadzie rolnictwa polskiego. Wkad ten polega przede wszystkim na dostarczaniu taniej ywnoci, bez kt�rej nie byaby moliwa tania produkcja przemysowa.

Natomiast w mniejszym stopniu w kr�tkim przedwojennym okresie poprawy gospodarczej uczestniczy mogo rolnictwo w rozbudowie konsumpcyjnego rynku wewntrznego. Wystarczy wspomnie cyfr inwestycji w maszyny rolnicze w latach 1937-1938. Osigna ona zaledwie 30% sumy inwestowanej w modernizacj rolnictwa w roku 1928. W latach kryzysu proporcja ta spada do 8%. Doda jednak trzeba, e tendencja zwykowa

377

bya w tym dziale gospodarki bardzo wyrana, tak e przewidywano osignicie poziomu z roku 1928 ju na rok 1941. O wiele ciekawsza i wiele m�wic! jest inna cyfra. Mianowicie midzy rokiem 1935 a 1938 wskaniki globalnej produkcji rolnej na gow ludnoci caego kraju ustaliy si w pobliu 95% stanu z roku 1929. Potrzebna tu jest dodatkowa korektura. Ot� w cigu tych kilku lat wzrosa liczba ludnoci zatrudnionej w rolnictwie. Wzrosa nie w stosunku absolutnym, to znaczy w por�wnaniu z ludnoci caego kraju, lecz w praktyce, co naley tak rozumie, e na tej samej iloci grunt�w uprawnych pracowao troch wicej ludzi. Liczba nieproduktywnych mieszkac�w wsi zaleaa, rzecz jasna, od postpu modernizacji produkcji rolnej, a take - i przede wszystkim - od odpywu tej nadwyki siy roboczej do przemysu lub og�lnie do miast. Odpyw ten by bardzo powolny. W cyfrach absolutnych zmiana struktury ludnociowej Polski wyrazia si midzy rokiem 1920 a 1938 zmniejszeniem si liczby ludzi zamieszkaych na wsi z 68�0 do 63%. Okrelenie “mieszkajcy na wsi" nie odpowiadao pojciu “pracujcy na roli". Ot� “pracujcych" na roli czy w rolnictwie byo w roku 1921 okoo 54%, a w roku 1938 nieco ponad 51 %. Reszta znajdowaa lub nie znajdowaa pracy w wiejskim rzemiole, handlu i usugach. Uwzgldni tu trzeba bardzo nieznaczn liczb ludzi, kt�rych dzi nazywamy chopami-robotnikami.

Zaatwienie problemu, jak to powszechnie nazywano, “wsi polskiej" zaleao rzecz jasna od wzrostu uprzemysowienia kraju. W tym wzgldzie dopiero druga poowa lat trzydziestych przyniosa pierwsze pr�by planowania na szczeblu pastwowym czy og�lnokrajowym. Dotychczas odpyw nadwyki siy roboczej ze wsi do przemysu odbywa si bez ingerencji pastwa i zalea od fluktuacji koniunktury gospodarczej. Dop�ki trwao bezrobocie w przemyle, trudno byo myle o zmniejszeniu bezrobocia w rolnictwie, obojtnie, czy byo to bezrobocie jawne czy ukryte. Dopiero polityka inwestycyjna Kwiatkowskiego pozwalaa na jakie planowanie z moliwoci osignicia powaniejszych skutk�w. Ilustracj czy dowodem najwaniejszym i najbardziej oczywistym by plan budowy Centralnego Okrgu Przemysowego. Byo to ju co, skoro si zway, e COP w pierwszym pocztkowym stadium swego powstawania zatrudni okoo 100 tysicy nowych robotnik�w, pochodzcych z okolicznych wsi.

Drugim sposobem poprawy pooenia wsi polskiej bya oczywicie reforma rolna. Dla wielu, i to nie tylko w pierwszych latach istnienia Rzeczypospolitej, ale i p�niej, spos�b ten wydawa si najwaniejszy, jeli nie jedyny. Zagadnienie naprawd czoowe w caoksztacie ycia pastwa polskiego! Zagadnienie nie tylko gospodarcze, lecz take, jeli nie przede wszystkim, spoeczne i polityczne. I te dwa aspekty zaciemniay nieraz wzgldy cile produkcyjne. Chopu polskiemu naleaa si reforma rolna, by to aksjomat polityczny i spoeczny, a jednoczenie kryterium sdu o polityce poszczeg�lnych rzd�w i caej dziaalnoci pastwa. W cigu caego dwudziestolecia niepodlegoci rozparcelowano 2 miliony 650 tysicy hektar�w. Parcelacja postpowaa z r�nym nasileniem. W roku 1935 przeznaczonych na parcelacj by jeszcze milion 300 tysicy hektar�w. Do roku 1939 zdoano z tego rozparcelowa nieco ponad 500 tysicy. Chocia wic nie przeprowadzono

378

parcelacji na okoo 800 tysicach hektar�w, w roku 1939 gospodarstwa chopskie bardzo mae, mae i rednie obejmoway 80% ziemi uprawnej w Polsce. Cyfr zamierzon byo okoo 92%. Reszta nie bya przewidziana do parcelacji - z r�nych wzgld�w, przede wszystkim w wypadkach wysoko uprzemysowionych wielkich majtk�w. Pojcie “wielki" jest raczej wzgldne, gdy jako maksimum w r�nych okolicach przewidywano od 180 do 300 hektar�w. W ostatnich latach Drugiej Rzeczypospolitej Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puawach opracowywa nowy plan ustalajcy maksimum jednostkowego gospodarstwa na 60 hektar�w. Lecz reforma rolna nie polegaa tylko na parcelacji. Po to, by chop m�g si na tym gospodarstwie utrzyma, potrzebne byo ustalenie minimum obszaru oddanego mu pod upraw. W tym wzgldzie panowa chaos, bdcy wynikiem z jednej strony obiektywnych warunk�w w okrelonej okolicy, a z drugiej bardzo trudnego do rozwikania schematu zasiedlenia wsi, kt�ry nie ulega adnym reformom i adnej naprawie przez cay czas rozbior�w, przynajmniej w zaborze rosyjskim i austriackim. Gospodarstw karowatych, te rozmaicie wycenianych, byo okoo 9%. Lecz gospodarstw racjonalnych o obszarze - znowu w zalenoci od warunk�w lokalnych - od 5 do 20 hektar�w byo zaledwie procent dwadziecia kilka. Wedug oblicze tego instytutu w Puawach, posiadanym zapasem ziemi mona byo upenorolni okoo 60% ludnoci zamieszkaej na wsi. A poniewa byo jej w roku 1938 ponad 17 milion�w, pozostaaby nadwyka okoo 7 milion�w, kt�ra w miar modernizacji rolnictwa stawaaby si w spos�b coraz bardziej oczywisty nieprodukcyjna w sensie gospodarczym.

Czynnik�w hamujcych parcelacj i komasacj grunt�w byo bardzo wiele. Wzgldy polityczne, kt�rym przypisuje si nadmiern wag, byy w rzeczywistoci drugorzdne, zwaszcza w drugiej poowie lat trzydziestych. Waniejsze byy wzgldy gospodarcze. Reform roln mona byo przeprowadzi tylko przy gwarancji utrzymania produkcji rolnej przynajmniej na dotychczasowym poziomie. To z kolei wymagao pomocy finansowej, na kt�r nie zawsze pastwo byo sta. Nowe gospodarstwa wymagay nowych zabudowa, nowych maszyn i jakiego kapitau obrotowego. Likwidacja przeludnienia wsi w znaczeniu po prostu mieszkaniowym wymagaa take sporych sum na budownictwo. Wreszcie regulatorem tempa parcelacji byy moliwoci wypacania odszkodowa dotychczasowych wacicielom i, chocia ich wysoko i terminy okrelano raczej ogldnie, w niekt�rych latach ani budet pastwa, ani Bank Rolny nie dysponoway wystarczajcym funduszem. Potrzeba te byo duych nakad�w i duego wysiku organizacyjnego dla doszkolenia zawodowego nowych gospodarzy. Zwaszcza przy pooeniu nacisku na gospodark hodowlan rozdrobnienie kryo w sobie wiele ryzyka, a niekiedy stwarzao trudnoci nie do pokonania. Nawet interesy przemysu cukrowniczego, tak wanego w polskim eksporcie, nakazyway ostrono przy dzieleniu wielkich obszar�w przeznaczonych na upraw burak�w na mae lub tylko mniejsze dziaki. Wszystkie te wzgldy, a przede wszystkim obawa przed chaosem aprowizacyjnym, przemawiay przeciwko dokonaniu reformy rolnej w spos�b radykalny, bez ogldania si na skutki gospodarcze.

379

Rzecz charakterystyczn, jeli chodzi o pooenie rolnictwa w Polsce w okresie wykonywania pierwszego planu inwestycyjnego, by do luny zwizeR1 midzy wydajnoci produkcji rolnej i zwikszeniem potencjau nabywczego ludnoci zawodowo czynnej w rolnictwie a postpami reformy rolnej i odpywem nadwyki wiejskiej siy roboczej do przemysu. Produkcja pomimo wstrzs�w powodowanych parcelacj wzrastaa stale i tylko temu zawdziczali rolnicy powolne gromadzenie nadwyek pieninych, gdy, jak widzielimy, nie nastpowa wzrost cen produkt�w rolnych. Szczupe zreszt dane statystyczne pozwalaj nam wyceni, e midzy 1935 i 1939 rokiem wie polska moga wydawa o mniej wicej 25% wicej na swe potrzeby konsumpcyjne, stwarzajc jednoczenie pewn rezerw na inwestycje, gromadzon przy pomocy instytucji oszczdnociowych. By to wic postp znaczny, gdy w pierwotnym zaoeniu planu inwestycyjnego wyznaczono sobie cel skromniejszy, mianowicie zwyk konsumpcji o 10�0, co prawda w skali caego kraju.

Problemy spoeczne

W drugiej poowie lat trzydziestych przekroczony zosta pierwszy stopie przebudowy Polski w pastwo przemysowe. Druga wojna wiatowa proces ten - rzecz jasna - przerwaa. Ocenia wic moemy rezultaty tylko na podstawie rzeczywistych dokona do jesieni roku 1939, pamitajc jednak przy tym, e nier�wnomierny rozw�j poszczeg�lnych gazi gospodarki by w duej mierze wynikiem zamierzonego dziaania. Dano wiadomie pierwszestwo inwestycjom w przemyle, faworyzujc szczeg�lnie produkcj rodk�w wytw�rczych, to znaczy narzdzi i maszyn. Warto tu moe doda na marginesie, e jednym z dzia�w gospodarki narodowej, na kt�rego rozw�j nie szczdzono nakad�w kapitaowych nawet w tragicznie cikich latach kryzysu, bya elektryfikacja kraju. Zrobia te bardzo due postpy, tak due, e wskanik energetyczny z tego r�da pomnoy si piciokrotnie w cigu lat trzydziestych. Nie od rzeczy te bdzie doda, e poszukiwano przede wszystkim naturalnych r�de energii elektrycznej i tym samym obciano tylko w bardzo nieznacznym stopniu produkcj wgla na G�rnym lsku i w Zagbiu Dbrowskim. Siownie powstaway przy zaporach wodnych na Podkarpaciu i w g�rzystych okolicach wojew�dztwa pomorskiego.

Inwestycje w rolnictwie i wica si z nimi og�lna poprawa pooenia ludnoci zawodowo czynnej w rolnictwie pojawiy si jednak wczeniej ni zamierzano, co byo take jednym z dowod�w rozmachu planowej gospodarki.

Odcinkiem ycia kraju, na kt�rym najatwiej dostrzec mona skutki poprawy pooenia gospodarczego, jest oczywicie rynek pracy. W Polsce przed drug wojn wiatow zagadnienie to rozpatrywa naley osobno, gdy chodzi o przemys i usugi, a osobno, gdy chodzi o rolnictwo. Styczn midzy tymi dwiema dziedzinami znale mona w cyfrach obrazujcych odpyw

380

nadwyki ludnoci rolniczej, w sensie gospodarczym nieproduktywnej, na nowe stanowiska pracy w przemyle lub - powiedziawszy og�lniej - w skupiskach miejskich. M�wic o rolnictwie polskim w tym okresie, dostrzeglimy tego rodzaju odpyw. By bardzo niewielki, lecz wskazywa na zdrow tendencj, w dodatku o stale przyspieszajcym si tempie.

Og�lnie przybywao w Polsce co roku okoo 200 tysicy ludzi w wieku zdolnoci do pracy, to znaczy midzy pitnastym i szedziesitym rokiem ycia. Przyrost ten by szybszy ni przyrost naturalny. Ludno Polski powikszaa si midzy 1935 i 1939 rokiem w tempie rekordowym w por�wnaniu z bogatymi krajami Europy. Przybyo jej w cigu czterech lat ponad 8%. Natomiast ludnoci zawodowo czynnej - to znaczy zdolnej do zatrudnienia - przybyo prawie 11%. W tym te wietle naley rozpatrywa liczby zarejestrowanych bezrobotnych. Byo ich w 1935 roku nieco ponad 380 tysicy, a w 1938 o 30 tysicy mniej. Nie te 30 tysicy jednak wskazuje na wzrost zatrudnienia, lecz owych 800 tysicy, o kt�re zwikszya si liczba ludnoci, zdolnej do podjcia pracy. Wskazywao to wic na bardzo wielki, jak na �wczesne moliwoci polskie, wzrost popytu na prac. Poprawa ta bya wyrana ju w roku 1936 i - co byo take bardzo istotne - wzrasta stale popyt na kwalifikowan si robocz, w duym stopniu w hutnictwie, w przemyle maszynowym, w przemyle lekkim, w mniejszym znacznie stopniu w g�rnictwie, a w najwikszym w nowych dziaach przemysu albo w takich, gdzie z kadym rokiem przybywao zupenie nowych zakad�w pracy, a wic w przemyle chemicznym, elektrotechnicznym i w niekt�rych gaziach przemysu metalurgicznego. Wane s take orientacyjne zreszt tylko dane ilustrujce migracj ze wsi do miasta. Jak ju wspomnielimy, ludno zamieszkaa i w jakim stopniu utrzymujca si z pracy po wsiach zmniejszya si w caym dwudziestoleciu o mniej wicej 1,5%. W skali rzeczywistych potrzeb �wczesnej Polski byo to bardzo mao. Wedug bada Instytutu Gospodarstwa Spoecznego, waciwe wyprowadzenie polskiej struktury gospodarczej na bezpieczne wody wymagao w�wczas zmniejszenia proporcji ludnoci zatrudnionej w rolnictwie od ludnoci czynnej zawodowo gdzie indziej z 61% do 50%. Cel ten by jeszcze bardzo odlegy, lecz rozw�j gospodarki szed niewtpliwie w tym kierunku. Oznaczao to take, e ledwo co zaczta przebudowa struktury agrarnej opieraa si w zasadzie na zdrowych zaoeniach, gdy moga grozi tylko chwilowymi i o marginesowym znaczeniu zaburzeniami produkcji rolnej. Sytuacja aprowizacyjna nie ulegaa pogorszeniu, pomimo stopniowej parcelacji wielkiej wasnoci, a w miar wzrostu wartoci pac realnych w przemyle, usugach i og�lnie w orodkach miejskich nawet si polepszaa.

W roku 1939 warto pac realnych bya przecitnie w Polsce wysza o 43% w por�wnaniu z rokiem 1928. Przecitny budet rodzinny wyraa si po stronie wydatk�w sum zwikszon o okoo 30%. Wzrost ten - rzecz jasna - ukada si nier�wnomiernie w poszczeg�lnych dziaach zatrudnienia: by najwyszy wr�d robotnik�w wysoko kwalifikowanych, a najniszy wr�d robotnik�w rolnych.

Przyjrzyjmy si pokr�tce przecitnej skali pac w poszczeg�lnych dziaach

381

gospodarki. Og�lnie m�wic, w przemyle przecitna ta w roku 1938 wynosia okoo 150 �wczesnych zotych miesicznie. Z sumy tej wydatek na komorne wynosi przecitnie od 20% do 25%, a na ywno okoo 35%. Z reszty zaspokoi "trzeba byo wszystkie inne potrzeby. Wzrost wkad�w oszczdnociowych - czy to w Pocztowej Kasie Oszczdnoci, czy w bankach komunalnych, czy wreszcie w najprzer�niejszego rodzaju funduszach o przeznaczeniu spoecznym - wskazywa na pozostawanie kilkuprocentowej nadwyki. Nadwyka ta bya bardzo wanym czynnikiem, a nawet i warunkiem powodzenia planowanego rozwoju gospodarczego caego kraju. Stanowia bowiem r�do kapita�w inwestycyjnych z kadym rokiem waniejsze w por�wnaniu z udziaem innych r�de, takich jak Skarb Pastwa, specjalne fundusze pastwowe, kapita napywajcy z zagranicy oraz nadwyki zysk�w przedsibiorstw przemysowych, kt�re pod kontrol i naciskiem pastwa take przeznaczano na inwestycje w poszczeg�lnych zakadach pracy.

Wr�d szeciusettysicznej rzeszy pracownik�w okrelanych jako umysowi przecitna zarobk�w miesicznych ukadaa si okoo 250 zotych. Zaledwie 8% pobierao uposaenie wysze ni 300 zotych miesicznie. Jako ciekawostk, a moe jako przykad maej rozpitoci nier�wnoci spoecznych w tej warstwie ludnoci warto pamita, e wr�d urzdnik�w pastwowych i samorzdowych cznie z pracownikami umysowymi przedsibiorstw pastwowych, takich jak koleje czy poczta, i razem z grup oficer�w najwyszych stopni w wojsku liczba otrzymujcych wicej ni 700 zotych miesicznie wynosia w roku 1937 niespena trzy i p� tysica os�b. Cyfry te nie odnosz si do przedsibiorstw prywatnych, gdzie pace byy z reguy wysze, jak i oczywicie do dochod�w przedstawicieli wolnych zawod�w i nielicznej grupy wacicieli wasnych przedsibiorstw przemysowych lub handlowych bd majtk�w ziemskich. Natomiast w rzemiole zarobki ukaday si podobnie jak wr�d najemnych pracownik�w umysowych, a tendencja wzrostu bya, w zalenoci od okolicy kraju i charakteru wykonywanego rzemiosa, znacznie wolniejsza ni w przemyle.

Zupenie inaczej wygldao pooenie ludnoci pracujcej na roli. Wr�d niej odr�ni trzeba chop�w uprawiajcych wasny kawaek ziemi, w dziewidziesiciu kilku przypadkach na sto tylko przy pomocy rodziny, od robotnik�w rolnych zatrudnionych na wikszych gospodarstwach okrelanych czsto nazbyt szumnie jako obszarnicze. Pod koniec lat trzydziestych przecitna zarobku dla caego terytorium Polski wynosia okoo 90 zotych miesicznie. Lecz tu r�nice byy ogromne, i to dosownie ogromne, w zalenoci od wojew�dztwa. I tak w wojew�dztwie poznaskim dni�wka dla mczyzny (take w zalenoci od wykonywanej funkcji i kwalifikacji) wynosia od 3 i p� do 5 zotych. W wojew�dztwach wschodnich czsto nie przekraczaa pupapu 1,50 do 1,80 zotego dziennie. Bardzo komplikuje spraw system tak zwanych ordynarii lub deputat�w, wypacanych niekiedy jako uzupenienie pacy got�wkowej, a niekiedy jako jej cz - w zbou, w ziemniakach, czsto w wglu lub innym materiale opaowym. W okolicach zamonych, a wic znowu w Wielkopolsce, te dodatki w naturze miay nieraz wiksz warto realn ni by wynikao z oblicze opartych na stawkach ro-

382

bocizny. Zdarzao si jednak i tak, e ich warto realna bya mniejsza, co byo wcale czstym zjawiskiem, na przykad w Biaostockiem, gdzie zamiast wgla dawano torf. Dodatkow korektur stanowio czsto mieszkanie, dawane robotnikom zatrudnionym na stae, zwykle z kawakiem gruntu, przeznaczonym na ogr�d. W tych wypadkach robotnik rolny upodabnia si nieraz do chopa na karowatym gospodarstwie, z tym e jego sytuacja bya lepsza. I wreszcie czsto, przy pracach sezonowych zwaszcza, po prostu cz zarobku lub dodatek do zarobku stanowio gotowe wyywienie.

Liczba robotnik�w rolnych jest statystycznie do trudna do cisego uchwycenia. Po pierwsze dlatego, e sezonowo na robotnika wynajmowa si take chop maorolny lub kto z jego rodziny. Drug przyczyn jest fakt, e robotnicy rolni nie byli objci ubezpieczeniami spoecznymi, cho byy pod tym wzgldem sporadyczne raczej wyjtki. W kadym razie obliczano, e wynagrodzenie robotnika rolnego, jeli go ocenia jako konsumenta w og�lnokrajowym ukadzie, byo o 40, a moe i wicej procent gorsze ni pooenie robotnika w przemyle. Zaznaczy te trzeba, e w procesie migracyjnym, czyli w przesuwaniu nadwyki siy roboczej ze wsi do miasta, do przemysu lub usug, grupa robotnik�w rolnych braa znacznie mniejszy udzia ni nadwyka waciwej ludnoci chopskiej.

Byo to o tyle wane, e wprowadzao dodatkow korektur do wyceny nadwyki siy roboczej na wsi. Od 11 milion�w ludnoci zawodowo czynnej na wsi odliczy trzeba byo prawie p�tora miliona robotnik�w rolnych i dopiero od pozostaych 9 i p� miliona oblicza procent ludzi, kt�rych ubytek ze wsi nie wpynby w powanym stopniu na zmniejszenie produkcji rolnej. Procent ten dla caego kraju nigdy cile ustalony nie zosta, lecz bardzo wiarygodny szacunek wskazywa, i wynosi zaledwie 5% do 8% w Poznaskiem i na Pomorzu, a prawie 50% w Krakowskiem, Rzeszowskiem i Kieleckiem.

Inne, cho zblione do problemu bezprodukcyjnej lub produkcyjnie zbdnej nadwyki ludnoci wiejskiej byo zagadnienie liczby ludzi zdolnych do pracy, kt�rzy w istniejcych og�lnych warunkach produkcyjnych nie mogli znale zatrudnienia. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych - w roku 1938 byo ich nieco ponad 350 tysicy - odpowiedzi na to pytanie nie dostarcza. Nie tylko z uwagi na konieczne poprawki w d�, uwzgldniajce ludzi zmieniajcych w danej chwili prac, lecz take dlatego, e liczba ta nie obejmowaa modziey ubiegajcej si o pierwsz w og�le prac i nie uwzgldniaa nikogo, kto nie mia prawa do opieki spoecznej. A wic wikszoci niezatrudnionych robotnik�w rolnych. Nie obejmowaa take tych wszystkich, kt�rzy nie majc pracy z jakichkolwiek powod�w zaniedbywali rejestracji.

Liczby wskazujce proporcje rzeczywicie niezatrudnionych z masy 17 i p� miliona zawodowo czynnych obywateli uszeregowane zostay najbardziej przekonywajco przez Jdrzeja Moraczewskiego w jego pracy “Rozwaania nad pooeniem politycznym i gospodarczym Polski". Ot� na podstawie danych zwizkowych Moraczewski ustali na rok 1938 liczb ludzi zdolnych do pracy, a pracy pozbawionych, na 932 tysice. A wic nieco ponad 5% og�u zdolnych do pracy. Bya to liczba niepokojca, stanowczo za wysoka,

383

zwaszcza jak na kraj na dorobku, nawet zwaywszy �wczesne stosunki gospodarcze i teorie ekonomiczne w dziedzinie zatrudnienia. Miaa jednak take iBn wymow, w zestawieniu z obliczon r�wnie przez Moraczew-skiego lioeb rzeczywistych bezrobotnych w roku 1936. Byo ich wtedy 1.875.000.

W cigu dw�ch lat zatem nastpi spadek niezatrudnionych z prawie 11 � “ do 5�o. Fakt ten, obok wzrostu pac realnych i braku zwyki cen ywnoci, jest chyba najwymowniejsz ilustracj poprawy materialnego pooenia ludnoci Polski w kr�tkim okresie planowego zrywu gospodarczego z drugiej poowy lat trzydziestych.

Instytucje samorzdowe

Jednym z czstych zarzut�w wysuwanych przez opozycj w stosunku do rzd�w pomajowych w Polsce bya nadmierna - jak si wydawao - centralizacja wadz pastwowych. Miano na myli przede wszystkim wadze administracyjne. Niemniej zarzutem tym obejmowano take centralizacj decyzji gospodarczych. Tego rodzaju zastrzee czy wtpliwoci nie byo, dop�ki dziaalno gospodarcza pastwa ograniczaa si do ustalania i r�wnowaenia budetu pastwowego oraz polityki walutowej. W drugiej poowie lat trzydziestych zakres dziaalnoci i zada pastwa zosta jednak w spos�b wyrany rozszerzony na sprawy gospodarki. By to skutek polityki Eugeniusza Kwiatkowskiego, prowadzonej pod hasem interwencjonizmu pastwowego.

Nazwa ta ju sama w sobie zawiera postulat centralnego planowania i centralnego nadzoru. Nie oznacza to wszake bynajmniej koniecznoci skupiania wszystkich najdrobniejszych nawet decyzji w jednym rku czy w jednym orodku centralnym. A jednak taki wanie zarzut w Polsce wysuwano. By to jak gdyby zarzut na wyrost, zarzut dyktowany obaw, e interwencjonizm zamieni si po pewnym czasie w ingerencj wadz na kadym szczeblu we wszystko, co dotyczy zagadnie gospodarczych, a wic take w sprawy wiata pracy i w konkretne zagadnienia rynkowe, zar�wno od strony produkcji, jak i konsumpcji oraz handlu. Modna bya w�wczas w caej bodaj Europie dyskusja nad rzekomymi zaletami systemu nazywanego w naladownictwie terminologii woskiej korporacjonizmem. O wzorach woskich dyskutowano w wielu krajach, nie zdajc sobie czsto sprawy, e pozorne plusy organizacji wiata pracy i opieki spoecznej, jakie we Woszech obserwowano, splatay si w nierozdzieln cao z systemem politycznym nie do przyjcia przez adne spoeczestwo przywizane do demokracji. czono te zupenie bdne wzory korporacjonizmu woskiego z reformami, doranymi z reszt, jakie w celu zwalczenia bezrobocia i kryzysu gospodarczego zastosowa prezydent Roosevelt w Stanach Zjednoczonych pod nazw New Deal. Natomiast doprowadzone do perfekcji ograniczenie swobody dziaania spoeczestwa obserwowano w Niemczech hitlerowskich i - rzecz jasna - obser-

384

wacje te stanowiy dla ogromnej wikszoci Polak�w nie zacht, lecz ostrzeenie.

Nie inaczej te na sprawy te patrzy Kwiatkowski, a take inni czonkowie rzdu czy wybitni przedstawiciele rzdzcego Polsk obozu politycznego. Kwiatkowski sam by zwolennikiem jak najwikszego i jak najszerzej pojtego wsp�udziau spoeczestwa w yciu i w planowaniu gospodarczym, a przynajmniej w jego stronie wykonawczej. Oznaczao to w praktyce potrzeb samorzdu na wszystkich szczeblach i na wszystkich pionach ycia publicznego. Tu jednak okazywao si, e spraw gospodarczych nie spos�b byo w �wczesnym ukadzie oddzieli od zagadnie cile politycznych. A w dziedzinie polityki wewntrznej ob�z Polsk rzdzcy sta jak najdalej od koncepcji samorzdowych. Przejawiao si to w pr�bach zorganizowania czego w rodzaju monopartii politycznej, zwizanej bezporednio z rzdem i majcej suy mu jako oparcie w spoeczestwie. Pr�by te nie day adnych wynik�w. W rezultacie nie powstaa ani monopartia, ani nawet partia polityczna w prawdziwym tej nazwy znaczeniu, powstaa co najwyej karykatura monopartii. Natomiast w praktyce dnia codziennego, a take w programowaniu politycznym toczya si uparta, cho na og� agodna w formie walka z opozycj, prowadzona nie rodkami politycznymi, gdy tych ob�z rzdzcy po mierci Pisudskiego stworzy nie zdoa, lecz rodkami administracyjnymi.

Tym samym wytwarzaa si sytuacja, w kt�rej przynajmniej z pozoru istniaa w Polsce z jednej strony opozycja, z drugiej za nie kierunek polityczny czy partia rzdzca, lecz po prostu wadze pastwowe. Bya to sytuacja politycznie niezdrowa, a nawet absurdalna, znajdujca wyraz w zupenie bezsensownych okreleniach, nierzadkich nawet na amach prasy, e dziaalno opozycyjna jest tym samym co dziaalno “antypastwowa". Ten prymitywny punkt widzenia nie zakorzeni si na Szczcie w spoeczestwie ani w adnym godnym uwagi jego odamie. Mia jednak swoje odbicie - dodajmy, e nie zawsze i nie wszdzie - w codziennym postpowaniu wadz administracji pastwowej. Wpywa te niekorzystnie lub w spos�b utrudniajcy na organizacj ycia gospodarczego. Lecz tu na szczcie dziaao wiele czynnik�w, kt�re w spos�b pragmatyczny potrafiy ukr�ci ingerencj wadz pastwowych, zwaszcza na szczeblach terenowych, wojew�dzkich lub niszych, a nawet ingerencj t w spos�b racjonalny pokierowa i j wykorzysta. Tak byo midzy innymi na odcinku zwizk�w zawodowych. Pomimo niewtpliwych nacisk�w wadz pastwowych zwizki zawodowe nie tylko potrafiy zachowa samodzielno dziaania i skuteczno akcji podejmowanych w obronie praw wiata pracy, lecz ponadto w wielu dziedzinach ycia politycznego zastpoway lub wyrczay stronnictwa polityczne, z kt�rymi w ten czy inny spos�b byy zwizane. Zwizki zawodowe nie byy przy tym instytucj scentralizowan, nie byy w aden spos�b formalnie zwizane z wadzami pastwowymi i byo ich wiele, o r�nym obliczu ideologicznym i o r�nej specjalizacji. Byy wic tym, czym by powinny - przedstawicielstwem wiata pracy, obroc jego interes�w.

Take fachowe orodki spoeczne specjalizujce si w dziaalnoci gospodarczej zdoay zachowa, chocia nie w tym samym stopniu, duy zakres niezalenoci od wadz pastwowych. Chodzi tu o instytucje na og� dobrze

385

w Polsce rozwinite, nieraz o tradycji samodzielnego dziaania w otwartej walce z wadzami pastw zaborczych, stawiajce sobie za zadanie koordynacj ycia gospodarczego na okrelonym odcinku. Niekt�re z nich byy czym poredninr midzy sp�dzielni a rad gospodarcz. Inne znowu miay charakter wycznie konsultatywny, zasadniczo u boku wadz samorzdowych. Jeszcze inne byy instytucjami na poy pastwowymi, w tym sensie, e z urzdu jak gdyby powoywano do nich przedstawicieli miejscowego spoeczestwa lub jakiej brany gospodarczej, take na okrelonym terytorium. Wymiemy przynajmniej niekt�re z nich. A wic izby przemysowo-handlo-we, w zasadzie po jednej na kade wojew�dztwo. Obok aparatu urzdniczego grupoway przedstawicieli handlu i przemysu, czciowo z nominacji, czciowo wybieranych. Ich kompetencje nie byy zbyt szczeg�owo okrelone i zaleay od autorytetu, jaki kada z nich zdoaa sobie wyrobi. I tak izba przemysowo-handlowa w Poznaniu lub we Lwowie bya swego rodzaju potg opiniodawcz, nie ograniczajc si tylko do wyraania swego zdania na przedstawiony jej temat, lecz wysuwajc dezyderaty w stosunku do wadz, a czsto po prostu dyrektywy, kt�re obyczajowo znajdoway posuch w miejscowym spoeczestwie. Podobny charakter, a niekiedy - jak na przykad w Warszawie - podobne wpywy miay Izby Rzemielnicze. Nieco inaczej wygldaa dziaalno instytucji zwanych niekiedy, lecz nie zawsze Izbami Rolniczymi, gdy ograniczay si one do porad w sprawach udzielania kredytu lub planowania melioracji rolnych, kierujc je bd to do centrali, bd to do terenowych oddzia�w Pastwowego Banku Rolnego.

Do nich te podobne byy bardzo liczne w caej Polsce obywatelskie komisje doradcze przy poszczeg�lnych bankach, zar�wno pastwowych jak i prywatnych. Najczciej nazywano je “komitetami dyskontowymi", gdy ich g�wna rola polegaa na wydawaniu opinii o rzetelnoci i potrzebie kredytu, o kt�ry ubiega si przedsibiorca - obojtnie, czy wielki, czy may.

Take sp�dzielnie typu kredytowego lub handlowego odgryway du rol w yciu gospodarczym i w wikszoci wypadk�w zachowyway cakowit samodzielno dziaania. W stosunku do nich pastwo raczej wystpowao jako doradca lub, powiedziawszy bardzo og�lnie, nadzorca dziaalnoci. Byy jednak niewtpliwie instytucjami samorzdowymi, o kt�rych wsp�prac pastwo musiao zabiega, zwaszcza w okresie og�lnokrajowego planowania gospodarczego. Jedn z najsilniejszych w Polsce by Zwizek Sp�ek Zarobkowych z central w Poznaniu. Posiada on wasny, bardzo silny bank i cieszy si w spoeczestwie ogromnym autorytetem, kt�ry sobie zdoby ju w okresie zacitej i zwyciskiej wojny obronnej, jak ludno polska zaboru pruskiego toczya z niemieck ekspansj, nie tylko przecie gospodarcz.

Stopie samodzielnoci tych wszystkich instytucji by znacznie wikszy na zachodzie kraju i na poudniu, to jest w byych zaborach pruskim i austriackim, ni w Polsce centralnej czy na Kresach Wschodnich. W byym zaborze austriackim, cilej w Maopolsce Wschodniej, wzorowan instytucj sp�dzielcz, samodzieln gospodarczo i o ogromnych wpywach, take politycznych, by ukraiski “Masosojuz".

Naley te wymieni komunalne kasy oszczdnoci. Byy to instytucje

25 - Historia dwudziestolecia

386

wsp�dziaajce z samego zaoenia z samorzdem terytorialnym, g�wnie z samorzdem poszczeg�lnych miast i powiat�w. Niekt�re z kas byy prawdziw potg gospodarcz i zaliczay si do czoowych bank�w polskich. Taka na przykad bya komunalna kasa oszczdnoci miasta Poznania, a take miasta Lwowa. Ich istnienie i dziaalno, czy raczej ich ruchliwo i znaczenie zaleay w duej mierze od ruchliwoci i siy samorzdu terytorialnego tam, gdzie samorzd dziaa.

Samorzd terytorialny by pomylany przy powstawaniu Rzeczypospolitej jako zasada majca obowizywa w caej Polsce. Kada gmina, zwaszcza miejska, kady powiat i kade wojew�dztwo miao posiada peny samorzd terytorialny. Schemat organizacyjny wyglda w ten spos�b, e rada miejska, sejmik powiatowy i sejmik wojew�dzki speniay rol wadzy ustawodawczej w zakresie wszystkich spraw, kt�re w spos�b wyrany nie zostay okrelone jako kompetencja wadz pastwowych, to znaczy odpowiedniego resortu ministerialnego i wadz administracji terytorialnej jako organ�w wykonawczych ministerstwa. Sejmiki czy rady miejskie miay swoje wydziay, powiatowe i wojew�dzkie, a w miastach magistraty, kt�re byy wykonawcami wadzy samorzdowej. Suyy te jako kom�rka porozumiewawcza ze starostwem czy wojew�dztwem, czyli z wadz pastwow.

Samorzd tak pomylany, zwaszcza na szczeblu wojew�dztwa, rozwin si w peni tylko w Poznaskiem i na Pomorzu. G�rny lsk mia specjalny status samorzdowy, kt�ry okrelano niezbyt cile jako autonomi lsk. W pozostaych wojew�dztwach natomiast z wielu przyczyn samorzd nie rozwin si w peni, z wyjtkiem miast, zwaszcza wydzielonych, czyli wikszych. W latach trzydziestych nastpio nawet daleko posunite ograniczenie samorzdu terytorialnego w Polsce. Przyczyny byy przede wszystkim polityczne, gdy w wyborach samorzdowych z reguy prawie zwyciay stronnictwa opozycyjne. Niekiedy - i o tym te naley pamita - ograniczenie samorzdu kt�rego miasta nastpowao wskutek zaniedba gospodarczych, grocych miastu zwykym bankructwem. W wielkich miastach prezydenci z wyboru byli zastpowani przez mianowanych komisarzy, zwanych niekiedy komisarycznymi prezydentami. Podobnie byo w miastach mniejszych, gdzie pojawiali si komisaryczni burmistrzowie. Zawieszano te lub op�niano wyb�r rad miejskich i sejmik�w. W tej sytuacji wsp�udzia obywateli w administracji pastwa, zamiast si rozszerza, stopniowo zanika, co zreszt byo przedmiotem og�lnego niezadowolenia i krytyki. Na szczcie, jak widzielimy z przytoczonych przykad�w, skutki tego stanu rzeczy nie wystpoway tak wyranie lub nie wystpoway wcale w dziedzinie gospodarczej i w dziedzinie czysto spoecznej, do kt�rej naleao ycie wiata pracy. Niemniej wskutek zahamowania rozwoju samorzdu terytorialnego pastwo przybierao charakter coraz bardziej scentralizowany, a biurokracja urzdnicza nabywaa, a niekiedy uzurpowaa sobie zbyt duy zakres kompetencji i konkretnych wpyw�w. Byo to zjawisko sprzeczne z polskimi tradycjami i oczywicie niekorzystne z punktu widzenia zasad demokracji. Pamita jednak trzeba take, e przy tak zoonej strukturze narodowociowej i spoecznej, jak miaa Polska midzywojenna, centralizacja ta posiadaa

387

take dobre strony, gdy chodzi o konsolidacj i ujednolicenie ycia na caym obszarze pastwowym. Dziaaa jako antidotum na wcale czste przejawy egoizmu" dzielnicowego.

OZON

W lutym 1937 roku utworzony zosta Ob�z Zjednoczenia Narodowego, zwany powszechnie w skr�cie - cho trudno by byo okreli skr�t ten jako popularny - “OZONEM". Na jego czele stan pukownik Adam Koc, czowiek w Polsce znany, cho nie zaliczany do pierwszego garnituru polityk�w wyrosych w otoczeniu Pisudskiego. Na pewno nie nalea do grona jego zaufanych. Mia due zasugi cile wojskowe w roku 1919 i 1920, gdy jako oficer otrzymywa i wykonywa trudne zadania operacyjne, wymagajce take umiejtnoci politycznych.

Koc od dawna ju w wojsku nie suy, pogrywszy si cakowicie w dziaalnoci politycznej, na paszczynie zazbiajcej si z zagadnieniami gospodarczymi, w kt�rych si wyspecjalizowa i za specjalist by uwaany. By czas jaki prezesem Banku Polskiego. Widziano w nim niekiedy - i sam siebie w takiej roli widzia - konkurenta Eugeniusza Kwiatkowskiego.

W roku 1936 zosta komendantem Zwizku Legionist�w. By wyznawc koncepcji, w myl kt�rej dziedzictwo najwyszego autorytetu pastwowego w Polsce po mierci Pisudskiego powinno byo przypa w udziale migemu--Rydzowi. Utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego miao midzy innymi temu wanie celowi suy. Kwiatkowski by przeciwnikiem tej koncepcji. Przeciwnikiem by te Mocicki oraz - z zupenie innych powod�w - odsunity ju od wpyw�w Walery Sawek. A wic od pierwszego dnia istnienia OZONU, a nawet zanim jeszcze powsta, mia zdecydowanych przeciwnik�w w onie obozu rzdowego. O tym spoeczestwo nie wiedziao do dugo, traktujc nowy ruch polityczny jako emanacj obmylon przez stojcych u wadzy epigon�w Pisudskiego. Wiedziao natomiast o negatywnym stosunku do tego ruchu wszystkich z maymi tylko i mao istotnymi wyjtkami partii politycznych opozycji.

Sawek by przeciwnikiem OZONU z tego przede wszystkim wzgldu, e trzyma si cile sformuowa nowej konstytucji, kt�ra nie przewidywaa tego rodzaju ugrupowa nadrzdnych i nie m�wia nic o szczeg�lnym, te nadrzdnym stanowisku w pastwie, jakie zaj Generalny Inspektor Si Zbrojnych. Sawek sta na stanowisku cisego legalizmu. Chcia, by zgodnie ze swym pierwotnym zaoeniem konstytucja upraszczaa stosunek obywatela do pastwa, eliminujc porednictwo stronnictw politycznych. Wierny bez zastrzee ideologii Pisudskiego, nie widzia ani potrzeby, ani moliwoci przelewania w spos�b sztuczny jego dziedzictwa i jego autorytetu na kogo, kto obj w nastpstwie po nim wadz nad wojskiem i tylko nad wojskiem.

388

Sawek przekonaniom tym si nie sprzeniewierzy, a widzc ich klsk w cigu nastpnych dw�ch lat, uzna samob�jstwo za jedyne godne swej niezomnej postawy rozwizanie osobiste.

Kwiatkowski i wielu innych pisudczyk�w sprzeciwiao si wyniesieniu Rydza na opuszczony przez Pisudskiego piedesta nie tylko ze wzgld�w legalistycznych czy prawniczych. Take wzgldy personalnych sympatii czy antypatii, nie m�wic ju o osobistych ambicjach, odgryway tu rol, cho uboczn. Ostatecznie prezydent Mocicki, odm�wiwszy Sawkowi opr�nienia swego fotela, zgodzi si jednak na kompromis z Rydzem-migym, przyznajc mu stanowisko “drugiej osoby w pastwie" i nie negujc, e Rydz jako jego nastpca bdzie kiedy take “pierwsz osob w pastwie". Natomiast powstanie Obozu Zjednoczenia Narodowego, pomylanego przez Koca jako monopartyjna organizacja polityczna na subie Generalnego Inspektora Si Zbrojnych, budzia zastrzeenia jak najbardziej praktyczne. Stawiaa bowiem pod znakiem zapytania moliwo zmiany konstytucji pod ktem uwzgldnienia da opozycji, a take da wielu odam�w rodowiska rzdzcego - to znaczy takiej zmiany, kt�ra przywracaaby zasady rzd�w parlamentarnych z zachowaniem tylko hamulc�w, kt�re utrudniayby powr�t do chaotycznego “sejmowadztwa" z lat przed zamachem majowym. I tylko tego rodzaju zmiana dawaaby szans konsolidacji si narodu. Kiedy powstawa Ob�z Zjednoczenia Narodowego, nie kto inny tylko Kwiatkowski do daleko posun rozmowy z najwikszym i najwaniejszym ze stronnictw opozycyjnych - to jest ze Stronnictwem Ludowym, reprezentowanym przez Macieja Rataja. Rozmowy te, prowadzone pod ktem znalezienia sposobu “rozszerzenia paszczyzny rzdowej", miay szans objcia take Polskiej Partii Socjalistycznej. Powoanie do ycia OZONU automatycznie je przerwao.

Koncepcj, czy raczej nakaz polityczny “konsolidacji si spoeczestwa" wysun nie kto inny tylko wanie Rydz-migy i to w momencie jak najbardziej waciwym. Tej zasugi odm�wi mu nie mona. Wzywa do tego od maja 1936 roku, gdy remilitaryzacja Nadrenii przez Niemcy hitlerowskie zapowiedziaa nieuchronne odtd narastanie zagroenia niepodlegoci Polski. Z przestrog i z wezwaniem do pogotowia wojennego wystpi Rydz 15 maja 1936 roku na radzie ministr�w w obecnoci prezydenta, przestrog powt�rzy publicznie 24 maja na zjedzie legionist�w. W nastpnym miesicu na ten sam temat m�wi wobec ogromnego audytorium chopskiego w Nowosielcach. Powiedzia w�wczas, e “jedynym hasem, kt�re moe by naszym pionem moralnym, jest haso obrony Polski". Haso to powinno by rodzajem acucha sprzgajcego wszystkich obywateli bez wzgldu na inne r�nice. Musi te znale wyraz praktyczny w postaci “zorganizowania kierowanej woli ludzkiej". Obowizkiem wszystkich jest “podcign Polsk wzwy", przy czym nie moe by “miego przeywania lub doywania", nie moe by wybierania sobie, co przyjemniejsze i wygodniejsze, bo jest ciki okres i on nakada cikie zadania".

Motyw ten powtarza si u Rydza i znajdowa silne echo w caym spoeczestwie. Wzmaga te jego popularno, zwaszcza e w tym samym

389

czasie Rydz - gdy jemu to przypisywano - oywi sojusz francusko-polski. Popularno Rydza stawaa si wartoci odrbn, nie zwizan z sympatiami czy antypatiami do rzdzcego Polsk reymu, z aprobat czy potpianiem nowej konstytucji. Proces ten postpowa szybko, dochodzi niekiedy do granic entuzjazmu i w pewien szczeg�lny spos�b ogarnia take opozycj, a przynajmniej modsze elementy w onie tradycyjnych ugrupowa opozycyjnych, zwaszcza prawicowych, kt�rym doskwiera jaowy w ich przekonaniu bojkot ycia pastwowego i kt�rym nie odpowiaday w zmieniajcym si wiecie programy polityczne pod wieloma wzgldami przestarzae.

Haso obrony pastwa, zagadnienie obronnoci, byo rzeczywicie wsp�lne Polakom. Opierajc si na nim Rydz lub raczej koa widzce w nim element konsolidacji spoeczestwa przystpiy do dania temu powszechnemu przekonaniu wyrazu politycznego w postaci Obozu Zjednoczenia Narodowego.

Midzy oczywistoci wpywu hasa obrony pastwa na umysy Polak�w a praktycznym wnioskiem z tego faktu wycignitym bya jednak jeli nie przepa, to przynajmniej gboki r�w. Faszywe byy wnioski wycignite z prawidowych przesanek. migy-Rydz by popularny nie dlatego, e mia na swym koncie jakie ogromne zasugi lub przedstawia nadzwyczajne walory osobiste, lecz dlatego, e uosabia instytucj wojska polskiego. Kady genera, gdyby przemawia w podobnym duchu i gdyby by na stanowisku przyszego naczelnego wodza, wzbudzaby w spoeczestwie podobny odzew i cieszy si podobn popularnoci. Ale nie znaczy to wcale, by popularno Rydza jako generalnego inspektora si zbrojnych wystarczaa do konsolidacji spoeczestwa wok� ruchu politycznego majcego w oczach wielu znamiona lub ambicje monopartyjne. Niewiele lub wcale nie pomaga tu fakt, e przejawy owej monopartyjnoci, zar�wno programowe jak i organizacyjne, byy raczej niezdarn karykatur ni kopi wzor�w faszystowskich. Zreszt, gdyby byo inaczej, OZON zamiast pobaliwej u jednych, a wrogiej u innych obojtnoci spotkaby si ze zdecydowanym oporem.

Przyczyn saboci koncepcji OZONU, kt�r widzieli take i przede wszystkim jego przeciwnicy w onie rodowiska rzdzcego, szuka naley w dw�ch sprawach. O jednej ju m�wilimy: OZON uniemoliwia porozumienie ze stronnictwami opozycyjnymi i doprowadzenie do “bezbolesnej" zmiany niepopularnej konstytucji. Druga przyczyna saboci polegaa na jaowoci programu opartego na jednym tylko postulacie. Wanie dlatego, e postulat obronnoci kraju by powszechnie uznany, e nikt mu si nie sprzeciwia, e nikogo nie trzeba byo o nim przekonywa, uycie go jako zwornika i fundamentu ruchu politycznego stawiao pod znakiem zapytania zar�wno jego przydatno, jak i moliwoci praktycznego dziaania. Wystarczao przecie by po prostu Polakiem, by obron kraju stawia na pierwszym miejscu w zestawie potrzeb, de i obowizk�w. Nie potrzeba byo zapisywa si lub da si wpisa w szeregi partii politycznej, kt�ra na dobitk twierdzia, e nie jest parti, a - przeciwnie - wszystkie partie ma zastpi.

Program polityczny OZONU nigdy nie zosta sprecyzowany w spos�b jasny i wyczerpujcy. Nie mona bowiem za program uwaa tak zwanej deklaracji ideowo-politycznej odczytanej przez Koca przez radio 27 lutego

390

1937 roku. Rozplakatowano j p�niej w caym kraju, a tekst wydrukowano take w gazetach, kt�re uzupeniay go bardzo dowolnymi interpretacjami. Deklaracja m�wia, e pastwo jest najwaciwszym ksztatem ycia narodu i e o byt narodowy naley walczy. Stwierdzaa, e Konstytucja Kwietniowa jest dla Polski najlepsza, co z miejsca napotkao krytyk tych wszystkich, kt�rzy w jej zmianie widzieli spos�b dokonania rzeczywistej konsolidacji narodowej. M�wia dalej o roli wojska w yciu narodu, czego nikt nie kwestionowa do momentu, gdy tekst od wojska przechodzi do zasady “wodzostwa" i wymienia Rydza-migego jako wodza, uzasadniajc to tym, e jest on rzekomo nastpc Pisudskiego. Deklaracja wzywaa do harmonijnego wsp�ycia z mniejszociami narodowymi, ale jednoczenie, zastrzegajc si przeciwko gwatom, nie potpiaa walki gospodarczej, co w �wczesnych warunkach mona byo rozumie jako akcent antyydowski. Deklaracja m�wia o potrzebach wsi i wiata pracy, wspominaa o wpywie pastwa na produkcj przemysow. Lecz byy to og�lniki, nie pretendujce nawet do nazwy sformuowa programowych.

Mona by na tym uwagi o OZONIE zakoczy, stwierdzajc, e by niewypaem politycznym: wadliwym wnioskiem wycignitym z poprawnych przesanek postulatu obronnoci pastwa. Mona by to zrobi, gdyby nie fakt, e nie poznano si na tym od razu, wskutek czego OZON zaprztn ogromnie duo uwagi zar�wno grupy rzdzcej, jak i caego spoeczestwa, stajc si problemem, chocia na rang problemu nie zasugiwa, zwaszcza w dw�ch ostatnich latach niepodlegoci.

Ambitne zaoenie OZONU, konsolidacja caego spoeczestwa polskiego wok� hasa obronnoci Rzeczypospolitej, nie budzio w nikim adnych zastrzee. Lecz wanie dlatego nie wystarczao jako uzasadnienie potrzeby tworzenia ugrupowania politycznego o ambicjach zastpienia czy wyparcia z areny politycznej wszystkich innych ugrupowa i partii politycznych. Wiele z nich miao przecie za sob dugie dziesiciolecia dziaalnoci, chlubne tradycje walki o niepodlego, okrelone programy i zwarte kadry organizacyjne. Opierajc si na programie - powszechnie znanym choby tylko w og�lnych zarysach - oraz kadrze czonkowskiej i zakorzenionych tradycjach, kade ze stronnictw liczyo na sympatyk�w w caym spoeczestwie lub co najmniej w niekt�rych, okrelonych grupach spoecznych. Kady w Polsce wiedzia, lub przynajmniej orientowa si z grubsza, do czego dy i jakie cele, jakie reformy spoeczne czy gospodarcze chce osign PPS, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Narod�w, a tae pomniejsze ugrupowania zblione do kierunku pogldowego, kt�ry og�lnie mona by okreli jako demokratyczny i chrzecijasko-spoeczny.

Ob�z rzdowy adnego z konkretnych atrybut�w potrzebnych dla istnienia partii politycznej nie posiada. By w rzeczywistoci lunym zbiorem ludzi o r�nych, niekiedy nawet kracowo r�nych pogldach, tradycjach i d

391

niach spoecznych. Elementem czcym ich w jedn, cho bardzo mga--wicow, a czsto bardzo sk�con cao byy obok zwykego oportunizmu, kt�ry zawsze rozszerza szeregi zwolennik�w orodka dysponujcego konkretn wadz, tradycje przywizania do postaci Pisudskiego. Kult wielkiego czowieka, z chwil gdy go zabrako, przemienia si w kult jego “ideologii".

Czym bya “ideologia marszaka Pisudskiego" po jego mierci, nikt dokadnie nie wiedzia i nie pr�bowa nawet precyzowa. Dlatego, e byo to zadanie po prostu niewykonalne. Owszem, mona byo wytypowa dwa podstawowe tej ideologii skadniki. Pierwszym by potny, wszechogarniajcy patriotyzm i wypywajce z niego hasa i wskazania, wr�d nich zasada prymatu obronnoci pastwa. Lecz, jak wiemy, ta zasada nie bya monopolem pisudczyk�w.

Natomiast drugi skadnik tej “ideologii" - eby si ju trzyma uywanego w�wczas wyraenia - fascynowa tylko niewielk grup ludzi, grup ilociowo z kadym rokiem malejc. Chodzi o tez, do kt�rej Pisudski si przychyli ju w kocowym okresie ycia, e moralno obywatelska, pojmowana nieomal mistycznie, a na pewno abstrakcyjnie, zastpi moe w yciu publicznym wszystkie inne tego ycia imponderabilia. Wyrazem praktycznym tego stanu doskonaoci obywatelskiej miaa by bezpartyjno spoeczestwa. Zakorzeniony w umyle Pisudskiego, obsesyjny, cho niewtpliwie uzasadniony zymi dowiadczeniami lk i wstrt do “partyjnictwa" i jego pochodnej, “sejmowadztwa", by punktem wyjciowym pracy nad zmian ustroju, co osignito w kwietniu 1935 roku uchwalajc now konstytucj. Miaa by konstytucj zapewniajc ad i sprawno dziaania wadz pastwowych, eliminujc spory i jaowe dyskusje, podcinajc nogi prywacie, unicestwiajc znaczenie podzia�w i interes�w klasowych, regionalnych i ideologicznych. Podstaw caoci ycia i dziaalnoci miao by cise przestrzeganie normy prawnej oraz zaufanie wobec najwyszego autorytetu, take moralnego, wadzy.

Do takiego autorytetu pretendowa m�g tylko jeden czowiek. By nim Pisudski. Z t oczywicie poprawk, e tylko cz spoeczestwa - zapewne dua cz, lecz cigle cz tylko - autorytet taki gotowa mu bya przyzna. Gdy go zabrako, zabrako te autorytetu. Nikt nie m�g do autorytetu takiego pretendowa - cho wielu si o to starao.

Stara si przede wszystkim i niekt�rym jego zwolennikom mogo si wydawa, e starania zbliaj go do celu, marszaek migy-Rydz. Eksperyment si nie uda, bo uda si nie m�g. Nie tylko dlatego, e nic si nigdy nie powtarza w historii, a na pewno powt�rzy si nie moe w spos�b zamierzony i kierowany. I nie tylko dlatego, e migy-Rydz nie by - uyjmy parafrazy z Pisma witego - “zrobiony na ksztat i podobiestwo" swego poprzednika. By czowiekiem zupenie innego kalibru.

Dziedziczenie autorytetu w ramach grup wojskowych, przekazywanie go z jednego generaa na drugiego jest moliwe tylko w ustrojach dyktatury wojskowej. Zjawiska “bonapartyzmu" czy “militaryzmu" ustrojowego nie bywaj wynikiem spontanicznej woli spoeczestwa. Chyba, e realizuj si

392

w oparach drapienego entuzjazmu towarzyszcego zwyciskim wojnom agresywnym - lub jak kto woli, imperialistycznym - znajdujc poywk w jakich irracjonalnych hasach pseudoideologicznych. Lecz i w�wczas spontaniczno wypala si zwykle bardzo szybko i “bonapartyzm", czyli “militaryzm", musi szuka oparcia w zwykej przemocy. W Polsce niczego podobnego nie byo i by nie mogo. Fakt, e na wikszo polityk�w obozu rzdowego skadali si byli oficerowie, m�g wytwarza wraenie za granic, zwaszcza we Francji, e “rzdy pukownik�w" s emanacj militaryzmu w yciu Polski. W istocie jednak nie stanowili oni kasty, ani nawet nie naleeli do klasy o tradycyjnym, wojskowym sposobie mylenia, na podobiestwo mafii oficerskiej niemieckiego sztabu generalnego lub chociaby selektywnej i oderwanej od reszty obywateli odrbnej spoecznoci oficerskiej Trzeciej Republiki wanie francuskiej. Kady z “pukownik�w" (stopie raczej symboliczny) zasiadajcych w rzdach pomajowych, sprawujcych funkcje dyrektorskie w bardzo nielicznych zreszt przedsibiorstwach lub z trudem radzcych sobie na stanowisku administracyjnym suy kiedy w wojsku. Niekiedy nawet, cho raczej rzadko, powraca do suby czynnej w wojsku. Lecz z reguy sw karier wojskow rozpoczyna albo jako ochotnik w wojsku polskim, albo jako oficer rezerwy kt�rej z armii zaborczych. G�wne nazwiska ludzi nalecych do “sitwy legionowej", jak j jedni z niechci, a inni z dum nazywali, to nazwiska ludzi, kt�rzy - zanim si w wojsku znaleli - chcieli by lub ju byli lekarzami, inynierami, nauczycielami, dziennikarzami lub artystami. Sam migy-Rydz, szczytowa i symboliczna posta rzekomego polskiego militaryzmu, nie marzy w modoci o buawie marszakowskiej, lecz o takiej karierze, do jakiej przygotowa go moga szkoa sztuk piknych.

O tym wszystkim �wczesne pokolenie Polak�w wiedziao. Co wicej: krytykujcy zawzicie “sanacj" i jej rzdy uywali sowa “sitwa", lecz bynajmniej nie w sensie wojskowym. Uywali te sowa “kasta", mylc jednak raczej o modych oficerach ju polskiego chowu i zawodowo bardzo wartociowych. Lecz jake czsto wypominano luminarzom legionowym sucym dalej w wojsku ich “amatorszczyzn" zawodow i jake rzadko ich rzekomy militaryzm. By w Polsce kult wojska, bya mio wojska, w kt�rym kady nieomal zdrowy mczyzna sub odbywa. Lecz nie byo adnego podkadu psychicznego dla militaryzmu.

W tym te leaa przyczyna zupenego braku odzewu dla koncepcji “wodzostwa" lansowanej przez Ob�z Zjednoczenia Narodowego, kt�rym to “wodzem" mia by migy-Rydz, dlatego e obj po Pisudskim najwysz w pastwie funkcj wojskow. Funkcj wojskow uwaano za naturaln - funkcj polityczn zbywano cakowit obojtnoci i tysicem kpin i dowcip�w. Tak samo reagowano na szumne deklaracje ideowe i poczynania OZONU. Przeciwdziaa pr�bowaa tym reakcjom niekiedy cenzura prasowa, niezwykle ospaa i agodna w por�wnaniu z tym, co dzi wiemy o cenzurze. Wkr�tce i tego przeciwdziaania zaniechano.

Dziwne zaiste i humorystyczne nieomal byy przejawy polskiego p�--“faszyzowania" i pseudomilitaryzmu. Dziwne i zarazem bardzo polskie,

393

gdy stanowi do dzi dow�d, e dla zaprowadzenia w Polsce totalitaryzmu i dyktatury trzeba przemocy i to przemocy obcej.

Nie powiody ai te w Polsce midzywojennej pr�by zglajchszaltowania pogld�w. "Pisudski marzy o spoeczestwie bezpartyjnym. Obywatelom miaa starczy struktura pastwowa, uzupeniona struktur samorzdow i dziaalnoci organizacji spoecznych. Partie polityczne, podziay polityczne miaa wykorzeni i pozbawi racji bytu “sanacja moralna". Take w tej koncepcji wida cechy bardzo polskie. Nie monopartia, nie kierownicza rola jednej partii, lecz bezpartyjno miaa uzupenia struktur ustrojow.

Rezultat? Bezpartyjny Blok Wsp�pracy z Rzdem zamieni si w jedn z partii. Wic Sawek, jej prezes, j rozwiza. Ob�z Zjednoczenia Narodowego take nie chcia by parti. Sta si za to ugrupowaniem, kt�remu nawet ob�z rzdowy nie udzieli penego poparcia i kt�rym si posugiwa tylko w miar doranej potrzeby. I w tym wypadku zwyciyo bez trudu przywizanie Polak�w do wasnych pogld�w, kt�rego nie naley zbywa wywiechtanym powiedzeniem o warcholstwie lub wybujaym indywidualizmie, gdy jest zarzewiem demokracji.

Ostatnie wybory

adne pr�by stworzenia namiastki monopartii w Polsce si nie udaway. Konsolidacja wok� idei obrony niepodlegoci pastwowej bya wyrazem solidarnoci narodowej ogarniajcej cae spoeczestwo. By t konsolidacj stworzy, nie potrzeba byo adnej dziaalnoci organizacyjnej, kt�r dzi nazwalibymy “odg�rn".

Fakt ten tumaczy dwa zjawiska, typowe dla lat midzy mierci Pisud-skiego a wrzeniem 1939 roku. Jednym bya niesabnca i oywiona dziaalno polityczna o charakterze opozycyjnym. Drugim bya ywa cigle myl o potrzebie zmiany struktury politycznej obozu rzdowego. Myl ta sza w kierunku rozszerzenia podstawy rzd�w. W samym wic zaoeniu bya sprzeczna z zaoeniami “oficjalnej" bazy rzdzenia, za kt�r uchodzi lub chcia uchodzi wanie Ob�z Zjednoczenia Narodowego. Myl ta bya najsilniejsza w rodowisku zblionym do prezydenta Mocickiego, a jej naczelnym wyrazicielem by wicepremier Kwiatkowski. Czyniono mu z tego powodu zarzuty, e tworzy bd podsyca istnienie frakcji w obozie okrelanym do pompatycznie jako pisudczykowski. Tymczasem szo tu o co innego, o zdrow i bardzo potrzebn wsp�prac ze stronnictwami opozycyjnymi, jeli mona to w ramach ustawowych Konstytucji Kwietniowej, a gdyby to nie byo moliwe, to po przeprowadzeniu odpowiednich zmian w tej konstytucji, zwaszcza za w ordynacji wyborczej.

Cakowita potulno Sejmu i Senatu, wybranych na podstawie tej ordynacji, bya przedmiotem troski nie tylko wikszoci spoeczestwa, lecz take wielu odam�w obozu rzdowego. Istnienie OZONU, zwaszcza w pierwszej jego fazie, utrudniao jednak prowadzenie konstruktywnych, cho oczywicie

394

zakulisowych rozm�w z opozycj. Byy one tym trudniejsze, e z nielicznymi wyjtkami prowadzi je musiay osoby wystpujce w charakterze prywatnym. W dodatku pr�by zblienia do opozycji byy do chaotyczne, z tego wzgldu, e szukano porozumienia raz z jednym, raz z drugim jej skrzydem.

Na wiosn 1938 roku dojrzewa zacza na “Zaniku" myl dokonania pr�by sondau opinii w postaci nowych wybor�w. Oczywicie na podstawie obowizujcej ordynacji. Czyniono pewne kroki przygotowawcze, by przeama ch formalnego bojkotu ze strony partii politycznych. Na wypadek, gdyby to si nie powiodo, sdzono, e frekwencja wyborcza stanowi bdzie sprawdzian popularnoci lub poparcia, jakiego spoeczestwo udziela rzdowi i caemu obozowi rzdowemu. Myl o nowych wyborach nabraa rumiec�w w chwili, gdy marszakiem Sejmu zosta w lecie 1938 roku Walery Sawek. Nastpio to po mierci dotychczasowego marszaka, Stanisawa Cara, jednego z tw�rc�w Konstytucji Kwietniowej. Sawka obawiano si bardzo w obozie Zamkowym, nie tylko dlatego, e by bezkompromisowym przedstawicielem myli politycznej przypisywanej Pisudskiemu, kt�r to myl polityczn poddawano daleko idcym wtpliwociom w miar upywu czasu i narastania nowych problem�w, lecz take dlatego, e uchodzi w dalszym cigu za kandydata na stanowisko prezydenta Rzeczypospolitej.

Do myli o rozpisaniu nowych wybor�w przychyli si po wielu oporach take migy-Rydz. Okazywao si wic, e wszystkim odarnom obozu rzdowego zaley na sprawdzeniu, jak wielkie ma on poparcie w spoeczestwie. Dopiero po tego rodzaju sprawdzeniu zwolennicy porozumienia z opozycj myleli o przedsiwziciu nowych konkretnych krok�w w tym kierunku. Dekret prezydenta rozwizujcy przedterminowo obie izby parlamentu wspomina wyranie, e “odnowienie skadu izb" nastpuje jako odzew na “wzrost w szerokich masach narodu zrozumienia potrzeby czynniej szego wsp�udziau w pracy dla pastwa". Nowe izby zatem powinny “w pracy swej da peniejszy wyraz nurtujcych w spoeczestwie prd�w". Znalazo si w dekrecie jeszcze jedno bardzo wane zdanie, e naczelnym zadaniem nowo wybranych izb bdzie “zajcie stanowiska w sprawie podstawowej" dla caego kraju, a wic i dla opozycji, to znaczy w sprawie ordynacji wyborczej. Chocia byy to sformuowania ostrone, niemniej zapowiaday konkretny plan polityczny. Miaby on polega na tym, e nowe izby, zgodnie z yczeniami spoeczestwa, powinny po prostu ordynacj zmieni, czego oczywistym skutkiem byoby ich rozwizanie i ogoszenie nowych wybor�w, w kt�rych mogaby ju bez przeszk�d uczestniczy opozycja. Innymi sowy, dekret zawiera obietnic reformy ustroju w kierunku przywr�cenia mu charakteru demokracji parlamentarnej.

Zapowiedzi te wzbudziy sporo zainteresowania w caym spoeczestwie. Jednoczenie jednak zmobilizoway te orodki w obozie rzdowym, kt�re uparcie gosiy doskonao Konstytucji Kwietniowej i chciay przeciwdziaa wszelkim jej zmianom.

Dekret rozwizujcy Sejm i Senat i rozpisujcy nowe wybory ogoszono 13 wrzenia 1938 roku. By to moment jak najgorzej wybrany. Trwa bowiem w peni kryzys czechosowacki. Bardzo te energicznie przeciwko rozwizaniu

395

Sejmu wanie w tak napitej sytuacji midzynarodowej protestowa J�zef Beck. Zgasza nawet swoj rezygnacj, kt�r wycofa na prob prezydenta. Doda trzeba, e zastrzega si przy tym, i nie protestuje bynajmniej przeciwko "sformuowaniom dekretu, to znaczy przeciwko zapowiedziom zmian w systemie ustrojowym i w wewntrznym ukadzie politycznym, lecz przeciwko nieodpowiedniej, jego zdaniem, chwili.

Reakcja spoeczestwa na sformuowania dekretu prezydenta bya jednak bardzo pozytywna. Jedynie Stronnictwo Narodowe zapowiedziao od razu, e w wyborach udziau nie wemie. Dwie pozostae najwaniejsze partie polityczne, to znaczy Polska Partia Socjalistyczna i Stronnictwo Ludowe, wahay si do dugo, czy wzi formalny udzia w wyborach. Ostatecznie przewayo stanowisko dyktujce potrzeb ostronego wyczekiwania i adna z partii nie wystawia kandydat�w. Nie ogosiy natomiast bojkotu wybor�w, co byo w istocie najwaniejsze. Podobne stanowisko zaj Prymas, kardyna August Hlond. W jednym z nielicznych politycznych owiadcze, jakie Koci� polski zoy w dwudziestoleciu midzywojennym, Prymas m�wi (w wywiadzie prasowym), e wszyscy obywatele powinni interesowa si czynnie yciem pastwowym, wobec czego bez wzgldu na ich stosunek do rzdu, konstytucji i ordynacji wyborczej powinni “z poczucia obowizku patriotycznego p�j do urn wyborczych".

Wybory do Sejmu odbyy si 6 listopada. Z 17 i p� miliona uprawnionych do gosowania gosowao nieco poniej 12 milion�w, czyli 67,36%. Jeeli wprowadzi si poprawk na sabszy znacznie ni wr�d Polak�w udzia mniejszoci narodowych, wyliczy mona, e z obywateli polskich polskiej narodowoci gosowao okoo 80% uprawnionych.

By to procent bardzo wysoki i m�g posuy do wycignicia daleko idcych wniosk�w. Przeprowadzajc bowiem analiz tych cyfr wida byo wyranie, e w wyborach wzili udzia zwolennicy partii opozycyjnych obok zwolennik�w obozu rzdowego. Wzili oni udzia, odpowiadajc jak gdyby na ostrone sformuowania dekretu prezydenta. Udzia ten oznacza, e spodziewaj si zapowiedzianych reform, e na nie czekaj i e z chwil gdy nastpi gotowi s do czynnego udziau w yciu pastwowym. Tym samym, jak mona si byo domyla, idea bojkotu przestaa odgrywa rol, gdy spoeczestwu nie odpowiada podzia caego narodu na dwie grupy, grup czynn, popierajc rzd, i grup biern, nie biorc udziau w yciu pastwowym, lecz trwajc w staym protecie przeciwko ustrojowi.

Logika, a take nadzieje duej czci spoeczestwa wskazyway na ten wanie kierunek dalszego przebiegu wydarze. Stao si jednak inaczej, co nie bez susznoci uzna mona za swoist tragedi kocowego okresu midzywojennego dwudziestolecia. Interpretowa wyniki wybor�w w myl zapowiedzi zawartych w dekrecie prezydenta z 13 wrzenia 1938 roku pr�bowali tylko wicepremier Kwiatkowski i sam Mocicki. Tymczasem wytwarzay si jednak okolicznoci, kt�re inicjatyw dalszego logicznego pokierowania polityk wewntrzn pastwa utrudniy i uniemoliwiy. Mianowicie w rodowisku Obozu Zjednoczenia Narodowego, a cilej m�wic w otoczeniu marszaka migego-Rydza uznano bdnie, e dua frekwencja

396

wyborcza wzmacnia tak bardzo siy obozu rzdowego, e porozumienie z opozycj staje si po prostu niepotrzebne. T bdn interpretacj poparto kilkoma formalnymi pocigniciami, kt�re zwikszyy pomieszanie poj i og�lny chaos polityczny. Mianowicie posowie w nowym Sejmie ukonstytuowali si w rodzaj klub�w. Uywam sowa “rodzaj", gdy najliczniejszy z nich, klub OZONU, nie by bynajmniej frakcj parlamentarn w prawdziwym tego sowa znaczeniu, lecz jak wszystkie emanacje tego tworu by lunym zlepkiem ludzi o najrozmaitszych pogldach. Nada on jednak ton obradom, zwaszcza pierwszej sesji. Przeprowadzi wyb�r marszaka Sejmu w osobie profesora Wacawa Makowskiego, teoretyka osawionej koncepcji ideologii “pastwowej", namitnie zwalczanej przez opozycj wszystkich odcieni. Wyb�r Makowskiego by take ostateczn przegran Walerego Sawka, kt�ry po raz drugi zosta usunity w cie ycia publicznego w Polsce, co po kilku miesicach zakoczyo si jego samob�jstwem. Ku duemu zdziwieniu i oburzeniu caego spoeczestwa czoowi przedstawiciele Obozu Zjednoczenia Narodowego gosi zaczli, e nowy parlament jest ostatecznym i druzgoccym dowodem penego poparcia caego spoeczestwa dla dotychczasowego obozu rzdowego, kt�ry tym obozem monopolizujcym wadz i wpywy ma pozosta na przyszo.

Ju 3 grudnia 1938 roku rzeczywisty przyw�dca OZONU, zwany “szefem sztabu", pukownik Wenda, wystpi w Sejmie z gwatownym atakiem na wicepremiera Kwiatkowskiego i porednio prezydenta. Nie ustay jednak rozmowy i pertraktacje ze stronnictwami opozycyjnymi, prowadzone dalej z inicjatywy Kwiatkowskiego, z kt�rych to inicjatyw najwaniejsza bya rozmowa prezydenta z przedstawicielami opozycji w marcu 1939 r. Wiele wskazuje, e w ostatnich miesicach przed katastrof wojenn nie zrezygnowano bynajmniej z pr�by uzdrowienia ustroju, zar�wno w rodowisku opozycji, jak i w anty-ozonowych orodkach rzdowych. Ulegajc natomiast presji wydarze przesuwano, jak si zdaje, dokonanie tak potrzebnych zmian na termin wybor�w prezydenckich, to znaczy na rok 1940. Rok ten znalaz si ju jednak w zupenie innej epoce historii.

Cz trzecia

Polityka zagraniczna

Od Rygi do Rapallo

Okres trzech lat midzy odzyskaniem niepodlegoci w roku 1918 a decyzj podziau G�rnego lska midzy Polsk i Niemcy w padzierniku 1921 roku wyznaczy miejsce Polski w �wczesnej Europie nie tylko w sensie ustalenia jej ksztatu geograficznego, lecz take w sensie jej przyszej roli w yciu midzynarodowym. Jasnej i powszechnie uznanej koncepcji, jaka ma by ta rola i jak silne ma by pastwo polskie, by m�c j spenia, nie byo ani w stolicach zachodnich, ani w Polsce samej. Nie byo jej te w stolicach dw�ch ssiad�w Polski, kt�rzy zar�wno powstanie niepodlegego pastwa polskiego, jak i jego okrzepnicie w pozycji czynnika adu i pokoju na obszarze Europy rodkowowschodniej traktowali jako wasn klsk polityczn. Chodzi w tym wypadku o Berlin i o Moskw, kt�re dokaday stara, by albo pastwo polskie zlikwidowa, zanim si zorganizuje, albo te tak je osabi, by nie mogo pretendowa do adnej w og�le roli w polityce midzynarodowej.

Zwycistwo militarne Polski pooyo kres tym zamierzeniom likwidacji pastwa polskiego i tym samym likwidacji systemu wersalskiego. Dalsze wystpienia antypolskie, jak na przykad wspomaganie interes�w niemieckich na G�rnym lsku, miay ju tylko charakter dywersyjny. Natomiast rzeczywisto polityczn polegajc na rezygnacji z plan�w leninowskich stwarza traktat pokojowy zawarty w Rydze w marcu 1921 roku. Traktat ten, jak to zaznaczylimy, by logicznym i bardzo istotnym uzupenieniem Traktatu Wersalskiego. Stwarza te zupenie nowe moliwoci rozwojowe dla polityki europejskiej. A tym samym dla polityki polskiej.

By to fakt oczywisty. W dodatku jak najbardziej dla wszystkich zainteresowanych stron korzystny. Jest rzecz charakterystyczn dla tego okresu historii Europy i wiata, e wbrew logice nie wycignito z niego wszdzie tych samych wniosk�w, z tym dalszym rezultatem, e nie zdoano lub nie umiano w peni go wykorzysta.

Przyczyn byo wiele. Zarzut nie wyzyskania koniunktury midzynarodowej, stworzonej przez ugruntowanie adu wersalskiego za pomoc Traktatu Ryskiego, nie obcia jednak polityki polskiej lub �wczesnego jej kierownictwa. Jest to tym bardziej godne uznania, e kierownictwo to dziaa musiao w warunkach bardzo trudnych, w Polsce trwa bowiem cigle jeszcze stan przeduonej tymczasowoci ustrojowej. Przy braku konkretnych spre-cyzowa ustawowych okrelenie kompetencji ministra spraw zagranicznych, premiera rzdu, a take Naczelnika Pastwa byo spraw trudn i do koca niewyjanion. Dalszym utrudnieniem bya wiadomo, e Traktat Ryski przez dotychczasowego rzeczywistego kierownika polityki zagranicznej, jakim by Naczelnik Pastwa, przyjty zosta niechtnie. Pisudski traktat ratyfikowa i moe nawet by jedynym obok kolejnych ministr�w spraw zagra-

399

nicznych, Skirmunta i Narutowicza, kt�ry w peni doceni korzystn dla Polski i Europy koniunktur, jak traktat stwarza. Niemniej - susznie czy nie-susznit, przesadnie czy rzeczowo - podkrelano w opinii midzynarodowej i krajowej? e Traktat Ryski by przekreleniem jego wasnej wizji politycznej, zmierzajcej do trwaego osabienia Rosji, wykorzystujc w tym celu denia wolnociowe narod�w nierosyjskich, jakie po imperium carskim dziedziczyo w swych granicach nowe imperium komunistyczne.

Lecz z drugiej strony Pisudski ocenia bardzo trzewo sytuacj europejsk. Obawia si osabienia frontu mocarstw zachodnich i tym samym skutecznoci dziaania Ligi Narod�w. W tej ocenie nie by odosobniony, gdy obawy te podzielao wielu polityk�w - zwaszcza zachodnich, spor�d kt�rych wielu do tego wanie osabienia jak najgorliwiej si przykadao. Lecz jeli nie liczy innych polityk�w polskich, zwaszcza Gabriela Narutowicza, Pisudski by odosobniony w swych obawach, e pomimo Traktatu Wersalskiego krpujcego Niemcy i Traktatu Ryskiego wicego Rosj oba te pastwa wykorzystaj kad nadarzajca si okazj dla stworzenia wsp�lnego frontu wsp�pracy politycznej, gospodarczej i wojskowej, skierowanego przeciwko stworzonemu przez oba traktaty adowi europejskiemu. A wic przede wszystkim przeciwko Polsce. Obawom tym da wyraz po zaskakujcym ca Europ ukadzie niemiecko-sowieckim w Rapallo, gdy zmusi do ustpienia rzd Ponikowskiego. Uzasadni w�wczas ten krok, traktowany przez wielu jako niekonstytucyjny, w ten spos�b, e powstao nowe i miertelne zagroenie pastwa polskiego i jego interes�w. Skutki tego zagroenia s kwesti przyszoci, lecz zdawa sobie z nich spraw i w czas im zapobiec jest obowizkiem rzdu polskiego. Obowizkowi temu podoa moe tylko rzd silny i rozumiejcy, na czym niebezpieczestwo polega, a on jako Naczelnik Pastwa adnego z tych przymiot�w w rzdzie Ponikowskiego dopatrzy si nie moe.

Wr�my jednak na szersz aren polityki midzynarodowej, a cile do pytania, dlaczego �wczesna polityka europejska nie umiaa solidarnie i we wsp�lnym interesie wyzyska koniunktury stworzonej przez Traktat Ryski. Przyczyn zasadniczych byo trzy, dwie z nich wizay si ze sob. Przyczyn pochodnych lub marginalnych byo oczywicie znacznie wicej.

Najistotniejszym powodem byo osabienie od samych pocztk�w tej instytucji, kt�ra w mniemaniu sprzymierzonych w pierwszej wojnie wiatowej, a przynajmniej niekt�rych z nich, miaa by praktycznym wykadnikiem adu utworzonego w Traktacie Wersalskim. Instytucj t bya LigaNarod�w. Pomylana jako najwyszy trybuna midzynarodowy, a jednoczenie jako swoisty parlament pastw, posugiwa si miaa autorytetem moralnym wspartym odpowiedni si materialn. Statut jej pomylany by lepiej ni statut ONZ, choby dlatego, e nie dopuszcza veta wielkich mocarstw. Zakres kompetencji Ligi by do szeroki. Midzy innymi jej bd te wyonionym przez ni organom zlecono zaatwienie niekt�rych spraw spornych, pozostaych po konferencji pokojowej roku 1919. Do takich naleaa na przykad decyzja w sprawie G�rnego lska. Lecz wycofanie si z Ligi Narod�w tego pastwa, kt�rego przyw�dca Lig stworzy, zadao jej cios tak

400

mocny, e zar�wno jej autorytet moralny, jak i sia wykonawcza stany z miejsca pod znakiem zapytania. Ameryka odm�wia ratyfikacji Pokoju Wersalskiego i umowy stwarzajcej Lig Narod�w. Nieobecno Ameryki w Europie i w Lidze Narod�w zaliczy naley do podstawowych przyczyn saboci i przyszego upadku systemu pokojowego utworzonego po pierwszej wojnie wiatowej.

Skutkiem dalszym wycofania si Ameryki byo wywichnicie r�wnowagi si midzy pozostaymi wielkimi mocarstwami. Japonia przestaa si Europ interesowa, Wochy trudno byo nazwa mocarstwem w prawdziwym tego sowa znaczeniu. Pozostaway Wielka Brytania i Francja, kt�rych drogi polityczne rozeszy si w cigu kilku lat wanie na tle r�nicy pogld�w, jak najlepiej zabezpieczy pok�j w Europie. R�nice te wyraziy si przede wszystkim w ich stosunku do dw�ch mocarstw, kt�re do Ligi Narod�w nie naleay, a kt�rych przystpienie w przyszoci obwarowano szeregiem warunk�w. W roku 1921 aden z tych warunk�w speniony nie by. Mocarstwami tymi byy Niemcy i Rosja.

Waniejszym z nich bya Rosja - ju choby z tego wzgldu, e formalnie nie wizay jej postanowienia Traktatu Wersalskiego. Lecz wizay j postanowienia Traktatu Ryskiego. Francja w dalszym cigu powtpiewaa w trwao rzd�w bolszewickich, bya wic niechtna pokojowi zawartemu z Rosj przez Polsk. Stanowisko bardzo ostrone zajmowaa take Wielka Brytania. Bya bardziej skonna ni Francja do rezygnacji z pr�b obalenia rzdu komunistycznego i do nawizania stosunk�w z Moskw, przynajmniej na paszczynie gospodarczej. Lecz dzielio j od Francji, a w tym wypadku take od Polski, co wicej ni stosunek do Rosji. Mianowicie ch do-pomoenia Niemcom w wydostaniu si z kopot�w gospodarczych, wywoanych przynajmniej w czci reparacjami wojennymi, przy kt�rych upieraa si Francja. I dla Anglii, i dla Francji podpisanie przez Polsk pokoju z Rosj oznaczao zrzucenie kurateli mocarstw sprzymierzonych. Na kuratel t Polska godzia si do czasu, chcc dotrzyma postanowie Traktatu Wersalskiego, kt�re przewidyway konieczno uznania przez mocarstwa take granic wschodnich Rzeczypospolitej. Na uznanie to czeka Polsce przyszo a do roku 1923, co w ocenie historycznej byo wysikiem zbdnym, gdy granice te wyznaczy i de facto, i de iure Traktat Ryski.

Zabiegi o uznanie granic absorboway polityk polsk. Lecz nie stanowiy trzonu tej polityki. Jej istot byo nakonienie caej Europy do uznania rzeczywistoci w postaci normalizacjistosunk�w z Rosj. Polska widziaa w tym jedyny spos�b zapobieenia zblieniu rosyjsko-niemieckiemu. W wysikach swych dyplomacja polska osigna duy sukces w postaci zwoania konferencji gospodarczej wikszoci pastw europejskich w Genui z udziaem i Rosji, i Niemiec. Nie byo win Polski, e konferencja ta doprowadzia do Rapallo. Natomiast stao si jasne, e od tej chwili Polska stawaa si nie tylko najwaniejszym, lecz w og�le jedynym str�em pokoju w Europie rodkowo-wschodniej. Tym samym przeja na siebie ciar strzeenia pokoju na obszarach pooonych na wsch�d od Niemiec i na zach�d od Rosji, czyli w szerokim pasie midzy Batykiem a Morzem Czarnym i Bakanami. Fakt

401

ten jednak nie zosta waciwie doceniony w stolicach zachodnich, wskutek czego Polska ciar ten musiaa dwiga bez wystarczajcej pomocy Europy zachodniej.

Przyczyn tego stanu rzeczy byo niedostrzeganie, przynajmniej w latach dwudziestych, cisego zwizku midzy Traktatem Ryskim i Traktatem Wersalskim. Ten brak zrozumienia waciwego znaczenia Traktatu Ryskiego i roli, jaka po jego podpisaniu przypada Polsce w Europie mia wiele konsekwencji. Dwie z nich miay decydujce znaczenie dla dalszych dziej�w nie tylko Europy, lecz caego wiata. Pierwsz bya szybko nastpujca dezintegracja stworzonego w Wersalu systemu bezpieczestwa, co dziaao na korzy interes�w dw�ch pastw system ten pragncych obali - Niemiec i Zwizku Sowieckiego. Drug - odmienne traktowanie bezpieczestwa Europy zachodniej i bezpieczestwa Europy rodkowo-wschodniej, co umoliwio po niespena dwudziestu latach wsp�lne wystpienie zbrojne Niemiec i Rosji - innymi sowy, rozptanie drugiej wojny wiatowej.

Historia nie uznaje sowa “gdyby". Jaowe wic jest dociekanie, co by si stao, jakimi kolejami potoczyyby si dzieje, gdyby te dwie konsekwencje niezrozumienia cisego zwizku midzy Traktatami Wersalskim i Ryskim ustpiy miejsca powszechnej woli traktowania sprawy bezpieczestwa Europy jako niepodzielnej caoci. Nie jest natomiast jaowe doszukiwanie si przyczyn dorywczoci, braku konsekwencji i zwykej lekkomylnoci, jakie cechoway polityk europejsk okresu midzywojennego w og�lnoci, a polityk poszczeg�lnych pastw europejskich w szczeg�lnoci. Dopiero na tym szerszym tle oceni mona polityk zagraniczn Polski.

Akty prawa midzynarodowego, o kt�rych bya tu mowa, stwarzay wcale mocn i powizan w logiczn cao podstaw dalszego dziaania w polskiej polityce zagranicznej. Nie znaczyo to co prawda, by nie pozostawao ju nic do zaatwienia ze spraw spornych. Lecz zar�wno niezakoczony sp�r z Litw, powstay na tle przynalenoci Wileszczyzny, jak i ju zarysowujce si trudnoci w sprawie uprawnie polskich w Wolnym Miecie Gdasku uzna byo mona za zagadnienia marginalne. Nie byy natomiast marginalnymi sprawy wewntrzne i to pomimo uchwalenia Konstytucji Marcowej, kt�r w roku nastpnym miano wprowadzi w ycie. Lecz uregulowanie spraw wewntrznych nie przyczynio si do podwyszenia kredytu zaufania udzielanego Polsce za granic, a m�wic cilej w stolicach zachodnich i w Lidze Narod�w. Dlatego, e nie zaatwiao w spos�b zadowalajcy zagadnie mniejszoci narodowych, przede wszystkim za sprawy Galicji Wschodniej, zwanej przez Polak�w Maopolsk Wschodni. Bo zar�wno tekst Konstytucji Marcowej, jak i praktyka administracyjna nie przybliay, lecz oddalay realizacj autonomii majcej zabezpieczy jeli nie ambicje, to przynajmniej interesy Ukraic�w galicyjskich. Wobec zapowiedzianych na jesie 1922 roku wybor�w do nowego Sejmu i Senatu, przy ordynacji wyborczej nie czynicej

26 - Historia dwudziestolecia

402

adnej r�nicy midzy czciami skadowymi pastwa polskiego powstawaa obawa formalnego protestu ze strony wielkich mocarstw i Ligi Narod�w, tym bardziej e w tym kierunku pracoway usilnie nie tylko emigracja ukraiska i propaganda niemiecka, lecz take rzd czechosowacki.

Zaegnanie tego niebezpieczestwa byo zasug ministra spraw zagranicznych Gabriela Narutowicza. Pomimo opor�w prawicy sejmowej wysun on projekt autonomii Maopolski Wschodniej w postaci “przedoenia rzdowego", kt�re Sejm zamieni w ustaw z dnia 26 padziernika 1922 roku. Ustawa ta nigdy nie wesza w ycie, co na pewno nie byo win Narutowicza. Niewtpliwie storpedowanie jej przez p�niejsze Sejmy byo jednym z za-sadnicznych bd�w Polski dwudziestolecia midzywojennego. Niemniej, cho zapaci za to miao pastwo polskie w przyszoci, w latach 1922-23 jej uchwalenie zostao jak najlepiej przyjte na Zachodzie, zwaszcza we Francji i we Woszech, i usuno ostatnie opory przed uznaniem przez mocarstwa granicy ryskiej oraz granicy polsko-litewskiej. Uznanie to usuwao ostatni przeszkod z drogi swobodnego dziaania Polski na arenie midzynarodowej .

W jakim kierunku owa droga swobodnego dziaania miaa w tym okresie prowadzi? Ot� przede wszystkim w kierunku wzmocnienia bezpieczestwa pastwa polskiego i tym samym bezpieczestwa europejskiego. Zagroenie widziano w tym okresie, jak i w poprzednim, w moliwoci porozumienia rosyjsko-niemieckiego. Jake jednak pogodzi dopatrywanie si w tym niebezpieczestwa ze wiadomoci, e zabezpieczay przed nim Polsk Traktat Ryski i sojusz polsko-francuski?

Polska nie podzielaa przekonania panujcego w�wczas na Zachodzie, e Zwizek Sowiecki wyczy si na jaki bardzo dugi czas z biegu spraw wiatowych i e po prostu mona jego istnienie ignorowa. Brak uznania dyplomatycznego - dyktowany przesankami ideologicznymi i cigle jeszcze pokutujcymi w gabinetach ministerialnych nadziejami zwycistwa kontrrewolucji - wiza si dziwacznie z przewiadczeniem o cakowitej niezdolnoci rzdu komunistycznej Rosji do prowadzenia aktywnej polityki midzynarodowej. Niewtpliwie Rosja bya saba w sensie gospodarczym i szarpana trudnociami wewntrznymi, a dziaanie jej ustroju byo wielk zagadk. Jej sabo jednak nie oznaczaa pasywnoci politycznej i bya zreszt pojciem wzgldnym. Owszem, w koach kapitau zachodniego, zwaszcza w Anglii, dojrzeway ju myli o poytku z nowych inwestycji w Rosji i wskrzeszeniu obrot�w handlowych z tak zasobnym rynkiem surowcowym. Lecz oywienie stosunk�w handlowych - dodajmy tu: wycznie handlowych - chciano osign bez porzucania zasady politycznej izolacji Rosji. Nie traktowano zbyt powanie moliwoci wznowienia przez ni agresji zbrojnej. By moe, e wiey przykad klski w wojnie z Polsk dziaa tu take, tak jak dziaa w umysach spoeczestwa polskiego, kt�re - orientujc si lepiej w niebezpieczestwie, jakie mu grozi moe ze strony Rosji - skonne byo jego rozmiar�w nie docenia.

Zdaniem Polski - dodajmy tu od razu, e pogld ten nie by pogldem powszechnym, lecz raczej ogranicza si do nielicznej grupy ludzi odpowie-

403

dzialnych za jej polityk - Traktat Ryski naleao uwaa za podstaw normalizacji stosunk�w z Rosj, za wstp do wymiany handlowej i kulturalnej i do wsp�udziau Rosji w yciu Europy. Polska robia te wysiki w tym kierunku.-Dziki nim doszo do zaproszenia Rosji, wraz z Niemcami, na konferencj do Genui w maju 1922 roku.

Jej celem miaa by normalizacja stosunk�w gospodarczych w caej Europie po to, by stworzy podstawy pod odbudow. Dlatego te zaproszono na konferencj take pokonane Niemcy, bdce zreszt w kleszczach kryzysu spowodowanego midzy innymi cikimi warunkami odszkodowa wojennych. Gdy jednak Polska i wsp�dziaajce z ni, z jej zreszt inicjatywy, inne pastwa Europy rodkowej widziay w Genui pierwszy krok do normalizacji stosunk�w z Rosj take na paszczynie politycznej, mocarstwa zachodnie spraw traktoway inaczej. Anglia chciaa narzuci Rosji pomoc kredytow w zamian za surowce, Francja za domagaa si przede wszystkim przejcia przez rzd komunistyczny penej obsugi dug�w rzdu carskiego, wczajc w to inwestycje prywatne w przedwojenny przemys rosyjski. Bya to cena, kt�rej Rosja za niesprecyzowane korzyci paci nie miaa zamiaru.

Rezultatem by ukad rosyjsko-niemiecki zawarty w Rapallo, pod bokiem konferencji genueskiej, ku cakowitemu zaskoczeniu obradujcych. Stwarza on podstawy pod wsp�prac gospodarcz i wojskow rosyjsko-niemieck. By pierwszym ciosem zadanym systemowi wersalskiemu i pierwsz zapowiedzi drugiej wojny wiatowej.

Polska chciaa czego zupenie innego. Chciaa normalizacji stosunk�w w Europie z udziaem Rosji. Celu tego nie dopia, bo nie wzito pod uwag jej ocen sytuacji europejskiej, a bya zbyt saba, by m�c sw�j pogld narzuci.

Rapallo oceni �wczesny Naczelnik Pastwa jako klsk polityczn Polski i Europy, i jako wznowienie miertelnego zagroenia niepodlegoci Polski i pokoju europejskiego. Podobnie sytuacj oceni Narutowicz. Niebezpieczestwa nie doceni natomiast Sejm cznie ze sw komisj spraw zagranicznych. Niemniej - pomimo wstrzs�w, jakie Polsk zaczy szarpa - jej polityka zagraniczna zacza szuka nowych rodk�w przeciwstawienia si niebezpieczestwu, nie zadowalajc si tekstem traktat�w podpisanych przez siebie i przez swych nieprzyjaci� - potencjalnych jeszcze, lecz ju gronych.

III

adne z pastw europejskich, wczajc w to ssiad�w Polski, nie odczuwao bezporedniego zagroenia przez oba jednoczenie pastwa anty-wersalskie. Jedne uwaay, e grozi im Rosja - inne, e gro im Niemcy. Do pierwszej grupy naleay pastwa batyckie i Rumunia. Do drugiej przede wszystkim Francja, w nieznacznym tylko stopniu Belgia i w pewnej mierze Litwa na tle pooenia terytorium Kajpedy. Tego rodzaju ocena wasnego bezpieczestwa przetrwaa z maymi tylko wahaniami w stolicach europejskich a do czas�w monachijskich. To znaczy do likwidacji pastwa

404

czechosowackiego. Z perspektywy czasu i dowiadcze uzna to mona za prawdziwy dziwolg historyczny. Bo oto ofiar byo pastwo, kt�re polityk sw opierao na przekonaniu, e nic mu nie grozi - ani ze strony Rosji, ani ze strony Niemiec.

Jest to zreszt jeden tylko z przykad�w, cho bezsprzecznie przykad wany, trudnoci, na jakie napotykaa polityka polska w poszukiwaniu um�w asekuracyjnych zar�wno z Francj, jak i ze swymi ssiadami. Bo Polska bya zagroona zar�wno ze strony Niemiec, jak i ze strony Rosji. Przeciwko jednemu z potencjalnych nieprzyjaci� moga znale sojusznik�w, przeciwko obydwum nie moga inaczej ni w spos�b poredni - to znaczy w wypadku, gdy Niemcy przyj chciay z czynn pomoc Rosji. Spos�b ten zadziaa zreszt skutecznie tylko raz. Mianowicie w zimie 1921 roku, gdy zosta zawarty sojusz obronny polsko-francuski. Alternatywy nie byo. Kada pr�ba znalezienia innego rozwizania naraaa Polsk na osamotnienie w stosunkach albo z Rosj, albo z Niemcami, albo z obydwoma tymi pastwami naraz. Osamotnienie to doprowadzi mogo, i to w szybkim tempie, do podporzdkowania interes�w Polski interesom kt�rego z tych dw�ch lub obydwu ssiad�w. To znaczy do utraty niepodlegoci i ponownego zagarnicia Pomorza, Poznaskiego i G�rnego lska przez Niemcy.

Lecz koncepcja porozumienia rosyjsko-niemieckiego odya znowu w Ra-pallo. I od daty tego porozumienia, 16 kwietnia 1922 roku, zacz si powolny proces dezintegracji systemu wersalskiego. Nie tylko dlatego, e Niemcy zdobyy moliwoci szkolenia wojskowego w Rosji i nawizay wymian gospodarcz na dogodnych dla siebie warunkach. Nie tylko dlatego, e Rosja uzyskaa pomoc fachow i kredytow dla odbudowy swego przemysu cikiego. System wersalski zosta podwaony w Rapallo dlatego, e Rosja wysza z izolacji midzynarodowej bez potrzeby doczenia do systemu wersalskiego, kt�ry by pomylany jako system zbiorowego bezpieczestwa i do czasu tak wanie funkcjowa.

Polska chciaa czego innego. Chciaa, by Zwizek Sowiecki zosta w Genui uznany za partnera caej Europy. Byby to logiczny wniosek wycignity z nowej rzeczywistoci. Byaby to normalizacja polityczna mogca prowadzi do realizacji zasady bezpieczestwa powszechnego. Byoby to nadanie mocy systemowi wersalskiemu, z kt�rego Niemcy bez pomocy rosyjskiej nie mogyby si wyama. Czy tak by si byo stao, gdyby zamiast Rapallo mocarstwa zachodnie doszy z Rosj do porozumienia w Genui, nie moe dzi nikt oceni. Lecz istota rzeczy nie na tym polega, co by si stao, gdyby si co innego nie stao, lecz na tym, e plan normalizacji stosunk�w w Europie, na kt�rym Polska budowaa wasre bezpieczestwo, nie zosta podjty przez mocarstwa zachodnie.

Groz sytuacji oceniono natychmiast bardzo trafnie w Warszawie. Naczelnik Pastwa J�zef Pisudski na naradzie z premierem Ponikowskim i wracajcym z Genui ministrem spraw zagranicznych Skirmuntem stwierdzi po prostu, e zarysowao si nad Polsk “miertelne niebezpieczestwo". I w spos�b brutalny zada ustpienia Ponikowskiego i Skirmunta. Nie miaa to by kara za niepowodzenie konferencji genueskiej, lecz zaznaczenie

405

faktu, e - jak si wyrazi Pisudski - nie mona “w nowej sytuacji prowadzi polityki zagranicznej w szlafroku i w pantoflach", lecz e naley wykaza: jak najwiksz energi, a nawet brutalno w szukaniu rodk�w zaradczych przeciwko pogbianiu si i skutkom porozumienia niemiecko-

-sowieckiego.

Tym bardziej e w bezporednim skutku umowy z Rapallo rozchwiay si daleko zaawansowane plany sojusz�w i cisej wsp�pracy politycznej Polski z czterema pastwami batyckimi, co miao by wstpem do nawizania bliszych wiz�w z pastwami Maej Ententy - to znaczy poprzez sprzymierzon z Polsk Rumuni z Jugosawi i Czechosowacj. Finlandia, dotychczas ostrona w pertraktacjach z Polsk, po Rapallo wycofaa si z nich cakowicie, a Estonia i otwa przestay wywiera konieczny dla realizacji sojuszu batyckiego nacisk na Litw. Z Rumuni stosunki polskie pozostaway bliskie. Miaa ona zobowizania sojusznicze w stosunku do Polski, naturalnie na zasadzie wzajemnoci, w razie zagroenia ze strony Rosji. Lecz sojusz polsko-rumuski by tylko pochodn sojuszu polsko-

-francuskiego. Ten za, chocia nie straci jeszcze swego znaczenia, stawa si wtpliwy w miar narastania chci Parya do odrabiania skutk�w Rapallo za pomoc agodzenia wzajemnych niechci francusko-niemieckich. Take stosunki polsko-czechosowackie byy wypadkow polityki francuskiej. Pomimo wzajemnych pretensji midzy Prag i Warszaw moliwo wsp�pracy politycznej bya dotychczas dua, a jej konieczno oczywista. Po Rapallo jednak przestao to by oczywiste. W ocenie Pragi, z czym nie kry si nawet tak wielkiej miary m stanu, jak prezydent Tomasz Masaryk, Polska stawaa si po Rapallo zbyt kopotliwym dla Czechosowacji partnerem. W ocenie czechosowackiej Polska nie miaa warunk�w na pen normalizacj stosunk�w z Niemcami, gdy bd si one stara obali te postanowienia Traktatu Wersalskiego, kt�re przywr�ciy Polsce ziemie byego zaboru pruskiego. Spowoduje to osabienie pozycji midzynarodowej Polski, na kt�rym skorzysta na pewno Rosja Sowiecka. Oceniajc to stanowisko na dugiej fali czasu, nie mona byo politykom czeskim odm�wi zdolnoci przewidywania. Z tym tylko, e popenili ogromny bd w rozwiniciu swojej analizy. Mianowicie uwaali, e w przeciwiestwie do Polski Czechosowacji nic nie grozi, ani od strony Rosji, ani od strony Niemiec, i e jedynym, lokalnym zreszt zagroeniem jej interes�w moe by rewizjonizm wgierski. Po kilkunastu latach bd ich ujawni si w caej rozcigoci.

W obliczu widma wsp�lnego frontu Niemiec i Rosji Polska bya osamotniona.

Znaczenie tego faktu nie docierao do wiadomoci spoeczestwa polskiego zajtego sprawami ustrojowymi, kopotami ycia codziennego, odbudow gospodarcz i reform walutow. Polityka zagraniczna bya dziedzin trudn take dla Sejmu. Zwaszcza, e z pozoru niewiele si zmienio. Obowizywa Traktat Wersalski, obowizywa Traktat Ryski, dziaaa Liga Narod�w. Francja uchodzia dalej za najwiksz potg na kontynencie, a z Francj Polska bya w sojuszu. Niemcy byy rozbrojone i pogrone w kryzysie gospodarczym. Dotrzymyway zreszt konwencji handlowych, co

406

zapewniao zbyt dla prawie 50�0 caego eksportu polskiego. Pomimo propagandy antypolskiej i antywersalskiej byy pastwem pokonanym, borykajcym si ze spat odszkodowa wojennych, pod cig groz okupacji Nadrenii. Rosja za now granic bya dalej w kracowej ndzy i organizacyjnym chaosie i nie wydawaa si grona. Dywersja nadgraniczna, a take dywersja prowadzona przez jej agent�w w gbi terytorium polskiego dawaa duo do mylenia, lecz nie zapowiadaa bezporedniego niebezpieczestwa. Wszystko zaleao od tego, jak szybko Niemcy i Rosja wy dwign si ze swych kopot�w i uaktywni sw dziaalno na polu midzynarodowym. A to z kolei zaleao od reakcji stolic zachodnich na niepowodzenia konferecji genueskiej i traktat sowiecko-niemiecki zawarty w Rapallo.

Ot� reakcja ta nie wr�ya Polsce niczego dobrego. Polegaa bowiem na sp�nionych pr�bach pozyskania Rosji w drodze indywidualnego nawizywania stosunk�w dyplomatycznych, propozycji dwustronnych stosunk�w handlowych i rezygnacji z pretensji finansowych, co tylko w mniemaniu gied - paryskiej i londyskiej czy amsterdamskiej - mogo mie znaczenie, gdy Rosji zupenie na tej rezygnacji nie zaleao, poniewa nie miaa i tak adnej ochoty przejmowania na siebie zobowiza finansowych Rosji carskiej. Ten spos�b formalnej tylko normalizacji stosunk�w z Rosj Sowieck ani nie zapobiega, ani nie osabia wsp�pracy rosyjsko-niemieckiej. Rozwijaa si ona bardzo owocnie take po nawizaniu stosunk�w z Moskw przez Angli i Francj. Nie zahamowao jej zaangaowanie si pastw zachodnich w polityk ustpstw, normalizacji, a nawet daleko idcej pomocy gospodarczej w stosunku do pokonanych Niemiec.

Jakie byy powody przejcia do tego rodzaju polityki w stolicach zachodnich? Jednym z nich byo niewtpliwie uznanie Rapallo, podobnie jak uznano je w Warszawie, za grob wsp�lnego frontu niemiecko-rosyjskiego. Chciano temu przeciwdziaa, lecz obierano rodki, kt�re - nawet jeli byy skuteczne na kr�tk met - podwaay jednoczenie podstawy adu europejskiego, to znaczy postanowienia Traktatu Wersalskiego oraz dziaalno Ligi Narod�w. Zamiast system wersalski wzmacnia, dawano na Zachodzie posuch tendencjom dezintegracji tego systemu w imi egoistycznie pojmowanych wasnych interes�w pastwowych i gospodarczych. Wizy rosyjsko--niemieckie starano si osabi za pomoc swoistego przetargu ustpstw. W stosunku do Niemiec agodzono warunki spaty odszkodowa wojennych, w czym zreszt pomoc da take kapita amerykaski, dbay o popraw pooenia gospodarczego Niemiec. Bya to nie tyle przynta, ile okup, przyjmowany w Niemczech tym chtniej, e w lad za nim roztaczano perspektywy rozm�w politycznych na temat przystpienia Niemiec do Ligi Narod�w i likwidacji innych ogranicze wersalskich. Bya to wic propozycja normalizacji tak pomylana, by objte ni zostay przede wszystkim kraje Europy zachodniej. Natomiast Europie rodkowo-wschodniej jako gwarancje bezpieczestwa musiayby wystarczy dotychczasowe sformuowania traktatowe i procedura Ligi Narod�w, nigdzie nie wypr�bowana. To znaczy wschodnim ssiadom Niemiec wystarczy miay te same rodki, kt�re przede

407

wszystkim Francja, a za ni Belgia uwaay za niewystarczajce i kt�re chciay wzmocni dodatkowymi umowami bilateralnymi.

Polityka ta ukoronowana zostaa w roku 1925 w Traktacie Reskim, zwanym pospolicie od miejsca podpisania Traktatem Locarno.

Locarno I

By m�c waciwie oceni przeomowe dla historii Europy znaczenie paktu podpisanego w Locarno 16 padziernika 1925 roku, musimy przypomnie zasady tak zwanego systemu wersalskiego. Traktat Wersalski, zgodnie nazywany “dyktatem" przez propagand niemieck i sowieck, by podstaw zbiorowego systemu bezpieczestwa pomylanego jako spos�b zapobieenia nowej wojnie. Sposobem najpewniejszym wydawao si narzucenie pokonanym Niemcom takich warunk�w pokojowych, kt�re uniemoliwiayby im wszczcie zbroje i zdobycie przewagi politycznej nad ich zwycizcami. Na stray zbiorowego bezpieczestwa sta miaa instytucja ponad-narodowa - Liga Narod�w - zdolna zar�wno do skutecznego arbitrau spor�w midzynarodowych, jak i do wymuszenia zbiorowego wystpienia wszystkich pastw czonkowskich przeciwko ewentualnemu aktowi agresji podjtej przez jakiekolwiek pastwo lub pastwa, obojtnie, czy nalece do Ligi Narod�w, czy nie.

Aparat, jakim Liga Narod�w miaa dysponowa by tym zadaniom sprosta, wydawa si skuteczny, dop�ki istniaa atmosfera wsp�pracy i wsp�lnoty cel�w politycznych wielkich mocarstw sprzymierzonych. Bo w ich jako czonk�w Rady Najwyszej rku pozostawao kierownictwo Ligi Narod�w. One te, majc prawo i obowizek powzicia szybkiej decyzji, miay dostateczn si polityczn, gospodarcz i wojskow, by przy ich pomocy zapobiec czyjejkolwiek agresji.

Do Rady Najwyszej wchodziy (jako czonkowie stali): Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone, Wochy i Japonia. A obok nich, naprz�d trzy, potem sze, a wreszcie dziewi pastw wybieranych przez Zgromadzenie Og�lne Ligi na czonk�w “p�staych" to znaczy na trzy lata. Wr�d pastw tych znalaza si po kilku latach take Polska. Lecz ju po roku istnienia Ligi Narod�w, zanim jeszcze zdoaa si zorganizowa, wsp�lnota cel�w i zgodno dziaania pitki sprzymierzonych mocarstw naleay do przeszoci.

Stany Zjednoczone wycofay si z Europy. Japonia ograniczya sw�j udzia w pracach Ligi do tych spraw, bardzo nielicznych, kt�re mogy dotyczy jej bezporednio. Pozycja mocarstwowa Woch staa zawsze pod znakiem zapytania, a dua liczba kwestii spornych z ich ssiadami czciej stawiaa je w roli klienta szukajcego pomocy ni nadrzdnego arbitra. Pozostaway wic Anglia

408

i Francja - z przewag, gdy o moliwoci gospodarcze chodzi, po stronie Anglii i z przewag wojskow po stronie Francji. Francja zreszt miaa w Europie opini waciwego przyw�dcy na arenie politycznej z tego wzgldu, e jej interesy - w przeciwiestwie do �wczesnych interes�w angielskich - leay w Europie, a take dlatego, e wykazywaa w Europie najwiksz ruchliwo polityczn. Miaa zreszt poplecznik�w w pastwach “Maej Ententy". Z nimi Francja powchodzila w dodatkowe umowy i sojusze bilateralne. Podobnym sojuszem by sojusz polsko-francuski.

Sojusz ten mia dla Polski znaczenie podstawowe, gdy porozumienie polityczno-wojskowe rosyjsko-niemieckie Polsce przede wszystkim i jej ssiadom bezporednim mogo zagraa.

Ch przystpienia do Ligi Narod�w Niemcy wyraay ju od dawna. Traktoway t spraw po czci jako prestiow, g�wnie jednak zaleao im na wziciu czynnego udziau w dziaaniu instytucji, w kt�rej koncentrowaa si w latach dwudziestych polityka europejska, a w duej mierze take wiatowa. W tym wzgldzie stanowisko Rosji Sowieckiej byo zupenie inne, co spowodowao nawet pewne ozibienie midzy Berlinem i Moskw. Ozibienie zreszt chwilowe, kt�rego wyzyska polityka francuska i angielska nie umiaa nawet na odcinku ograniczonych cel�w politycznych, a polityka polska wyzyskaa, lecz w zakresie bardzo skromnym, nie udzc si zreszt, by zaprzestanie prowokowania incydent�w granicznych i przyciszenie antypolskiej agitacji wr�d ludnoci biaoruskiej oznaczao zmian og�lnej linii politycznej Zwizku Sowieckiego wobec Polski.

Dotykamy tu sprawy bardzo istotnej przy ocenie polskiej polityki zagranicznej - mianowicie, czy istniay alternatywy starania si o zapobieenie wszystkiemu, co zagraao bezpieczestwu Polski, w drodze akcji dyplomatycznej prowadzonej w ramach obowizujcych Polsk um�w midzynarodowych ze statutem Ligi Narod�w na czele. Akcj t w okresie poprzedzajcym Locarno prowadzi przede wszystkim Aleksander Skrzyski jako minister spraw zagranicznych. By zdolnym i zrcznym dyplomat, czemu zawdzicza niejedno powodzenie. Spotykaa go jednak krytyka w Sejmie, jak na przykad gone wystpienie posa Gbiskiego z zarzutem “ulegoci wobec pastw obcych". Chodzio o Francj, kt�r Skrzyski zapewnia przy kadej sposobnoci, e Polska gotowa jest dotrzyma wszystkich zobowiza sojuszniczych w stosunku do Niemiec. Zapewnienia te byy o tyle istotne, e skaniajc si do normalizacji stosunk�w z Niemcami Francja wywieraa jednak na nie stay nacisk w sprawie odszkodowa wojennych. Nacisk ten mia jednak na celu uzyskanie jak najdalej idcych gwarancji bezpieczestwa ze strony Niemiec jako warunku ich dopuszczenia do Ligi Narod�w. W tym wzgldzie Polska bya dla Francji pomocnikiem cennym - zwaszcza, e nie znajdowaa poparcia ze strony Anglii, Woch i Belgii.

Skrzyski uzyska niejedno. Nie tylko poparcie Francji w negocjacjach handlowych z Niemcami, lecz take klauzul o obowizku arbitrau w ewentualnych sporach polsko-niemieckich, kt�r wstawiono w umowy lokarne-skie. Lecz uzyska znacznie mniej ni chcia uzyska, gdy nie zapobieg

409

podzieleniu zagadnienia normalizacji z Niemcami na dwa odrbne elementy: francusko-niemiecki i niemiecko-polsko-czechoslowacki. Przy czym nawet tego drugiego elementu nie potraktowano jako caoci, lecz jako dwie odrbne umowy. Skrzyski nie ponosi za to winy. Stworzeniu wsp�lnego, choby tylko drugorzdnego frontu z Polsk w rozmowach okarneskich sprzeciwili si Czesi, uwaajc, zdaniem Benesza, e ze strony Niemiec bd nic im nie zagraa, bd znacznie mniej ni Polsce. Nie odbyo si to bez cichego wpywu Moskwy.

Oczywicie te wysiki nie stanowiy prawdziwej alternatywy politycznej. Teoretycznie takie alternatywy istniay. Jedn mogo by przelicytowanie si w ustpstwach wobec Niemiec, drug wyamanie si z systemu wersalskiego i szukanie pomocy Zwizku Sowieckiego. Cen w pierwszym wypadku byoby wyraenie zgody na rewizj granicy polsko-niemieckiej z perspektyw cesji co najmniej Pomorza i G�rnego lska. Bya to wic alternatywa, kt�rej aden rzd polski bra pod uwag nie m�g. Sdz, e nie ma potrzeby dalszego uzasadnienia, lecz warto moe doda, e za tego rodzaju ustpstwo, gdyby byo moliwe, a moliwe nie byo, Niemcy ani nie chciay, ani nie mogy niczego ofiarowa. Nawet sojuszu obronnego przeciwko Rosji, gdy celem politycznym nie byo dla Niemiec ubezpieczenie od strony Rosji, lecz zapewnienie sobie jej dalszego poparcia.

Kady, kto na widok zblienia si Niemiec do Francji i Anglii, czemu suyo Locarno, mia pod tym wzgldem jakiekolwiek wtpliwoci, przesta je mie w maju 1926 roku. A wic ju po podpisaniu Paktu Lokarneskiego. Bo ku zdumieniu cieszcej si normalizacj stosunk�w z Niemcami Francji i Zgromadzenia Ligi Narod�w 16 maja minister spraw zagranicznych Rzeszy Stresemann podpisa z Rosj traktat gwarantujcy wzajemn neutralno w jakimkolwiek konflikcie z jednoczesnym potwierdzeniem umowy z Rapallo.

Znajdujemy w tym take poredni odpowied na pytanie, czy przed Polsk w latach dwudziestych otwieraa si alternatywa szukania pomocy u Rosji Sowieckiej. Jest to pytanie zupenie retoryczne i jeli powicam mu chwil uwagi, to tylko dlatego, e t wanie alternatyw posuguje si argumentacja historiograf�w komunistycznych w PRL, nie m�wic ju o propagandzie. Polska nie zaniedbywaa adnej okazji poprawy stosunk�w ze swym ssiadem wschodnim. A jak widzielimy, porozumieniu niemiecko--sowieckiemu chciaa przeciwdziaa w drodze wprowadzenia Rosji do Europy jako wsp�uczestnika w systemie zbiorowego bezpieczestwa. Natomiast adnej chci zblienia z sam tylko Polsk po stronie sowieckiej nie byo. Nie byo adnej w tym kierunku propozycji, adnej nawet sondy. Pominwszy wszystkie inne wzgldy, oparcie si na Rosji byo niemoliwe inaczej ni w drodze dobrowolnego samob�jstwa. To znaczy zgoszenia akcesu do Zwizku Sowieckiego jako siedemnasta w�wczas republika zwizkowa. Oczywicie z jednoczesnym dobrowolnym odstpieniem Niemcom caego byego zaboru pruskiego zgodnie z programem politycznym KPP. A wic alternatywy nie byo, pr�cz dobrowolnej rezygnacji z niepodlegoci.

Desk ratunku widziaa Polska w Lidze Narod�w. Ocena ta nie bya wyrazem naiwnoci. Liga Narod�w miaa w�wczas, pomimo wspomnianych ju mankament�w, znamiona organizacji do mocnej i zdolnej do odegrania konkretnej roli politycznej w sensie utrzymania zasady bezpieczestwa zbiorowego. O wzmocnienie Ligi, o rozszerzenie jej podstawy dziaania zabiegaa wic Polska take po Rapallo. Dla Polski celem podstawowym byo utrzymanie w penej mocy midzynarodowych gwarancji nienaruszalnoci granic wytyczonych w Traktacie Wesrsalskim, byo wic nim te zapobieenie powstaniu wsp�lnego frontu niemiecko-rosyjskiego w polityce europejskiej. Gdy w tym wanie widziano najwiksze i podstawowe zagroenie systemu wersalskiego.

Bya to ocena trafna, a zarazem wybiegajca myl daleko w przyszo, gdy w latach dwudziestych nie byo bezporedniego zagroenia na wielk skal ani ze strony ssiada wschodniego, ani zachodniego. To znaczy nie byo zagroenia wojennego. Po prostu dlatego, e aden z nich nie by zdolny do zbrojnej agresji, rokujcej zwycistwo. Niemcy, wstrzsane kryzysem walutowym i zastojem przemysowym, nie mogy ryzykowa wojny przeciwko Polsce siami swej stutysicznej Reichswehry. Tym bardziej e agresja przeciwko Polsce oznaczaa wojn z Francj na mocy sojuszu polsko--francuskiego. Take Rosja bya w pooeniu trudnym, gdy konsolidacja ustroju sowieckiego nie bya jeszcze w peni osignita.

Niemniej trudnoci wewntrzne w obu antywersalskich pastwach ssiadujcych z Polsk byy zjawiskiem przejciowym, co dobrze rozumiano w Warszawie. I w tym wanie leaa przyczyna niepokoju, tym wikszego, e zdawano sobie spraw ze zbyt maego ciaru gatunkowego Polski na forum midzynarodowym, by m�c zapobiec normalizacji stosunk�w mocarstw zachodnich z Niemcami. Opinia europejska - i to nie tylko zachodnia, bo take czeska czy jugosowiaska - bya zniecierpliwiona liczb spraw spornych, jakie Polska miaa z Niemcami. Zajmoway one ogromn ilo czasu na sesjach Zgromadzenia Og�lnego Ligi Narod�w, nie znikay nigdy z porzdku dziennego Rady Najwyszej. Spraw tych byo bez liku, zaczynajc od interpretacji konwencji gospodarczych na temat wgla g�rnolskiego, poprzez skargi na ze traktowanie mniejszoci narodowych, r�ne rozliczenia kompensacyjne, uprawnienia w Gdasku, spraw tak zwanych optant�w, to jest Niemc�w dobrowolnie opuszczajcych Polsk, i ich majtku pozostawianego w Polsce, a koczc na protestach Polski przeciwko agitacji rewizjonistycznej prowadzonej przez Niemcy w Europie. Wytwarzao to z wolna przewiadczenie, zwaszcza w Anglii, e Polska jest jedyn przeszkod na drodze do normalizacji stosunk�w w Europie. To znaczy do normalizacji stosunk�w z Niemcami.

Tymczasem Polsce te zaleao na takiej normalizacji, chociaby ze wzgld�w handlowych. Co waniejsze, w dopuszczeniu Niemiec do systemu wersalskiego w roli penoprawnego czonka take polityka polska widziaa

411

jedyny spos�b osabienia zwizk�w midzy Niemcami i Rosj Sowieck. Polska wolaa, by w systemie zbiorowego bezpieczestwa z dw�ch pastw antywersalskich wyb�r pad na Rosj, a nie na Niemcy. Skoro jednak okazao si to niemoliwe, naleao si przyczy do inicjatywy zachodniej i przeciwdziaa zwizkom niemiecko-sowieckim w drodze normalizacji stosunk�w z Niemcami. Lecz cigle w ramach caej Europy, w ramach systemu zbiorowego bezpieczestwa.

Lecz ten warunek wanie staray si obej Niemcy i w tym kierunku pracoway ich propaganda i ich dyplomacja. Ofiarowyway jedynie gwarancj powersalskich granic Francji i Belgii.

Wstpne rozmowy prowadzce do paktu lokarneskiego zaczy si ju w roku 1923. Niemcy zgaszay akces do Ligi Narod�w. Tak zwany “protok� genewski" precyzowa warunki ich przystpienia. Wane przy tym byo ustalenie interpretacji artykuu 16 Statutu Ligi, kt�ry przewidywa wsp�lne wystpienie wszystkich pastw czonkowskich w razie agresji zbrojnej przeciwko jednemu z czonk�w. Moc tego artykuu osabiono, wic go z moliwoci zgaszania pretensji terytorialnych i rewizji granic w oparciu o arbitra Ligi Narod�w. Ju to wywoao niepok�j w Warszawie. Jednoczenie z inicjatywy Anglii tak zwany “plan Dawesa" modyfikowa postanowienia Traktatu Wersalskiego dotyczce odszkodowa wojennych. Zmniejsza ich wysoko i rozkada je w czasie. Ponadto z penym poparciem kapitau amerykaskiego i angielskiego zapewnia kredyty i dostawy surowc�w dla przemysu niemieckiego, rezerwujc jednoczenie niekt�re rynki zbytu dla niemieckiego eksportu. Krokiem nastpnym bya inicjatywa Stresemanna, proponujcego rzdowi francuskiemu w lutym 1925 roku zawarcie paktu o nieagresji z gwarancj nienaruszalnoci granicy wersalskiej. Lecz tylko na Zachodzie.

Francuzi przestali si waha, gdy u steru rzd�w stan Aristide Briand. Nie wierzy on w moliwo nowego wysiku wojennego narodu francuskiego po stratach poniesionych w wojnie. Gwarancj granic Francji ze strony Niemiec przy jednoczesnym utrzymaniu w mocy gwarancji brytyjskiej uwaa za maksimum bezpieczestwa dla Francji. Wsp�praca z Niemcami, w oparciu o Lig Narod�w, miaa sta si fundamentem normalizacji europejskiej. Briand wycofa francuskie wojska okupacyjne z okrgu Ruhry i zgodzi si na konferencj midzynarodow w Locarno z udziaem przedstawicieli siedmiu “najwaniejszych pastw europejskich", po to, by - jak m�wio owiadczenie rzdu francuskiego - “za wsp�ln zgod wyszuka sposoby zabezpieczenia Europy przed klsk nowej wojny". Owe 7 pastw to Anglia, Francja, Wochy, Belgia, Polska, Czechosowacja i Niemcy.

Odm�wi swego udziau w takiej konferencji Polska nie moga. Nic by nie zyskaa przez nieobecno. Aleksander Skrzyski skupi wic swe wysiki na tym, by w wyniku konferencji zawarto jedno porozumienie, obowizujce wszystkich uczestnik�w. Celu tego nie zdoa osign. Zawarto trzy odrbne pakty. Pierwszy, zwany “reskim", gwarantowa granice midzy Niemcami z jednej a Belgi i Francj z drugiej strony. Zabezpieczeniem byo

412

zobowizanie wszystkich uczestnik�w, a wic take i Polski, do czynnego wystpienia w razie niedotrzymania tej gwarancji. Zabezpieczeniem dodatkowym bya demilitaryzacja Nadrenii.

Natomiast z Polsk i Czechosowacj podpisay Niemcy jedynie “umowy arbitraowe". Ich dodatkowym zabezpieczeniem byy umowy francusko-

-polskie i francusko-czechosowackie m�wice o obowizku wzajemnej pomocy, lecz w oparciu o Lig Narod�w. Oznaczao to w praktyce, e wzajemna pomoc miaa wchodzi w gr jedynie w razie niepowodzenia procedury arbitraowej Ligi. Klska dyplomatyczna Skrzyskieg� polegaa na tym, e nie udao mu si stworzy w Locarno wsp�lnego frontu francusko-polsko-

-czechosowackiego. Nawet jednolite stanowisko polsko-czechosowackie bez zaangaowania Francji mogoby wystarczy dla zapobieenia rozbiciu pertraktacji i tym samym rozbiciu pojcia “pok�j" na trzy odrbne czony. Lecz Czechosowacja nie dopatrywaa si adnego dla siebie niebezpieczestwa w odmiennym potraktowaniu granic niemieckich na zachodzie i wschodzie. Gdy o Polsk chodzi, wszelkie wtpliwoci co do intencji niemieckich, jeeli takie byy, rozwia musiao brutalne w swej szczeroci owiadczenie Stresemanna z dnia 27 listopada 1925 roku: “Dla mnie Locarno oznacza mono oderwania od Polski niemieckich prowincji na Wschodzie". Jednoczenie jednak Niemcy przyjmoway na siebie og�lne zobowizania wynikajce z dopuszczenia ich jako czonka do Ligi Narod�w. Otrzymyway te miejsce stae w Radzie Ligi Narod�w, co byo do logiczne z uwagi na ich ciar gatunkowy. Stwarzao to dodatkowe zabezpieczenie postanowie lokarneskich, przypisujcych tak ogromn rol arbitraowi tej wanie instytucji.

Niemniej fakt pozostawa faktem. Locarno byo klsk polityczn Polski, i oczywicie klsk systemu zbiorowego bezpieczestwa caej Europy.

Tym bardziej e jeli Locarno uznano za normalizacj pooenia Niemiec w Europie, to tych wszystkich, kt�rzy sdzili, i normalizacja zaegna niebezpieczestwo wsp�pracy Niemiec z Rosj, spotka miao rozczarowanie r�wnie tragicznie w skutkach, jak sama umowa lokareska. Przyni�s je niemiecki traktat neutralnoci ze Zwizkiem Sowieckim. Pakt lokarneski nie przyni�s wic nawet oczekiwanego rozlunienia wsp�pracy niemiecko-

-sowieckiej w zamian za normalizacj stosunk�w midzy Zachodem i Niemcami, kt�r opacono bezpieczestwem Polski i jej ssiad�w.

Wymagao to rzecz jasna cakowitej rewizji dotychczasowych zaoe i taktyki polskiej polityki zagranicznej.

“Zacisze picioletnie" I

Poprawi i wzmocni pooenie Polski na arenie midzynarodowej na podstawie dw�ch podstawowych traktat�w midzynarodowych i przy pomocy Ligi

413

Narod�w, a jednoczenie szuka alternatywnych sposob�w wzmocnienia bezpieczestwa europejskiego w drodze nowych porozumie i ukad�w. Tak streci* mona zaoenia polskiej polityki zagranicznej midzy rokiem 1926 i latami 1931-32. Dwa podstawowe dla Polski traktaty midzynarodowe to Traktat Wersalski i Traktat Ryski. Traktat zawarty w Locarno podway znaczenie i zasady systemu wersalskiego. Podzieli spraw bezpieczestwa europejskiego na dwa odrbne zagadnienia.

Opierajc si na tej nowej koncepcji zaczto prowadzi w Europie now polityk. Zmiana najwaniejsza polegaa na odsuniciu si Francji od jej sojusznik�w w Europie rodkowej. Dla Francji Locarno, wzmocnione gwarancjami brytyjskimi, wydawao si wystarczajcym zabezpieczeniem na przyszo i pozwalao na polityk mniej energiczn czy mniej ambitn, cho bardziej dostosowan do jej prawdziwych moliwoci.

Dla Polski konieczno rewizji dotychczasowej polityki tym bya wiksza, e potencjalne niebezpieczestwo stworzenia wsp�lnego frontu niemiecko--rosyjskiego znalazo potwierdzenie w traktacie o neutralnoci z maja 1926 roku.

Mylc o rewizji swej polityki Polska musiaa sobie zdawa spraw, e pitrz si przed ni trudnoci, kt�rych nie dostrzegay inne pastwa europejskie. Polska bya jedynym pastwem, wobec kt�rego zar�wno Niemcy, jak i Rosja miay nastawienie wrogie, albo za takie uchodzia. Od strony Niemiec wystpowa jawny rewizjonizm domagajcy si zmiany granic wersalskich. Od strony Rosji Polska bya przedmiotem staej akcji dywersyjnej, zmierzajcej do osabienia jej struktury wewntrznej po czci opartej na fermencie drcym dwie sowiaskie mniejszoci narodowe, zamieszkae na obszarach na wsch�d od Bugu. To znaczy o irredent ukraisk i biaorusk. Lecz dla Rosji, o czym wiedziano dobrze w Warszawie, popieranie niechtnego Polsce stanowiska mniejszoci narodowych, podobnie jak podsycanie sporu litewsko-polskiego, byo tylko rodkiem prowadzcym do waciwego celu. Tym za bya faktyczna likwidacja niepodlegego bytu pastwa polskiego lub co najmniej obezwadnienie Polski tak dalece, by przestaa by przeszkod na drodze do bezporedniej penetracji Zwizku Sowieckiego na teren pozostaych kraj�w Europy rodkowej, przede wszystkim Niemiec, w tej myli, e prdzej czy p�niej bd to Niemcy komunistyczne.

Rewizja zaoe polskiej polityki zagranicznej musiaa unika wszystkiego, co by jeszcze bardziej osabi mogo system wersalski. Take i po Locarno nie tylko nie przestano w Polsce wsp�pracowa jak najgorliwiej z Lig Narod�w, lecz przeciwnie, dokadano wszelkich stara, by t instytucj midzynarodow wzmocni, a pastwa do niej nalece powiza ze sob tego rodzaju ukadami dodatkowymi, kt�re by uniemoliwiay lub przynajmniej utrudniay wszelk niechtn Polsce inicjatyw polityczn. Staraa si te Polska podtrzyma sojusz polsko-francuski, chocia jego znaczenie po Locarno bardzo osabo. Dlatego, e sojusz m�g teraz speni swe zadanie tylko w razie niepowodzenia skomplikowanej procedury arbitraowej przewidzianej statutem Ligi Narod�w. Procedurze tej podday si i Polska, i Niemcy w umowie gwarancyjnej, podpisanej take w Locarno. Wszelkie

414

wtpliwoci co do interpretacji sojuszu polsko-francuskiego rozwiaa rozmowa w roku 1927 midzy marszakiem Pisudskim i szefem sztabu francuskiego, generaem Debeney. Pisudski owiadczy, e w razie napaci niemieckiej na Francj Polska bez ogldania si na Lig Narod�w wykona swe zobowizania sojusznicze natychmiast, gdy Francja tego zada. Debeney natomiast nie tylko powoa si na procedur arbitraow Ligi Narod�w w tym sensie, e dopiero jej niepowodzenie stworzy dla Francji obowizek przyjcia Polsce z pomoc, lecz doda, e wykonanie sojuszu ze strony Francji zalee bdzie take od stanowiska, jakie zajmie rzd brytyjski, gdy jest on ze swej strony gwarantem bezpieczestwa Francji.

Byo to stwierdzenie dostatecznie jasne, by je wzi pod uwag w dugofalowych planach politycznych. By to te konkretny i bezporedni skutek Locarno. Jakie byy inne skutki bezporednie? Zastrzec si trzeba, e nie wszystkie zaliczy mona byo do niekorzystnych. Niekorzystne byo wzmocnienie nasilenia niemieckiej propagandy rewizjonistycznej i jej wiksza ni poprzednio skuteczno wr�d pacyfistycznie nastawionej opinii Zachodu. Bolesne take byo wzmocnienie niemieckiego nacisku gospodarczego na Polsk, w tym przede wszystkim celu, by wykaza sabo jej struktury. Ju przed podpisaniem Paktu Lokarneskiego i przed przystpieniem Niemiec do Ligi Narod�w rozpocza si wojna celna polsko-niemiecka. Niemcy rozpoczy j 15 czerwca 1925 roku z chwil wyganicia terminu wanoci postanowie wersalskich, stwarzajcych specjalne przywileje handlowe dla Polski w obrocie towarowym z Niemcami. Wojna celna uderzya dotkliwie w eksport wgla g�rnolskiego do Niemiec i zachwiaa niebezpiecznie struktur kredyt�w kr�tkoterminowych w Polsce, kt�re w duej mierze opieray si na pieninych zobowizaniach niemieckich. Innym r�dem cigych spor�w byy skargi Niemiec na Polsk w oparciu o traktat o ochronie mniejszoci, kt�ry Polsk obowizywa, a Niemcy nie, co stao si szczeg�lnie dotkliwe, gdy Niemcy zostay czonkiem Ligi Narod�w, z miejscem staym w jej Radzie Najwyszej.

Z drugiej jednak strony udzia Niemiec w Lidze Narod�w odsuwa niebezpieczestwo otwartej agresji niemieckiej. Gustaw Stresemann mimo swego stanowiska rewizjonistycznego by jak najdalszy od wystpie wojowniczych. Osignwszy normalizacj stosunk�w z mocarstwami zachodnimi i zdobywszy dla Niemiec pozycj r�wn Francji czy Anglii w Lidze Narod�w, Stresemann dy do konsolidacji tych osigni w przekonaniu, e jest to droga najwaciwsza do rewizji granicy polsko-niemieckiej. Lecz tu wanie stanowisko polskie byo nieugite, co nowy po zamachu majowym minister spraw zagranicznych August Zaleski podkrela stale i w Lidze Narod�w, i w stolicach zachodnich. Podkrela to te stale Sejm w Warszawie i oczywicie opinia caego spoeczestwa polskiego. W tonie nie pozostawiajcym adnej wtpliwoci, e kada pr�ba rewizji granic bdzie dla Polski r�wnoznaczna z wybuchem wojny - i to bez wzgldu na czyjekolwiek stanowisko i jakiekolwiek postanowienia arbitraowe. Tak przem�wi Pisudski w Lidze Narod�w w czasie swego pobytu w Genewie w roku 1927. Powt�rzy to ostrzeenie w rozmowie ze Stresemannem.

415

Oczywicie twarde “nie" w tej najwaniejszej dla Polski sprawie byo koniecznoci. Nie mona byo stwarza nawet pozoru, e jest inaczej. Nie mogo jednak wystarczy jako zaoenie dla polskiej polityki zagranicznej, kt�ra po Locarno szuka musiaa nowych alternatyw i rozwiza.

Co w tym wzgldzie zrobia i co moga Polska zrobi?

Nie byo moliwoci adnego radykalnego, a jednoczenie zbawiennego w skutkach pocignicia. Cakowitym absurdem jest twierdzenie propagandy komunistycznej w PRL, e po Locarno Polska miaa do wyboru albo pozosta w systemie wersalskim, albo te z systemem tym zerwa na rzecz tak zwanej “przyjani" ze Zwizkiem Sowieckim.

Czym innym natomiast od dobrowolnego poddania si byo zblienie czy normalizacja stosunk�w z Rosj, chociaby po to, by zr�wnoway lub osabi zblienie sowiecko-niemieckie. Ten element by czci skadow polskiej polityki zagranicznej przed Locarno i pozosta ni take po Lokarno. Pracowano nad nim nie zraajc si trudnociami, co wicej: nie zwracajc uwagi na prowokacyjne nieraz w swej wrogoci reakcje sowieckie, gdy bya to polityczna konieczno, by to jeden z cel�w polskiej polityki dugofalowej, cel niezmienny i niezaleny od jakichkolwiek koniunkturalnych lub zasadniczych fluktuacji pooenia midzynarodowego.

Ale - rzecz jasna - nie mogo to by jedynym celem polityki polskiej. Wracajc wic do pytania, co Polska zrobia i co moga zrobi w obliczu rzeczywistoci europejskiej stworzonej przez ukady lokarneskie rozr�ni musimy wytyczne obliczone na dug met i cele blisze.

Na dug met musiaa Polska dy do stworzenia lub do wsp�dziaania w tworzeniu takiego systemu bezpieczestwa, kt�ry m�gby albo zastpi, albo skutecznie uzupeni zachwiany przez Locarno system wersalski. Na to potrzeba byo czasu i to czasu dugiego.

Natomiast na kr�tk met Polska moga tylko wykorzysta istniejcy jeszcze system bezpieczestwa opierajc si na Lidze Narod�w. Take dlatego, e Niemcy byy ju jej czonkiem. Kolejnym postulatem byo doprowadzi do sytuacji, w kt�rej take Rosja zacznie bra udzia w Lidze Narod�w. Musiaa wic polityka polska zdoby si na tak elastyczno i by pod kadym wzgldem pragmatyczna. Zasady te udao si jej wprowadzi w ycie z dobrymi skutkami, rokujcymi due korzyci w okresie midzy rokiem 1926 a dojciem do wadzy Hitlera.

Okres ten nazwano w publicystyce polskiej “zaciszem picioletnim", przesuwajc jego kocow granic na rok 1931, gdy skutki midzynarodowego kryzysu gospodarczego stworzyy w Niemczech warunki potrzebne dla uchwycenia wadzy przez Hitlera, co zbiego si z przystpieniem Zwizku Sowieckiego do Ligi Narod�w. Nazwa “zacisze picioletnie", jak twierdzi Ignacy Matuszewski w artykule ogoszonym w roku 1935 w czasopimie Polityka Narod�w, zostaa wymylona przez Pisudskiego w roku 1926, kiedy po objciu wadzy powiedzia, e okres piciu nastpnych lat uy trzeba na konsolidacj plan�w politycznych, gdy tylko pi lat trwa moe sytuacja nie wymagajca krok�w radykalnych. Nie dowiemy si nigdy, na czym Pisudski opiera swoje przypuszczenie, lecz moemy stwierdzi, e okazao

416

si suszne. Zlecajc kierownictwo spraw zagranicznych Zaleskiemu, chcia ten okres picioletni wykorzysta na odrobienie skutk�w Locarno, by w ten spos�b wprowadzi Polsk na forum midzynarodowe w roli samodzielnego czynnika midzynarodowego, z kt�rego gosem take dotychczasowi rzekomi protektorzy Polski musz si liczy, nawet, a moe zwaszcza wtedy, gdy im to jest nie na rk.

Cz, lecz tylko cz zmienionych zaoe polskiej polityki zagranicznej udao si zrealizowa w tym okresie “zacisza". A jednak w okresie tych piciu lat moga si Polska poszczyci wieloma sukcesami, cho nie naleay do rzdu byskotliwych.

Kierownikiem polskiej polityki zagranicznej by przez cay ten okres August Zaleski, kt�ry dziaa w cisym kontakcie z Pisudskim, a take pod bezporednim jak gdyby jego nadzorem. Marszaek sprawami midzynarodowymi interesowa si w stopniu niepomiernie wikszym ni wewntrznymi i - co waniejsze - ze skutkiem znacznie pozytywniejszym. Oceniajc polsk polityk zagraniczn tego okresu nie mona lekceway czynnika personalnego. Zaleski by dowiadczonym dyplomat i du indywidualnoci. By czowiekiem cierpliwym i wrogiem metod haaliwych czy sensacyjnych. W czasie pierwszej wojny wiatowej reprezentowa polskie interesy niepodlegociowe, a cilej m�wic polityk Pisudskiego, na terenie Wielkiej Brytanii, a wic na terenie bardzo trudnym. Lecz wanie dziki tym trudnociom, z kt�rymi sobie doskonale dawa rad, i dziki kontaktom ze wiatem anglosaskim mia horyzont mylowy znacznie szerszy, gdy wybiegajcy poza zagadnienia wycznie europejskie. Z tych czas�w zachowa te powizania osobiste z Anglikami, co w�wczas wr�d dyplomat�w europejskich, nie tylko polskich, nie byo czstym zjawiskiem. Z Pisudskim czsto si nie godzi, zwaszcza w sprawach taktyki politycznej. czyo go z nim jednak przewiadczenie, e system wersalski moe tylko od czasu spenia rol fundamentu bezpieczestwa Europy. Obaj te brali pod uwag, e Francja przestaa ju bezpowrotnie odgrywa rol arbitra w polityce europejskiej i e w razie pr�by si nie zdoa bez pomocy z zewntrz ani zapobiec niebezpieczestwu wojny, ani przeway szali zwycistwa.

Pomoc z zewntrz, nie tylko dla Francji, z czego zdawano ju sobie dobrze spraw w Paryu, lecz take dla Polski, zapewni sobie mona byo tylko w Anglii. Grunt by po temu przynajmniej po czci podatny. W przeciwiestwie do Francji bowiem Anglia raczej z zadowoleniem przyja do wiadomoci uchwycenie w Polsce rzd�w przez Pisudskiego, gdy widziaa w tym zapowied konsolidacji gospodarczej kraju, a take utrzymania linii polityki zagranicznej, nie naraonej na fluktuacj wpyw�w sejmowych oraz - co dla Anglik�w byo take bardzo wane - nie ogldajcej si bezkrytycznie na rady lub namowy Parya.

Bezporednie zblienie z Angli byo nowoci w polityce polskiej i, co

417

waniejsze, nie byo zbyt gono reklamowane ani ujmowane w jakiekolwiek formalne umowy czy zobowizania. Grunt dla dobrych stosunk�w z Polsk by podltny take w Anglii - do roku 1931, to znaczy do chwili, gdy nastpi pdnowny zwrot w polityce brytyjskiej, tym razem pacyfistyczny i izolacjonistyczny w stosunku do kontynentu europejskiego. W kocowych latach dwudziestych byo inaczej. Polityka angielska dya wasnymi sposobami do osabienia zwizk�w sowiecko-niemieckich, co pokrywao si z interesem Polski. Konkretnym wyrazem stosunk�w polsko-angielskich byy nie tylko poyczki uzyskane w Londynie, a za jego porednictwem w Ameryce, bardzo Polsce w�wczas potrzebne, lecz take ogldne i zakulisowe starania Anglii, by Niemcy nie wniosy na forum Ligi Narod�w swych pretensji rewizjonistycznych w spos�b formalny. Nie ulega te wtpliwoci, e podobnie jak Berlin Londyn zdawa sobie spraw, e jawne wniesienie wniosku o rewizj granic spowoduje gotowo Polski do ich obrony z broni w rku.

Te zakulisowe po najwikszej czci zabiegi dyplomatyczne w duej mierze przeciwdziaay zym skutkom traktat�w lokarneskich. By to sukces Polski, z kt�rego niewielu sobie w�wczas zdawao spraw, cho tak wanie oceniano sytuacj i w Berlinie, i w Londynie. Spotka natomiast Angli zaw�d ze strony Polski na innym odcinku polityki europejskiej. Mianowicie Polska nie daa si wcign w polityk antysowieck, kt�r w tym okresie w caej Europie prowadzia tylko Wielka Brytania. W roku 1927 Anglia zerwaa stosunki dyplomatyczne ze Zwizkiem Sowieckim w zwizku ze skandalem szpiegowskim, kt�rego orodkiem bya sowiecka misja handlowa w Londynie. Fakt ten zbieg si w czasie z zamordowaniem w Warszawie ambasadora sowieckiego Wojkowa przez Borysa Kowerd, dziewitnastoletniego emigranta rosyjskiego. Wojkow by jednym z morderc�w rodziny carskiej. Stosunki polsko-sowieckie weszy w niebezpieczn faz, tym bardziej e Rosja wbrew postanowieniom Traktatu Ryskiego nie tylko prowadzia robot dywersyjno-terrorystyczn na terytorium Polski, lecz podsycaa antypolsk polityk Litwy pod rzdami Yaldemarasa. W Moskwie i w Kominternie uderzono na alarm, pomawiajc Polsk, e staje w pierwszej linii nowej pr�by “interwencji kapitalistycznej" pod egid Londynu.

Byo to jak najdalsze od cel�w i zamiar�w Polski. Co wicej: stanowio wyrane zagroenie polskiego planu normalizacji stosunk�w z Rosj. Postanowiono od akcent�w antysowieckich w polityce angielskiej odci si jak najwyraniej, nawet ryzykujc utrat tych korzyci, kt�re z dotychczasowych dobrych stosunk�w z Londynem Polska odnosia.

Pamita jednak trzeba, e celem polityki angielskiej take nie bya bynajmniej interwencja w sprawy Rosji, lecz pr�ba wywarcia nacisku na Niemcy, by rozluniy swe powizania ze Zwizkiem Sowieckim. Tene cel przywieca zawsze polityce polskiej. Lecz zbieno cel�w bya tylko pozorna. Gdy Anglia chciaa nakoni Niemcy do zajcia stanowiska antysowieckiego, Polsce zaleao na zachowaniu dobrych stosunk�w z Rosj przy jednoczesnym pogorszeniu stosunk�w niemiecko-rosyjskich. W praktyce stwarzao to konieczno unikania wszystkiego, co by mogo osign w stosunkach z Moskw punkt zapalny. W odpowiedzi na antysowiecki akcent polityki angielskiej

27 - Historia dwudziestolecia

418

Polska szukaa wic nowego zblienia z Rosj. Pr�by te w cigu dw�ch nastpnych lat day pozytywne rezultaty. Trzeba byo za nie zapaci, gdy Anglia drog swoistej presji na Polsk zacza popiera stron niemieck w niekoczcym si sporze Polski z senatem Wolnego Miasta Gdaska, sporze przeniesionym na forum Ligi Narod�w.

W og�lnym wyniku cel Polski (a zarazem Anglii) zosta w pewnej mierze osignity. Mianowicie nastpio chwilowe ozibienie stosunk�w rosyjsko-

-niemieckich. Przyczyn bezporedni byo uwizienie grupy inynier�w niemieckich budujcych zagbie w Donbasie, co mogo byo by zreszt przejawem baaganu w aparacie administracji sowieckiej, przystpujcym wanie do akcji terroru wewntrznego na wielk skal w zwizku z ostateczn rozgrywk Stalina z Trockim i Zinowiewem. Inn przyczyn by nacisk angielski na Stresemanna, kt�remu Londyn zaproponowa pomoc w dalszym wzmocnieniu pozycji Niemiec w Lidze Narod�w i zlikwidowanie sprawy odszkodowa wojennych w ramach tak zwanego “planu Younga" - za cen rezygnacji ze stanowiska “antywersalskiego", kt�rego wyrazem bya wsp�praca z Rosj. Stresemann uzna t alternatyw za lepsz dla Niemiec, tym bardziej e jego zdaniem przybliaa take moliwo rewizji granic z Polsk. Bya to nadzieja ponna, jak si mia o tym przekona w roku 1929, po mierci Stresemanna, jego nastpca na stanowisku ministra spraw zagranicznych Rzeszy, Treviranus.

Rok 1927 przyni�s wic porednio i bezporednio sukces polskiej polityce zagranicznej. W ten czy w inny spos�b zacza sabn wsp�praca rosyjsko-

-niemiecka. Wykorzystujc sytuacj Zaleski wni�s w Genewie projekt zawarcia ukadu midzynarodowego, rozszerzonego na wikszy zesp� pastw ni tylko pastwa czonkowskie Ligi Narod�w (myla tu, rzecz jasna, o Zwizku Sowieckim) i przewidujcego wyrzeczenie si wojny jako rodka polityki midzynarodowej. Zrazu projekt nie zyska poparcia wobec ostronoci Anglii, ostronoci dyktowanej niechci wczenia do ukadu wanie Zwizku Sowieckiego, na czym Polsce przede wszystkim zaleao. Op�r Niemiec przeciw projektowi Zaleskiego dyktowany by raczej wzgldami taktycznymi. Niemniej projekt nie upad, uchwalono nawet w Lidze Narod�w co w rodzaju “dzikczynnej rezolucji". Ale oto ju po upywie roku w Londynie zmieniono zdanie i projekt Polski doczeka si realizacji w drodze okrnej. Wystpi z nim bowiem z namowy Anglii sekretarz stanu Stan�w Zjednoczonych Kellogg. Pokrywao si to cile z zamierzeniem Zaleskiego, by ukadem tym objte zostay pastwa poza Lig Narod�w, a wic wanie i Stany Zjednoczone. Teoretycznie bowiem kto nalea do Ligi Narod�w, by skrpowany postanowieniami Traktatu Wersalskiego, kt�re take zakazyway wojny jako rodka politycznego, a przynajmniej odkaday moliwo jej wybuchu za pomoc obowizkowej procedury arbitraowej. Pakt Kellogga natomiast potpia wojn jako rodek dochodzenia pretensji midzynarodowych i dopuszcza wycznie wojn obronn, w razie jawnej agresji. 24 lipca 1928 roku podpisay pakt Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, Wochy, Japonia, Czechosowacja, Polska i Niemcy. Wr�d tych podpis�w podpis Niemiec by dla Polski najwaniejszy.

419

Niemniej wany by oczywicie podpis Zwizku Sowieckiego. Zdoano go zdoby w nastpnym roku. Pocztkowo komisarz spraw zagranicznych ZSRR - by nim%>o mierci Cziczerina Litwin�w - godzi si na przystpienie do Paktu Kellogga pod warunkiem, e nie obejmie on pastw batyckich i Rumunii. Na to nie -moga si zgodzi Polska. W jej imieniu Zaleski stwierdzi, e z Rumuni czy Polsk sojusz obronny, a bezpieczestwo otwy, Litwy i Estonii jest warunkiem jej wasnego bezpieczestwa. Litwin�w wycofa swe obiekcje i w ten spos�b w roku 1929 Pakt Kellogga zosta uzupeniony tak zwanym Protokoem Litwinowa i sta si dodatkow podstaw pokojowej normalizacji stosunk�w polsko-rosyjskich.

Ju z tego wzgldu bilans piciolecia polskiej polityki zagranicznej uzna naley za dodatni. W granicach �wczesnych moliwoci odrobiono po czci skutki Locarno. Nie dopuszczono do wniesienia oficjalnego wniosku w Lidze Narod�w o rewizj granic midzy Polsk a Niemcami. Doprowadzono do osabienia wsp�pracy gospodarczej i politycznej Niemiec i Rosji. Wzmocniono warunki bezpieczestwa europejskiego, a przede wszystkim bezpieczestwo Polski od strony Rosji. Tym dw�m celom suy miay Pakt Kellogga i Protok� Litwinowa. Fakt, e Niemcy pakt Kellogga po dziesiciu latach zamay - podobnie jak zama wszystkie zawarte przez siebie pakty Zwizek Sowiecki - niczego nie zmienia w ocenie polityki polskiej w �wczesnym wiecie.

Pakty nieagresji I

Na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych zarysoway si w Europie brzemienne w nastpstwa zmiany polityczne. Nadchodzi okres szczeg�lnie dla Polski niebezpieczny, z tego przede wszystkim wzgldu, e pooona bya w najbardziej newralgicznym punkcie kontynentu, midzy dwoma ssiadami, z kt�rych kady uwaa j za g�wn przeszkod w osigniciu swych dalekosinych plan�w. Nie byo to rzecz jasna niczym nowym, ale r�nica na niekorzy Polski w por�wnaniu z okresem poprzednim polegaa na tym, e obaj ssiedzi opanowali ju w duej mierze skutki osabienia, jakie ich spotkao w pierwszej wojnie wiatowej oraz - w wypadku ssiada rosyjskiego - w wyniku przewrotu rewolucyjnego. Zwizek Sowiecki w roku 1930 by pastwem niewsp�miernie silniejszym ni Rosja rewolucyjna w roku 1920. Konsolidowa si wewntrznie, wchodzc w okres integralnej i bezwzgldnej dyktatury stalinowskiej. Polepszyo si te jego pooenie gospodarcze, przynajmniej na odcinku cikiego przemysu, podstawy potencjau wojennego.

A gdy o niemieckiego ssiada Polski chodzi, r�nica bya jeszcze bardziej oczywista. Niemcy opanoway powojenny kryzys gospodarczy i byy znowu najbardziej ekspansywnym pastwem przemysowym w Europie. Ich izolacja polityczna naleaa do przeszoci, nieomal zapomnianej. W Lidze Narod�w

420

odgryway rol czoow razem z Francj i Wielk Brytani, dystansujc pod kadym wzgldem Wiochy.

Obaj ssiedzi Polski osignli wic znowu pozycj mocarstwow w Europie, z t midzy nimi r�nic, e Niemcy dojrzay ju do penego uaktywnienia swej polityki zagranicznej, podczas gdy Zwizek Sowiecki osignicie tego stadium celowo op�nia. Nie oznaczao to rzecz jasna, ani braku zainteresowania Rosji dla polityki europejskiej, ani ograniczania si do roli biernego jej obserwatora. Przeciwnie - Zwizek Sowiecki podejmowa szereg inicjatyw majcych na celu osabienie systemu wersalskiego, posugujc si przy tym zar�wno dywersj ideologiczn w oparciu o midzynarodowy ruch komunistyczny, jak i cile politycznymi rodkami nacisku, zwaszcza na pastwa bezporednio z ni ssiadujce, nie wyczajc najsilniejszego z nich, to jest Polski.

Na czym polegay zmiany pooenia midzynarodowego, zapowiadajce koniec okresu wzgldnego spokoju? Najgroniejsz zmian w ocenie polskiej byo odsunicie si Niemiec od polityki zdobywania wpyw�w w Lidze Narod�w za pomoc coraz bliszej wsp�pracy gospodarczej z Angli, Francj i innymi pastwami zachodnimi. Innymi sowy, ponowne wyczenie si z systemu wersalskiego po to, by wystpi jawnie i brutalnie z daniami rewizjonistycznymi na wschodzie, to jest przede wszystkim wobec Polski, przy jednoczesnym utrzymaniu normalizacji stosunk�w z Europ Zachodni zgodnie z Paktem Lokarneriskim.

Dotychczasowe osignicia Niemiec na odcinku rewizji postanowie Traktatu Wersalskiego na wsch�d od ich granic byy bardzo niewielkie. Na tym te polega sukces polityki zagranicznej Polski. Nie dopucia do wycignicia przez Niemcy praktycznych korzyci z Paktu Lokarneskiego. Spory polsko-niemieckie w Lidze Narod�w i poza ni ni wyszy poza wzajemne pretensje i szykany gospodarcze na tle wojny celnej. Bo Niemcy nie zdobyy si na wniosek formalny o zastosowanie artykuu 19 Statutu Ligi Narod�w. Artyku ten m�wi o “moliwoci ponownego rozpatrzenia traktat�w, kt�re nie daj si ju zastosowa, oraz pooenia midzynarodowego, kt�rego dalsze trwanie mogoby zagrozi pokojowi wiata". Niemcy nie decydoway si na wniosek formalny dlatego, e nie mogy uzyska obietnicy formalnego poparcia ze strony Francji i Anglii.

Mocarstwami tymi nie kieroway adne inne wzgldy pr�cz cile praktycznych. Zdaway sobie po prostu spraw, e Polska na kad pr�b rewizji swych granic odpowie zbrojnym oporem. Czyli wojn. Owiadcza to wyranie i wielokrotnie tak opanowany i peen dyplomatycznego taktu minister, jakim by August Zaleski. Potwierdzay to p�oficjalne, ale wyranie inspirowane artykuy w prasie polskiej, bez wzgldu na ich zabarwienie polityczne i stosunek do rzd�w Pisudskiego. Potwierdza wreszcie sam Pisudski w rozmowach i z Anglikami, i ze Stresemannem, i z ambasadorem francuskim w Warszawie Larochem, gdy ten proponowa “dostosowanie przymierza polsko-francuskiego do postanowie Paktu w Locarno". Polska bya zdecydowana na wojn z Niemcami w obronie swch granic, a Francja chciaa za wszelk cen unikn wojny, gdy musiaaby albo wykona zobowizania

421

sojusznicze wobec Polski i tym samym wzi w niej udzia, tracc wszystkie prawdziwe i domniemane korzyci, jakie jej dawao Locarno, albo te musiaoby zama swe zobowizania sojusznicze wobec Polski, co oznaczaoby jej cakowit klsk jako pastwa pretendujcego do roli arbitra w polityce europejskiej. Anglia nie bya w pooeniu wiele od Francji wygodniejszym wskutek swych wasnych um�w gwarancyjnych z Francj. A wic take i j wojna polsko-niemiecka musiaaby wczeniej czy p�niej wcign w sw orbit.

Niemcy za czas�w Stresemanna musiay zadowala si porednimi naciskami Francji i Anglii na rzd polski, by zgodzi si dobrowolnie na rewizj bd to swej granicy, bd te swych uprawnie w Wolnym Miecie Gdasku. Naciski te, a towarzyszya im nieustanna kampania prasowa w Anglii, a po czci take w Ameryce i we Francji, adnych rzecz jasna wynik�w nie daway. Odpowiedzia na nie w roku 1930 w Genewie Zaleski w spos�b ironiczny, e “doradcy" i “przyjaciele" Polski na pr�no si wysilaj, bo gdyby Polska miaa zamiar odstpowa komukolwiek swe ziemie, obeszaby si przy tym bez pomocy “usunych porednik�w".

Na tle tych niepowodze dochodziy w Niemczech do gosu czynniki agresywne, pragnce uwolni si od skrpowa genewskich, by przej do polityki action directe - dziaania bezporedniego, wcznie z ryzykiem wojny, lecz w nadziei utrzymania normalizacji z pastwami zachodnimi. Nie byy to nadzieje bezpodstawne wobec narastania nastroj�w czysto pacyfistycznych we Francji i w Anglii. W Anglii w roku 1929 po raz pierwszy utworzy si rzd socjalistyczny, cilej m�wic: rzd Partii Pracy, kt�ry w polityce zagranicznej reprezentowa stanowisko izolacjonistyczne wobec spraw kontynentu, co w praktyce byo jednoznaczne z pacyfizmem. Pacyfizm w tym ukadzie nie oznacza) obrony pokoju, lecz pozostawienie Niemcom swobodnej rki na wsch�d od ich granic.

Drugim warunkiem przejcia Niemiec do polityki dziaania bezporedniego byo przekrelenie tych postanowie Traktatu Wersalskiego, kt�re narzucay im cakowite nieomal rozbrojenie. Postanowienia te udawao si Niemcom obchodzi ju od czas�w Rapallo przy pomocy Zwizku Sowieckiego, lecz dop�ki formalnie mogy utrzymywa tylko stutysiczn Reichswehr, wzmocnion kilkuset tysicami ludzi w zwizkach paramilitarnych w rodzaju Stahlhelmu, wojna z Polsk - nawet gdyby Francja odm�wia jej pomocy - bya przedsiwziciem ryzykownym. Std znaczenie cigncych si w nieskoczono pertraktacji rozbrojeniowych, cigle jeszcze pod egid Ligi Narod�w, kt�rych istot byo osignicie tak zwanego parytetu, co w praktyce oznaczao ograniczenie zbroje Francji czy Anglii przy jednoczesnym dozbrojeniu Niemiec.

Dop�ki w Niemczech rzdzi rzd koalicyjny lub o zabarwieniu socjalistycznym, decyzja przejcia na polityk dziaania bezporedniego z cakowitym zlekcewaeniem zar�wno Ligi Narod�w, jak i Traktatu Wersalskiego zapa nie moga. Lecz oto w wyborach do Reichstagu w roku 1930 hitlerowcy zdobywaj 107 mandat�w, by w lipcu 1932 roku zwikszy t liczb do 230. W wyborach prezydenckich w tyme roku zwycia jeszcze Hindenburg jako

422

kandydat centrum i prawicy, ale Hitler otrzymuje 13 i p� miliona gos�w. Staje si rzecz jasn, e signie po wadz lada chwila. Otrzyma j z rk tego Hindenburga 30 stycznia roku 1933, za zgod parlamentu.

Z dniem tym koczy si okres zapowiedzi zmian, a zaczynaj si rzeczywicie zmiany w polityce europejskiej. Niemcy bd prowadzi polityk dziaania bezporedniego nie ogldajc si na Lig Narod�w. Bd j prowadzi wykorzystujc konkretne moliwoci, czyli opierajc si na elemencie siy. Moliwoci te nie od razu s due. Pooenie gospodarcze jest znowu w Niemczech ze. Jest to skutek midzynarodowego, a raczej wiatowego kryzysu gospodarczego, kt�ry w Europie najboleniej dotkn dwa czoowe mocarstwa przemysowe, to jest Wielk Brytani i wanie Niemcy. W Wielkiej Brytanii pocigno to za sob dalsze obnienie zainteresowania sprawami politycznymi i tym samym pacyfistyczne desinteressement w stosunku do kontynentu. W Niemczech przyspieszyo pd do hitleryzmu jako do rzekomej deski ratunku w sprawach wewntrznych.

Jak na zmian pooenia politycznego w Europie wynikajc z pojawienia si zmory hitlerowskiej w Niemczech reaguje polityka polska? Przewiduje dwa cile ze sob zwizane niebezpieczestwa. Jednym jest moliwo bezporedniej agresji niemieckiej, drugim cakowita ugodowo Zachodu. Moliwo pierwsza, a raczej szybko jej wzrastania, zaley cile od szybkoci, z jak rozwija si moe moliwo druga. Zapobiec obydwu moliwociom naley w drodze pr�by uprzedzenia wypadk�w. W jaki spos�b? W drodze natychmiastowej reakcji na pierwsze wyrane pogwacenie um�w midzynarodowych ze strony nowego wadcy Niemiec. M�wic wyraniej i brutalniej: za pomoc groby wymuszenia poszanowania um�w midzynarodowych w drodze interwencji zbrojnej, czyli - innymi sowy - wojny prewencyjnej.

Lecz inicjatywa tego rodzaju nie moe by podjta bez zabezpieczenia si od strony Zwizku Sowieckiego.

W roku 1930 przekonano si w Warszawie, e przyjazne inicjatywy Polski znajduj ostrony odzew w Moskwie. Z szeregu rozm�w, przewanie nieoficjalnych, wynikao, e Rosja skonna jest tak uoy swe stosunki ze swym najwikszym ssiadem zachodnim, by zapobiec jakimkolwiek z tej strony niespodziankom. O jakie niespodzianki mogo chodzi? Na pewno nie o agresj ze strony Polski. Pomimo charakterystycznej dla polityki sowieckiej podejrzliwoci ani Stalin, ani Litwin�w nie widzieli w Polsce potencjalnego napastnika. Uwaali jednak, e Polska jest tak silnie zwizana z Francj, a porednio take z Angli, e moe si nie oprze antysowieckim naciskom z ich strony, zwaszcza jeeli okupione bd jak gwarancj jej granic zachodnich przeciwko zakusom niemieckim. Rosja nie moga ochon z paniki, w jak j w roku 1927 wprowadzio zerwanie stosunk�w dyplomatycznych przez Wielk Brytani, czemu towarzyszyo zblienie polsko-angielskie.

Pakt Kellogga tylko po czci uspokaja te obawy. Zwaszcza, e w latach

423

1930-31 inicjatyw antysowieck z rk Anglii przeja ponownie Francja. Ta za - pomimo Locarno i innych dowod�w wykrtnego jej stosunku do zobowiza sojuszniczych wobec Polski - uwaana bya cigle w Moskwie za potencjalnego inspiratora polskiej polityki zagranicznej.

Bya to jedna z tych legend politycznych, kt�re nie raz wywieray niezamierzony wpyw na oceny polityczne i na rozw�j wydarze. W rzeczywistoci od czas�w Locarno nie Francja Polsk, lecz wanie Polska Francj stawiaa cigle w sytuacji przymusowej, nie chcc za adn cen dopuci do zwolnienia jej z zobowiza sojuszniczych, o co Francja jak najusilniej zabiegaa. Swoista komedia nieporozumie czy pomyek politycznych rozwijaa si na Kremlu dalej pod wpywem zblienia francusko-angielsko-nie-mieckiego na terenie Ligi Narod�w. Moskwa uznawaa zblienie, a raczej wsp�prac angielsko-francusko-niemieck za zjawisko dla siebie grone. Podobnie jak Polska, cho z innych powod�w. Przede wszystkim dlatego, e pomimo dalszego funkcjonowania ukad�w z lat 1922 i 1926, zawartych midzy Niemcami i Rosj, porozumienie tych trzech pastw odsuwao szans powstania wsp�lnego frontu politycznego sowiecko-niemieckiego przeciwko reszcie Europy i przeciwko Traktatowi Wersalskiemu. Im bliej za byo do zdobycia wadzy przez Hitlera, tym realniejsze stawao si w oczach Moskwy niebezpieczestwo jakiej “krucjaty kapitalistycznej", tym razem z udziaem Niemiec faszystowskich. Polska i inni ssiedzi Rosji mogliby po prostu - zdaniem Moskwy - zosta zmuszeni do udziau poredniego lub bezporedniego w takiej krucjacie. Obawy te wyraa otwarcie nieoficjalny cznik dyplomatyczny Zwizku Sowieckiego z Warszaw, Karol Radek, w rozmowach z Bogusawem Miedziskim, kt�ry podobn nieoficjaln funkcj spenia po stronie polskiej. A take we wczeniejszych jeszcze swych rozmowach z koleg szkolnym, znanym polskim publicyst Ludwikiem Rublem. Radek zamordowany p�niej przez Stalina w czasie czystek, pochodzi z Maopolski i niewtpliwie, przynajmniej w sensie kulturalnym, by do Polski nastawiony przychylnie. By w�wczas redaktorem Izwiestii. Miedziski by redaktorem r�wnie urzdowej Gazety Polskiej. W rozmowach Radek stwierdza, e Zwizek Sowiecki wierzy w dobr wol Polski, lecz ma wtpliwoci, czy bdzie ona moga prowadzi samodzieln polityk w obliczu wsp�lnego nacisku Anglii, Francji i Niemiec.

Odpowied Miedziskiego, zreszt z nieco p�niejszego okresu, e Polska przeciwstawi si z broni w rku kademu, kto z jakichkolwiek powod�w przekroczy jej granice, a wic i Niemcom w marszu na wsch�d, i Rosji w marszu na zach�d, bya w istocie dokadnym sprecyzowaniem podstawowej zasady, jak musiaa si kierowa i kierowaa si przez dwadziecia lat niepodlegoci polityka Rzeczypospolitej Polskiej. Zasad t nazwano p�niej “balansowaniem midzy dwoma wielkimi ssiadami". Sprecyzowa j w tym czasie Pisudski w swych rozmowach czy wytycznych dawanych J�zefowi Beckowi, przewidzianemu ju w roku 1930 na nastpstwo w ministerstwie spraw zagranicznych po Augucie Zaleskim.

Utrzymywanie r�wnowagi midzy ssiadami polegao po prostu na niewizaniu si z jednym przeciwko drugiemu. Nie byo wszake jedno-

424

znaczne z neutralnoci. Nie dlatego, by Polska nie chciaa by neutralna, lecz dlatego, e neutralna w adnym powanym konflikcie europejskim pozosta nie moga. Z tej prostej przyczyny, e kady konflikt europejski zahacza musia o jej terytorium i, co wicej, e jej terytorium mogo by potencjalnym przedmiotem kadego konfliktu. Polityka utrzymywania r�wnowagi bya po prostu logicznym wnioskiem z podstawowego faktu geopolitycznego. Mianowicie z tego, e miertelnym zagroeniem Polski jest wsp�lny front polityczny Niemiec i Rosji.

W roku 1930 mogo si wydawa, e Rosja skonna jest ten punkt widzenia Polski wzi pod uwag. Stwarzao to dalsze szans penej normalizacji stosunk�w. T pomyln koniunktur wzmacnia z jednej strony strach Zwizku Sowieckiego przed “krucjat kapitalistyczn", a z drugiej strony haaliwy antykomunizm zdobywajcych w Niemczech coraz wicej wpyw�w zwolennik�w Hitlera. Wzrost tych wpyw�w nawet przed zdobyciem przez Hitlera wadzy pogbia obawy. Hitler w tym okresie gosi sw�j antykomunizm, gdy byo mu to potrzebne w walce o wpywy w samych Niemczech. Jego zwycistwo byo w gruncie rzeczy przegran komunist�w niemieckich, jedynych jego konkurent�w w walce o spadek po rzdach parlamentarnych. I cho na gruncie stosunk�w midzypastwowych nie nastpio ani zerwanie, ani wyraniejsze ozibienie stosunk�w, Zwizek Sowiecki szuka dodatkowego zabezpieczenia przed majakiem zagroenia ze strony mocarstw zachodnich, dziaajcych w porozumieniu z Niemcami przeciwko Rosji. Jak mia to kiedy okreli w swoich wspomnieniach J�zef Beck, “dyplomaci sowieccy, mylcy zawsze niespokojnie i nerwowo, w ocenie sytuacji wasnej skoczyli od marze o rewolucji wiatowej do kompleksu strachu przed rewanem buruazji". Take pooenie wewntrzne Zwizku Sowieckiego skaniao do ostronoci w polityce zagranicznej, a do obaw o wasne bezpieczestwo przyczyniaa si grona sytuacja na Dalekim Wschodzie, gdzie wyranie wroga wobec Rosji Japonia podbia wanie Manduri.

Ostatnim wreszcie elementem rozbrajajcym obawy sowieckie przed dobrossiedzk inicjatyw polsk by alarm prasy francuskiej, kt�ra pisaa, e przez sw�j stosunek do Zwizku Sowieckiego “Polska zdradza cywilizacj zachodni i zdradza Francj". Byo to echo nacisk�w dyplomatycznych kierownik�w polityki francuskiej, Paul-Boncoura i Andre Tardieu, kt�rzy chcieli zapobiec zblieniu si Polski do Rosji, gdy widzieli w nim susznie przeciwdziaanie politycznej grze, jak Zach�d prowadzi w swej wsp�pracy z Niemcami.

Tymczasem w ocenie polskiej okres harmonijnej, tak zwanej “stre-semannowskiej" wsp�pracy Niemiec z Lig Narod�w i wsp�pracy gospodarczej z mocarstwami zachodnimi zblia si nieuchronnie do koca. Nastpi po nim musia okres gwatownego rewizjonizmu i amania postanowie traktatowych. Niemcy byy ju w stanie wrzenia i niesychanego podniecenia nacjonalistycznego, podsycanego skutkami kryzysu gospodarczego. Zanim Hitler dojdzie do wadzy, Polska, a cilej m�wic Pisudski chcia zapobiec dalszemu rozlunieniu zobowiza wersalskich i zmusi

425

Niemcy do wyrzeczenia si zamys�w rewizjonistycznych. Celu tego nie mona byo osign wasnymi tylko siami. Byy zbyt sabe w sensie politycznym, cho byy w�wczas - take w ocenie Pisudskiego - wystarczajce jeszcze w sensie militarnym. Moliwo uycia tych si militarnych Pisudski bra pod uwag, gdy przygotowa w roku 1931 projekt dekretu na wypadek wojny z Niemcami. W rozmowie z Beckiem stwierdzi, e w wystpieniu samodzielnym Polska moe odnie nawet due sukcesy wojskowe. Ale zapytywa: “Co bdzie potem, jeli Francja si nie ruszy?"

Naleao stworzy sytuacj, w kt�rej Francja musiaaby si ruszy. Dopi tego celu mona byo tylko wykazujc wasn gotowo do najdalej posunitego ryzyka, z ryzykiem wojny wcznie. Lecz gotowo tak wykaza mona byo tylko wtedy, gdy si zabezpieczy tyy od strony Rosji.

Takie byy bezporednie przesanki polskiej inicjatywy zblienia do Zwizku Sowieckiego w roku 1931, gdy przybray posta konkretnej propozycji zawarcia traktatu o nieagresji. Rokowania trway prawie rok. Prowadzili je szef departamentu wschodniego w MSZ Tadeusz Schaetzel i ambasador Polski w Moskwie Stanisaw Patek, a ze strony sowieckiej Litwin�w, w przeciwiestwie do Cziczerina zwolennik czynnego udziau Rosji w polityce europejskiej z wstpieniem do Ligi Narod�w wcznie, nie ulegajcy kompleksom antypolskim i bardzo sceptycznie nastawiony do idei wizania si z Niemcami, obojtnie za jak cen i obojtnie jaki by miay one ustr�j. Co chciaa Polska w rokowaniach osign? Gwarancj nienaruszalnoci granic, wyraniejsze ni w Pakcie Kellogga wyrzeczenie si wojny jako rodka dziaania politycznego, konkretne okrelenie pojcia napastnika oraz formalne uznanie sojusz�w ju przez Polsk zawartych, to znaczy przede wszystkim sojuszu polsko-francuskiego. Jako postulat dodatkowy wysuwano, by “pakt nieagresji" - warto tu zaznaczy, e byo to zupenie nowe okrelenie w sowniku politycznym - w niczym nie narusza interesu ani nie zagraa bezpieczestwu bezporednich ssiad�w Polski i Rosji. Chodzio o pastwa batyckie i Rumuni. Strona polska chciaa, by pastwa te po prostu przyczyy si do paktu polsko-sowieckiego. Ten postulat Rosja stanowczo odrzucia, zgodzia si jednak pod naciskiem Polski na odrbne pertraktacje z otw, Estoni i Finlandi. Natomiast od rokowa uchylia si Rumunia, cho bya to dla niej okazja formalnego zaatwienia sporu z Rosj o Besarabi. Rzd rumuski poszed tu za porad Francji, wychodzc na tym jak najgorzej, gdy po podpisaniu paktu nieagresji midzy Polsk a Rosj rzd francuski zmieni z koniecznoci swe nastawienie antysowieckie i sam podpisa podobny pakt z Rosj. Oceniono to w Warszawie bardzo pozytywnie, jako zapowied moliwoci przekonania Francji o potrzebie wejcia na tory energicznej polityki w stosunku do Niemiec.

Ta ocena wanie bya faszywa. Francja nie decydowaa si bynajmniej na zmian polityki wobec Niemiec. Podkrelaa jedynie nie bez ukrytego wyrzutu, e rezygnuje z polityki anty sowieckie j, gdy bez udziau Polski prowadzi jej nie moe. Natomiast nie ogldajc si na Polsk i nie porozumiewajc si z ni Francja przyczya si do inicjatywy Mussoliniego, proponujcego utworzenie w Europie nowej nadrzdnej siy politycznej w postaci

426

tak zwanego Paktu Czterech, to jest Francji, Angin, faszystowskich Wioch i ju hitlerowskich Niemiec

Pakt nieagresji z Rosj, podpisany 25 lipca 1932 roku, mia uatwi Polsce montowanie obrony przeciwko rewizjonizmowi niemieckiemu Lecz oto pojawiaa si nowa przeszkoda Mianowicie nie byo partner�w Przeciwnie - koncepcja Paktu Czterech izolowaa Polsk, gdy Pakt zmierza nie do postawienia tamy agresywnoci Niemiec hitlerowskich, lecz do zoenia im okupu za cen potwierdzenia Locarno Stwarzao to now i bardzo trudn sytuacj, kt�ra Polska staraa si w dw�ch nastpnych latach opanowa za pomoc kilku inicjatyw Byy one moliwe wanie dziki osigniciu jednego z podstawowych cel�w �wczesnej polityki polskiej, to jest cakowitej - jak si wted> wydawao - normalizacji stosunk�w ze Zwizkiem Sowieckim

III

Tw�rc uaktywnienia polityki polskiej by sam Pisudski, jej wykonawc sta si wyznaczony przez niego minister spraw zagranicznych J�zef Beck Na gow Becka po wrzeniu 1939 roku spado wicej potpie ni na wszystkich innych polityk�w polskich tego okresu razem wzitych Po wojnie jego upatrzono sobie na g�wnego sprawc wszelkich nieszcz, jakie na Polsk spady Przeciwko niemu tez wysunito najcisz kolubryn z arsenau argumentacji komunistycznej, czynic z niego symbol polityki antysowieckiej a proniemieckiej

S to zarzuty niesuszne Nie z uwagi na to, by Beck mia by politykiem genialnym lub by odznacza si nadzwyczajnym wyrobieniem czy mdroci Na ten temat wiele mona by powiedzie Trzyma si uparcie linn raz obranej czy wyznaczonej, nie zdobywajc si na konieczn w polityce elastyczno, a sytuacja odwracaa si tak dalece, ze jedynym wyborem bya kapitulacja lub decyzja walki W tym momencie J�zef Beck, podobnie jak wszyscy Polacy, adnych waha nie mia

Wyznaczajc Becka w 1931 roku na stanowisko ministra spraw zagranicznych, Pisudski uzasadni sw decyzj tym, ze “nowa polityka wymaga nowych ludzi" Inaczej m�wic - nowych metod Byo to rozwiniciem powiedzenia, ze “skoczy si okres zacisza i wzgldnego pokoju" Niebezpieczestwo wojny o utrzymanie niepodlegoci z potencjalnego stawao si aktualnym “Mocarstwa maj z Niemcami Pakty Lokarnenskie, wobec nas za, z chwil opuszczenia przez Niemcy Ligi Narod�w, nie wie Niemiec nic". To take jedno z powiedze Pisudskiego Niemcy opuciy Lig Narod�w w padzierniku 1933 roku Nim si to jednak stao, og�lny zarys polityki polskiej zosta wyznaczony

Polska podpisaa pakt nieagresji ze Zwizkiem Sowieckim jako ostatnia z kilku jego ssiad�w - po Estonii, otwie i Finlandii Kolejno ta wszake bya ustalona ju w styczniu 1932 roku jako swego rodzaju kompromis proceduralny, gdy Polska chciaa podkreli, i nowy ukad midzynarodowy z Rosj zamierza podpisa dopiero wtedy, kiedy zabezpieczone ju bd interesy pastw batyckich, kt�rych w przekonaniu caej Europy bya nieoficjalnym gwarantem

W tym zespole kilku pastw bilateralnych, kt�rych rdzeniem i podstaw faktyczn by pakt polsko-sowiecki, rok 1932 uzna mona za przeomowy w tym wzgldzie, ze wprowadza cakowit normalizacj stosunk�w w Europie srodkowo-wschodmej W spos�b jak najbardziej formalny wycza moliwo zbrojnego konfliktu midzy Rosj i jej zachodnimi ssiadami

Dowiadczenia nowszej historii polegajce na zrywaniu pakt�w nieagresji zar�wno przez Zwizek Sowiecki, jak i przez Niemcy hitlerowskie obniyy rang tego rodzaju um�w, a sam nazw zabarwiy ironi jako nazw umowy, kt�ra niczego nie zabezpiecza i kt�r sygnatariusze bez skrupu�w zrywaj, ilekro to odpowiada ich interesom Lecz roku 1932 nikt tak paktu nieagresji midzy Zwizkiem Sowieckim i Polsk nie traktowa i nikt tego rodzaju podejrze nie ywi Przeciwnie - uznano go za wany instrument obrony pokoju

Tak tez by pomylany Jego postanowienia stwierdzay, ze przede wszystkim obie strony wyrzekaj si kategorycznie “wojny jako narzdzia polityki narodowej" Byo to wic potwierdzenie i pogbienie zasad Paktu Kellogga i Protokou Litwmowa Wszystkie obowizujce w chwili podpisania paktu nieagresji umowy midzynarodowe, w tym sojusze wojskowe, miay pozosta w mocy, a ich rozcigo nie moga by uszczuplona przez fakt zawarcia paktu Przepis ten mia bardzo istotne znaczenie i dla Polski, i dla Zwizku Sowieckiego Dla Polski dlatego, ze dotyczy sojuszu polsko-fran-cuskiego, bdcego cigle jeszcze podstawowym hamulcem przeciwko rewi-zjomzmowi niemieckiemu

Dla Zwizku Sowieckiego przepis o poszanowaniu obowizujcych um�w by take wany i take w kontekcie jego stosunk�w z Niemcami Pozwala bowiem zachowa pen moc memiecko-sowieckiego traktatu o neutralnoci oraz obowizujcych od Rapallo um�w o wsp�pracy gospodarczej W tym tez punkcie �wczesne interesy Polski i Zwizku Sowieckiego byy jak najbardziej zbiene Bo - jak pamitamy - zaoeniem paktu nieagresji z Rosj, gdy o inicjatyw polsk chodzi, byo zapewnienie sobie jej nautralnosci na wypadek konfliktu polsko-memieckiego, jakiejkolwiek by nie przybra formy, do starcia zbrojnego wcznie

Pakt nieagresji starano si bezporednio po jego podpisaniu wykorzysta w Polsce dla normalizacji stosunk�w na wszystkich moliwych odcinkach Temu celowi suyy midzy innymi wizyty Miedzinskiego w Moskwie i Radka w Warszawie, kontakty kulturalne i szereg inicjatyw gospodarczych

428

Bardzo istotnym uzupenieniem paktu byo podpisanie 3 sierpnia 1933 roku konwencji o “okreleniu napastnika". Podpisay j obok Zwizku Sowieckiego pastwa z nim ssiadujce, to znaczy Polska, Estonia, otwa, Rumunia, Turcja, Persja i Afganistan. Strony uznay za napa wypowiedzenie wojny (obojtnie z jakich powod�w), najazd zbrojny bez wypowiedzenia wojny, czenie si lub udzielanie pomocy stronie trzeciej, kt�ra by wojn wypowiedziaa, oraz prowadzenie akcji dywersyjnej na terytorium kt�rego z umawiajcych si pastw. W poczeniu z paktem nieagresji konwencja stwarzaa ukad prawa midzynarodowego, kt�ry szed znacznie dalej ni samo wyrzeczenie si wojny, zobowizywa mianowicie do niebrania udziau w adnej akcji midzynarodowej, kt�ra mogaby mie za skutek szkod kt�regokolwiek z sygnatariuszy. Zobowizywaa strony do szukania rozwiza dla mogcych powsta midzy nimi spor�w wyczne rodkami pokojowymi i bez uciekania si do pomocy pastw trzecich. Nie znaczy to rzecz jasna, by od razu zanika wszelka podejrzliwo czy nieufno w stosunkach polsko-rosyjskich. W Moskwie podejrzliwo bya zawsze dogmatem polityki zagranicznej, i to nie tylko w stosunku do Polski. Po stronie polskiej, jeli nie nieufno, to przynajmniej daleko posunit ostrono wykazywa Pisudski. Lecz ostrono ta, kt�r sam nazywa “litewsk cech" charakteru, wypywaa z oceny �wczesnych polskich moliwoci wojskowych. Pisudski take w tym okresie uwaa, e niebezpieczniejszy dla Polski jest konflikt zbrojny z Rosj. Po pierwsze dlatego, e w konflikcie takim - inaczej ni w konflikcie z Niemcami - Polska byaby odosobniona i nie znalazaby nigdzie sprzymierzec�w, poza sabymi siami swych bezporednich ssiad�w, i to tylko wtedy, gdyby i im bezporednio co ze strony Rosji grozio. W konflikt z Niemcami natomiast chcc czy nie chcc, prdzej czy p�niej, musiayby si wczy mocarstwa zachodnie.

Drugim wzgldem byy konkretne siy wojskowe, kt�re daway w roku 1932 i przez nastpne jeszcze dwa lub trzy lata pewn operacyjn przewag stronie polskiej nad niemieck. Pamita trzeba, e stan niemieckich zbroje by jeszcze bardzo saby, a jedn z przyczyn gwatownego oporu Polski przeciwko koncepcji Paktu Czterech mia by fakt, e przewidywa on zniesienie w stosunku do Niemiec wszystkich ogranicze zbrojeniowych narzuconych przez Traktat Wersalski. Moga wic Polska w owym czasie liczy na lokalne i chwilowe przynajmniej powodzenia w razie starcia zbrojnego - pod warunkiem dochowania neutralnoci przez Rosj. W zestawieniu natomiast z siami wojskowymi Zwizku Sowieckiego, pomimo nieduej ich wartoci, a taka bya powszechna w Europie opinia fachowa, siy polskie byy o wiele od rosyjskich sabsze.

Pomimo tych ocen, a raczej dziki nim, polsko-sowiecki pakt nieagresji by podstawowym warunkiem przeciwdziaania narastajcemu zagroeniu niemieckiemu, w myl hasa “p�ki jeszcze jest czas i moliwoci". I w rzeczywistoci polska inicjatywa uoenia stosunk�w z Rosj nie co innego tylko wanie przygotowanie gruntu pod akcj zapobiegawcz od strony Niemiec miaa na widoku.

Lecz, jak podkrelalimy, akcji takiej z wszystkimi konsekwencjami,

429

wcznie z wojn, Polska sama prowadzi nie moga. “Ruszy" Francj i “poruszy" Angli, bez kt�rej Francja na adn inicjatyw porywa si nie chciaa, byo wit zadaniem polityki polskiej w przeomowych latach 1932 i 1933. Do zadania tego moga Polska przystpi dziki paktowi nieagresji ze Zwizkiem Sowieckim, lecz przystpowaa w warunkach bardzo trudnych.

Nikt jeszcze w Europie nie zdawa sobie wtedy w peni sprawy, co oznacza goszona przez Hitlera doktryna “ideologiczna" i polityczna, lecz przewidywano radykalne zmiany w polityce zagranicznej Niemiec. Dotyczy to mogo przede wszystkim rewizji granicy z Polsk. Nie tylko krzykliwa propaganda hitlerowska dawaa tu zapowiedzi takiej wanie polityki nowego wadcy Niemiec. Na moliwo jej stosowania wskazywao take zupene niepowodzenie “polityki stresemannowskiej".

Ocena kierunku polityki Hitlera bya podobna w stolicach zachodnich i w Warszawie. Zupenie odmienne jednak byy wnioski. Polska chciaa przekona Zach�d, e tylko ubiegnicie fakt�w dokonanych w postaci zwikszenia nacisku na Niemcy moe zapobiec przejciu inicjatywy przez Hitlera z wszystkimi konsekwencjami dla pokoju europejskiego. Lecz gdy przystpowaa do akcji przekonywania Zachodu, napotykaa reakcj jak najbardziej niechtn. Mylano tam nie o zmikczaniu Hitlera, lecz o zmikczaniu nieugitej postawy polskiej. Jej kosztem chciano zoy Hitlerowi okup.

Plany takiego okupu dojrzeway w roku 1932, jeszcze przed objciem wadzy przez Hitlera, w ramach rokowa rozbrojeniowych, w Genewie. Ich autorem by Mussolini, a najbardziej obrotnym rzecznikiem ambasador francuski w Rzymie de Jouvenel. Przewidyway faktyczne, jeli nie formalne wyrzeczenie si Ligi Narod�w jako nadrzdnego instrumentu polityki midzynarodowej i zastpienie jej swoistym dyrektoriatem czterech mocarstw. Niemcom proponowano zr�wnanie w parytecie zbrojeniowym, zniesienie demilitaryzacji Nadrenii oraz przychylne stanowisko wobec rewindykacji terytorialnych na niemieckiej granicy wschodniej, a nawet porednictwo. Miaa to by podstawa Paktu Czterech, kt�ry przewidywa “wsp�ln liiy postpowania we wszystkich sprawach politycznych i niepolitycznych". Bya te dalej mowa w projekcie paktu o “rewizji traktat�w pokojowych, jeli spowodowa mog zatargi midzy pastwami". Formalnie z projektem podpisania Paktu Czterech wystpi rzd woski w czasie wizyty brytyjskiego premiera MacDonalda w marcu 1933 roku w Rzymie. Posuwano si dalej, m�wic w koach dyplomatycznych i szeroko rozpisujc si w prasie, e odstpienie Niemcom Pomorza stanowi “minimum", na kt�re Polska powinna si zgodzi. Inaczej m�wic, stanowi minimum, do kt�rego naley Polsk zmusi.

Niedopuszczenie do podpisania Paktu Czterech stao si wic koniecznoci najpilniejsz i nag. Przyzna trzeba, e przeciwko Paktowi wystpia gwatownie zar�wno cz konserwatyst�w w brytyjskiej Izbie Gmin, jak i wikszo prasy angielskiej, do kt�rej przyczy si znaczny odam prasy francuskiej. Niemniej g�wn rol w obaleniu pomysu narzucenia Europie dyktatury czterech mocarstw odegraa Polska. Z jednej strony nadano w War-

430

szawie duy rozgos koniecznoci skupienia si pastw mniejszych w obronie ich susznych interes�w zagroonych przez - jak to nazwaa prasa polska - “kartel mocarstwowy" Temu celowi suyy odwiedziny nowego ministra spraw zagranicznych Becka w Pradze i w Belgradzie Wizyta w Pradze bya ostatni z kilku pr�b stworzenia wsp�lnego frontu polsko--czechosowackiego Pr�b niestety nieudan Odzew w Belgradzie by pozytywny, podobnie jak przeprowadzone jednoczenie sondae w Turcji Waniejszym wszake przeciwdziaaniem byo jawne i bardzo mocne sformuowanie stanowiska polskiego w notach do rzd�w Wielkiej Brytanii, Francji i Woch, z ostentacyjnym wyczeniem rzdu niemieckiego Rzd polski zapowiada w notach, ze w razie podpisania Paktu Czterech Polska wystpi z Ligi Narod�w, gdy woli “osamotnienie ni dyktat wielkich mocarstw" Nota do Francji zapowiadaa ponadto rewizj caoksztatu stosunk�w midzy dwoma sojusznikami Tumaczc te kroki w Sejmie Beck m�wi “adne postanowienia odnoszce si do naszych interes�w, a powzite bez naszego udziau, nie mog mie dla nas mocy obowizujcej"

Pomysowi Paktu Czterech przeciwstawi si musiaa take Rosja, z tego prostego wzgldu, ze mia by w swym charakterze antysowiecki, w sensie wyczania, a nie wcigania jej do wsp�pracy og�lnoeuropejskiej Kryy si za tym dalsze zamierzenia, w kt�rych Niemcom w sensie propagandowym antykomunistycznym przypa miaa zapewne wana i coraz waniejsza rola W tej sytuacji pakt nieagresji z Polsk stawa si dla Zwizku Sowieckiego ubezpieczeniem na wypadek, gdyby Polsk chciano zmusi do wczenia si we front antysowiecki Motywu tego nie ukrywano w Moskwie, zaznaczajc wszake, ze nie oznacza to odrzucenia moliwoci kontynuowania wsp�pracy gospodarczej z Niemcami

Najwiksze jednak znaczenie i waciwy pow�d najpierw zawieszenia na ten temat rozm�w, a potem rezygnacji z pomysu Paktu Czterech przypisa naley pocigniciom wojskowym podjtym przez Polsk Do nich naleao przypadkowe rzekomo ujawnienie rozkazu koncentracji trzech okrg�w korpus�w nad granic niemieck oraz wprowadzenie batalionu piechoty na Westerplatte w Gdasku w marcu 1933 roku Obsadzenie Westerplatte byo dalszym cigiem demonstracji z poprzedniego roku, znanej jako incydent z kontrtor-pedowcem “Wicher" Wywoujc gniew senatu gdaskiego i Berlina “Wicher" wszed na rozkaz, kt�rego brzmienie ogoszono take w prasie, do portu gdaskiego, by wystpi jako gospodarz w czasie wizyty jednostek floty brytyjskiej, i mia rozkaz otwarcia ognia w razie najmniejszej prowokacji Bya to gra subtelna, gdy wizyta floty brytyjskiej miaa stanowi nacisk na Polsk w kierunku odstpienia od jej uprawnie traktatowych w Gdasku

Wprowadzenie zaogi na Westerplatte nie miecio si w postanowieniach Traktatu Wersalskiego Byo wic ze strony polskiej podjtym celowo rodkiem zbadania reakcji Niemiec, gownie po to, by wykaza mocarstwom zachodnim, ze Niemcy nie s jeszcze zdolne do adnej kontrakcji zwizanej z ryzykiem wojny Incydent ten by wic czci wikszej caoci - planu, kt�ry nazywa si w literaturze historycznej koncepcj wojny prewencyjnej przeciwko Niemcom W rzeczywistoci nie chodzio o sprowokowanie wojny,

431

lecz o przekonanie pastw zachodnich o dw�ch sprawach Po pierwsze, ze Polska powanie traktuje swe zapowiedzi oporu zbrojnego w razie pr�by narzucefna jej rewizji granic, i po drugie, ze mocna postawa sygnatariuszy Traktatu Wersalskiego jest jedynym sposobem zapobieenia agresji niemieckiej, take pod rzdami Hitlera Na t mocn postaw pastwa zachodnie si jednak nie zdobyy Zrezygnoway jedynie z pomysu Paktu Czterech, co byo dla Polski sukcesem, ale tylko poowicznym

P�tora roku po zawarciu przez Polsk paktu nieagresji ze Zwizkiem Sowieckim podpisany zosta 26 stycznia 1934 roku podobny, cho niezupenie identyczny ukad z Rzesz Niemieck Okrelono go potocznie take jako pakt nieagresji, cho jego prawidowa nazwa brzmiaa “Deklaracja o niestosowaniu przemocy we wzajemnych stosunkach"

R�nice formalne midzy dwoma ukadami byy do istotne, niemniej oba zmierzay do normalizacji stosunk�w z obydwoma wielkimi ssiadami Polski Std tez nie popenia si bdu, stwierdzajc, ze oba stanowiy w przekonaniu �wczesnej Europy wane uzupenienie czy umocnienie podstaw pokojowego bytu Polski Stosunki w Rzeszy Niemieckiej zmieniy si ju byy radykalnie Odchodzia ona od zaoe ustrojowych demokratycznej Republiki Weimarskiej, przechodzc na pozycje wojujcego nacjonalizmu i pograjc si w atmosfer rewanyzmu i marze o mocarstwowym przy wodztwie nad ca Europ W yciu Niemiec obowizywa miaa teraz filozofia polityczna Hitlera, sprecyzowana do dokadnie w “Mem Kampf" Ju przedtem zreszt w caej Europie, nie wyczajc Zwizku Sowieckiego i kierowanego z Moskwy Kommternu, przemysliwano o zabezpieczeniu si na przyszo przeciwko agresji politycznej, a z czasem take militarnej, Niemiec hitlerowskich Wr�d wielu chaotycznych koncepcji wyaniay si trzy podstawowe Koncepcj, kt�ra wzia gor w Moskwie, byo odczekanie, co si bdzie w Niemczech dziao dalej, w nadziei, ze znajdzie si spos�b uzgodnienia z mmi polityki pod hasem podziau wpyw�w w Europie kosztem innych pastw europejskich By moc czeka bez obawy zaskoczenia na dalszy rozw�j wypadk�w, potrzebne byo Rosji praktyczne zabezpieczenie si na wypadek, gdyby jednak ostrze polityki niemieckiej kierowa si zaczo przeciwko niej Zabezpieczenie tego rodzaju dawa midzy innymi, a raczej przede wszystkim, pakt nieagresji z Polsk

Innego rodzaju koncepcje polityczne pojawiay si na Zachodzie Zmieniay si w szczeg�ach, lecz w og�lnym zaoeniu zmierzay do ugaskania Niemiec hitlerowskich w drodze pozostawienia im zupenej swobody na wsch�d, a raczej na poudnie od ich granic I wreszcie koncepcja trzecia, logiczna, cho niewtpliwie ryzykowna, kt�ra w latach 1932 i 1933 kierowaa polityk polsk Doda trzeba, ze jeli znajdowaa posuch na Zachodzie, to raczej w sferze rozwaa teoretycznych i wr�d ludzi, kt�rzy rzeczywistego wpywu na polityk swych kraj�w nie wywierali

Koncepcj t sprecyzowa Pisudski w kilku rozmowach ze swymi najbliz-

432

szymi wsp�pracownikami i w wytycznych dla J�zefa Becka. Bya to koncepcja bardzo prosta. Naley przekona Zach�d, e kada pr�ba ugaskania Niemiec kosztem Polski bdzie jednoznaczna z jej zbrojnym oporem, czyli z wojn. Poniewa za wojna niemiecko-polska prdzej czy p�niej musi zaangaowa czynnie Francj i Wielk Brytani, naley przekona Francj, e korzystniejszym rozwizaniem jest wyjcie naprzeciw niebezpieczestwu wojny. Osign to mona w drodze fakt�w dokonanych lub zagroenia Niemcom w spos�b ultymatywny. Rozumowanie to, przekazane nam w szeregu dokument�w, streci mona w ten spos�b: bierno i wyczekiwanie zwiksza bd niebezpieczestwo z kadym miesicem. Zamiast czeka wic naley je zgnie w zarodku. Opierajc si na rokowaniach rozbrojeniowych naley postawi Hitlerowi ultimatum. W nim naley mu powiedzie, e musi zrezygnowa z wszelkiej myli o zbrojeniach, a jednoczenie da gwarancj przestrzegania postanowie Traktatu Wersalskiego - take dotyczcych niemieckich granic wschodnich. Jeeli Hitler ultimatum tego rodzaju odrzuci, naley natychmiast wkroczy zbrojnie do Rzeszy. Armia polska do Prus Wschodnich i na lsk we wsp�dziaaniu z armi czechosowack, armia francuska do Nadrenii, Wirtembergii i Bawarii. Ze strony Wielkiej Brytanii wystarczy wystpienie floty i deklaracja solidarnoci z Francj i Polsk. Ryzyka w tej chwili jeszcze, w roku 1932 lub 1933, nie ma zbyt wielkiego. Stutysiczna Reichswehra nie bdzie moga stawia adnego oporu.

Ale sonda polski w Paryu nie odni�s skutku. Pary oglda si na Londyn, przestrzegajc go jednoczenie przed tak ryzykownym - jak m�wiono we Francji - pomysem. Anglicy ze swej strony take przestrzegali Pary, by nie miesza si do zaognionych stosunk�w niemiecko-polskich, a raczej stara si skoni Polsk do ustpstw, przede wszystkim w Gdasku, gdy mog one zaspokoi ambicje Hitlera.

W tydzie po objciu wadzy jako kanclerz Rzeszy Niemieckiej Hitler udzieli wywiadu londyskiej gazecie Daily Mail. Po kilku dniach udzieli wywiadu innej gazecie angielskiej, mianowicie Sunday Expressowi. W wywiadach tych potpi Traktat Wersalski, nazwa go nieszczciem nie tylko dla Niemiec, lecz dla caej Europy, i wyrazi nadziej, e rewizja Traktatu dokonana zostanie wsp�lnym wysikiem Niemiec i pastw zachodnich. Zapewni, e Niemcy dotrzymaj postanowie ukadu lokarneskiego, e Zach�d nie powinien si obawia adnego niebezpieczestwa i e - przeciwnie - otwieraj si przed nim ogromne moliwoci wsp�pracy gospodarczej i politycznej z Niemcami. W tonie, kt�ry uwaa za agodzcy, stwierdza, e take jego pretensje do Polski s “bardzo umiarkowane", gdy “zadowoli" si powrotem Gdaska do Rzeszy oraz “zwrotem korytarza pomorskiego". Musi to jednak nastpi w kr�tkim czasie. Te wynurzenia Hitlera spotkay si z pozytywnym odzewem w prasie angielskiej, a take amerykaskiej, z ostronie j szym w prasie francuskiej, z zupenym milczeniem w prasie sowieckiej i oczywicie z gwatownym protestem w prasie polskiej. 16 lutego 1933 roku senat gdaski, gwacc umow wersalsk i wasny status Wolnego Miasta, zerwa umow z Polsk w sprawie policji portowej i wprowadzi na teren portu policj wasn.

433

W tej sytuacji Pilsudski postanowi sondae polityczne poprze nowym dowodem gotowoci uycia siy. 6 marca na Westerplatte wyldowa batalion piechoty polskiej przywieziony przez transportowiec “Wilia".

Zadziwiajce byy reakcje na to wydarzenie. Na Zachodzie rzd woski wznowi formalnie projekt Paktu Czterech. Anglicy go odrzucili, lecz jednoczenie dali do zrozumienia kanaami dyplomatycznymi, e Polska powinna jednak odda Niemcom Pomorze. Beck zapowiedzia wystpienie Polski z Ligi Narod�w, gdyby upierano si przy projekcie Paktu Czterech i zwracano si do Polski, choby nawet nieformalnie, z propozycjami ustpstw terytorialnych. W Niemczech natomiast zapanowaa konsternacja. Hitler owiadczy, e jego wypowiedzi w wywiadach dla prasy angielskiej zostay przeinaczone, e ma zamiar trzyma si w polityce postanowie traktatowych. Nakaza te senatowi gdaskiemu dokonanie gest�w pojednawczych wobec Polski, co senat zrobi, wysyajc swego przewodniczcego Rauschnin-ga do Warszawy. Jednoczenie Hitler, prowadzc ju gwatown i gon propagand antykomunistyczn i antykominternowsk, kt�rej nie zahamowaa pomoc, jak komunici niemieccy udzielili mu porednio w wyborach, odnowi 5 maja ukad berliski o wsp�pracy gospodarczej i wzajemnej neutralnoci zawarty ze Zwizkiem Sowieckim w roku 1926. Zmienia si te postawa Niemiec wobec Polski w r�nych sprawach konkretnych, na przykad nastpio natychmiastowe sfinalizowanie na warunkach polskich wlokcych si od lat pertraktacji handlowych, midzy innymi na temat podziau obrot�w towarowych w eksporcie polskim przez Gdyni i Gdask. Wszystkie te pocignicia Hitlera zostay powitane jak najbardziej radonie przez pras zachodni, kt�ra wr�cia do ulubionego tematu “obowizku Polski" dokonania pewnych powice w imi pokoju w caej Europie, zwaszcza gdy Berlin daje dowody dobrej woli.

Hitler wykorzysta pomyln koniunktur. W przekonaniu, e wobec stanowiska Zachodu Polska musi zrezygnowa ze znanej mu dobrze i waciwie ocenianej koncepcji postawienia zawczasu tamy jego planom zaborczym, postanowi pozby si niewygodnych powiza z Zachodem. 14 padziernika 1933 roku wycofa si z pertraktacji rozbrojeniowych, a 19 padziernika Niemcy wystpiy z Ligi Narod�w. Nie byo na to adnej reakcji na Zachodzie. Na brak reakcji nie moga sobie jednak pozwoli Polska.

Wystpienie Niemiec z Ligi Narod�w stwarzao zupenie now sytuacj midzynarodow w Europie. Hitler na krok ten decydowa si w wiadomoci duego ryzyka politycznego. Liczy si z moliwoci ostrej reakcji, zwaszcza ze strony Francji. Liczy si nawet, jak wiadcz wydane przez niego rozkazy dla Reichswehry, z interwencj zbrojn, najprawdopodobniej w postaci ponownej okupacji Nadrenii przez wojska francuskie. Jego rozkazy m�wiy wyranie, e “w razie zbrojnego wystpienia Francji, Belgii, Polski i Czechosowacji Reichswehra ma stawia lokalny op�r nie ogldajc si na szans

28 - Historia dwudziestolecia

434

powodzenia wojskowego". Hitler w rozkazie tym wymieni Polsk i j g�wnie mia na myli, gdy od czasu incydent�w w porcie gdaskim zdawa sobie spraw, e tylko Polska bierze pod uwag moliwo akcji prewencyjnej w stosunku do Rzeszy Niemieckiej. Pomimo cile przestrzeganej tajemnicy w Berlinie wiedziano o sondaach, jakie na polecenie Pisudskiego przeprowadzano w Paryu. Wiedziano te w Berlinie o niepowodzeniach tych sonday i zapewne :c wianie informacje skoniy Hitlera do zerwania rokowa rozbrojeniowych w Genewie i wystpienia z Ligi Narod�w. Analizujc pooenie Hitler zdawa sobie spraw, e pomimo zabezpieczenia si od wschodu przez pakt nieagresji ze Zwizkiem Sowieckim Polska jest zbyt saba, by podj sama ryzyko wystpienia przeciwne Niemcom bez pewnoci poparcia mocarstw zachodnich. Niemniej bra pod uwag ewentualno wanie takiego samodzielnego wystpienia i tym zapewne si powodowa w gestach ukadnosci wobec Polski w sprawie Gdaska i porozumie handlowych.

Jak zaznaczylimy, na Zachodzie nie byo adnej reakcji na wystpienie Niemiec z Ligi NaroJow. Bya natomiast reakcja ze strony polskiej. Polegaa ona na postawieniu wyiaznego ultimatum rzdowi niemieckiemu.

W listopadzie 11H5 roku J�zef Beck wyjania sytuacj midzynarodowa w sowach zanotowanych przez Bogusawa Miedzinskiego. M�wi, e mocarstwa zachodnie zabezpieczyy si od strony Niemiec paktami lokarne-skimi. Hitler podkrela na kadym kroku, e je pragnie zachowa i przestrzega. “My natomiast - m�wi Bcck - jedyne zabezpieczenie mielimy dotychczas w zawikanei procedurze arbitraowej przewidzianej w statucie Ligi Narod�w. Dzi Niemcy z Ligi Narod�w wystpiy i gdy chodzi o nas, nic ich ju nie wie". Owiadcza! dalej Beck, e nie spodziewa si, by sugestie Pisudskiego skierowane do rzdu francuskiego odniosy jakikolwiek skutek take teraz, po opuszczeniu przez Niemcy Ligi. Wobec tego Polska musi postawi spraw kategorycznie, cho moe j stawia we wasnym tylko imieniu: albo wojna, albo pok�j. Takie instrukcje dostanie pose Wysocki w Berlinie. Dodawa wreszcie Beck, e, jak Berlin dobrze wie, Polska nie operuje tylko sowami; na biurku Marszaka le gotowe do podpisania rozkazy koncentrujce dywizje na granicy niemieckiej. Dodajmy, e Pisudski przygotowa nawet rekst specjalnej odezwy do obywateli oraz plan utworzenia rzdu koalicyjnego, gdyby rzeczywicie doj miao do wojny z Niemcami.

Instrukcje, jakie Alfred Wysocki otrzyma, byy bardzo proste. Wyda je Pisudski 5 listopada w Belwederze w obecnoci Becka. Ambasador polski ma zada rozmowy z Hitlerem i uy w tej rozmowie “argumentu siy". Albo Niemcy zobowi si zaatwia z Polsk wszelkie sprawy w drodze normalnych ukad�w dyplomatycznych lub arbitrau, albo te “Polska bdzie musiaa zastosowa wojskowe rodki ostronoci". Reakcja Hitlera bya natychmiastowa: zaproponowa zawarcie paktu nieagresji o podobnej treci, jak ma paki nieagresji pomidzy Polsk a Zwizkiem Sowieckim.

Zaznaczy ui trzeba, e zar�wno w tej propozycji, jak i o wszystkich rozmowach przeprowadzanych z Niemcami polskie ministerstwo spraw zagranicznych zawiadamiao natychmiast Francuz�w, nie otrzymujc zwykle

435

adnych urzdowych odpowiedzi czy komentarzy. Ten stan rzeczy, kt�ry nie znajdowa wyrazu w p�niejszych publikacjach urzdowych francuskich, okreliffmia Pisudski w rozmowie z ministrem spraw zagranicznych Francji Barthou jako “wasz brak woli dziaania".

26 stycznia 1934 roku podpisany zosta dokument zwany popularnie polsko-niemieckim paktem nieagresji. Nie szed tak daleko jako podstawa normalizacji stosunk�w, jak pakt polsko-sowiecki. Obie strony zobowizyway si w stosunkach wzajemnych przestrzega zasady bezporedniego porozumienia. Zobowizyway si te, e w kwestiach spornych w adnym wypadku nie bd posugiwa si si. Chodzio tu przede wszystkim o si wojskow, lecz take o nie stosowanie nacisku z pomoc pastw trzecich. Podobnie jak traktat ze Zwizkiem Sowieckim, deklaracja polsko-niemiecka stwierdzaa, e nie przekrela ani nie uszczupla wanoci adnej innej umowy midzynarodowej. Chodzio tu o sojusz polsko-francuski i - oczywicie - o pakt nieagresji z Rosj.

Jedyn istotn r�nic midzy obu paktami stanowi termin obowizywania deklaracji polsko-niemieckiej. Zawarto go bowiem na lat dziesi. Posuyo to jako skuteczny argument w stosunku do Rosji, kt�rej Polska zaproponowaa natychmiast przeduenie paktu nieagresji take do lat dziesiciu. Cel ten osignito w czasie pierwszej oficjalnej wizyty przedstawiciela rzdu polskiego w Moskwie. Odby j Beck w kocu lutego 1934 roku, a zatem miesic po podpisaniu deklaracji polsko-niemieckiej, lecz jeszcze przed wymian dokument�w ratyfikacyjnych. Przy okazji tej wizyty przeduono wano polsko-sowieckiego paktu nieagresji do koca grudnia 1945 roku. Ponadto Rosja podkrelia, e za podstaw wzajemnych stosunk�w z Polsk uwaa raz na zawsze postanowienia Traktatu Ryskiego. Co wicej, odwoywaa sw not z roku 1926 skierowan do rzdu litewskiego i gwarantujc “cao i niepodlego Litwy". To sformuowanie, zdaniem strony litewskiej, poddawao w wtpliwo przynaleno Wilna do Polski i tym samym stanowio dotychczas g�wn przeszkod w normalizacji stosunk�w polsko--litewskich.

Zar�wno spos�b podejmowania polskiego ministra w Moskwie, jak i ton artyku�w w prasie sowieckiej wyranie podkrelay znaczenie, jakie Rosja przywizuje do normalizacji swych stosunk�w z Polsk. Kryy si za tym, rzecz jasna, pr�by wykorzystania nowego pooenia w celach politycznych zakrojonych na szerok skal. Polska stwierdzaa, midzy innymi take za porednictwem prasy, e zaley jej nie tylko na rozwiniciu stosunk�w gospodarczych z Rosj, lecz take na “wytworzeniu atmosfery og�lnej yczliwoci". Natomiast gdy o sprawy polityczne chodzi, nie chciaa angaowa si w adne deklaracje mogce stworzy wraenie wsp�lnej akcji midzynarodowej. Niemniej Polska ustosunkowaa si yczliwie do projektu przystpienia Zwizku Sowieckiego do Ligi Narod�w. Przede wszystkim dlatego, e zajmowaa to stanowisko ju od lat dziesiciu, a poza tym przystpienie Rosji do Ligi Narod�w uwaaa za swego rodzaju dodatkow asekuracj przed Niemcami.

Lata 1934-35 byy w og�le okresem swoistych zalot�w obydwu ssiad�w

436

w stosunku do Polski. Gdy o praktyczn stron normalizacji stosunk�w z Niemcami chodzi, w okresie tym nastpio przytumienie propagandy antypolskiej, nawizanie korzystnych dla Polski kontakt�w gospodarczych, stabilizacja wsp�ycia z Wolnym Miastem Gdaskiem oraz polepszenie si doli mniejszoci polskiej w Niemczech, dotychczas bardzo cikiej, zwaszcza na obszarach przygranicznych. Po stronie polskiej panowaa oczywicie daleko idca ostrono, take w propagandzie, by nie da poywki oszczerczym pogoskom, jakoby normalizacja stosunk�w z Niemcami miaa poprzedza lub kry jakie konkretne powizania polityczne, skierowane midzy innymi przeciwko Rosji.

Pogoski tego rodzaju szerzone byy celowo przez pras francusk. Stosunki polsko-francuskie w tym okresie ukaday si dziwnie. Jak ju widzielimy, w Paryu potpiono naprz�d polsko-sowiecki pakt nieagresji, dlatego przede wszystkim, e stanowi wyom we froncie antysowieckim, do kt�rego w jaki spos�b i przynajmniej w sensie propagandowym naleeli wszyscy sojusznicy Francji. Po zawarciu ukadu midzy Polsk i Niemcami nastpia nowa zmiana. 9 lutego 1934 roku zmieni si rzd we Francji. Na jego czele stan Gaston Doumergue, a ministrem spraw zagranicznych zosta Louis Barthou, polityk wielkiej klasy, o kolosalnej energii i wpywach, kt�ry wycign wnioski z niebezpieczestwa, jakie czaio si w Niemczech, zwaszcza po ich wystpieniu z Ligi Narod�w. On te powzi zamiar stworzenia tak zwanego paktu wschodniego, kt�ry miaby stawia tam niebezpieczestwu odwetowej polityki Hitlera. Gdyby Barthou znalaz si by w rzdzie francuskim dwa lata wczeniej, wysiki Polski przekonania Zachodu o potrzebie akcji zapobiegawczej przeciwko Niemcom znalazyby zapewne lepszy odzew i uwieczone by zostay jakim rezultatem. Barthou jednak pojawi si na horyzoncie politycznym zbyt p�no, a dziaa m�g zbyt kr�tko, gdy ju w tym samym roku 1934,9 padziernika, zosta zamordowany w Marsylii przez nacjonalist chorwackiego, razem z kr�lem Aleksandrem jugosowiaskim.

Chocia z kracowo odmiennych powod�w, zar�wno pakt ze Zwizkiem Sowieckim, jak i pakt z Niemcami wzbudziy wic we Francji fal nastroj�w antypolskich. Byy one oddwikiem swoistej urazy k� rzdowych (bez wzgldu na ich orientacj polityczn), e oto Polska, kt�r bez racjonalnego uzasadnienia uwaano w Paryu za swego rodzaju podopiecznego lub wprost za satelit Francji, prowadzi polityk wasn, kierujc si wycznie obron wasnych interes�w. Pod tym wzgldem bardzo ciekawe byy reakcje brytyjskie. W Londynie uwaano zawsze, nawet w czasie zblienia polsko--angielskiego w roku 1927, e Polska jest jednak narzdziem w rku Francji, e tylko na ni w sprawach naprawd wanych si oglda, e tylko na ni liczy i wobec tego jest jej w praktyce posuszna. W przeciwiestwie te do Francji powitano w Londynie deklaracj polsko-niemieck z ogromnym zadowoleniem, a to z dw�ch powod�w. Po pierwsze dlatego, e stanowia dow�d samodzielnoci politycznej Polski, a po wt�re i przede wszystkim dlatego, e przecinaa niekoczce si pasmo spor�w, kopot�w i zadranie midzynarodowych, jakim dotychczas byy stosunki polsko-niemieckie.

437

W Londynie m�wiono stale, e zar�wno w Lidze Narod�w, jak i gdzie indziej wszystkie sprawy o istotnym znaczeniu dla Europy rozbijay si z reguy o jakiTfragment sporu i wrogoci polsko-niemieckiej. Dotychczas Anglia jedyny spos�b zapobieenia tej sytuacji widziaa w ustpstwach, take terytorialnych, ze strony Polski, kt�re by zaspokoiy Niemcy. W deklaracji polsko-niemieckiej natomiast widziaa Anglia zapowied normalizacji i tym samym koniec kopot�w - w dodatku bez ustpstw ze strony Polski. Od tej te chwili m�wi mona, jeli jeszcze nie o zblieniu, to w kadym razie o nawizaniu powanych i bezporednich stosunk�w midzy Polsk i Wielk Brytani.

20 kwietnia 1934 roku w obecnoci prezydenta Mocickiego, ministra Becka i piciu byych premier�w rzdu Pisudski stwierdzi, e Polska dokonaa normalizacji z “niebezpiecznymi partnerami". adnemu z nich ufa nie wolno. Zawarszy oba pakty, Polska stworzya nareszcie korzystniejsz dla siebie koniunktur midzynarodow. Naley si jednak liczy z moliwoci nagej zmiany u obu ssiad�w, gdy - doda Pisudski - obydwoma rzdz dyktatorzy, kt�rzy o niczyje zdanie pyta si nie musz, a decyzje powezm w zalenoci od wasnego pooenia wewntrznego.

A jednak w �wczesnym ukadzie midzynarodowym polityka polska moga uzna pakty za naprawd wielkie wydarzenie. Tak te je oceniono w stolicach europejskich. Przede wszystkim dlatego, e Polska zawara je nie z jednym, ale z obydwoma ssiadami. Byy wic wyrazem woli nie wizania si z adnym z nich przeciwko drugiemu a jednoczenie - jak si zdawao i zdawa si mogo - odbieray ostrze niebezpieczestwu poczenia si obu ssiad�w przeciwko Polsce. Poniewa zapobieenie temu wanie niebezpieczestwu byo podstawowym zaoeniem polskiej polityki zagranicznej, obu tym paktom przyzna mona byo rang najwyszego osignicia.

Pakt Wschodni

Bya i dalsza cz tego zebrania, o kt�rym tu wspomnielimy, prezydenta Rzeczpospolitej i kilku poprzednich premier�w rzd�w Polski. Miao te ono sw�j odpowiednik w spotkaniu powiconym sprawom cile wojskowym. Zar�wno w drugiej czci spotkania politycznego, jak i w rozmowie z generaami na konkretne pytanie Pisudskiego, skd naley spodziewa si niebezpieczestwa szybciej, wikszo zebranych ocenia ewentualne zamiary niemieckie jako bardziej dla Polski niebezpieczne. Pisudski natomiast oceni spraw inaczej. Jego zdaniem Niemcy s bardzo odlege w czasie od moliwoci otwartej i zbrojnej agresji przeciwko Polsce. Poza tym - jego zdaniem - s one pod bardziej szczeg�ow obserwacj, i to nie tylko ze strony Polski, lecz take pastw zachodnich. Natomiast to, co si dzieje w Rosji, jest z reguy ukryte przed wiatem zewntrznym, a w dodatku wzbudza znacznie mniej zainteresowania we wszystkich bodaj krajach, kt�re bezporednio nie ssiaduj ze Zwizkiem Sowieckim. Std co gwatownego

438

i nagego, jakie zaskoczenie, jest bardziej prawdopodobne ze strony Rosji. Dlatego te, nie ufajc ani jej, ani Niemcom, naley by przygotowanym do szybkiej obrony przede wszystkim od strony Rosji. Jest - dodawa Pisud-ski - i dodatkowy bardzo wany element: obrona przed ewentualnym wystpieniem sowieckim spadaby na barki samej Polski, przy ewentualnym, lecz niezupenie pewnym wsp�dziaaniu sabych militarnie pastw batyckich, a cilej otwy i Estonii, oraz Rumunii. Powtarza tu Pisudski swoj star tez, e w konflikcie z Rosj nie pomoe Polsce nikt, natomiast w konflikcie z Niemcami po jej stronie wystpi bd musiay pastwa zachodnie.

Z tej wypowiedzi Pisudskiego, nie zapisanej zreszt nigdzie w spos�b zupenie cisy, usiowano nieraz uku bro propagandow dla wzmoenia i poparcia argument�w krytycznych na temat polskiej polityki zagranicznej w okresie midzywojennym. Zwaszcza propaganda komunistyczna po drugiej wojnie wiatowej wykaza chciaa, e Polska w latach trzydziestych zaniedbaa przygotowania do odparcia agresji niemieckiej, skupiajc sw uwag i energi na polityce, kt�r okrelono og�lnie jako “antysowieck", nie tumaczc wszake nigdy i nigdzie, e owa rzekoma “antysowiecko" polegaa wycznie na normalnej postawie przewidywania wszelkiej - a wic i najgorszej - ewentualnoci, cznie z przygotowywaniem obrony na wypadek agresji. Argument za rzekomego zaniedbania czy zlekcewaenia niebezpieczestwa niemieckiego przez �wczesny rzd polski starano si wzmocni luno dobranymi cytatami z artyku�w prasowych, z wypowiedzi polityk�w i og�lnym twierdzeniem, nie popartym adnymi faktami, e rzd polski, Pisudski do swojej mierci, a J�zef Beck potem, prowadzili polityk proniemieck, nieomal w przymierzu z Hitlerem.

Jest to absurdalna interpretacja �wczesnej polityki Polski i wszystkie fakty temu przecz. Po zawarciu paktu nieagresji z Rzesz Niemieck Polska staraa si, rzecz jasna, wycign z niego jak najwicej korzystnych dla siebie skutk�w, wiedzc wszake, e s to skutki kr�tkotrwae i e normalizacja stosunk�w z ssiadem zachodnim nie zwalnia Polski z koniecznoci szukania sprzymierzec�w na wypadek konfliktu wanie z nim.

I znowu sprawa praktycznej wartoci sojuszu polsko-francuskiego wybija si na pierwszy plan. Take w kwietniu 1934 roku Polska chciaa doprowadzi do jasnego okrelenia wartoci tego sojuszu, gdy w nim widziaa podstaw swych moliwoci obronnych przeciwko Niemcom, na wypadek gdy normalizacja zacznie ustpowa agresywnej postawie Berlina. Dotychczasowe pr�by wzmocnienia lub dokadniejszego sprecyzowania postanowie sojuszu podejmowane ze strony Polski spotykay si z brakiem odpowiedzi ze strony Francji. Ilekro dochodzio do rozm�w na ten temat, Francuzi powoywali si na postanowienia Pakt�w Lokarneskich, kt�re uzaleniay wykonanie sojuszu od uprzedniej akcji arbitraowej zgodnie ze statutem Ligi Narod�w. Lecz procedura ta (niezdarna i wymagajca zbyt wiele czasu, by sojusz m�g zapobiec skutkom szybkiej agresji) po wystpieniu Niemiec z Ligi w og�le nie moga by brana pod uwag.

W kwietniu 1934 roku wydawao si, e sprecyzowanie i tym samym wzmocnienie wartoci praktycznej sojuszu polsko-francuskiego bdzie jednak

439

moliwe. A to dlatego, e nowy minister spraw zagranicznych Francji, Louis Barthou, wanie od stwierdzenia, jak silne u hent.ii. politycznym i wojskowym <pi sojusze Francji z pastwami Euiopy : A dK.f-v-o -wschodniei chcia zacz montowanie systemu bezpieczestwa ei-rop.) iucgo, kt�ry bUby uzupenieniem Pakt�w Lokarneriskich na wsch�d i poudnic od granic niemieckich.

Barthou przebywa w Warszawie w dniach 22 MV; 21 kvietiiia. lematem rozm�w byo potencjalne niebezpieczestwo niemieckie. Barthou ocenia pozytywnie - dodajmy, e wbrew temu, co twierdzia niechtna Polsce propaganda - normalizacj stosunk�w midzy Polsk i Niemcami. Uwaa j za zabezpieczenie tymczasowe bardzo wane, lecz o nieznanej trwaoci. W tym wzgldzie pogldy francuskie pokrywa;, SI. z polskimi. Wystpia jednak r�nica we wnioskach. Gdy strona polska chciaa zacienienia, a raczej “zautomatyzowania" dziaania sojuszu poisko-liaiicuskiego, strona francuska chciaa swoje zobowizania osabi, proponujc isko swoist kompensat nowy ukad zbiorowy kilku pastw, wr�d nich i Niemiec, i Zwizku Sowieckiego.

Co naley rozumie pod okreleniem “zautomatyzowanie" sojuszu, wyjaniono w rozmowie midzy Pisudskim a generaem Dcbcncy w czerwcu tego roku. Ot� “zautomatyzowanie" polega miao na uoeniu takiej konwencji interpretacyjnej do sojuszu, kt�ra zmuszaaby obie strony do natychmiastowej mobilizacji z gotowoci do wszczcia dziaa wojennych na danie kadej ze stron. Inaczej m�wic, w razie gdy by Francja zawiadomia Warszaw, e w sensie wojskowym czuje si zagroona przez Niemcy, Polska zobowizywaa si do natychmiastowej gotowoci militarnej. Podobnie te zawiadomienie Parya przez Warszaw, e Polsce grozi agresja niemiecka nakadaoby na Francj natychmiastowy obowizek mobilizacji i koncentracji wojsk na granicy francusko-niemieckiej. Byo wic postawienie wyranej kropki nad “i" w nawizaniu do sonday, jakie Polska przeprowadzaa w Paryu od dw�ch lat.

Jak zauwaylimy przed chwil, Francuzi na tak interpretacj zgodzi si nie chcieli. Na argument za, e skoro Niemcy przestay nalee do Ligi Narod�w, procedura konsultacji czy ewentualnego arbitrau za porednictwem tej instytucji jest zupenie bezprzedmiotowa, Barthou odpowiedzia, e konsultacje tego rodzaju i ewentualn> arbitra powinny si odbywa w ramach proponowanego przez Francj Paktu Wschodniego.

Czym mia by Pakt Wschodni? Jego konkretne warunki i zadania nie zostay nigdy sprecyzowane w spos�b dokladm • Byo kilka wariant�w. Pierwotny przewidywa udzia w Pakcie Polski, Czechosowacji, pastw batyckich, Zwizku Sowieckiego i Niemiec Ukad ten wzmacnia mia inny pakt, zwany r�dziemnomorskim, obejmujcy Francj, Wiochy, Jugosawi, Grecj, Turcj, Bugari i take ZSSR, Wedug pieiwotnej koncepcji oba pakty miay uzyska klauzul gwarancyjn lub jak inn form wsp�udziau ze strony Wielkiej Brytanii. Miano przewidzie wzajemne konsultacje, wyrzeczenie si uycia siy w razie sporu i solidarno wszystkich pastw w stosunku do pastwa, kt�re by ukad pogwacio. A zatem sprecyzowania

440

do og�lne, w dodatku wprowadzajce te same klauzule, kt�re ju obowizyway na podstawie Paktu Kellogga, Protokou Litwinowa, konwencji o okreleniu napastnika, a take i przede wszystkim dwustronnych pakt�w nieagresji zawartych przez Polsk z Rosj i Niemcami.

Na ten wanie element zwr�cia uwag strona polska w rozmowach z Barthou. Beck stwierdzi przy tym, e “z dw�ch form ukad�w midzynarodowych: dwustronnych i wielostronnych, lepsz i pewniejsz s ukady dwustronne, a to dlatego, e ukady wielostronne s jak acuch, kt�rego wytrzymao mierzy si si najsabszego ogniwa". To powiedzenie Becka miao z jednej strony podkreli, e proponowany Pakt Wschodni nie daje Polsce niczego wicej ni otrzymaa podpisujc pakty nieagresji ze swymi ssiadami, z drugiej za przypomnie raz jeszcze, e dla Polski sojusz francusko-polski jest waniejszy od wszystkich innych regionalnych um�w zbiorowych. Nie ulega jednak wtpliwoci, e sformuowanie to byo w sensie dyplomatycznym niezbyt szczliwe, gdy stwarzao wraenie, a podchwycia to prasa francuska (dzi ju wiemy, e w duej mierze z inspiracji sowieckiej), i Polska z g�ry lekceway, odmawia udziau lub zgoa sabotuje pomys Paktu Wschodniego. Czechosowacja wyzyskaa zrcznie stanowisko Polski, twierdzc, e przesdza ono spraw Paktu Wschodniego, co zaoszczdzio jej potrzeby zgaszania wasnych zastrzee. Odmawiaa za to zawierania porozumie dwustronnych z Polsk. Benesz powiedzia w Genewie we wrzeniu 1934 roku Beckowi, e nie uwaa zagroenia Polski przez Niemcy za r�wnoznaczne z zagroeniem wasnym. Przeciwnie, Czechosowacja uwaa si za zupenie bezpieczn, gdy Niemcy adnych pretensji w stosunku do niej nie zgaszaj, a mogyby zgosi, gdyby Praga zaangaowaa si w jakikolwiek spos�b po stronie Polski w ewentualnym sporze o Gdask czy Pomorze. Reakcja Becka na dugiej fali bya politycznie niewaciwa, gdy wytworzya w nim zdecydowanie niechtny, a nawet mciwy stosunek wobec Czechosowacji, kt�ry uwidoczni si mia w spos�b jaskrawy za kilka lat. Tymczasem jednak nie tylko niechtne stanowisko Polski zdecydowao o niepowodzeniu projektu Paktu Wschodniego. Rol waciw w tym wzgldzie odegray dwa znacznie waniejsze elementy. Po pierwsze, odmownie odpowiedziay Niemcy. Bez udziau Niemiec Pakt Wschodni r�niby si bardzo w swym charakterze od Ukad�w Lokarneskich. Stawaby si lunym ukadem kilku pastw uwaajcych, e ze strony Niemiec grozi im potencjalne niebezpieczestwo. Lecz kade z tych pastw miao inaczej uoone stosunki z Niemcami. Rosj obowizywa traktat o neutralnoci, kt�ry by w zasadzie czym wicej, gdy potwierdza ukad o wsp�pracy zawarty ju w Rapallo. Polska miaa pakt nieagresji z Niemcami. Pastwa batyckie bay si przede wszystkim Rosji, a nie Niemiec. W praktyce wic Pakt Wschodni prowadziby do hegemonii Rosji na obszarze Europy rodkowo-wschodnie j, przy czym, jak w Warszawie dobrze wiedziano, interpretacja pomocy rosyjskiej przeciwko ewentualnej agresji niemieckiej dopuszczaaby nie tylko przemarsz i okupacj terytorium Polski lub innych pastw, ale take i przede wszystkim pozostawiaaby Moskwie prawo swobodnej decyzji, kiedy to ma nastpi.

W roku 1934 Pakt Wschodni nie doszed do skutku take dlatego, e Anglia

441

odm�wia jakiegokolwiek w nim udziau, uwaajc go z wymienionych przed chwil powod�w za ukad nikogo przed niczym nie zabezpieczajcy.

Nie byo to jednak cakowite fiasko, gdy negocjacje w sprawie Paktu Wschodniego przetary drog do przystpienia Rosji do Ligi Narod�w.

W Lidze Narod�w

Niepowodzenia, z jakimi si spotykay starania Barthou, by stworzy uzupenienie Pakt�w Lokarneskich w postaci Paktu Wschodniego i Paktu r�dziemnomorskiego nie wpyway w niczym na kierunek polityki polskiej. Opieraa si ona w roku 1934 i w dw�ch nastpnych latach, a cilej do wiosny 1936 roku, na zaoeniu, e naley cile przestrzega wszystkich postanowie zawartych w obu paktach nieagresji, ze Zwizkiem Sowieckim i z Rzesz Niemieck. Zaznaczmy od razu, e wiosn 1936 roku nastpio wydarzenie, kt�re kazao skierowa uwag na inny tor. Wydarzeniem tym bdzie remilitaryzacja Nadrenii.

Tym samym okres normalizacji, kt�ry analizowa Pisudski w kwietniu 1934 roku, trwa tylko nieco ponad dwa lata, a zakoczy si prawie dokadnie w rok po mierci Marszaka. Okres nastpny by ju w rzeczywistoci wyczekiwaniem na nowe wydarzenia, kt�re naka cakowit zmian polityki z pokojowej we waciwym sowa tego znaczeniu na polityk gotowoci obronnej.

Ten podzia czasowy trzeba mie na uwadze, gdy si przystpuje do oceny polskiej polityki zagranicznej w latach trzydziestych. Popenia si bowiem bd, jeli traktuje si lata 1934-1939 jako jedn cao. Tymczasem inne elementy trzeba bra pod uwag oceniajc wszystko, co si zdarzyo do chwili remilitaryzacji Nadrenii, inne elementy wchodz w gr w okresie midzy t remilitaryzacja a Monachium i oczywicie zupenie inne w ostatnich miesicach przed wybuchem drugiej wojny wiatowej.

Wpyw na do due pomieszanie poj, kt�re do dzi stanowi poywk dla propagandy antypolskiej, wywary opinie uksztatowane w Europie wanie w pierwszym okresie po podpisaniu deklaracji polsko-niemieckiej. Wspominalimy ju o krytycznej reakcji, zwaszcza prasy francuskiej. Miaa ona duy wpyw i du poczytno take w Polsce. Kada wic krytyka polskiej polityki zagranicznej nadchodzca z Parya znajdowaa ywy oddwik w prasie opozycyjnej w Polsce. Pamita za trzeba, e wikszo prasy polskiej w owym okresie bya opozycyjna, z r�nych zreszt powod�w i w r�nym stopniu, a jej wpywy w spoeczestwie byy znacznie wiksze ni by to wynikao z nakadu poszczeg�lnych gazet. Najbardziej charakterystyczn cech kampanii prasowej krytykujcej polityk zagraniczn Polski byo podejrzenie, e za deklaracj polsko-niemieck kryj si jakie klauzule czy tajne umowy, przewidujce nie tylko normalizacj stosunk�w, lecz r�wnie koordynacj niekt�rych poczyna politycznych. Podejrzenia tego rodzaju ywi nawet czowiek tak wielkiego kalibru, jak Barthou. Zapytywa zreszt

442

o nie \KCf, w czasie swego pobytu w Warszawie. Rzecz jasna, e podejrzenia te nie miay adnego uzasadnienia w faktach, lecz walka z nimi bya r�wnie trudna jak udowadnianie w sdzie, e si kim nie jest lub e si gdzie nie byo. Tym bardziej e na pogoskach tego rodzaju zaleao propagandzie obu ssiad�w Polski. Gdy o stron niemieck chodzi, pobudki byy bardzo przejrzyste. Niemcy, odosobniwszy si celowo w Europie, pr�boway stworzy wraenie, e znalazy jednak poparcie w tak tradycyjnie wrogo do nich nastawionej Polsce. W niejednym pozory dopomagay w wytworzeniu takiego wraenia, zwaszcza w pierwszym okresie po podpisaniu deklaracji polsko-niemieckiej. Wynikao to po prostu z og�lnego zaskoczenia, Europa przyzwyczaia si przez kilkanacie lat, e sp�r polsko-niemiecki jest zjawiskiem cigym i nieuleczalnym. Obok lego inspirowany przez rzdy poszczeg�lnych kraj�w temat koniecznoci ustpstw Polski wobec Niemiec, a take polemika z t tez przyzwyczaiy opinie wiatow do dopatrywania si w granicy polsko-niemieckiej g�wnego r�da niepokoju w Europie. I oto nagle zabrako spor�w polsko-niemieckich. Uznano to za rzecz niezwyk, a w przekonaniu wielu za podejrzan.

Ton umiarkowany zachowywaa w tym okresie prasa sowiecka. W kadym razie nie byo w niej wystpie antypolskich, a jeli byy krytyki i dezyderaty, to obracay si g�wnie wok� stosunk�w polsko-sowieckich, a cilej m�wic wok� sposob�w rozwinicia i wykorzystania normalizacji polsko-sowieckiej opartej na pakcie nieagresji. Z inspiracji Moskwy dziaa jednak Komintern swoimi kanaami propagandowymi. Moskw powodowaa po czci typowa dla niej podejrzliwo, czy jednak i pomimo wszystko Niemcy nie d do wyzyskania Polski w jaki spos�b przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu. Niemcy za, co byo jednym z przejaw�w prymitywizmu mylowego Hitlera i jego najbliszych wsp�pracownik�w, rzeczywicie pr�boway w jaki spos�b normalizacj swych stosunk�w z Polsk wyzyska w kierunku zwizania politycznego Polski ze sob. Berlin pr�bowa roztacza mirae wielkich dla Polski korzyci, jakie we wsp�pracy z Niemcami uzyska by moga w przyszoci wanie kosztem Rosji. Tym celom suyy midzy innymi niepokojce opini w Polsce wizyty takich ludzi, jak G�ring w Biaowiey. Na pseudo-zakamuflowane propozycje odpowiadano jednak w Warszawie albo zupenym milczeniem, albo - gdy byo potrzeba - kategorycznym stwierdzeniem, e na tego rodzaju tematy rozm�w prowadzi si nie bdzie. Lecz o tym nie zawsze wiedziano lub nie zawsze dawano temu wiar Trzewo i z du przychylnoci nowy ukad stosunk�w midzy Polska i Niemcami traktowano w Anglii. W tej reakcji widziano - widzia zwaszcza Pilsudski - osignicie bardzo wanego celu. Mianowicie nawizanie bezporedniego kontaktu polsko-brytyjskiego w tym przekonaniu, e w razie rzeczywistego zagroenia Polska na pomoc Francji liczy moe tylko przy nacisku Anglii. Zreszt ten sam pogld, cho oczywicie w innej formie, coraz czciej znajdowa wyraz w wypowiedziach polityk�w francuskich.

Rozczarowanie niepowodzeniem realizacji projektu Paktu Wschodniego nie zniechcio Barthou do innych pr�b wzmocnienia zbiorowego bezpieczestwa w Europie. Z tym wiksz nawet energi przystpi do torowania

443

drogi Zwizkowi Sowieckiemu do Ligi Narod�w. Mia w tym poparcie Anglii, kt�ra w przeciwiestwie do swego oporu wobec Paktu Wschodniego obecno Rosji w Genewie traktowaa jako zjawisko pozytywne, przede wszystkim dlatego, e zapobiegao moliwoci ponownego porozumienia i zblienia Rosji i Niemiec. Pod tym wzgldem pogld angielski pokrywa si z pogldem Polski.

10 wrzenia 1934 roku minister Beck zoy w Genewie deklaracj, e Polska adnych zastrzee przeciwko przystpieniu Rosji do Ligi Narod�w nie ma. Deklaracj t zoy w dniu, w kt�rym otrzyma owiadczenie rzdu sowieckiego, e jego przystpienie do Ligi Narod�w w niczym nie wpynie na wykonanie dwustronnych um�w polsko-sowieckich. Nota sowiecka stwierdzaa wyranie, e “wszystkie zawarte dotychczas umowy, traktaty i porozumienia polsko-sowieckie zachowywa bd sw cakowit moc i e w adnym wypadku Zwizek Sowiecki nie bdzie w ich interpretacji posugiwa si swymi zobowizaniami czonka Ligi Narod�w i w adnym wypadku nie bdzie dy do ich rewizji w oparciu o procedur Ligi Narod�w".

Deklaracja rzdu polskiego wywoaa sporo rozczarowania wr�d tych czonk�w Ligi Narod�w, kt�rzy sprzeciwiali si przyjciu Zwizku Sowieckiego do grona jej czonk�w na podstawie braku kwalifikacji politycznych, ustrojowych i moralnych. Spowodowao te niezadowolenie Berlina, kt�re byo pierwszym zgrzytem w trwajcej dopiero kilka miesicy normalizacji stosunk�w polsko-niemieckich. Zwizek Sowiecki otrzymywa w Lidze Narod�w stae miejsce w Radzie Najwyszej. Dla Polski, kt�ra miaa w niej miejsce p�-stae, nastpna reelekcja wypadaa w roku 1935 i w przeciwiestwie do poprzednich nie bya jednogona, gdy kilka pastw jej si sprzeciwio. czono to raczej niesusznie ze spraw umoliwienia Zwizkowi Sowieckiemu przyjcia do Ligi Narod�w. Raczej niesusznie, gdy powodem tej symbolicznej niechci wobec Polski byo inne wydarzenie o ogromnym dla Polski znaczeniu, mianowicie wypowiedzenie przez ni traktatu o mniejszociach.

Nastpio to 13 wrzenia, a wic 5 dni przed przyjciem ZSSR do Ligi Narod�w. Traktat o mniejszociach jako dodatek do Traktatu Wersalskiego traktowany by cznie ze statutem Ligi Narod�w jako jedna z podstaw organizacji Europy. Upowania Lig Narod�w do ingerencji w sprawy dotyczce pooenia i ochrony interes�w mniejszoci narodowych. By wic niewtpliwie szczeg�lnym ograniczeniem suwerennoci pastwowej. Intencja z punktu widzenia moralnego bya oczywista: chciano zapobiec wynaradawianiu, przeladowaniu lub nier�wnemu traktowaniu obywateli innej narodowoci ni wikszo w danym pastwie. Gdy o Polsk chodzi, miano na myli przede wszystkim Ukraic�w w Malopolsce Wschodniej, mniejszo ydowsk rozsian po caym kraju oraz mniejszo niemieck. Polska traktat podpisaa pod naciskiem i wyraajc przy tym protest podkrelajcy dwa elementy. Po pierwsze, e prawa mniejszoci s w spos�b wystarczajcy zagwarantowane jej wasnymi postanowieniami ustrojowymi. Po drugie, e traktat stanowi dyskryminacj w stosunku do niej, gdy nie ma odpowiednika w r�wnolegym zobowizaniu Niemiec w stosunku do mniejszoci

444

polskiej. Beck owiadczy, e wobec kilkakrotnej odmowy wprowadzenia “powszechnego i jednolitego systemu midzynarodowej ochrony mniejszoci Polska nie moe tolerowa duej takiego uszczuplania swej suwerennoci pastwowej".

Wypowiedzenie traktatu zostao przyjte z niepokojem wr�d mniejszoci narodowych w Polsce i wywoao burz protest�w w caej Europie, nawet ze strony takich pastw, kt�re same - jak Czechosowacja - miay due lub wiksze ni Polska nagromadzenie mniejszoci w swych granicach. Przyjte zostay natomiast z uznaniem przez spoeczestwo polskie. Traktat o mniejszociach w chwili jego wypowiedzenia przez Polsk nie mia duego znaczenia praktycznego. Niemcy przestay si na powoywa, wystpiwszy z Ligi Narod�w, cho przedtem czyniy to stale i w spos�b jak najbardziej dla Polski kopotliwy. Politycznie wszake uznano krok Polski za asekuracj przed ewentualnym wtrcaniem si w jej sprawy wewntrzne przez Zwizek Sowiecki, z chwil gdy zasidzie w Lidze Narod�w. Rosja twierdzia przecie, e jest pastwem federalnym, obejmujcym tak zwane Republiki Ukraisk i Biaorusk. Asekuracja bya niewtpliwie potrzebna, lecz nie bya szczliwym pocigniciem dyplomatycznym. Utrudnia bowiem Polsce wycignicie tych korzyci, jakie moga ona w stosunkach z Rosj wycign na podstawie faktu, e dziki jej stanowisku Zwizek Sowiecki zosta wtedy do Ligi Narod�w przyjty.

Dziedzictwo Pisudskiego

Kiedy w maju 1935 roku umiera J�zef Pisudski, w pooeniu geopolitycznym Polski spraw najwaniejsz nie byy zagadnienia polityki wewntrznej. Bya ni jej pozycja na arenie midzynarodowej. Musimy nawet jeszcze badziej zacieni to stwierdzenie. Ot� pozycj midzynarodow Polski ocenia musieli Polacy nie z punktu widzenia rozwoju handlu, nie z punktu widzenia prestiu i zasigu wpyw�w w innych krajach czy czciach wiata, lecz przede wszystkim - jeli nie wycznie - pod ktem bezpieczestwa jej bytu pastwowego i jej granic. Taka bya rzeczywisto Polski niepodlegej w caym okresie dwudziestolecia midzy dwiema wojnami wiatowymi. Taka bya przede wszystkim od chwili, gdy stao si oczywiste, e mocarstwa zachodnie nie uwaaj Traktatu Wersalskiego za nienaruszaln podstaw adu i pokoju w Europie. Stwierdziy to ponad wszelk wtpliwo ju w roku 1925 w Traktatach Reskich. Locarno zmusio Polsk do rewizji jej polityki zagranicznej. Dlatego, e dla Polski Traktat Wersalski by fundamentem jej wasnego bezpieczestwa, kt�rego strzec miao przymierze obronne nie z kim innym, tylko wanie z Francj, skierowane nie przeciw komu innemu, lecz wanie przeciw Niemcom.

Po Locarno sytuacja Polski stawaa si za. Zdawa sobie z tego spraw wanie Pisudski. Zapewne te ta ocena niebezpiecznego pooenia Polski

445

zawaya take na jego decyzji signicia po wadz w drodze zamachu stanu. Do roku 1931 trwa w Europie stan, kt�ry Pisudski okreli w roku 1926 jako piciolecie wzgldnego spokoju. Przewidywania Pisudskiego okazay si suszne: walka z Polsk, intrygi przeciwko Polsce mieci si musiay w ramach rodk�w, jakich dostarczaa dyplomacja i propaganda. Niemcy znalazszy si w Lidze Narod�w “zatrudniay j stale" pretensjami przeciwko Polsce. Nie miay jednak ani siy, ani dostatecznie przygotowanego gruntu, by m�c jej interesom w spos�b powany zagrozi. Ich wsp�praca ze Zwizkiem Sowieckim, zapocztkowana w Rapallo, zostaa potwierdzona i wzmocniona. Byo to niebezpieczestwo potencjalne, kt�re Polsce grozio od pierwszego dnia jej istnienia i kt�remu polityka polska na wszelkie sposoby staraa si przeciwstawia. Lecz w latach dwudziestych take Zwizek Sowiecki nie mia fizycznych moliwoci zagroenia Polsce, a polityka sowiecka dya przede wszystkim do konsolidacji swej pozycji na arenie midzynarodowej. W roku 1931 rozpocza si jednak nowa faza. Rewizjonizm w Niemczech z propagandy przeksztaci si w jawne postulaty. Coraz czciej te sycha byo w stolicach zachodnich, e pretensje Niemiec maj uzasadnienie i e pok�j w Europie najatwiej bdzie utrwali w drodze likwidacji punkt�w zapalnych midzy Polsk i Niemcami. Przeomowy by rok 1932. Polityka polska staraa si w�wczas dopi podw�jnego celu: z jednej strony podkreli w spos�b nie pozostawiajcy adnej wtpliwoci, e wszelkie pr�by realizacji roszcze niemieckich na �wczesnej wschodniej granicy Niemiec oznacza bd wojn. Z drugiej za strony zabezpieczy si przed pogbieniem wsp�pracy nie-miecko-sowieckiej skierowanej przeciwko Polsce. Pisudski stara si wtedy wykorzysta dwie, jak si zdawao, korzystne dla Polski okolicznoci. Jedn byo chwilowe pogorszenie stosunk�w francusko-niemieckich. Drug bya ostrono, z jak �wczesny kierownik polityki zagranicznej ZSSR Litwin�w zacz si przyglda swemu niemieckiemu partnerowi. Gdy o Francj chodzi, Polska staraa si podnieci nieufno w stosunku do Niemiec i wzmocni lub odwiey postanowienia sojuszu polsko-francuskiego. Pr�ba ta nie daa rezultat�w.

Powi�d si natomiast plan zabezpieczenia si od strony Zwizku Sowieckiego - jak dzi wiemy, zabezpieczenia czasowego. Pakt nieagresji stwarza now sytuacj. Byo to zabezpieczenie, tak je w Polsce w�wczas rozumiano, przed powstaniem wsp�lnego niemiecko-sowieckiego frontu przeciwko Polsce. Na podstawie tej nowej rzeczywistoci pr�bowano ponownie zmontowa polityczny front obronny przeciwko Niemcom opierajc si na Francji. Wydawa si mogo, e dojcie do wadzy Hitlera osabi pacyfistyczne i proniemieckie nastroje w Paryu. Sta si miao inaczej. Cay Zach�d got�w by w dalszym cigu do jak najdalej idcych kompromis�w z Niemcami, a Francja asekuracji swego bezpieczestwa szuka zacza nie w Warszawie, lecz w Moskwie. Jednoczenie Niemcy wystpiy z Ligi Narod�w. Polska zawara wtedy z Niemcami z kolei pakt nieagresji.

Za pomoc tych dw�ch um�w midzynarodowych Polska chciaa zaegna lub przynajmniej odsun w czasie najwiksze i waciwie jedyne

446

niebezpieczestwo, na jakie zawsze bya naraona - niebezpieczestwo, kt�re doprowadzio do rozbior�w w XVIII wieku i kt�re grozio utraceniem dopiero co odzyskanej niepodlegoci w XX wieku.

Wr�d zarzut�w stawianych tej polityce najbardziej frapujcym jest do dzisiaj namitne oskarenie Polski niepodlegej lub raczej oskarenie Pi-sudskiego i jego nastpc�w o kurczowe trzymanie si bdnego rzekomo zaoenia, e Polska skazana jest na ssiedztwo dw�ch wrog�w, midzy kt�rymi nie mona zachowa r�wnowagi inaczej ni za pomoc nieangao-wania si w przyja z adnym z nich. Historiografia komunistyczna przeciwstawia tej koncepcji ide cisego podporzdkowania si Zwizkowi Sowieckiemu, bez wzgldu na koszty, jakie za to trzeba zapaci. Jednoczenie tumaczy, e jedyn przyczyn, dla kt�rej idea ta nie bya w Polsce midzy dwiema wojnami realizowana, by charakter buruazyjny pastwa polskiego, czyli - m�wic jeszcze inaczej - wrodzony “antykomunizm" ustroju Polski i “kapitalistyczna ideologia" ludzi Polsk rzdzcych.

Jest to stawianie sprawy w spos�b niezgodny z prawd historyczn. Nawet Stalin nie posun si tak daleko w jej faszowaniu, bo m�wic o Polsce zadowoli si bardziej brutalnym, cho by moe bliszym prawdy stwierdzeniem, e Polska uprawiaa polityk siadania na dw�ch stokach, midzy kt�re wpada. Oczywicie nie mona zaprzeczy, e kady obywatel polski kierujcy si interesem swego pastwa i narodu odrzuca moliwo podporzdkowania si Rosji w jakiejkolwiek postaci, a zwaszcza, gdy wiza si to miao ze zmian ustroju i rezygnacj z wasnej tradycji i de narodowych. Polska prowadzia wojn przeciwko Rosji leninowskiej dlatego, e nie chciaa by jedn z republik sowieckich. A o innym sposobie nawizania “przyjani polsko--sowieckiej" i cisego sojuszu ze Zwizkiem Sowieckim przed rokiem 1942 nikt nie sysza.

Waniejszy jednak od pogld�w Polak�w jest fakt, e sojuszu na adnych warunkach Zwizek Sowiecki nigdy Polsce nie proponowa. Natomiast proponowa i stale do niego dy w stosunku do Rzeszy Niemieckiej, nie troszczc si wcale, jaki w niej w danym momencie panuje ustr�j polityczny i kto na jej czele stoi.

Tym te silniejsze byy w Polsce denia do zabezpieczenia si od strony Zwizku Sowieckiego i do utrzymania z nim poprawnych stosunk�w ssiedzkich. Osignito to, wzmacniajc pakt nieagresji, kiedy Zwizek Sowiecki i Polska podpisay w Londynie wsp�ln konwencj o okreleniu napastnika. Gdyby sowo “wsp�istnienie" byo w�wczas znane, nazwa by mona t konwencj podstawowym dokumentem precyzujcym zasady tego wanie ukadu stosunk�w midzynarodowych midzy pastwami o r�nych ustrojach i zaoeniach ideologicznych. Rosja przejdzie do porzdku nad swym podpisem pod tym dokumentem, podobnie jak nad wielu innymi podpisami, w sierpniu i we wrzeniu 1939 roku.

Moliwoci zamania um�w Pisudski w swych kalkulacjach nie wyklucza. Nie byo w Polsce zudze ani co do trwaoci zawieranych z obydwoma ssiadami traktat�w, ani co do ich dobrej woli. Liczy mona byo jedynie na zabezpieczenie si w okrelonej sytuacji midzynarodowej, choby po to, by

447

zyska na czasie i stara si wpyn na jej dalszy rozw�j w ten spos�b, by z gorszej stawaa si dla Polski lepsz. Z t wszake r�mru w podejciu do kadego z dw�ch ssiad�w, e zagroenie od strony K-isn -wdawao si bardziej odlege w czasie ni zagroenie ze strony Niemiec. Nie naley da si wprowadzi w bd szeroko rozreklamowanym faktem e w planach obrony cile wojskowej przykadano - take po mierci Pisudskiego -- wicej uwagi do granicy wschodniej ni do zachodniej. Wytumaczenie jest tu zupenie logiczne i zawarte w lapidarnym powiedzeniu Pisudskiego, i w wypadku przecignicia struny przez Niemcy pastwa zachodnu mog jednak przyj i zapewne przyjd Polsce z pomoc, gdy poczuj, e i im Niemcy zagraaj. W starciu z Rosj - m�wi Pisudski - nie moemy liczy na nikogo, w starciu z Niemcami liczy moemy. Pamita te trzeba o �wczesnym sabym potencjale wojskowo-gospodarczym Zwizku Sowieckiego. W latach trzydziestych obrona przed napaci z jego strony nie bya bynajmniej mrzonk. Tak przynajmniej sdzono - nie tylko w Polsce. Stae pogotowie wojskowe od strony Rosji, kt�re Polska utrzymywaa w przewiadczeniu, e na wypadek konfliktu z ni musi si obroni wasnymi siami. Co, co dzi wydaje si zupenym absurdem, nie byo nim wcale w latach trzydziestych.

Nie oznaczao to bynajmniej, by w tyche latach trzydziestych ktokolwiek myla powanie o jakimkolwiek wystpieniu zaczepnym przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu. Hitler tego nie zrozumia, gdy nie rozumia ani psychiki polskiej, ani podstawowych zaoe jej polityki. Zdawa sobie rzecz jasna spraw, e pakt nieagresji podpisany przez Polsk jest wynikiem gronego dla niej osamotnienia. Wiedzia, e Polska zamiast zabezpiecza si na wasn rk wolaaby wsp�ln energiczn akcj sygnatariuszy Traktatu Wersalskiego z Francj i Angli na czele - akcj, kt�ra by pooya kres wzrostowi potgi politycznej i wojskowej Niemiec. Wiedzia te, tak jak wiedzia Pisudski, e nie sta jeszcze Niemiec na wojn. I to nie tylko na wojn z mocarstwami zachodnimi i z Polsk jednoczenie, lecz take na wojn z sam tylko Polsk. Potrzebowa czasu, podobnie jak potrzebowaa go Polska, cho z zupenie innych powod�w i dla innych cel�w. Dotychczas wszystko grao na korzy Niemiec. Zach�d - i Francja, i Anglia - szed na kade ustpstwo Pozwala na zbrojenia, pomaga Niemcom gospodarczo, skonny by jak najbardziej poprze propagandowo i politycznie rewindykacje terytorialne Niemiec kosztem Polski. I odegnywa si od jakiejkolwiek akcji prewencyjnej, do kt�rej dya Polska. Wspomniany przez nas incydent z kontrtorpedowcem “Wicher" w porcie gdaskim wzbudzi w Paryu. Genewie i Londynie, i gniew, i przeraenie. Podobnie byo przy wprowadzeniu polskiej zaogi wojskowej na Westerplatte. Nie inaczej z celowo przez stron polsk rozreklamowanym planem zajcia Prus Wschodnich, o kt�rym m�wiono ze strachem w Londynie na podstawie koncentracji woisk polskich z okazji rocznicy zdobycia Wilna. �wczesny zastpca Hitlera, -wicekanclerz von Papen, pisa w Timesie londyskim 28 kwietnia 1933 roku z myl o Polsce, e plany wojny prewencyjnej przeciwko Niemcom s niegodziwe.

Jeli plany te przeraay Zach�d, to budziy nie mniejszy niepok�j w Berlinie. Std natychmiastowa ugodowa reakcja Hitlera , tu i pytanie, kt�re

448

na rozkaz Pisudskiego zada mu pose Alfred Wysocki: czy Niemcy chc uoy stosunki ssiedzkie z Polsk? Bo jeli nie, Polska bdzie musiaa przedsiwzi konieczne wojskowe rodki ostronoci. Hitler wbrew swemu otoczeniu i wbrew ministrowi spraw zagranicznych Neurathowi zaproponowa pakt nieagresji na wz�r paktu podpisanego przez Polsk z Rosj.

Czym si w tym momencie powodowa Hitler? Obaw, e gdyby Polska jednak zdecydowaa si na konflikt, Zach�d moe take wystpi. Hitler m�wi o tej moliwoci w rozmowie z generaem Kurtem von Hammersteinem w styczniu 1933 roku: “Wkraczamy w okres najkrytyczniejszy. Teraz si okae, czy Francj rzdz mowie stanu, kt�rzy nie zawahaj si na nas uderzy wsp�lnie ze swymi satelitami na Wschodzie, zanim nie osigniemy wielkich rozmiar�w rozbudowy naszej armii".

Czy moga Polska sama uderzy na Niemcy, grajc niebezpieczn stawk, e albo pocignie za sob Francj, albo Francja si jej wyprze? W sensie wojskowym by moe moga. W sensie politycznym nie moga. Zwalniaaby bowiem tym samym Rosj z obowizku dotrzymania paktu nieagresji. Po wt�re byaby napastnikiem, co by postawio przeciwko niej Lig Narod�w. Ryzyko byo wic zbyt ogromne, by zdoby si na nie moga Polska.

Pakt nieagresji z Niemcami dawa Polsce tak bardzo jej potrzebny oddech na kilka co najmniej lat. Tak rozumowa Pisudski. Skoro Zach�d nie decyduje si na przeciwdziaanie wzrostowi potgi niemieckiej, skoro nie zdradza adnych zamiar�w dopomoenia Polsce przeciwko Niemcom, musimy zabezpieczy si sami a do chwili, gdy zmieni si nastroje w caej Europie.

Pomawiano Polsk, e paktowi towarzysz jakie tajne konwencje, zwaszcza wojskowe, skierowane przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu. Obawy takie panoway w Moskwie, co wizao si z nagym pogorszeniem si stosunk�w sowiecko-niemieckich. Pogorszenie to byo jak najbardziej na rk Polsce, lecz ustosunkowaa si do niego zupenie inaczej ni roi sobie Hitler. Mianowicie popara gorco przystpienie Rosji do Ligi Narod�w. Litwin�w w Genewie pogbia niechtne Niemcom nastroje w caej Europie i wzmacnia dodatkowo postanowienia sowiecko-polskiego paktu nieagresji. Polska przestrzegaa go jak najsumienniej, ku rozczarowaniu Hitlera, kt�ry w pakcie polsko--niemieckim widzia moliwo bliszego sojuszu skierowanego wanie przeciwko Rosji. Wszelkie podchody i umizgi obiecujce Polsce zote g�ry na Ukrainie przyjmowano w Warszawie milczeniem, okrelonym przez G�ringa jako “wyniose". Odm�wia te Polska przystpienia do Paktu Antykominter-nowskiego w roku 1936.

To znaczy ju po mierci Pisudskiego. Rok 1936 mia by zreszt kocem zudze Hitlera, e zdoa zachci Polsk do zwizania swej polityki z polityk niemieck. W�wczas te stao si aktualne pytanie, na jak dugo i w jakich okolicznociach przewidywa zmary Marszaek skuteczno dziaania polityki r�wnowagi midzy dwoma gronymi ssiadami, kt�rej narzdziem byy dwa pakty nieagresji.

449

Nadrenia

Pytanie, na jak dugo wystarczy mogy wskazania Pisudskiego jako podstawa polskiej polityki zagranicznej wyonio si ju w zwizku z wydarzeniami z roku 1936 i z polsk na nie reakcj. Wr�d wydarze tych najwaniejsze byo wprowadzenie wojsk niemieckich do Nadrenii, kt�ra w myl postanowie Traktatu Wersalskiego i szeregu potwierdze w innych umowach stanowi miaa stref zdemilitaryzowan.

Demilitaryzacja Nadrenii bya kamieniem wgielnym bezpieczestwa Francji od momentu, gdy zrezygnowaa ona z ambicji przyw�dztwa w Europie, przy kt�rych staraa si wytrwa do poowy lat dwudziestych. Jednym z element�w warunkujcych spenienie tych ambicji byo utrzymanie pokonanych Niemiec w stanie bezsiy politycznej i zalenoci gospodarczej od zwyciskich mocarstw zachodnich, drugim podporzdkowanie kierownictwu francuskiemu polityki pastw nowo powstaych lub odtworzonych w wyniku pierwszej wojny wiatowej, wr�d nich, obok Czechosowacji i Jugosawii, take Polski.

Z ambicji tych zrezygnowaa Francja w Locarno w roku 1925. Uszeregujmy w skr�cie przyczyny tego zwrotu, gdy wiele z nich wyznaczao jednoczenie og�lny kierunek rozwoju stosunk�w w Europie a po wybuch drugiej wojny wiatowej.

Przyczyn pierwsz bya sabo Francji, kt�ra ujawnia si w cigu kilku lat po zwycistwie nad Niemcami. Sabo w postaci zmczenia spoeczestwa, spotgowana katastrofalnym spadkiem przyrostu naturalnego. Wskutek tej saboci wielkomocarstwowe zamysy nie znajdoway adnego zaplecza w pogldach i pragnieniach spoeczestwa, kt�re po hekatombie wojennej chciao tylko spokoju. Przyczyn drug bya niech Anglii wobec samej idei hegemonii francuskiej nad Europ. Sojusz francusko-angielski traktowano w Londynie jako ubezpieczenie przed ewentualnym rewanem niemieckim, a mierzono go miar interes�w angielskich, a nie francuskich. Bez poparcia Anglii Francja hegemonii w Europie utrzyma nie moga. Dalej sabo gospodarcza w zestawieniu z zamierzon pozycj polityczn. Francja chciaa to nadrobi, w czci przynajmniej, reparacjami wojennymi, czyli kosztem Niemiec. Miay one zreszt suy celowi podw�jnemu, bo jednoczenie utrzymywa Niemcy w szachu politycznym. Gdy zacznie si okres ustpstw i paktowania z Niemcami na odcinku odszkodowa wojennych, Francja bdzie najduej nieprzebagana. Lecz osabienia gospodarczego Niemiec a raczej utrzymywania ich w stanie permanentnego bankructwa ze wszystkimi skutkami spoecznymi najmniej yczya sobie Anglia, nie chcc dopuci do rewolucji w Niemczech oraz w imi zasady r�wnowagi si, kt�ra cigle jeszcze bya kamieniem wgielnym polityki brytyjskiej w Europie. I wreszcie nie udao si Francji utrzyma Niemiec w izolacji. Zapobiego temu ich zblienie i wsp�praca ze sabym wewntrznie i niewiele znaczcym w polityce

29 - Historia dwudziestolecia

450

wiatowej, lecz potencjalnie wanym Zwizkiem Sowieckim. Rapallo byo niewtpliwie preludium Locarna.

Take pomys traktowania nowych pastw w Europie rodkowo-wschod-niej jako satelit�w politycznych Francji nie wytrzyma pr�by ycia. Gdy o Polsk chodzi, nie moga dostosowywa swej polityki do cel�w polityki francuskiej z dw�ch przede wszystkim wzgld�w. Po pierwsze nie moga uwaa Rosji za zagadnienie marginesowe i o minimalnym znaczeniu dla rozwoju stosunk�w w caej Europie, jak to czynia w�wczas Francja. Po drugie nie moga sobie pozwoli na ukadanie swych stosunk�w z Niemcami analogicznie do Francji, a wic coraz to inaczej, o ile nie bd temu towarzyszy absolutnie pewne gwarancje, e sprawa bezpieczestwa Polski traktowana jest w Paryu w spos�b zgodny z interpretacj polsk. A takiej gwarancji Francja nie dawaa, ani formalnie, ani na przykadzie praktycznego dziaania politycznego.

To byy przyczyny Locarna, czyli przyczyny zmiany og�lnego kierunku polityki francuskiej, zmiany w peni aprobowanej przez angielskiego sprzymierzeca.

Z tym momentem jednak bezpieczestwo i integralno terytorialna pastwa polskiego przestawaa by zaliczana do niezmiennych i trwaych element�w adu europejskiego. Sytuacj pogarszay dwa czynniki. Jednym bya trudno, a raczej brak moliwoci zmontowania wsp�lnego frontu przez Polsk i pastwa Maej Ententy. Wr�d nich najwaniejsza bya Czechosowacja. Teoretycznie Locarno stwarzao dla niej r�wnie niebezpieczn co dla Polski sytuacj. W praktyce natomiast ani Niemcy nie wysuway adnych da pod jej adresem, ani te w Pradze z daniami tego rodzaju si nie liczono. Zdaniem Benesza, a nawet samego Masaryka, uczestnictwo w tym sporze polsko-niemieckim nie leao w interesie Czechosowacji, tym bardziej e jej g�wny sprzymierzeniec i patron na arenie midzynarodowej, to jest Francja, bynajmniej takiego uczestnictwa sobie nie yczy.

Polski natomiast nie interesowaa zupenie napita sytuacja midzy Ma Entent i Wgrami, gdy nie tylko nie uwaaa ich za najniebezpieczniejszego wroga, jak Wgry nazywano w Pradze, Bukareszcie i Belgradzie, lecz przeciwnie, za tradycyjnego przyjaciela.

By to niewtpliwie zy i niebezpieczny dla Polski klimat polityczny. I jeli mia marginalne tylko znaczenie w por�wnaniu z zagadnieniami tego rzdu co stosunek mocarstw zachodnich do sporu polsko-niemieckiego, a przede wszystkim w zestawieniu z niebezpieczestwem poczenia si Niemiec i Rosji przeciwko Polsce, to jednak wpyn na rozw�j wypadk�w w tym sensie, e kade p�niejsze posunicie ekspansji niemieckiej w kierunku poudniowym - na Austri i Czechosowacj - przyjmowano w Warszawie z westchnieniem ulgi, dochodzc czsto do zupenie fatalnych wniosk�w praktycznych.

Nie dochodzi do nich Pisudski, cho nie tai swego rozczarowania polityk czechosowack. Doj jednak mia do nich Beck, gdy pozosta sam u steru polskiej polityki zagranicznej.

Drugi czynnik, kt�ry pogarsza fatalne pooenie Polski po zasadniczej

451

zmianie polityki mocarstw zachodnich w Locarno, czynnik stanowicy zagroenie dla samego istnienia Polski jako niepodlegego pastwa to wsp�praca i njoliwo sojuszu niemiecko-rosyjskiego.

Porozumienie z Rosj osignito w pakcie nieagresji z roku 1932. Dojcie do wadzy Hitlera uatwiao na poz�r odstpienie Zachodu od lokarneskiej polityki paktowania i ustpstw. Ale polska zachta do akcji prewencyjnej przeciwko Niemcom nie znalaza adnego na Zachodnie odzewu. Przeciwnie - przyspieszya tempo poczyna ugodowych i wzmoga niech do Polski za jej rzekome awanturnictwo. W roku 1935 Anglia zawara porozumienie parytetyczne pozwalajce Niemcom na rozbudow floty wojennej. W tym samym roku wprowadzono w Niemczech sub wojskow i przystpiono do budowy ogromnej armii.

Wprowadzenie wojsk niemieckich do Nadrenii wydawao si oczywistym zagroeniem Francji i Belgii - zwaszcza, e poczy je Hitler z oficjalnym uniewanieniem postanowie lokarneskich. 7 marca, kilka godzin po wiadomoci o przekroczeniu Renu przez Reichswehr, Beck owiadczy ambasadorowi francuskiemu Noelowi, e Polska dotrzyma swych zobowiza sojuszniczych, gdyby Francja postanowia zareagowa zbrojnie. Podobne owiadczenie zoy posowi belgijskiemu. Rzd francuski owiadczenie Becka po prostu zignorowa czy raczej zatai. Nie zdoby si te na aden krok praktyczny, stosujc p�rodki w rodzaju wasnego protestu i namawiajc innych do protestowania, czego Beck wobec negatywnego stosunku Parya do jego inicjatywy odm�wi.

Beck by wicie przewiadczony, e postpi zgodnie ze wskazaniami Pisudskiego. Czy Pisudski ograniczyby si jednak do rozmowy z ambasadorem francuskim? Zapewne wydaby jakie zarzdzenia wojskowe. Na pewno nie pozwoliby na zatajenie sprawy przez Pary. Gdyby uzna, e mona i naley wypadki przyspieszy, to by je przyspieszy. Oczywicie Beck tego rodzaju decyzji sam powzi nie m�g. Lecz nic nie wskazuje, by si o nie stara w rozmowach telefonicznych z prezydentem Mocickim i Rydzem-migym.

Tak czy inaczej, Nadrenia nie staa si pretekstem do wojny prewencyjnej.

C� si wic wanego stao w roku 1936? Anglia umya rce, Belgia wypowiedziaa traktat przymierza z Francj, Hitler zbroi si dalej, a Polska dotrzymywaa postanowie pakt�w nieagresji z obydwoma ssiadami. Niemniej zrozumiano w Europie, take w Moskwie, e polski pakt nieagresji z Niemcami nie oznacza ani odwr�cenia sojuszy, ani podporzdkowania polityki polskiej polityce niemieckiej. e jest tylko sposobem zabezpieczenia, dop�ki nie nastpi nowa powana pr�ba si. Co najwaniejsze - zrozumiao to z ulg spoeczestwo polskie, zdezorientowane i zaniepokojone polityk swego kraju po mierci Pisudskiego.

J�zef Beck, wychowanek Pisudskiego, uwaany przez niego za najzdolniejszego wr�d ludzi mu oddanych, przygotowywany od lat na przejcie kierownictwa polityki zagranicznej, we wasnym przekonaniu - wicej: we wasnym sumieniu, bo tego sowa uywa - postpowa cile wedug wskaza swego zmarego nauczyciela i protektora. I z pozoru przynajmniej tak wanie postpi skadajc 7 marca 1936 roku swe owiadczenie ambasadorowi Noelowi.

Byo to rzecz jasna jednoznaczne z gotowoci do przystpienia do wojny z Niemcami, kt�ra nie byaby ju wojn prewencyjn ani wojn tak atw, jak by moga jeszcze w roku 1932 albo 1933. Lecz jej wynik byby przesdzony na niekorzy hitlerowskich Niemiec. Nie tylko dlatego, e ich zbrojenia byy jeszcze w fazie pocztkowej, lecz i dlatego, e zaangaowanie si w ni Francji pocignoby za sob, pomimo gwatownych zabieg�w pacyfistycznych, co najmniej yczliwe stanowisko Anglii. A take - co w tym okresie byo nie mniej wane - czynny udzia Czechosowacji i Belgii, zwizanych podobnie jak Polska sojuszami wojennymi z Francj. W �wczesnym zestawieniu si ich potencja bojowy by bardzo powany. I wreszcie take wany, a dla Polski najwaniejszy, element polityczny: wiosn 1936 roku Zwizek Sowiecki nie wayby si angaowa czynnie po stronie niemieckiej nawet w drodze dywersyjnego wystpienia przeciwko Polsce. Ani nie mia po temu moliwoci fizycznych, ani nie byo odpowiedniej po temu atmosfery politycznej. W roku 1936 Polska moga liczy na dotrzymanie paktu nieagresji, a wic na neutralno Moskwy, na co w roku 1939 liczy ju nie moga.

O powstaniu takiej wanie sytuacji myla Pisudski, gdy m�wi o koniecznoci wyczekania na korzystn dla Polski zmian koniunktury politycznej. Moga taka zamiana nastpi tylko w chwili zagroenia Zachodu, konkretnie Francji, co stawiaoby w przymusowej sytuacji take Wielk Brytani, kt�ra przyjmowaa lini Renu oraz granic Niemiec z Belgi za skraj przedni wasnego bezpieczestwa. Zagroenie Zachodu powinno byo nakaza Zachodowi rezygnacj z polityki ugaskiwania Niemiec w postaci dawania im, w spos�b mniej lub bardziej zawoalowany, wolnej rki w deniu do rewindykacji terytorialnych na wschodzie. Czyli kosztem Polski.

Nie tylko Polska jednak czekaa na popraw sytuacji midzynarodowej. Czeka te Hitler. Oczywicie kada ze stron popraw sytuacji widziaa inaczej. Dla Polski polega ona miaa na zmianie linii politycznej mocarstw zachodnich wobec Niemiec z ugodowej na prewencyjn, dla Niemiec na ostatecznym pogodzeniu si tych mocarstw z myl o pozostawieniu Niemcom hegemonii w Europie rodkowo-wschodniej i poudniowo-wschodniej. Hitler potrzebowa czasu na zbrojenia, na kolejne podwaanie wartoci traktat�w midzynarodowych dla Niemiec niekorzystnych, na Anschluss Austrii, na zab�r lub przynajmniej podporzdkowanie sobie Czech, by moe na odzyskanie pokojow drog niekt�rych kolonii w Afryce. Liczy te na powolne odizolowanie Polski. Innymi sowy na to, e Polska nie doczeka si korzystnych dla siebie zmian na Zachodzie i e, nie majc innego wyjcia, wejdzie w orbit je-

453

go wpyw�w, odstpi Gdask i Pomorze, by moe da si skusi miraami wsp�lnej akcji przeciwko Rosji - jeli nie z innych powod�w, to po to, by zapobieS ponownemu jej zblieniu z Niemcami.

Bya tct wic gra nieomal w odsonite karty. Przynajmniej za ycia Pisudskiego.

Sprawa Nadrenii bya - a raczej moga by - t chwil zmiany koniunktury na korzy Polski. Wiedzia o tym take Hitler, wiedzia sztab niemiecki, przestrzegajcy Hitlera przed ryzykiem. Lecz Hitler ryzyko podj.

Beck nie popeni formalnie bdu. Lecz w zastosowanej taktyce da z g�ry jak gdyby wyraz swej niewierze we Francj. I tu zapewne popeni bd, jakiego nie popeniby Pisudski - wyznawca tezy, e w niekt�rych okolicznociach naley przyspiesza wypadki. Nadaby zapewne duy rozgos oficjalnemu owiadczeniu Polski, e dotrzyma swych zobowiza sojuszniczych. Wzmocniby je by moe stwierdzeniem, e remilitaryzacja Nadrenii jest pogwaceniem artykuu 44, kt�ry m�wi wyranie, e “uwaana bdzie za akt nieprzyjacielski wobec mocarstw, kt�re podpisay Traktat Wersalski i jako postpek zagraajcy pokojowi wiata". To prawda, e rzd francuski mia w swym rku decyzj wojny i e powzicia takiej decyzji si ba. Lecz, jak dzi wiemy ze r�de niemieckich, samo zagroenie wojn skonioby zapewne Hitlera do odwrotu z Nadrenii, by moe pod zason jakich deklaracji. Polska rzecz jasna ani nie moga, ani nie powinna bya zaczyna krok�w wojennych, ani nawet grozi ich zaczciem. To naleao do Francji. Lecz cicha zgoda na zatajenie przez rzd francuski owiadczenia polskiego, po kt�rym nastpia nie wyjaniona publicznie polska odmowa podpisania goosownego protestu, a na to tylko zdobyy si Francja razem z Angli, wywoaa jedynie wraenie w opinii zachodniej, a take w Moskwie, e Polska umya rce w sprawie Nadrenii. Stao si to poywk dla wrogiej Polsce propagandy, e jej paktowi nieagresji z Niemcami towarzysz jakie dalsze, tajne umowy, a co najmniej uzgodnienia. Zaprzeczano temu w Warszawie do mao przekonywajcymi kanaami dyplomatycznymi, zaprzeczaa temu gono prasa polska. Nie zaprzecza oczywicie Berlin, gdy pogoski tego rodzaju byy mu na rk.

Doda tu moe warto informacj, jak przekaza nam wiceminister spraw zagranicznych Jan Szembek w swym “Diariuszu". Dowiadujemy si z niego, e po zoeniu przez Becka jego owiadczenia ambasadorowi francuskiemu zaczto w ministerstwie spraw zagranicznych w Warszawie toczy nieomal publiczne dyskusje, czy remilitaryzacja Nadrenii stanowi, czy nie stanowi casus foederis w wietle postanowie sojuszu polsko-francuskiego. Niekt�rzy znawcy twierdzili, e nie stanowi, gdy nie jest bezporednim zagroeniem granicy niemiecko-francuskiej i niemiecko-belgijskiej. Sprawiao to - nieuzasadnione moe - wraenie pr�by osabienia wagi wasnego owiadczenia. Doda te warto, e zostao to jak najgorzej przyjte w polskich koach wojskowych, kt�re adnych wtpliwoci tego typu nie miay. Wojsku te przypadnie w udziale, bardziej ni ministerstwu spraw zagranicznych, wycignicie praktycznych wniosk�w z remilitaryzacji Nadrenii. Chodzio o przypomnienie Europie i Niemcom, e pomimo zaamania si polityki

454

francuskiej w chwili wielkiej pr�by sojusz polsko-francuski nie przesta obowizywa, a przeciwnie, strona polska dy do jego wzmocnienia.

Przypomnienia tego nie potrzebowa na pewno Hitler. I on jeden na pewno zapisa sobie dobrze w pamici fakt, e gdyby Francja zdecydowaa si na postawienie mu oporu, jej polski “satelita" skorzystaby na pewno z szansy pooenia kresu niemieckim zbrojeniom iambicjom hegemonii w Europie. W Berlinie stanowiska Polski nie wzito za pr�ny gest.

Nie mona wini Becka, e w obliczu fiaska akcji postawienia tamy wzrostowi potgi niemieckiej postanowi utrzyma dalej w mocy normalizacj stosunk�w z Niemcami w oparciu o pakt nieagresji. Kady inny polityk postpiby tak samo. W dyplomacji tego rodzaju “jak gdyby nigdy nic" nie jest adn nowoci i zdarza si czsto, nawet gdy obaj partnerzy robi tylko dobr min do zej gry, czekajc i pracujc w kierunku stworzenia takiej zmiany w koniunkturze midzynarodowej, kt�ra im pozwoli znale lepsze zabezpieczenie swoich interes�w.

Podobnie byo w stosunkach polsko-niemieckich w roku 1936, po sprawie Nadrenii. Z t tylko r�nic, e Niemcy, nie rezygnujc z poprawnych stosunk�w z Polsk, dy zaczy do jej izolacji. Temu celowi suyo midzy innymi wznowienie umizg�w pod adresem Zachodu, pod adresem tej wanie Francji, kt�rej bezpieczestwu zagroziy wprowadzajc wojska do Nadrenii. Wypowiedziawszy Traktaty Lokarneskie Hitler powtarza w spos�b jak najbardziej uroczysty, e nie ma adnych wrogich zamiar�w na Zachodzie, e nie myli o naruszeniu niczyich granic, znowu na Zachodzie, i e wsp�praca gospodarcza jest podstaw jego polityki - w stosunku do Zachodu. Wszystko, domylnie, za cen desinteressement tego Zachodu kadym innym ni zachodnim kierunkiem ekspansji niemieckiej.

Gdy o Polsk chodzio, Hitler nie wyrzeka si jeszcze plan�w wcignicia jej w orbit swej polityki. Wiedzia jednak, e osign to bdzie mona tylko po cakowitej izolacji Warszawy. Wcignicie jej w orbit swej polityki uwaa za potrzebne, dop�ki nie bdzie got�w do rozprawy ze Zwizkiem Sowieckim. Polska miaa go osania do czasu, gdy uoy si ostatecznie z Zachodem. To znaczy z Angli, bo Francj ju lekceway. I tej linii postpowania si trzyma a do czasu Monachium, gdy pojawia si nowa moliwo w postaci pierwszych propozycji Stalina pozostawienia Niemcom wolnej rki na zachodzie za cen rozbioru Polski i podziau reszty Europy rodkowo-wschodniej na sowieck i niemieck stref wpyw�w.

Od roku 1936 zacza si te nowa faza polityki polskiej. Jej zaoeniem podstawowym byo nie dopuci do izolacji.

Rambouillet

Zaprzepaszczenie moliwoci akcji prewencyjnej przeciwko Niemcom z okazji remilitaryzacji Nadrenii odbywao si w atmosferze zadziwiajcego chaosu w caej polityce europejskiej. A tymczasem by to rzeczywicie punkt

455

przeomowy w historii Europy. Ryzyko podejmowane przez Hitlera byo tym wiksze, e mia wieo w pamici fiasko swej pierwszej pr�by opanowania si Austrii. W lipcu 1934 roku boj�wki nazistowskie, zorganizowane w Monachium, przedstawiajc si jako uchodcy austriaccy dokonay zamachu na kanclerza Austrii Dollfussa. Kanclerz zosta zamordowany. Miay z kolei nastpi pucz pod hasem Anschlussu, przekroczenie granicy przez wojsko niemieckie i wcielenie Austrii do Rzeszy. Pr�cz postanowie Traktatu Wersalskiego istniao odrbne porozumienie Francji, Anglii i Woch, gwarantujce integralno Austrii. Mocarstwa te nie zdyy nawet porozumie si midzy sob co do dalszej akcji, gdy ca inicjatyw wzi na siebie Mussolini. Zgromadzi wojska na Brennerze i zapowiedzia wkroczenie do Austrii w razie pogwacenia jej granicy od strony Bawarii. Hitler natychmiast wycofa si ze swych plan�w. Na podobn inicjatyw nie zdobya si Francja w marcu 1936 roku, zadowalajc si uroczystym protestem i zwr�ceniem si o interwencj Ligi Narod�w. Protest m�wi midzy innymi o pogwaceniu Traktat�w Lokarneskich.

Byy to zupenie jaowe gesty. Niemcy hitlerowskie wystpiy ju byy z Ligi Narod�w, motywujc ten krok ich dyskryminacj na tle “rozbrojenia" czy raczej niechci Ligi do udzielenia im bogosawiestwa na zr�wnanie zbroje z innymi mocarstwami. Trudno si byo spodziewa, by zechciay teraz podporzdkowa si jej orzeczeniu. Powoanie si na Ukady Lokar-neskie te byo argumentem bez znaczenia, gdy wanie jako pretekst remilitaryzacji Nadrenii Hitler poda rzekome zamanie ich postanowie przez Francj. Polega ono miao wedug argumentacji Hitlera na ratyfikacji sojuszu francusko-sowieckiego, kt�ra nastpia 27 lutego 1936 roku, a wic 9 dni przed wkroczeniem wojsk niemieckich do Nadrenii.

Sojusz sowiecko-francuski podpisaa zreszt Francja ju w maju poprzedniego roku. Bya to z jej strony pr�ba asekuracji - tak to przynajmniej tumaczono - na wypadek, gdyby przesta dziaa sojusz polsko-francuski. A jednoczenie pozostawienie drzwi otwartych dla ewentualnego wznowienia stara o zawarcie Paktu Wschodniego z udziaem Polski i Czechosowacji.

Dla Rosji sojusz z Francj mia na celu jej wasn asekuracj polityczn, a nie asekuracj wojskow Francji przeciwko Niemcom. Nie czyniono z tego nawet szczeg�lnej tajemnicy, zwaszcza w koach wojskowych francuskich, kt�re podkrelay, e bez konwencji wojskowej sojusz sowiecko-francuski nie ma adnego praktycznego znaczenia. A konwencji wojskowej nie zawierano i nawet nie prowadzono na ten temat rozm�w.

Wysuwajc wic pretekst rzekomego pogwacenia Ukad�w Lokarneskich jako uzasadnienie remilitaryzacji Nadrenii Hitler wiedzia dobrze, e od strony Zwizku Sowieckiego nic mu absolutnie grozi nie moe, nawet gdyby Francja zareagowaa przy uyciu siy zbrojnej. Po pierwsze dlatego, e Francja nie byaby stron napadnit w rozumieniu sojuszu z Rosj, a po drugie wanie z uwagi na brak konwencji wojskowej.

Natomiast sojusz francusko-polski mia konwencj wojskow i ona bya tego sojuszu waciw podstaw, nadajc mu znaczenie jak najbardziej praktyczne. Ponadto przewidywaa dziaania prewencyjne dla zapobieenia bez-

456

poredniemu zagroeniu ze strony Niemiec. Politycy francuscy, co do kt�rych Hitler zastanawia si w�wczas, czy oka si “mami stanu", nie chcieli wykorzysta ani atut�w teoretycznych, jakie mogliby byli znale w swym sojuszu z Rosj, ani jak najbardziej praktycznych, jakie im dawa sojusz z Polsk.

Moe nie usprawiedliwieniem, lecz czciowym przynajmniej wytumaczeniem kapitalnego bdu polityki francuskiej by wspomniany tu chaos panujcy w caej Europie. “Mowie stanu" umieliby go przeci wasnym energicznym dziaaniem, politycy maego kalibru poddawali si jedynie jego skutkom. By to okres zawierania coraz to nowych i coraz to mniej znaczcych ukad�w nieomal kadego z kadym. Autorytet Ligi Narod�w spad na poziom najniszy, czego najlepszym przykadem byo niepowodzenie jakiejkolwiek inicjatywy wniesionej pod jej obrady, przy jednoczesnym cigym powoywaniu si na Lig i jej statut. Na agresj japosk na Dalekim Wschodzie, w Chinach i w Mandurii zareaguje Liga niekoczcymi si debatami. Agresja woska na Abisyni nie pocigna za sob adnych sankcji, gdy nawet tak zwane sankcje gospodarcze nie objy nafty i materia�w pdnych, i nie wspomniay o zamkniciu Kanau Sueskiego dla wojskowych transport�w woskich. Francusko-angielskie pr�by znalezienia kompromisu kosztem Abisynii zostay z oburzeniem i jednogonie odrzucone przez Izb Gmin. Rezultatem byo zblienie Woch faszystowskich do Niemiec hitlerowskich. Gdy w roku 1934 Mussolini obroni niepodlego Austrii przed zakusami niemieckimi, to dwa lata p�niej sta ju wyranie po drugiej stronie frontu, przede wszystkim przeciwko Anglii. Anglia ze swej strony sza na jednostronne ustpstwa wobec Niemiec, na przykad w dziedzinie parytetu zbroje morskich, nie zawiadamiajc o tym nawet swego francuskiego sprzymierzeca. Skutki mieszay si z przyczynami. I tak na przykad Belgia po sprawie Nadrenii po prostu wypowiedziaa Francji ukad przymierza, ogaszajc neutralno.

Inaczej Polska. Po odrzuceniu przez Francj jej zachty do postawienia tamy wzrostowi potgi niemieckiej nie pozostawao jej nic innego jak dalej prowadzi polityk wyczekiwania na pomyln zmian koniunktury midzynarodowej w oparciu o cise przestrzeganie postanowie niemiecko-polskiej deklaracji o nieagresji. Lecz jednoczenie przystpia do odwieenia wartoci i do przypomnienia wiatu - Francji, Niemcom i wasnemu spoeczestwu - sojuszu polsko-francuskiego. Zaleao na tym take tym czynnikom we Francji, kt�re niepokoiy si skutkami kunktatorstwa kolejnych rzd�w. Do nich zaliczy trzeba - podobnie jak w Polsce - koa wojskowe. Na odcinku wojskowym te - przede wszystkim, cho nie wycznie - nastpio zblienie polsko-francuskie w roku 1936. Znalazo ono wyraz w wymianie wizyt - w poowie sierpnia wizyty szefa sztabu, czyli naczelnego wodza na wypadek wojny, generaa Gamelin, w Warszawie, oraz w pierwszym tygodniu wrzenia wizyty waniejszej marszaka Rydza-migego we Francji. Zaproszono go tam na manewry armii francuskiej jako “drug po prezydencie osob w pastwie". Podejmowano go z ogromnymi honorami. Rezultat wizyty ujto w protokole, kt�ry stwierdza w powoaniu si na wicy sojusz z roku

457

1921, e oba pastwa prowadz konsultacje w sprawie wsp�dziaania wojskowego w ramach konwencji wojskowej uzupeniajcej �w sojusz. A wic odwr�cenie decyzji belgijskiej, kt�ra wanie odmawiaa dalszych rozm�w sztabowych z Francj. Ponadto w Rambouillet, letniej siedzibie prezydenta Francji, podpisano umow o poyczk na cele zbrojeniowe Polski w wysokoci 2 miliard�w frank�w, z czego poow w pienidzach, a poow w sprzcie.

We wrzeniu 1936 roku sojusz polsko-francuski nabra wic ponownie cech jednego z nielicznych ju hamulc�w hitlerowskiej polityki marszu ku hegemonii w Europie.

Doda tu naley, e poprawa stosunk�w francusko-polskich odbywaa si ju pod rzdami Bluma, premiera z ramienia Frontu Ludowego, kt�ry wygra wybory w czerwcu. Dua te bya w tym zasuga nowego kierownika francuskiej polityki zagranicznej, Yves Delbosa.

Ku wojnie I

Trudno rzecz jasna rozpatrywa przyczyny wybuchu drugiej wojny wiatowej ograniczajc si w czasie do okresu od kapitulacji mocarstw zachodnich przed daniami Hitlera w Monachium we wrzeniu 1938 roku. Preliminaria tej zawieruchy dziejowej sigaj czas�w znacznie odleglejszych. Po stronie niemieckiej a do dnia klski Rzeszy hitlerowskiej m�wiono z reguy, e druga wojna wiatowa ma sw przyczyn w tym, co Niemcy nazywali “dyktatem wersalskim". Nie inaczej spraw traktowaa propaganda sowiecka - do dnia 22 czerwca 1941 roku.

Z punktu widzenia bada historycznych s to jednak rozwaania jaowe, gdy co innego oznacza potencjalna moliwo wybuchu wojny, a co innego te okolicznoci, kt�re konkretnie do jej wybuchu doprowadziy. Niebezpieczestwo rozptania wojny przez Niemcy nie byo brane powanie pod uwag do czasu zagarnicia wadzy przez Hitlera lub do chwili, gdy w jego ocenie osigny taki stopie gotowoci militarnej i gospodarczej, e mogy wojn ryzykowa z duymi szansami powodzenia. Moment taki wedug oceny polityki polskiej, a przede wszystkim J�zefa Pisudskiego, musia kiedy nastpi. Std pierwotna myl o akcji zapobiegawczej przeciwko Hitlerowi.

Lata 1932-34 stwarzay jeszcze moliwoci tego rodzaju akcji zapobiegawczej. Ale polskie sondae nie day adnych wynik�w, podobnie jak podjta w roku 1936 pr�ba zbrojnego przeciwstawienia si remilitaryzacji Nadrenii.

Nieudane pr�by akcji zapobiegawczej day Polsce t przynajmniej korzy, e na nastpne pi czy sze lat jej wasne bezpieczestwo obwarowane zostao nowymi gwarancjami midzynarodowymi, uzupeniajcymi a raczej zastpujcymi coraz bardziej kruche postanowienia Traktatu Wersalskiego. Owe gwarancje to dwa pakty nieagresji zawarte z wielkimi ssiadami Polski. W tym te, w normalizacji stosunk�w z obydwoma ssiadami bez wizania si

458

z adnym z nich widziaa Polska sw�j ratunek wobec coraz bardziej mgawicowej wartoci sojuszu z Francj i - rzecz najwaniejsza, ale wana - niemonoci stworzenia wsp�lnej polityki swych ssiad�w na poudniu i na p�nocy, to jest przede wszystkim Czechosowacji i pastw batyckich. Wydawao si te, e obu ssiadom, to jest Rosji i Niemcom, zaleao na neutralnoci Polski w stosunkach niemiecko-rosyjskich.

A stosunki te wanie w latach trzydziestych po raz pierwszy od zakoczenia pierwszej wojny wiatowej ukaday si le. Nie z inicjatywy Rosji, kt�ra o ich popraw starannie zabiegaa, lecz z inicjatywy Hitlera. Dawa on w tym okresie upust rzekomej nienawici jednego systemu totalnego do drugiego, to jest faszyzmu niemieckiego do komunizmu, zar�wno w jego postaci ruchu midzynarodowego, jak i w postaci twierdzy, jakim byo imperium sowieckie. Bezwzgldna rozprawa z wpywami komunistycznymi w samych Niemczech z jednej strony, a Pakt Antykominternowski z drugiej, byy tego wyrazem. Ile byo w tym po stronie Hitlera szczeroci, a ile koniunkturalnego wyrachowania, nie jest waciwie rzecz istotn, gdy liczy si mogy tylko skutki polityczne takiego nastawienia. Obawa Rosji przed Niemcami uatwiaa zblienie z Polsk, wcale ywe w latach trzydziestych, a take skaniaa polityk sowieck do wczenia si w nurt ycia Europy, na czym Polsce - jak wiemy - zawsze zaleao. Gdy Niemcy wystpiy z Ligi Narod�w, Zwizek Sowiecki do niej wstpi, a kierownik jego polityki zagranicznej Litwin�w owiadczy, e “pok�j jest niepodzielny" i e ad wersalski czy ad genewski s pokoju europejskiego wyrazem. A gdy o pakt nieagresji z Polsk chodzi, Zwizek Sowiecki widzia w nim take wany element wasnego bezpieczestwa. Bo Polska oddzielaa Niemcy od Rosji jako pastwo neutralne, na czym w tym kr�tkim okresie Zwizkowi Sowieckiemu jak najbardziej zaleao.

Z drugiej strony - jak si wydaje - incydent nadreriski skierowa ostatecznie J�zefa Becka na drog szukania zblienia z Angli jako jedynym potencjalnym przeciwnikiem Hitlera i w myl zalecenia Pisudskiego, kt�ry ju przed szeciu laty stwierdzi, e “Francja bez Anglii si nigdy nie ruszy pomimo sojuszu z nami".

Dowodem prawdziwoci tych s�w mia by rok 1938, gdy Francja nie drgna w obronie Czechosowacji. A pamita trzeba, e stosunki francusko--czechosowackie opieray si na przesankach znacznie bliszej wsp�pracy ni stosunki polsko-francuskie. Czechosowacja nie wesza nigdy na lini samodzielnej polityki na wz�r polityki polskiej. Nawet jej powizania z Rumuni i Jugosawi w ramach Maej Ententy byy warunkowane wytycznymi francuskimi. Co waniejsze, take sojusz wojskowy ze Zwizkiem Sowieckim mia klauzul wykonalnoci w postaci warunku wypenienia zobowiza sojuszniczych przez Francj. W okresie monachijskim w roku 1938 Czechosowacja zapaci za to miaa straszliw cen.

Jest co prawda i inna interpretacja. Sprowadza si ona do tezy, e w sensie fizycznym Rosja nie moga Czechosowacji dopom�c, nawet gdyby chciaa, z uwagi na to, e nie miaa z ni wsp�lnej granicy, a dotrze na jej terytorium mogaby tylko przez terytorium Polski. Std domylny wniosek, e

459

klucz do innego rozwizania ni rozwizanie monachijskie lea w rku rzdu polskiego. W zwizku z tym warto przypomnie zapytanie wystosowane przez prezydenta Mocickiego do prezydenta Benesza, czy Czechosowacja bdzie si broni, dodatkiem, e gdyby tak byo, Polska zaangauje si zbrojnie po jej stronie. Benesz odpowiedzia po kilku dniach, e Czechosowacja szans obrony nie ma i e chwyci za bro tylko w razie wykonania sojuszu wojskowego przez Francj, podkrelajc jednak, e Czechosowacja sama inicjatywy wojskowej nie podejmie.

W Warszawie oceniono t odpowied jako uzgodnion ze Zwizkiem Sowieckim. Przypomnienie tego wanego wydarzenia nie jest z mojej strony pr�b obrony caoksztatu polityki polskiej w stosunku do Czechosowacji i nie oznacza to bynajmniej, e polityka polska w stosunku do Czechosowacji moga by przedmiotem naszej chluby. Ze wszystkich zarzut�w przeciwko Beckowi zarzuty dotyczce spraw naszego ssiada poudniowego s najboleniejsze. Nie chodzi tu zreszt tylko o spraw Zaolzia w roku 1938, bo gdyby go nie zaja Polska, zajliby je Niemcy. Zaolzie stao si jednak niejako symbolem, naduywanym chtnie przez propagand antypolsk w og�le, a przez krytyk�w Becka w szczeg�lnoci. Waniejsze byo dugoletnie nastawienie, cakowita niech poczona z niewiar w moliwo utrzymania si Republiki Czechosowackiej i w celowo szukania z ni porozumienia.

Wina bya, rzecz jasna, po obu stronach. I znowu nie losy polskiej ludnoci Zaolzia i niesawne dzieje sporu o nie w roku 1919 czy 1920 stanowiy istot rzeczy. Doczaa si do tego polityka prorosyjska Czechosowacji, gdy chodzio o pretensje terytorialne Rosji do ziem polskich. Doczaa si czeska niech do wizania si z pastwem w jego mniemaniu zagroonym ze wszystkich stron, jakim bya Polska. Doczaa si niech do zajmowania stanowiska w sporach polsko-niemieckich, gdy zdaniem Benesza Czechosowacja i Niemcy nie miay powod�w do zatargu. Waniejsza w tym wypadku bya prawdziwa, a nie urojona konieczno liczenia si z trzy i p�milionow mas Niemc�w czeskich, zwanych sudeckimi, kt�rzy stanowili najsilniejsze stronnictwo w parlamencie czechosowackim i brali udzia w rzdzie - trzeba przyzna, e a do czas�w Hitlera bardzo lojalnie. Doczaa si niech do sympatii polsko-wgierskich z cig obaw o bezpieczestwo sowackiej czci republiki. Ale z drugiej strony polityka Becka godzia si z moliwoci zaboru Czech przez Niemcy i Sowacji przez Wgry, co byo konkretnym niebezpieczestwem od roku 1937. Co wicej, widziaa w zainteresowaniach niemieckich Czechami szans przeduenia pokoju na wasnej z Niemcami granicy. Bya wic za wola, bezsprzecznie obustronna, gdy powanych inicjatyw zblienia ze strony czechosowackiej take nie byo. I w tym wypadku przeszkody stawiaa Francja, z kt�r Czechosowacja zwizaa bez zastrzee sprawy swego bezpieczestwa.

Europa skapitulowaa wic przed agresywnoci Hitlera. Stopie winy jest oczywicie r�ny, gdy bezporedni odpowiedzialnoci obarcza mona tylko te pastwa, kt�re bray udzia w pertraktacjach przetargowych o los pastwa czechosowackiego. Lecz w duej mierze Anglia i Francja - bronic,

460

jak si im zdawao, pokoju w Europie - dziaay nie tylko w swoim imieniu. Porednio dziaay take w imieniu Polski, gdy decyzja wojny w obronie Czechosowacji powzita w Paryu oznaczaaby automatycznie wykonanie sojuszu polsko-francuskiego przeciwko Niemcom. Rzd polski na t moliwo by przygotowany, cho w ni nie wierzy, gdy ocenia trafnie pragnienie Francji utrzymania “pokoju za kad cen".

Cen pokoju zapaci w Monachium kto inny, co z westchnieniem ulgi przyjto nie tylko w Paryu, lecz take na Kremlu.

W okresie monachijskim istota zagadnienia polegaa jednak na czym innym. Na pytaniu mianowicie, czy okup zoony Hitlerowi w postaci okrojenia Czechosowacji moe naprawd zapewni Europie “pok�j w naszych czasach", by uy wyraenia brytyjskiego premiera Chamberlaina.

Sytuacja zmienia si i pod innym wzgldem. System bezpieczestwa zbiorowego sta si dawno fikcj. Co go zastpio? W roku 1937 istniay jeszcze umowy dwustronne, takie jak gwarancje angielskie dla Francji, sojusze midzypastwowe, pakty nieagresji. Lecz byy to rodki ju tylko zastpcze, o znaczeniu czasowym i problematycznym. Czynnik siy konkretnej wzrasta z dnia na dzie tylko w Niemczech. I bya to sia agresywna. Mediacje mocarstw, cigle z udziaem faszystowskich Woch, nie byy r�wnowanikiem siy. Lord Halifax m�wi w parlamencie brytyjskim w czasie zaboru Austrii w marcu 1938 roku, e pok�j w Europie moe uratowa tylko wojna, lecz stwierdzi, e nikt nie chce jej rozpocz w obronie pokoju. Monachium byo szczytem metody mediacyjnej. Czy byo te ostatnim jej aktem?

Nie byoby ostatnim, gdyby nie polityka polska, kierujca si zasad “nic o nas bez nas".

Polska niewiele moga zaway na rozwoju wydarze a do Monachium. Osigna jedynie pierwsz cz planu politycznego, na kt�ry musiaa si zdecydowa, gdy odrzucono jej inicjatyw rozprawy zbrojnej z Niemcami przed ich uzbrojeniem. T czci planu byo zyskanie na czasie. Natomiast na drug cz planu, na wyjcie z odosobnienia, pozostao jej ju tylko kilka miesicy. Wchodzia jednak w te ostatnie miesice z wan kart w rku: od jej woli i odwagi zaleao, czy Europa wybierze wojn czy te zy pok�j, od wojny gorszy.

Najwadliwiej oceniano polskie pakty nieagresji z Niemcami i z Rosj w Berlinie. Dow�d to zar�wno kr�tkowzrocznoci, jak i nieznajomoci Polak�w. Hitler by przekonany, czemu dawa wyraz w spos�b prostacki, e uda mu si wzbudzi w Polsce zapdy zaborcze w stosunku do Rosji, e uda mu si j czynnie zaangaowa przeciwko Rosji. Kategoryczna odmowa przystpienia do Paktu Antykominternowskiego nie zmienia tego pogldu Hitlera. Zmieni go dopiero rozw�j wydarze zapocztkowany rozmow ministra spraw zagranicznych Rzeszy Ribbentropa z ambasadorem Lipskim

461

w Berlinie w dniu 24 padziernika 1938 roku, a kt�rej dalszy cig nadal Hitler w rozmowie z polskim ministrem spraw zagranicznych Beckiem w dniu 4 stycznia 1939 roku. Ribbentrop proponowa przeduenie paktu nieagresji o dalsze 25 fat w zamian za zgod na budow eksterytorialnej autostrady przez Pomorze do Prus Wschodnich oraz za uwzgldnienie “yczenia ludnoci Gdaska", by m�g on “wr�ci w granice Rzeszy". Odpowied polska z 30 padziernika odrzucaa propozycj budowy autostrady oraz przestrzegaa, e kada pr�ba zmiany statusu Wolnego Miasta Gdaska grozi bdzie powanym konfliktem w stosunkach polsko-niemieckich.

W rozmowie z Beckiem, odbytej w Obersalzberg. Hitler wszed na wody dalekosinych i fantastycznych zgoa propozycji. Twierdzi, e istnieje cakowita zgodno interes�w Polski i Niemiec, gdy chodzi o Rosj, zapewnia, e nie dopuci do adnych fakt�w dokonanych w Gdasku i e Niemcy uznaj Ukrain za wyczn stref interes�w polskich. Wedug oceny Becka na naradzie u prezydenta Rzeczypospolitej 7 stycznia, Hitler nosi si z zamiarami wojennymi, najprawdopodobniej w kierunku zachodnim, w kt�rym to wypadku Polska musi wykona zobowizania sojusznicze wobec Francji. Odrzucono zdecydowanie pr�b narzucenia Polsce roli ubezpieczenia Niemiec od strony Rosji i uchwalono zgodnie, e na adne ustpstwa p�j nie wolno, gdy stanowiyby tylko wstp do dalszych da. 24 stycznia przyby do Warszawy Ribbentrop z rozwiniciem propozycji Hitlera. W toku rozmowy owiadczy Beckowi, e Polacy niepotrzebnie upieraj si w sprawie Gdaska, skoro przy pomocy Niemiec mog doj do Morza Czarnego. W odpowiedzi usysza, e Polska nie ma zamiaru ama zobowiza wynikajcych z paktu nieagresji ze Zwizkiem Sowieckim ani z sojuszu z Francj, e o adnym wsp�dziaaniu z Niemcami skierowanym przeciwko Rosji lub komukolwiek innemu mowy by nie moe i e swych praw w Gdasku Polska broni bdzie bez ogldania si na konsekwencje.

Odpowied ta wprawia Hitlera w zdumienie. Stwierdzi on w rozmowie z Ribbentropem, e skoro Polska ma zamiar przyj z pomoc Francji, rozpoczynanie wojny na zachodzie nie ma sensu a do chwili przeamania uporu Polski, co osign mona najlepiej przeduajc jej okrenie take od strony Karpat.

Byo to jednoznaczne z decyzj zajcia kadubowej, pomonachijskiej Czechosowacji, co rzeczywicie nastpio 15 marca z pogwaceniem uroczystych zapewnie monachijskich. Ultimatum nie pozostawio czasu na adne narady, kompromisy lub przetargi. Czechy i Morawy zajy Niemcy bezporednio, na Sowacczynie utworzyy satelickie pastwo nacjonalistyczne. Ru Zakarpack zajy Wgry, przy przychylnym nastawieniu Polski, co mona ju w tym okresie usprawiedliwi koniecznoci posiadania kr�tkiego chociaby odcinka granicy nie kontrolowanej przez Niemcy. Bo Polska z chwil zaboru Sowacji jest dokadnie okrona od zachodu, p�nocy i poudnia przez Niemcy. By to cel Hitlera. Stwarza sytuacj militarn, w kt�rej Polska nie moga ryzykowa odmowy jego daniom. Fala oburzenia na Zachodzie Hitlera nie obchodzi. Uwaa, e zbliy si do idealnego dla

462

siebie rozwizania: Polska pozostanie neutralna, z czasem pozbawi si j samodzielnoci politycznej. 21 marca Ribbentrop ponawia dania na temat Gdaska. Polska odpowiada czciowo mobilizacj alarmow.

Tego kroku Hitler nie przewidywa, a zaskoczy on cakowicie stolice zachodnioeuropejskie. Od koca grudnia panowao w Paryu i w Londynie przekonanie, e nastpny akt szantau niemieckiego dotyczy bdzie Rumunii. Ten “naddunajski" kierunek ekspansji niemieckiej wydawa si logicznym przedueniem zaboru Austrii i Czechosowacji, zwaszcza e rewizjonistyczne denia wgierskie stwarzay tu dodatkowe moliwoci. W Anglii dojrzao ju przekonanie, e wojna z Niemcami jest nieuchronna. Zab�r Czechosowacji przekonanie to wzmocni. Co do stanowiska rzdu francuskiego, ulego ono take zmianie, zar�wno dziki premierowi Daladier, jak i pewnoci, e Anglia jest zdecydowana przeciwstawi si wszystkimi siami dalszym daniom, pogr�kom czy szantaom Hitlera. W Londynie i w Paryu m�wiono wic o koniecznoci udzielenia gwarancji Rumunii, do czego ostronie zaczto namawia take Polsk.

Natomiast o konflikcie polsko-niemieckim nie m�wio si dotychczas wcale. Beck celowo nie podawa do wiadomoci faktu, e ju od padziernika trwa wojna nerw�w z Niemcami. Ostatnie dni marca uwiadomiy nagle wiatu, e nastpn ofiar agresji niemieckiej ma by Polska. Wyb�r chwili ujawnienia ju istniejcego konfliktu z Niemcami by bardzo dobry. Beck zwleka z tym z dw�ch powod�w. Po pierwsze, by nie utrudnia Hitlerowi wycofania si z szantau przeciw Polsce, w razie gdyby zrozumia, e Polska zdecydowana jest na wszystko z wojn wcznie. Po drugie z obawy, by niegotowe do stanowczych decyzji stolice zachodnie nie pr�boway mediacji i agodzenia, kt�rych skutek byby powt�rzeniem Monachium. Lecz obawy te, gdy o Angli chodzi, przestay by aktualne. Anglia bya ju zdecydowana udzieli pomocy kademu, kto si przeciwstawi dalszej agresji niemieckiej. Decyzja Anglii przesdzaa take o stanowisku Francji, pomimo jej niechci do zacigania jakichkolwiek konkretnych zobowiza i jak najbardziej niechtnego wojnie stanowiska sztabu francuskiego.

Polityka polska osigna podstawowy sw�j cel. Nie mogc zapobiec wojnie, nie mogc ju odsun jej od wasnych granic, zapobiegaa wasnemu osamotnieniu. Gwarancje Wielkiej Brytanii, zamienione w polsko-brytyjski sojusz obronny, byy ju tylko logiczn konsekwencj rozwoju wydarze midzy wrzeniem 1938 i marcem 1939 roku. Na kierunek rozwoju wydarze Polska wywara wpyw i to wpyw skuteczny. Jest w tym niewtpliwie zasuga ministra Becka. Deklaracja rzdu brytyjskiego w Izbie Gmin w dniu 31 marca, uzgodniona z rzdem polskim, zapowiadaa udzielenie Polsce natychmiastowej pomocy zbrojnej, jeli Polska uzna, e zostaa zagroona bezporednio lub porednio. Po wizycie Becka w Londynie ukaza si wsp�lny komunikat polsko-brytyjski datowany 6 kwietnia. Jego tre stanowia wyrane ostrzeenie, e Hitler nie uzyska ju niczego bez wojny. 5 maja Beck w przem�wieniu w Sejmie stwierdzi, e Polska “nie zna pojcia pokoju za wszelk cen". Przem�wienie to byo odpowiedzi na szereg gwatownych krok�w nakazanych przez Hitlera. Jednym z nich byo jednostronne wypowiedzenie

463

paktu nieagresji z Polsk, drugim zerwanie ukadu morskiego z Wielk Brytani. Hitler uznawa sojusz polsko-brytyjski za grob w stosunku do Niemiefri nazywa go “okreniem" Niemiec. Poddawa te rewizji swe plany wojenne. Kolejno miaa ulec zmianie. Warunkiem wstpnym dla rozpoczcia wojny na Zachodzie miao by wytrcenie z gry pastwa polskiego w drodze nie szantau, lecz wojny. Miaa to by wojna kr�tka, a jej wynik druzgoccy. Po to, by Anglia nie miaa ju kogo broni, co kae jej zrezygnowa z myli walki z Niemcami, by szuka z nimi porozumienia kosztem caego kontynentu europejskiego. Pozycj polityczn Francji Hitler lekceway, przewidujc susznie, e bez oparcia w Londynie aden rzd francuski Niemcom si nie przeciwstawi.

Lecz wszystkie plany wojenne, zar�wno termin rozpoczcia wojny, jak i kierunek g�wnego uderzenia, zalee musiay od stanowiska, jakie zajmie Zwizek Sowiecki. Hitler obawia si wojny na dwa fronty. Z chwil, gdy decydowa si na wojn przeciwko Polsce, stawa w sytuacji, w kt�rej prdzej czy p�niej wojska niemieckie dotr do linii, za kt�r spotkaj Armi Czerwon. Anglia i Francja dyy do wcignicia Rosji do systemu obronnego przeciw Niemcom. Byo to zrozumiae - w mniemaniu Francuz�w nawet konieczne. Obawa Stalina przed Niemcami nie bya dla nikogo tajemnic. Lecz w staraniach o pozyskanie Zwizku Sowieckiego przeciwko Hitlerowi jakby zapomniano, e cele polityczne Kremla wcale nie polegaj na zapobieeniu wojnie lub na obaleniu Hitlera celem zabezpieczenia pokoju. Przeciwnie, polegay na rozptaniu wojny moliwie najbardziej wyczerpujcej i przewlekej, z tym jednak, by samemu jak najduej nie bra w niej udziau - po to, by wystpi w stosownej chwili jako jedyna konkretna sia i zaprowadzi w Europie taki porzdek, jaki zapewniaby Rosji absolutn hegemoni. Byo naiwnoci sdzi, e Stalin przyczy si do koalicji przeciwhitlerowskiej.

Bo Stalin ju myla o innej moliwoci. I to bya dodatkowa przyczyna niemieckiej decyzji wkroczenia do Pragi. Mianowicie naga wolta w stanowisku Zwizku Sowieckiego. Jej wyrazem byo przem�wienie Stalina na osiemnastym zjedzie Wszechzwizkowej Partii Komunistycznej (bolszewik�w) 10 marca. Stalin rozpocz od rozwiania pogosek, jakoby Niemcy miay zamiar opanowa Ukrain. M�wi, e nie pozwoli, “by Zwizek Sowiecki zosta wcignity do konflikt�w przez podegaczy wojennych", i owiadczy, e ZSSR moe si porozumie z kadym pastwem bez wzgldu na jego ustr�j". Propozycja bya wyrana. Hitler j podj.

Czy byo to rzeczywicie zaproszenie do porozumienia, kt�rego treci byoby co najmniej zapewnienie Niemiec o neutralnoci Rosji w razie wojny zacztej przez Niemcy, z dalsz moliwoci zamiany neutralnoci na wsp�dziaanie zbrojne? Przeciwko komu? Upatrzon ofiar moga by tylko Polska. Hitler j wanie musia wytrci z gry, zanim by si zwr�ci przeciwko Zachodowi. W Berlinie tak wanie sowa Stalina zrozumiano. I wycignito z nich praktyczne wnioski.

Nie bya to zreszt pierwsza zapowied moliwoci pogodzenia si Zwizku Sowieckiego z Hitlerem kosztem Polski. Ju 4 padziernika 1938 roku

464

wiceminister spraw zagranicznych Potiomkin powiedzia ambasadorowi francuskiemu w Moskwie Coulondre: “Nie widz dla nas innego wyjcia ni czwarty rozbi�r Polski". Coulondre zawiadomi o tym Pary, skd ostrzeenia tego nie przekazano do Warszawy.

Ani w Warszawie zreszt, ani w innych stolicach (pr�cz Berlina) nie przywizywano zbyt duej wagi do marcowych s�w Stalina. W Warszawie liczono si powanie z napaci Hitlera na Polsk, jeli uzna, e nie bdzie miaa sprzymierzec�w. Naleao wic zapobiec izolacji Polski i nie dopuci, by mocarstwa zachodnie powt�rzyy kompromis monachijski. To byo zadanie najpilniejsze. Lecz jednoczenie jako pewnik zakadano w Warszawie, e nawet gdyby Zwizek Sowiecki nie zaangaowa si czynnie przeciwko Niemcom, to na pewno pozostanie neutralny, gdy tak mu nakazuje cile przez Polsk przestrzegany pakt nieagresji, a take jego wasne bezpieczestwo.

Sta si miao zupenie inaczej.

III

Marzec 1939 roku by miesicem przeomowym w historii Europy i caego wiata. W marcu powanie mylcy politycy europejscy przestali si zastanawia, czym mona hitlerowskie Niemcy uagodzi bd czyim kosztem przed ich ekspansj si okupi, by przej do rozwaa, kiedy i w jakim kierunku Hitler uderzy. Wojna przestaa by moliwoci teoretyczn i odleg w czasie, stajc si niebezpieczestwem konkretnym, aktualnym i bliskim.

Powt�rzenie Monachium przestao wchodzi w gr. Dowiadczenie byo zbyt wstrzsajce. Nie oznaczao to jednak bynajmniej koordynacji wysik�w w celu stworzenia wsp�lnego frontu obronnego, kt�rego zadaniem byoby skuteczne odstraszenie Hitlera od poredniej czy bezporedniej agresji.

Na przeszkodzie takiej koordynacji stano wiele czynnik�w. Wystarczy wymieni dwa, by zrozumie zaskakujcy przebieg wypadk�w w okresie od marca do l wrzenia 1939 roku. Pierwszym by element czasu. Kady wiedzia, e jest go ju niewiele i e gra na korzy agresora. wiadomo tego faktu powodowaa nerwowo, a niekiedy take chaotyczno r�nych inicjatyw dyplomatycznych, stwarzajc jednoczenie obaw, e czasu tego moe nie starczy na przygotowania wojskowe, konieczne nie tylko dla prowadzenia wojny obronnej, lecz take jako jedyny przekonywajcy argument i asekuracja kadej akcji politycznej. Wycig z czasem i obawa przegranej w tym wycigu byy elementem osabiajcym moliwo wsp�lnej skoordynowanej akcji midzynarodowej, gdy pogbiay podziay midzy pastwami zagroonymi bezporednio przez Niemcy i tymi, kt�re bezporedniego zagroenia nie odczuway.

Pastwem zagroonym bezporednio bya ju od stycznia - a nie od marca - Polska. Zdawa sobie z tego spraw rzd polski, cho wiadomo tego faktu nie bya jeszcze powszechna w caym spoeczestwie. W umyle Hitlera wynik styczniowej wizyty Ribbentropa w Warszawie nie pozostawi

465

wtpliwoci, e Polska nie da si wcign do adnej akcji skierowanej przeciwko Rosji. Innymi sowy, e zasad neutralnoci uwaa za kamie wgielny swej polityki i e nie zamieni go w adnym wypadku na stosunek “wasalczy" i- takiego sowa uy minister Beck na naradzie u prezydenta Rzeczypospolitej - ani pod groz wojny, ani za obietnice niebywaych korzyci.

Stanowisko polskie stwarzao dylemat dla plan�w Hitlera. Dylemat ten sprowadza si do koniecznoci czasowej przynajmniej rezygnacji z ekspansji na wsch�d - czyli poprzez Polsk na obszary Zwizku Sowieckiego - i skierowania jej w pierwszej fazie budowy “tysicletniej Rzeszy" ku zachodowi, z kierunkiem dodatkowym, bardzo atrakcyjnym, lecz nie decydujcym, ku poudnio-wschodowi, czyli na Bakany. Lecz i ten plan nie m�g by zrealizowany inaczej ni po uprzednim wytrceniu Polski z gry.

Lecz wytrcenie z gry Polski stawiao Niemcy twarz w twarz ze Zwizkiem Sowieckim, kt�ry ideologicznie czy - uyjmy bardziej waciwego okrelenia - propagandowo uchodzi w przekonaniu spoeczestwa niemieckiego i caego wiata za wroga numer jeden faszyzmu i hitlerowskich Niemiec. Nie by to antagonizm typu pastwowego - zamysy zaborcze w celu rozszerzenia niemieckiego Lebensraumu na obszary Ukrainy czy na Kaukaz w tym przynajmniej okresie nie odgryway powanej roli w planach niemieckich. U podoa antagonizmu tkwia obawa przed przysz agresj rosyjsk w kierunku zachodnim, czaia si pami plan�w leninowskich “zaniesienia rewolucji na ostrzach bagnet�w" do Niemiec. Hitler ba si Rosji, chocia w mniejszym zapewne stopniu ni Stalin ba si hitlerowskich Niemiec. Ba si zwaszcza jej reakcji na powstanie takiej sytuacji geograficznej, w kt�rej neutralna Polska przestanie odgrywa rol bariery midzy Niemcami i Rosj. Nie wierzy, czemu da wyraz w rozmowach sztabowych, zwaszcza z marszakiem Keitlem, by Zwizek Sowiecki wystpi szczerze w obronie Polski i jej niepodlegoci. Dopuszcza jednak moliwo, e zmuszona okolicznociami Rosja moe wystpi przeciwko niemu wsp�lnie z mocarstwami zachodnimi, albo zanim nastpi rozprawa z Polsk, albo w czasie tej rozprawy, a nawet po jej zakoczeniu. Trzeba przyzna, e zar�wno propaganda sowiecka, jak i kierunek polityki sowieckiej nadany jej przez Litwi-nowa obawy te m�g potwierdza.

Dylemat Hitlera przesta by dylematem wskutek wolty polityki sowieckiej. Rozmawiajc z generaem Brauchitschem w ostatnim dniu marca Hitler powiedzia: “Czy wie Pan, co bdzie moim nastpnym krokiem? Lepiej niech Pan sidzie, zanim Panu powiem: zo wizyt oficjaln w Moskwie".

Do oficjalnej wizyty Hitlera w Moskwie nie doszo, ale doszo wicej ni do “poprawy stosunk�w", bo do przymierza zaczepnego i traktatu rozbiorowego przeciwko Polsce.

Nie ubiegajmy jednak wypadk�w. W marcu Hitler nie odpowiedzia Stalinowi natychmiastowym podjciem pertraktacji. Poczu si pewien siebie i wola czeka na dalsze, bardziej ju konkretne propozycje. Jak bardzo by pewien siebie, zdaj si dowodzi sowa wypowiedziane w obecnoci Gise-viusa, jednego ze wiadk�w na procesie norymberskim. Hitler wypowiedzia

30 - Historia dwudziestolecia

466

je na wiadomo o udzieleniu Polsce 31 marca gwarancji, kt�re admira Canaris, szef niemieckiego kontrwywiadu, skomentowa wobec Hitlera w ten spos�b, e kady dalszy krok agresywny na wschodzie pocignie za sob konflikt zbrojny. W powodzi przeklestw i zorzecze pod adresem Polak�w i Anglik�w kanclerz Trzeciej Rzeszy zapowiedzia drwico: “Zgotuj im diabelski nap�j..."

Pewnoci siebie Hitlera towarzyszy niepok�j Stalina, czy Hitler podejmie wycignit do niego do. Stalin rozumia, e Hitler lekceway moliwo porozumienia Rosji z mocarstwami zachodnimi. Da temu dow�d wycigajc natychmiast praktyczne korzyci z przem�wienia Stalina i zajmujc Czechosowacj. Wr�d protest�w midzynarodowych nie byo sycha gosu sowieckiego.

Paradoksem historycznym jest przy tym, e gdy Hitler zakada ju w planach dalszych rozgrywek przychylne stanowisko Moskwy, moliwo ta nie jest brana pod uwag w stolicach zachodnich. A take nie bierze si jej pod uwag w Warszawie. Formalnie stosunki polsko-sowieckie s poprawne, jeli nie bardzo dobre. Pojawiaj si nawet szans wzmocnienia stosunk�w handlowych. Pakt nieagresji wydaje si absolutnie pewn i nienaruszaln podstaw wsp�ycia ssiedzkiego, a antyhitlerowski ton radia i prasy sowieckiej przyjmuje si za dobr monet. S to pozory, kt�re z powodzeniem usypiaj czujno opinii wiatowej. Tymczasem Hitler zupenie bdnie jest przekonany, e mow Stalina oceniono w Warszawie podobnie jak on j oceni, i postanawia dokona ostatniej pr�by wytrcenia Polski z gry, sdzc, e zar�wno ostateczne okrenie Polski w sensie wojskowym, jak i groba wsp�lnego wystpienia Niemiec i Rosji nakoni rzd polski do kapitulacji. 21 marca Ribbentrop przekazuje Lipskiemu ponowne danie zgody na wczenie Gdaska do Rzeszy i budow autostrady przez Pomorze do Prus Wschodnich. Otrzymuje kategoryczn odmow przekazan przez Lipskiego 31 marca. Jednoczenie - dla podkrelenia stanowiska polskiego - nastpuje mobilizacja alarmowa trzech dywizji w okrgu korpusu Brze nad Bugiem z przesuniciem ich nad granic Prus Wschodnich oraz koncentracja 26 dywizji piechoty ze Skierniewic w pobliu Gdaska.

Tym razem opinia na Zachodzie, a take w Polsce, bije na alarm, zwaszcza e w tym samym czasie Niemcy w formie ultymatywnej daj rozszerzenia wsp�pracy handlowej z Rumuni. Zajcie przez Wgry Rusi Podkarpackiej interpretuje si jako zapowied krok�w wojennych przeciwko Rumunii i - o dziwo - jako krok nieprzychylny Zwizkowi Sowieckiemu. I oto ju 21 marca premier Chamberlain wystpuje z projektem wsp�lnej deklaracji Wielkiej Brytanii, Francji, Zwizku Sowieckiego i Polski, e w razie nowej agresji niemieckiej przeprowadz wsp�lne konsultacje, jak jej przeciwdziaa. Jednoczenie Rumunia zwraca si z prob o udzielenie jej gwarancji przez Wielk Brytani i Francj.

Nic nie wskazuje, by wanie Rumunia miaa by pierwsz ofiar Hitlera. Rzd polski wypowiada si do sceptycznie na temat wsp�lnych konsultacji. Uwaa ten spos�b za niewystarczajcy, moe on tylko rozdrani Niemcy i stworzy pretekst wypowiedzenia paktu nieagresji, nie dajc adnego

467

zabezpieczenia w razie zbrojnej napaci, na kt�r trzeba odpowiedzie natychmiastowym przeciwdziaaniem. Stanowisko to przekonuje Anglik�w. AmbasaSor brytyjski w Warszawie Kennard pisze w raporcie, e docenia motywy pOlskie, kt�re sprzeciwiaj si wsp�lnej z Rosj deklaracji anty-niemieckiej, skoro Polska odrzuca take kad pr�b Niemiec wcignicia Polski w akcj przeciwrosyjsk. Jest to swego rodzaju komedia nieporozumie, gdy w kocu marca Zwizek Sowiecki nie ma ju adnej ochoty formalnego wypowiedzenia si po stronie przeciwnik�w Hitlera. Wygodne jest jednak dla Moskwy - zamiast otwartej odmowy - zasoni si stanowiskiem Polski.

Bezporedni rezultat tego dyplomatycznego zamieszania jest jednak dodatni. 31 marca bowiem, o czym ju bya mowa, rzd brytyjski ogasza jednostronnie gwarancj dla Polski.

Stwarza to now i trudn sytuacj dla Hitlera, gdy zapobiega izolacji Polski, kt�r dotychczas stawia jako konieczny warunek powodzenia szybkiej wojny. Nie jest te na rk Moskwie.

Czy istniaa rzeczywicie konieczno tak zdecydowanego -wystpienia politycznego, i to w tak zaskakujco szybkim tempie? Jak wiemy z dokument�w niemieckich, zwaszcza sztabowych, Hitler w tym okresie przewidywa napa na Polsk z kocem lata 1939 roku. W marcu za rzeczywicie myla o wymuszeniu na Rumunii daleko idcych koncesji handlowych, przede wszystkim w postaci dostaw nafty. Lecz nie myla o zbrojnym wystpieniu przeciwko Rumunii. Byo ono zreszt fizycznie niewykonalne, Wgry bowiem odm�wiy przepuszczenia wojsk niemieckich przez swe terytorium, o co Hitler zwr�ci si bezporednio po ostatecznym rozbiorze Czechosowacji.

Brak jednak jakiejkolwiek reakcji sowieckiej by dla Hitlera dowodem, e i on, i Ribbentrop susznie ocenili sowa Stalina z 10 marca jako zaproszenie do wsp�pracy. W stolicach zachodnich natomiast, a take w Warszawie, ocena s�w Stalina nie posza po tej linii. W dalszym cigu - mocniej w Paryu, sabiej w Londynie - przewaa pogld, e Zwizek Sowiecki patrzy na wojownicze zamysy Niemiec hitlerowskich z r�wnym niepokojem jak inne kraje europejskie i e pomimo trudnoci r�nego rzdu bdzie go mona nakoni do wsp�lnej akcji zapobiegawczej. Dlatego te w nastroju og�lnej nerwowoci podjto wstpne rokowania z jasno okrelonym celem - przeciwstawienia si dalszej agresji hitlerowskiej. Rokowania te przeniosy si w maju do Moskwy.

Gwarancje brytyjskie dla Polski, przeksztacone 6 kwietnia w ukad dwustronny, zaskoczyy Hitlera. Spowodoway atak wciekoci, kt�ry oznacza jednoczenie odmow wzicia pod uwag ostrzee sztabu Wehrmachtu, e ukad polsko-brytyjski przekrela moliwo lokalizacji wojny z Polsk tylko do jej terytorium, gdy przystpi do niej na pewno Anglia, a za ni z ko-

468

niecznoci Francja, kt�ra w tych warunkach bdzie musiaa wykona sw�j traktat sojuszniczy z Polsk. W ocenie sztabu niemieckiego Niemcy mogy by do wojny gotowe dopiero w roku 1942 lub 1943. Tene termin bra pod uwag Mussolini, na kt�rego ukad gwarancyjny angielsko-polski podziaa jak kube zimnej wody.

Nie ulega wic wtpliwoci, e ukad odegra wyznaczon mu w chwili podpisywania rol ostrzegawcz. Strona angielska nie czynia tajemnicy z faktu, e w sensie konkretnej pomocy wojskowej - pomimo zacztych zbroje - niewiele bdzie moga Polsce zapewni w razie ataku niemieckiego. Zar�wno Londyn, jak i Warszawa liczyy jednak na natychmiastow i skuteczn kontrakcj wojskow ze strony Francji, co miao si okaza zupen fikcj. Lecz w kwietniu 1939 roku nikt siy wojskowej Francji za fikcj nie uwaa.

Pomimo to Hitler odstraszy si nie da. Nie bez susznoci obawia si, e odwleczenie wojny o kilka lat wzmocni potencja wojenny nie tylko Niemiec, lecz take ich przeciwnik�w, przede wszystkim Anglii. I oto mowa Stalina i dalsze pocignicia sowieckie, o kt�rych za chwil, otwieray nowe, korzystne perspektywy. Bo zamiast neutralnoci sowieckiej, kt�rej Warszawa bya pewna, i zamiast czynnego wsp�dziaania Rosji, o co zabiega zaczy oba mocarstwa zachodnie, warzy si zaczyna jego “diabelski nap�j".

Hitler zdawa sobie spraw, Zwizek Sowiecki prowadzi gr o wielk stawk: o zapewnienie sobie bezpieczestwa od strony Niemiec przy jednoczesnym wycigniciu jak najwikszych korzyci w postaci zaboru pastw batyckich, wolnej rki na Bakanach i zaboru maksymalnej czci ziem polskich. Wiedzia te, e lada moment nastpi swoista licytacja o wzgldy Rosji midzy nim a mocarstwami zachodnimi.

Przygotowuje si wic wzajemny szanta. Berlin daje do zrozumienia przy pomocy celowych niedyskrecji, e bierze powanie moliwoci porozumienia z Rosj. Ma to odstraszy Zach�d od dalszych wysik�w montowania frontu antyniemieckiego w obronie Polski, gdy wysiki te bd jaowe.

17 kwietnia Hitler otrzymuje nowe zapewnienie sowieckie. Przedstawiciel sowiecki w Berlinie Mierekaow owiadcza Weizsackerowi, podsekretarzowi stanu w niemieckim MSZ: “R�nice ideologiczne... nie powinny okaza si przeszkod r�wnie wobec Niemiec. Rosja Sowiecka nie wykorzystaa obecnych tar midzy Niemcami a demokracjami Zachodu ani te nie pragnie tego uczyni. Nie ma dla Rosji powodu, by nie moga y z Niemcami na normalnej stopie. Poczynajc za od normalizacji, stosunki mogyby si stawa coraz lepsze".

Zapewnia te Mierekaow, e rozmowy zaczte z Francuzami i Anglikami nie maj na celu stworzenia wsp�lnego frontu obronnego i e nie mog w adnym stopniu wpywa na rozmowy o wsp�pracy handlowej niemiecko--sowieckiej. Te drugie tocz si od pierwszych dni kwietnia, przy czym Rosja ze szczeg�lnym naciskiem podkrela ich wag na tym odcinku, jaki stworzya “likwidacja pastwa czechosowackiego". Rosji chodzi o dostawy z fabryk Skody - Niemcom o dostawy nafty i zboa. Lecz oto ze strony rosyjskiej

469

pojawia si dezyderat, by finalizowanie rozm�w handlowych nastpio po rozpatrzeniu zagadnie politycznych.

Nastpny krok naley do Hitlera. Wygasza 27 kwietnia mow w Reich-stagu. M�wi w niej o “okraniu Niemiec", czego dowodem jest pakt angielsko-polski. Wypowiada Anglii traktat o ograniczeniu zbroje morskich, a Polsce pakt nieagresji. W powodzi gr�b, inwektyw i zorzecze nie ma ani jednego sowa o Zwizku Sowieckim, o komunizmie i o Pakcie Antykomin-ternowskim.

Odpowiedzi ze strony polskiej jest przem�wienie Becka w Sejmie 5 maja. Reakcj sowieck jest zwolnienie 3 maja Maksyma Litwinowa ze stanowiska komisarza spraw zagranicznych. Litwinowa, zwolennika wsp�pracy midzynarodowej, czowieka, kt�ry gosi, e “pok�j jest niepodzielny", zwolennika Ligi Narod�w i wroga faszyzmu, a take - co dla hitlerowc�w nie jest obojtne - yda. Kierownictwo polityki zagranicznej Zwizku Sowieckiego obejmuje Mootow. Berlin ocenia t zmian prawidowo. Sprawdza to sowiecki charge daffaires w Berlinie Astachow, zapytujc wprost ministra Schnurre, “czy Niemcy gotowe s wycign waciwe wnioski z tej zmiany na odcinku stosunk�w ze Zwizkiem Sowieckim".

Niemcy gotowe s wnioski wycign. I wycigaj je. Przypomni to wyranie Hitler w przem�wieniu do sztabu 22 sierpnia, gdzie powie: “Ustpienie Litwinowa byo decydujce".

20 maja ambasador niemiecki w Moskwie Schulenburg rozpoczyna pertraktacje z Mootowem na tematy “podstaw politycznych" wzajemnych stosunk�w. Rozpoczyna si przetarg na wielk skal, bo jednoczenie oywiaj si rokowania midzy Zwizkiem Sowieckim a mocarstwami zachodnimi.

Rokowania czy przetarg?

Niewielu obserwator�w zdawao sobie spraw, e przetarg - bez precedensu w historii - w og�le si odbywa. Przyczyn by fakt, e rokowania sowiecko-francusko-angielskie odbyway si jawnie - ba, nawet w atmosferze dziennikarskiej reklamy - podczas gdy rozmowy niemiecko-sowieckie nie przedostaway si do powszechnej wiadomoci inaczej ni w drodze niedyskrecji popenianych bd przez Berlin, bd przez Moskw po to, by suyy jako rodek nacisku lub jako ostrzeenie pod adresem rzd�w francuskiego i angielskiego. A take pod adresem tych kraj�w, kt�re - jak Polska - miay by w wikszym stopniu ofiarami drugiej wojny wiatowej ni jej reyserami czy aktorami.

Porozumienie angielsko-polskie tymczasem oywio czy uaktywnio sojusz obronny polsko-francuski. Wyrazem tego bya midzy innymi konwencja wojskowa podpisana przez generaa Gamelin i generaa Kasprzyckiego, przewidujca ofensyw francusk na Niemcy w pitnastym dniu mobilizacji

470

francuskiej, z tym e jej dniem pierwszym mia by - i to jako data najp�niejsza - pierwszy dzie dziaa na froncie polsko-niemieckim.

Gwarancje angielsko-francuskie udzielone zostay w cigu kwietnia Grecji i Turcji, co pozostawao w zwizku nie tylko z obaw agresji niemieckiej na Bakany, lecz take z okupacj Albanii przez Wochy Mussoliniego w dniu 7 kwietnia, po kt�rej to okupacji nastpio formalne podpisanie sojuszu wosko-niemieckiego. Gwarancj objta zostaa te Rumunia, kt�ra pierwsza, bo ju w marcu, o ni poprosia, co zreszt nie powstrzymao rokowa handlowych midzy ni a Niemcami. Jednoczenie, co wydawao si rzecz cakowicie naturaln, zaczy si sondae Anglii i Francji w sprawie objcia wsp�lnym frontem obronnym przeciwko dalszej agresji niemieckiej Zwizku Sowieckiego. Doprowadzio to do rokowa, pocztkowo w postaci gstej wymiany not, przy czym Pary wykaza tu wicej inicjatywy ni Londyn, a p�niej, od poowy czerwca - na danie Anglii - w drodze rozm�w “okrgego stou" prowadzonych w Moskwie. Rokowania szy opornie, co jednak nie budzio szczeg�lnego zniecierpliwienia w stolicach europejskich, gdy - jak z not sowieckich wynikao, a o ich treci wiadomo byo nie tylko z niedyskrecji dyplomatycznych, lecz take z prasy sowieckiej, kt�ra cigle je komentowaa - Moskwa dya do wyjanienia szeregu szczeg��w i do wniosk�w praktycznych, a nie do og�lnych czy og�lnikowych konsultacji.

Spotykao si to nawet z uznaniem czci opinii pastw demokratycznych, kt�ra chciaa w postawie sowieckiej widzie dow�d powanego zaangaowania. W rzeczywistoci sytuacja przedstawiaa si wrcz odwrotnie. Rosja nie chciaa angaowa si powanie i konkretnie w obron pokoju, gdy zoya ju wstpn ofert dcym do wojny Niemcom.

Wypowiadajc Polsce traktat nieagresji Hitler wskaza tym samym, czy raczej potwierdzi, e nastpnym obiektem agresji bdzie Polska. Lecz na tym urwaa si nieomal do poowy lipca polityka jawnych pogr�ek. Tumaczono to i w�wczas, i p�niej rzekomymi wahaniami Hitlera, czy nie skierowa pierwszego uderzenia na zach�d zamiast na Polsk. Waha takich w rzeczywistoci by nie mogo, co zreszt potwierdzi Hitler przed swymi generaami na odprawie 23 maja, m�wic, e Polska bdzie pierwszym przedmiotem natarcia. Nie mogo ich by dlatego, e Hitler zrozumia wreszcie, i Polska dochowa swych zobowiza sojuszniczych w razie napaci niemieckiej na Francj. Nie m�g takiego ryzyka podejmowa - zwaszcza, e podobnie jak cay wiat, z Moskw i Warszaw wcznie, przecenia siy militarne Francji. Polsk naleao wytrci z gry, szczeg�lnie wobec zarysowujcej si szansy wsp�lnego przeciw niej wystpienia z Rosj. Wykrelenie Polski z mapy Europy i normalizacja stosunk�w z Rosj bd przyja z ni odebrayby wszelki sens gwarancjom Anglii i Francji, kt�re albo wycofaj si z wojny, bo uznaj, e nie ma si o co bi, albo w wojnie na jednym ju tylko froncie ponios klsk.

Lecz jaka jest cena Zwizku Sowieckiego, za kt�r got�w bdzie sprzymierzy si z Niemcami - przeciw Polsce zbrojnie, przeciwko reszcie Europy co najmniej gospodarczo? Hitler chcia, by mu to Rosja sama okrelia.

Zareagowa wic na owiadczenia Mierekaowa z 17 kwietnia pomi-

471

niciem wszelkiej wzmianki o Zwizku Sowieckim i o komunizmie w swej wielogodzinnej mowie przed Reichstagiem. Na jego te rozkaz znikny z prasy Niemieckiej napaci czy krytyki Rosji i marksizmu. Jednoczenie da do zrozumienia Francji, e wysiki wcignicia Rosji do wsp�lnego frontu w obronie pokoju czy w obronie Polski bd zupenie jaowe.

Lecz nawet gdy 20 maja Mootow powiedzia Schulenburgowi, e handlowe rozmowy sowiecko-niemieckie naleaoby uzupeni politycznymi, Hitler nakaza swym dyplomatom milczenie. Mieli czeka, a Rosjanie powiedz wyranie, jakie s ich warunki. Ale ju po 10 dniach, 30 maja, Weizsacker pisa do Schulenburga: “W przeciwiestwie do naszej dotychczasowej polityki [wyczekiwania], zdecydowalimy rozpocz konkretne i rzeczowe rokowania ze Zwizkiem Sowieckim".

C� si takiego stao? Rzd niemiecki nie by tak naiwny, by sdzi, e Zwizek Sowiecki zoy mu w tej fazie konkretne propozycje i okreli formalnie swoje warunki, by da Hitlerowi mono szantau. Lecz warunki te zakomunikowa Hitlerowi w inny spos�b: po prostu precyzowa je w notach dyplomatycznych wymienianych z drug stron biorc udzia w przetargu, to znaczy z Angli i Francj. Warunk�w tych strona zachodnia przyj nie moga, lecz mogy Niemcy. Komentarze prasy sowieckiej daway Berlinowi dostateczne informacje. Reszty dopeniay r�ne niedyskrecje.

Przedmiotem rokowa ZSSR z Angli i Francj byo znalezienie sposobu zapobieenia wojnie bd te stworzenie mocnego frontu obronnego na wypadek wojennej agresji niemieckiej. W przekonaniu Anglii i Francji, a take pastw bezporednio przez agresj niemieck zagroonych, celem byo stworzenie przymierza wojskowego, kt�rego g�wnymi czonami byyby wanie Anglia, Francja i Zwizek Sowiecki wraz z szeregiem pastw (liczba ich dosza w czasie rozm�w do jedenastu), kt�rym sojusz ten miaby dopom�c w obronie ich niepodlegoci i terytorium.

W r�wnolegle toczcych si pertraktacjach z Niemcami nie byo mowy o zapobieeniu wojnie i o obronie przed agresj. Chodzio w nich o co innego: o ustalenie warunk�w wsp�pracy, kt�ra by pozwolia Hitlerowi przeprowadzi agresj bez naruszenia interes�w pastwowych Zwizku Sowieckiego, a - przeciwnie - interesy te zabezpieczy, cznie z ambicjami rozcignicia wpyw�w lub po prostu panowania na du cz obszaru Europy rodkowej i wschodniej. Celem wic by podzia zdobyczy poparty szeregiem wzajemnych usug, nie wyczajc wsp�lnej akcji zbrojnej. A przecie jedynym sposobem zapocztkowania tej wsp�pracy i przeprowadzenia podziau Europy na strefy wpyw�w bya wojna, okreli mona polityk sowieck w stosunku do Niemiec jako rozwaanie moliwoci i opacalnoci rozptania wojny.

Opacalnoci dlatego, e by to przetarg midzy pastwami chccymi wojnie zapobiec a mocarstwem, kt�re chciao wojn rozpta, o to, kt�ra

472

z dw�ch licytujcych si stron gotowa jest za podpis Zwizku Sowieckiego pod traktatem przymierza wicej zapaci. Pod tym wzgldem w umyle Stalina i Molotowa wystpoway pewne wahania, lecz nie trway dugo. Gdy z przebiegu pertraktacji z Angli i z Francj, a take na podstawie prawidowej oceny rzeczywistoci europejskiej stao si ju w czerwcu 1939 roku jasne, e cen wiksz, odpowiadajc waciwym postulatom politycznym imperializmu sowieckiego, zapaci mog tylko Niemcy. Jeli wic do tej chwili - i jeszcze duej, bo przez pierwsze dwie dekady sierpnia - Zwizek Sowiecki prowadzi dalej rozmowy z Zachodem, to tylko dlatego, e metoda precyzowania da wobec Niemiec przy pomocy ogaszania warunk�w ewentualnej wsp�pracy z Angli i Francj dawaa doskonae wyniki, stwarzajc jednoczenie swoiste alibi propagandowe dla Kremla, kt�re przyda mu si mogo w przyszoci.

Celowi temu suy ma te zarzut, e win za fiasko przymierza antyhitlerowskiego z udziaem Rosji ponosi Polska, a w mniejszym nieco stopniu Rumunia. Dlatego, e odm�wiy prawa przemarszu wojsk sowieckich przez swe terytorium, wskutek czego uniemoliwiy z g�ry wsp�udzia Rosji w wojnie przeciwko Niemcom. Na poparcie tej tezy przywouje si owiadczenie ambasadora Grzybowskiego w Moskwie, e Polska nie przewiduje i nie widzi moliwoci zawarcia jawnego sojuszu ze Zwizkiem Sowieckim skierowanego przeciwko Niemcom. Nie wyjania si jednak, e 11 maja, gdy owiadczenie to zoono, rokowania z mocarstwami zachodnimi dopiero si zaczynay, przy czym adna ze stron nie sprecyzowaa wstpnych chociaby warunk�w ewentualnego porozumienia. Gdy za o Polsk chodzi, podkrelaa ona cigle wag obowizujcego polsko-sowieckiego paktu nieagresji jako gwarancji neutralnoci i dobrych stosunk�w. Poprzedniego dnia, 10 maja, zastpca kierownika sowieckiej polityki zagranicznej Potiomkin rozmawia zreszt w Warszawie z polskim ministrem spraw zagranicznych. W dokumentach sowieckich wspomina si mimochodem jakoby Potiomkin owiadczy, e Zwizek Sowiecki got�w jest udzieli Polsce pomocy. Nie wyjania si jednak, na czym miaa ona polega i czy, m�wic o niej, Potiomkin uwzgldnia caoksztat powiza midzynarodowych - ju istniejcych w postaci gwarancji brytyjskiej i sojuszu polsko-francuskiego lub, do kt�rych chciano dy, wanie w rozmowach midzy Angli, Francj i Zwizkiem Sowieckim. Do rozm�w tych zreszt Zwizek Sowiecki Polski nie zaprasza, a w cigu maja i czerwca na zapytania angielskie i francuskie w tej materii odpowiada odmownie, motywujc to tym, e stosunki polsko-sowieckie nie daj mu podstaw do tego rodzaju inicjatywy.

Nie oznacza to bynajmniej, by wanie w tym okresie po stronie polskiej nie popeniono bd�w politycznych, wr�d kt�rych najwaniejszym zapewne byo podtrzymywanie wraenia w innych stolicach europejskich, e Polska traktuje pomoc sowieck przy tworzeniu frontu oporu przeciw agresji hitlerowskiej jako zbdn lub niebezpieczn. Niebezpieczna bya na pewno, na co wskazywaa lepsza w tej czci Europy ni na Zachodzie znajomo podstawowych zaoe politycznych, a przede wszystkim metod politycznych komunistycznej Rosji. I na co wskaza miay w cigu maja, czerwca i lipca

473

dania sowieckie skadane Anglii i Francji jako warunek porozumienia. Nie bya natomiast zbdna, jak w pewnym okresie rokowa sdzi rzd brytyjski.

Niemniej nie bdy rozumowania politycznego czy taktyki popenione czy to przez Polsk, czy przez inne kraje ssiadujce z Rosj, czy wreszcie przez rzdy Francji i Anglii s istot braku skutecznoci dramatycznych wysik�w ocalenia pokoju bez dalszych ustpstw na rzecz agresora niemieckiego. Istot bya odmienno celu zakrelonego z jednej strony przez Zwizek Sowiecki, a z drugiej przez wszystkie pastwa niepodlege zagroone przez Niemcy, kt�rych nie zawsze roztropnym i nie zawsze konsekwentnym rzecznikiem byy w rokowaniach z Rosj dwa mocarstwa zachodnie.

Do lipca - cilej: do ostatnich dni tego miesica - Stalin i Mootow, przekonani byli, e Europa zachodnia gotowa bdzie powici Europ wschodni czy rodkowo-wschodni dla odsunicia perspektywy wasnego udziau w wojnie lub dla usunicia ryzyka wojny. Sdzili te, e zagra tu - take w pastwach zainteresowanych, zwaszcza w Polsce i w Rumunii - element wyboru mniejszego za. To znaczy, e atwiej im przyjdzie podda si hegemonii sowieckiej, nawet z perspektyw uszczuplenia niepodlegoci w dalszym rozwoju wydarze, ni narazi si na zniszczenie wojenne i hegemoni lub zab�r przez Niemcy hitlerowskie. Lecz obliczenia tego rodzaju byy w mniemaniu Kremla gorsz alternatyw. Alternatyw korzystniejsz byo, rzecz jasna, osignicie tego celu przy pomocy Niemiec i we wsp�pracy z nimi, z tego wzgldu, e w�wczas nie musiano by si w Moskwie liczy z adnymi umowami midzynarodowymi, kt�re - choby teoretycznie - mogy stanowi przeszkod przy zamianie hegemonii nad Europ rodkowo--wschodni w zwyk okupacj lub po prostu inkorporacj w granice Zwizku Sowieckiego. Ponadto, co waniejsze, osignicie zakrelonego sobie celu przy wsp�pracy i za zgod Niemiec usuwaoby, jak si Stalinowi zdawao, niebezpieczestwo konfliktu zbrojnego z Niemcami.

Natomiast osignicie hegemonii przy zgodzie pastw zachodnich nie stwarzao warunk�w zabezpieczenia przed agresj niemieck na Rosj. Mogo jedynie Hitlera na jaki czas zastraszy, i to tylko pod warunkiem gwarancji, e Anglia i Francja przystpi natychmiast i automatycznie do wojny po stronie Zwizku Sowieckiego. Tym si tumaczy - logiczne zreszt - danie strony sowieckiej w rokowaniach z Zachodem, by wszelkie porozumienie opierao si o zasad wzajemnoci. Zasady tej Francja i Anglia nie kwestionoway, lecz miay zastrzeenia co do jej interpretacji. Stwierdzay bowiem, e przy istniejcych granicach i w �wczesnym pooeniu politycznym nie istnieje moliwo napaci Niemiec na Zwizek Sowiecki bezporednio, to jest z wyminiciem Polski, Rumunii, pastw batyckich i Finlandii, jeli nie liczy cakowicie teoretycznego desantu na wziutkim skrawku wybrzea koo Leningradu. Mocarstwa zachodnie nie widziay moliwoci konfliktu zbrojnego midzy Niemcami i Rosj inaczej ni w drodze zaangaowania sowieckich si zbrojnych w obron pastw napadnitych. Strona sowiecka odpowiadaa na ten argument wasn koncepcj zagroenia poredniego.

Zagroenie porednie uwzgldniono w ukadzie polsko-angielskim majc na myli terytorium Gdaska. Mootow nie uwaa natomiast ewentualnej

474

napaci na Polsk za zagroenie porednie. Spraw Polski eliminowa do starannie a do sierpniowej fazy rozm�w, to znaczy do chwili, gdy by w przededniu podpisania sojuszu z Niemcami i gdy dalsze rokowania z Zachodem przestaway by potrzebne. Natomiast zagroenie porednie widzia na obszarze pastw batyckich, kt�rym ze strony Hitlera w tym przynajmniej okresie nic nie grozio i kt�re nie yczyy sobie niczyich gwarancji, zwaszcza za sowieckich, przewidujc susznie, e s one jednoznaczne z utrat niepodlegoci. Zwizek Sowiecki domaga si od swych rozm�wc�w anglo-francuskich, by przyznano mu prawo wystpienia w obronie pastw batyckich bez ich zgody i yczenia, by jemu pozostawiono wyczn decyzj, kiedy �w krok ma nastpi,, i by krok ten uznano za jednoznaczny z obowizkiem przyjcia Rosji ze zbrojn pomoc, gdyby okupacja otwy, Estonii i Finlandii doprowadzia do ingerencji Niemiec, nawet na prob tych pastw. By to warunek nie do przyjcia, gdy sprzeczny z podstawowymi zasadami prawa i demokracji midzynarodowej. Strona anglo-francuska odpowiadaa propozycj “konsultacji" w razie spodziewanej agresji niemieckiej na pastwa batyckie. Zwizek Sowiecki reagowa na to w do swoisty spos�b, uywajc pod adresem Anglii i Francji okrelenia “uliki" - co prawda w wewntrznej, lecz ujawnionej korespondencji. Mootow za powiedzia wprost, e nie “mamy zamiaru bi si za Polsk dlatego, e jej Anglia i Francja udzieliy gwarancji".

Nie Polska jednak, lecz sprawa kraj�w batyckich bya kluczowa w rokowaniach. A do chwili, gdy strona niemiecka ku ogromnej uldze Moskwy daa wyranie zna, e warunki odrzucone przez Zach�d przyjmuje i e tym samym Kreml nie ma ju co wybiera, gdy najlepsza alternatywa - wsp�pracy i przymierza z Niemcami - jest otwarta. Stao si to na przeomie lipca i sierpnia.

III

W poowie czerwca rozpocza si druga, przedostatnia faza przetargu. Dotychczasowy przebieg rozm�w i wymiany not midzy Moskw a Paryem i Londynem oceniano na Zachodzie raczej pesymistycznie, gdy nie zapowiaday szybkich rezultat�w.

Zniecierpliwienie wykazywaa take strona sowiecka, dajc mu wyraz w artykuach ogaszanych w Prawdzie czy w Izwiestiach. Artykuy te, dyktowane rzecz jasna przez rzd sowiecki, zarzucay kontrahentom zachodnim brak szczeroci, nieliczenie si z rzeczywistoci oraz ch narzucenia Zwizkowi Sowieckiemu obowizk�w i zada trudniejszych ni sami gotowi byli podj. Na pierwszy plan wysuwaa si przy tym sprawa tak zwanej wzajemnoci w przyszych stosunkach, kt�rych trzonem miaa by pomoc udzielana - wedug formuy sowieckiej - drug drugu. A take interpretacja pojcia “agresja porednia". Logicznie rzecz biorc, rozbieno pogld�w w przedmiocie pastw batyckich czynia dalsze rokowania bezprzedmiotowymi. Niemniej Anglia sformuowaa now propozycj, w kt�rej ponawiaa

475

koncepcj wsp�lnych konsultacji w razie rzeczywistego, a nie domniemanego tylko zagroenia pastw batyckich. W propozycji angielskiej pojawio si take sowo “przymierze" - okrelenie, kt�rego dotychczas Londyn nie uywa. Rosja odpowiedziaa now kontrpropozycj, nie wnoszc wiele nowego do dotychczasowych. Zgodzia si jednak na rozmowy, tym razem w Moskwie.

Rozpoczy si one 14 czerwca. G�wnym rzecznikiem strony anglo-fran-cuskiej zosta William Strang, podsekretarz stanu w brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych. Jak wynika z dokument�w sowieckich, a jak domylano si ju w�wczas, przysanie do Moskwy Stranga zamiast ministra spraw zagranicznych Halifaxa lub francuskiego ministra Bonneta uznano w Moskwie za afront. By to na pewno krok nieprzemylany, bo pomimo ogromnego dowiadczenia tego dyplomaty postawienie go na czele delegacji mogo oznacza ch stworzenia sobie moliwoci odwoania do wyszej instancji, a przez to zyskiwania na czasie w razie trudnych decyzji. G�wnym wszake powodem niezadowolenia Kremla z przysania Stranga do Moskwy bya obawa, by nie obniyo to znaczenia rokowa jako rodka nacisku na Niemcy. A temu celowi rokowania anglo-francusko-sowieckie miay suy.

Zwaszcza e Berlin w dalszym cigu zajmowa postaw wyczekujc. Powodowao to sporo zdenerwowania w Moskwie, lecz w tej grze na przetrzymanie take Berlin nie by cakowicie pewien siebie. 14 czerwca, to jest w dniu, w kt�rym Strang zjeda do Moskwy, charge daffaires w Berlinie Astachow przekaza Niemcom za porednictwem posa bugarskiego nastpujce informacje: Zwizek Sowiecki dlatego prowadzi rokowania z Angli i Francj, e nie ma pewnoci, czy Niemcy nie zaatakuj go kiedy przez terytorium Rumunii lub pastw batyckich. Gdyby natomiast Niemcy zapewniy, e nie zamierzaj atakowa Zwizku Sowieckiego i e gotowe s zawrze z nim pakt nieagresji, rokowania z Anglikami bd przewlekane a do chwili, gdy tego rodzaju porozumienie z Niemcami bdzie wykonalne. Bo traktat z Angli i Francj - m�wi dalej Astachow - byby dla Zwizku Sowieckiego tylko zem koniecznym, podczas gdy porozumienie i wsp�praca z Niemcami odpowiadaj prawdziwym yczeniom Kremla.

Hitler odpowiedzia Stalinowi podobn, okrn drog. Tym razem porednikiem by woski minister spraw zagranicznych Ciano. Zakomunikowa on rzdowi sowieckiemu, e Niemcy gotowe s zawrze z Rosj pakt nieagresji oraz wsp�lnie zastanowi si nad pooeniem i przyszoci pastw batyckich. adna ze stron jednak - ani Moskwa, ani Berlin - nie uwaaa tych wzajemnych owiadczyn za dostateczn podstaw jawnych rokowa. Obie strony czekay na propozycje konkretne. Stalin okaza si w tym wypadku bardziej wytrzymaym graczem od Hitlera. Bo konkretna propozycja wysza z Berlina. Zostaa oczywicie z pen gotowoci podjta w Moskwie. Stao si to 26 lipca.

Tymczasem jednak, midzy poow czerwca i kocem lipca, toczyy si rokowania anglo-francusko-sowieckie. Take teraz w “penym wietle kinkiet�w", przy akompaniamencie artyku�w prasowych, komentarzy, krytyk i “dobrych rad". Strona zachodnia poczynia do daleko idce ustpstwa,

476

godzc si midzy innymi na to, by Zwizek Sowiecki decydowa sam, czy i kiedy ma pospieszy z pomoc pastwom batyckim. Lecz tylko w razie otwartej agresji, odrzucajc nowe danie, by za agresj poredni uzna “wszelk zmian polityczn, jaka by si dokonaa w kt�rym z tych pastw i kt�ra mogaby suy interesom agresora". Przyjcie tej formuy oznaczaoby moliwo interwencji i okupacji w razie zmiany rzdu lub wyniku wybor�w, kt�ry nie podobaby si Kremlowi.

Lecz wedug oceny samego Stranga wszystko w cigu rozm�w lipcowych wskazywao, e znajdzie si formua kompromisowa, kt�ra umoliwi zawarcie ukadu. Optymizm ten znajdowa poywk w rzucajcym si w oczy nasileniu artyku�w antysowieckich w prasie niemieckiej i antyhitlerowskich w sowieckiej. Kampania antykomunistyczna na amach prasy niemieckiej ustaa w maju, o czym z uznaniem m�wiono w Moskwie Schulenburgowi, odwdziczajc si wyjtkow wstrzemiliwoci wypowiedzi na temat faszyzmu i Paktu Antykominternowskiego. Nie mogo to uj uwagi obserwator�w, podobnie jak nowy przypyw propagandy w lipcu. Wiele wskazuje na to, e bya to akcja skoordynowana, a jeli nawet obie strony prowadziy j spontanicznie, to cel by wsp�lny: zagszczenie zasony dymnej nad moliwoci porozumienia niemiecko-sowieckiego.

Cigle nie byo konkretnych propozycji z Berlina. W dodatku ton artyku�w niekt�rych gazet angielskich, a take postpy rokowa handlowych prowadzonych w bardzo zreszt wskim zakresie midzy Angli i Niemcami spowodoway co na ksztat paniki na Kremlu. Bo jeli Rosja moe dy do porozumienia z Hitlerem, to dlaczego nie mog Anglicy - pomimo toczcych si rokowa? Kierownictwo sowieckie zdecydowao si wic na krok ryzykowny. Z duym rozgosem Mootow zaproponowa misji anglo-francuskiej, by nie czekajc na wygadzenie spornych punkt�w ukadu politycznego poprzedzi jego podpisanie konkretnym ustaleniem zobowiza sojuszniczych w sensie wojskowym. 25 lipca strona anglo-francuska niespodzianie wyrazia zgod na t propozycj. Wojskowi maj rozpocz prac jak najwczeniej. Misja anglo-francuska przybdzie te do Moskwy 11 sierpnia, a Zwizek Sowiecki, w tym wypadku komisja pod przewodnictwem Woroszyowa, rozpocznie z ni rozmowy.

Lecz w tym dniu sytuacja bdzie ju zupenie inna. Strona sowiecka ograniczy si wic do wydobycia maksimum informacji o stanie pogotowia wojennego Anglii i Francji oraz do wysunicia nowych warunk�w, kt�rych strona zachodnia ani przyj, ani odrzuci nie moe. Wr�d nich pojawi si jako kluczowa sprawa zgody Polski na swobod operacyjn wojsk sowieckich na jej terytorium.

Zauwaylimy, e w chwili przybycia misji wojskowej anglo-francuskiej do Moskwy sytuacja bya ju zupenie inna ni 25 lipca, gdy Anglia i Francja wyraziy zgod na rozmowy wojskowe. Wanie zgoda na nie zaniepokoia Niemcy. Uznay, e dalsze wyczekiwanie moe by niebezpieczne. 26 lipca Hitler postanawia przystpi do pertraktacji ze Zwizkiem Sowieckim w oparciu o dotychczasowe wzajemne deklaracje gotowoci do takich rozm�w. Prowadzcy rokowania handlowe ze Zwizkiem Sowieckim minister handlu

477

Rzeszy Schnurre owiadcza swym rozm�wcom, e wsp�praca “niegdy istniejca" midzy Niemcami i Rosj moe by dzi wznowiona. Na obszarze midzy IBatykiem i Morzem Czarnym Rosja i Niemcy nie maj spornych interes�w.�Natomiast pomimo r�nic ideologicznych czy je ze sob wsp�lna walka przeciwko demokracji i kapitalizmowi. Byoby wic paradoksem, “gdyby Zwizek Sowiecki jako pastwo socjalistyczne opowiedzia si po stronie demokracji zachodnich". I wreszcie najwaniejsza cz rozmowy: “Co Anglia moe zaofiarowa Rosji? W najlepszym razie udzia w wojnie europejskiej i wrogo Niemiec, natomiast ani jednej z rzeczy przez Rosj podanych. A co my, Niemcy, moemy ofiarowa? Neutralno i pozostanie na uboczu w razie ewentualnego konfliktu europejskiego, oraz, jeli Rosja bdzie sobie tego yczya, porozumienie niemiecko-sowieckie w sprawie interes�w wsp�lnych, kt�re tak jak w dawnych czasach okazaoby si korzystne dla obu kraj�w".

Trudno o wyraniejsz aluzj do rozbior�w Polski. By nie byo wtpliwoci, idzie z Berlina instrukcja do Schulenburga w Moskwie, by owiadczy Mootowowi: “Jakkolwiek rozwie si zagadnienie polskie, czy to w spos�b pokojowy, czy te w jakikolwiek inny, kt�ry by nam narzucono, jestemy gotowi zabezpieczy interesy sowieckie i osign porozumienie z rzdem Zwizku Sowieckiego". A Ribbentrop owiadcza 3 sierpnia Astachowowi: “Nad Batykiem jest dosy miejsca i dla jednego, i dla drugiego z nas, a interesy rosyjskie bynajmniej nie musz zderzy si z naszymi. Jeli chodzi o Polsk, ledzimy dalszy rozw�j wydarze ... i w razie prowokacji ze strony Polski zaatwimy spraw w cigu tygodnia. Na ten wypadek moemy doj do porozumienia z Rosj co do losu Polski".

Podobnych wypowiedzi byo wicej w cigu kilku dni, gdy Berlin czeka na odpowied Moskwy. Otrzyma j 12 sierpnia, a wysano j w dniu przybycia misji wojskowej anglo-francuskiej do Moskwy, to jest 11 sierpnia. Odpowied bya pozytywna. Rzd sowiecki chce przedyskutowa z rzdem niemieckim interesujce obie strony zagadnienia, a wr�d nich spraw dawnych ukad�w niemiecko-rosyjskich i spraw polsk. Rzd sowiecki chce, by rozmowy toczyy si w Moskwie, przy czym obojtne jest, kto je ze strony niemieckiej bdzie prowadzi.

Zaczynaa si trzecia, ostatnia faza przetargu. Tym razem jednak wynik by przesdzony, a wszystkie obawy Stalina sprowadziy si do jednej, mianowicie, by Hitler nie zrezygnowa z decyzji rozpoczcia wojny, wanie napadajc na Polsk - i to jak najszybciej. Jak widzimy, wszelkie wahania po obu stronach skoczyy si natychmiast, gdy powiedziay sobie wyranie, e wsp�lnym celem jest likwidacja pastwa polskiego. To te wyjania, dlaczego w rokowaniach anglo-francusko-sowieckich strona sowiecka omijaa dotychczas temat Polski, cho rozwodzia si dugo i szeroko nad pastwami batyckimi. Bo niczego w sprawie Polski od nich uzyska nie moga. Wprowadzia za temat Polski do rozm�w wojskowych dopiero w ostatniej, fikcyjnej ju fazie rokowa tylko i wycznie na uytek propagandowy w bliszej i w dalszej przyszoci - dopiero wtedy, gdy ju bya pewna porozumienia z Niemcami hitlerowskimi.

478

Sensu, powodu i przebiegu pertraktacji anglo-francusko-sowieckich nie spos�b ani zrozumie, ani wyjani, jeli si je rozpatruje w oderwaniu od r�wnolegego wtku rozm�w sowiecko-niemieckich. Tylko dwa zestawy dokument�w uoone chronologicznie nieomal obok siebie daj prawdziwy obraz ponurego przetargu, kt�ry z winy i z woli Stalina nie uratowa pokoju i nie postawi tamy agresji, lecz przeciwnie, zachci i dopom�g Hitlerowi do rozptania drugiej wojny wiatowej.

Zgod na podjcie rozm�w sztabowych wyraziy mocarstwa Zachodu - na wniosek Zwizku Sowieckiego. Spotkao si to z nieukrywanym zdziwieniem wnioskodawc�w, czyli Kremla, kt�re przemienio si szybko w triumfalny oddech ulgi. Bo oto udawa si podstp w stosunku do Niemiec, kt�rym Stalin zoy ofert porozumienia ju w marcu.

Reakcja Hitlera na wiadomo o rokowaniach wojskowych francusko--angielsko-sowieckich bya natychmiastowa. Decydowa si na zmian dotychczasowej taktyki. Mianowicie rezygnowa z przewlekania rozm�w z Moskw. Decydowa si na natychmiastowe porozumienie w oparciu o ju om�wione warunki. Zamiast przewlekania strona niemiecka chciaa dziaa szybko, jak najszybciej.

Byy dwa powody tej zmiany taktyki.

Jednym bya konieczno zaczcia wojny przeciwko Polsce najp�niej l wrzenia. Hitler nie ukrywa przed swym sztabem, e termin p�niejszy, jesienny czy zimowy, nie daje gwarancji powodzenia dla Blitzkriegu. A szybkie pokonanie Polski byo mu potrzebne po to, by wytrci z dalszej gry zar�wno Francj, jak i Angli. By przekonany, e nie bd prowadziy wojny po upadku Polski i e tym samym zachowa w swym rku dalsz inicjatyw polityczn, wybierajc dogodny dla siebie moment p�niejszego uderzenia - take na zach�d. Natomiast odoenie terminu wojny z Polsk grozio wzrostem potencjau wojennego nie tylko jej samej, lecz i jej zachodnich sprzymierzec�w. Grozio te moliwoci ponownej zmiany stanowiska Zwizku Sowieckiego, tym razem dla Niemiec niebezpiecznej.

Tu te lea drugi pow�d zmiany decyzji Hitlera. Bya nim po prostu niepewno, czy rozpoczcie w Moskwie rozm�w wojskowych z Angli i Francj nie oznacza zatajonego przed nim, jak i przed caym wiatem, porozumienia politycznego, a przynajmniej moliwoci osignicia takiego porozumienia. Zdaniem Hitlera nadszed moment zagrania w otwarte karty, postawienia Rosji przed koniecznoci dokonania ostatecznego wyboru. Prowadzia przetarg ju dostatecznie dugo.

Obawy Hitlera rozwiay si natychmiast, bo oto tego dnia, gdy misje alianckie zjeday do Moskwy, to ju 11 sierpnia, Kreml wyrazi nareszcie gotowo do konkretnych rozm�w.

W tej sytuacji pozostay tylko formalnoci i szczeg�y do om�wienia. Midzy 11 i 14 sierpnia, to jest w cigu 3 dni, nastpia pospieszna wymiana

479

depesz midzy Moskw i Berlinem. Schulenburg po kilka razy dziennie rozmawia z Mootowem, wyjaniajc nawzajem poszczeg�lne aspekty poro-zumienil. Obie strony kady nacisk na potrzeb popiechu. Punkt�w spornych nie Wyo w og�le, punkt�w wymagajcych dodatkowego om�wienia zaledwie kilka. Dla przykadu: jednym z nich byo pytanie sowieckie, czy Niemcy zaliczaj Litw do kraj�w batyckich? Gdy o podoe geograficzne takiego pytania chodzi, mona by je uzna za absurdalne. Nie byo jednak wcale absurdem w sensie politycznym, bo dopiero 28 wrzenia Litwa zostanie przez obu partner�w zaliczona do kraj�w batyckich i tym samym oddana Rosji w zamian za Lubelszczyzn, kt�r zagarn Niemcy. Jest rzecz charakterystyczn, e w rokowaniach z Angli i Francj, wysuwajc swe pretensje do zaboru kraj�w batyckich, Rosja wymieniaa zawsze “otw, Estoni i Finlandi", ani razu nie wspominajc Litwy, wiedziaa bowiem, e ley ona take w strefie apetyt�w niemieckich. Nietrudno zrozumie powody tej wstrzemiliwoci, jeli si pamita, e szeroko reklamowane warunki sowieckie - propozycje i kontrpropozycje wysuwane przez Mootowa w czasie rokowa z Angli i Francj - to miay na oku, by Niemcy mogy si zorientowa w cenie, jak Zwizek Sowiecki wyznacza za sw wsp�prac lub za sw neutralno.

Poza zapytaniem “geograficznym", czy Litwa jest krajem batyckim, Mootow zapyta tylko o jedno: od czego mamy zaczyna? To znaczy, kt�re z zagadnie naley om�wi i uzgodni natychmiast? Odpowied niemiecka bya jasna: nie cierpice zwoki jest uzgodnienie stanowiska w sprawie rozbioru Polski oraz roli Zwizku Sowieckiego w wojnie z Polsk. Rola ta ma polega na wkroczeniu Armii Czerwonej w granice Rzeczypospolitej w chwili, gdy zostanie zamany przez Niemc�w op�r g�wnego czonu wojsk polskich. Niemcy interpretowa to bd - ju w czasie kampanii wrzeniowej - jako osignicie linii rodkowej Wisy, Rosjanie jako zajcie Warszawy, co spowoduje troch zamieszania, zakoczonego kompromisow dat 17 wrzenia.

Ustalenie priorytetu spraw, to jest uzgodnienie, e g�wnym przedmiotem wsp�lnego zainteresowania jest rozbi�r Polski i likwidacja jej niepodlegoci nastpio 14 sierpnia. W tym samym dniu Zwizek Sowiecki przesta si definitywnie interesowa rozmowami wojskowymi z Angli i Francj. Przez pierwsze 3 dni rozm�w, prowadzonych ze strony sowieckiej przez Woro-szyowa i generaa Szaposznikowa, omawiano tak istotne dla wojsk sowieckich sprawy, jak obron przeciwlotnicz Londynu i przelotowo kolei francuskich w kolejnych dniach mobilizacji. Wiadomoci niewtpliwie ciekawe, kt�re, jeli si nie przyday na nic Armii Czerwonej, to przyday si na pewno Wehrmachtowi, gdy je z Moskwy przekazano. Natomiast 14 sierpnia W�ro-szyow zapyta, czy wojska sowieckie bd miay prawo przemarszu przez terytorium Polski i Rumunii. cilej - przez Wileszczyzn i Maopolsk Wschodni oraz przez Bukowin i Besarabi.

Warto si nad t spraw zatrzyma, poniewa odmowa Polski na przemarsz wojsk sowieckich - a waciwie nie odmowa, lecz brak natychmiastowej zgody - jest do dzi g�wnym argumentem propagandy komunistycznej, i

480

to wanie Polska uniemoliwia Zwizkowi Sowieckiemu zawarcie przymierza w obronie pokoju i zmusia go do zawarcia przymierza zwanego paktem nieagresji z Niemcami. Ot� ani brytyjski admira Drax, ani francuski genera Doumenc nie mogli na to pytanie odpowiedzie, gdy nie leao to w ich kompetencjach. Zadali jednak wyjanienia, kiedy i w jakich okolicznociach przemarsz taki miaby nastpi. Rosjanie odpowiedzieli zupenie brutalnie: w wypadku Rumunii w�wczas, gdy Niemcy na ni napadn. W wypadku Polski natomiast zastrzeenia takiego nie byo. Zwizek Sowiecki zapytywa wic, czy wojsko sowieckie moe wkroczy do Polski w�wczas, gdy Zwizek Sowiecki uzna to za wskazane. W dyskusji Woro-szyow wspomina, e takim momentem byby na przykad atak Niemiec na Belgi. Usysza w odpowiedzi, e Belgia wanie zastrzega si przeciw wkraczaniu wojsk angielskich lub francuskich na swe terytorium inaczej ni na wasn prob i w chwili, jak wybierze rzd belgijski, a nie rzd francuski czy angielski.

Gdyby pytanie sowieckie w ten spos�b zostao sformuowane, odpowied mogaby by atwiejsza, chocia obecnoci wojsk francuskich w Belgii nie mona por�wnywa - gdy o ich polityczne skutki chodzi - z wprowadzeniem garnizon�w sowieckich na terytorium jakiegokolwiek pastwa w Europie. Tak te rozumowa zapewni Daladier, gdy na jego zlecenie Doumenc odpowiedzia 22 sierpnia, e z ca pewnoci w razie wsp�lnego dziaania przeciwko Niemcom wojska sowieckie bd mogy si znale na terytorium Polski. Podobnie zreszt rozumowa Drax, stwierdzajc: “Jest nie do pomylenia, by Polska czy Rumunia nie poprosiy o pomoc w razie ataku na nie".

Woroszyow odpowiedzia Doumencowi, e to nie wystarcza, gdy Polska jest pastwem suwerennym, a wic Francja nie moe przemawia w jej imieniu. Potrzebna jest bezwarunkowa zgoda Polski, kt�ra bdzie wystarczajca tylko w tym wypadku, jeli “polityczne okolicznoci bd te same". Polityczne okolicznoci nie mogy jednak by te same, bo rozmowa toczya si 22 sierpnia, gdy Ribbentrop by ju w drodze do Moskwy.

Oczywicie pytanie na temat tak zwanego przemarszu wojsk rzdy francuski i angielski przekazay Warszawie.

Konsultacje jednak - a nawet namowy, by wyrazi zgod og�lnikow, a potem ustali szczeg�y i warunki - nie odniosy skutku. Zgody na lepo, w dodatku w cigu kilkunastu godzin, rzd polski udzieli nie m�g, podobnie zreszt jak rzd rumuski i rzdy pastw batyckich. Noelowi wyjania Beck: “da si od nas, bymy si podpisali pod nowym rozbiorem... Nic nam nie gwarantuje, e Rosjanie, zainstalowawszy si we wschodniej czci naszego kraju, wezm istotny udzia w wojnie". Sowa historycznie w peni uzasadnione, cho zapewne zbyt szczere w rozmowie dyplomatycznej. Nie inaczej jednak m�wili nie-Polacy. I tak ambasador brytyjski Kennard stwierdza, e “aden Polak nie moe si udzi, e odzyska terytorium okupowane przez wojska sowieckie". Sam Noel - Polsce niezbyt przychylny - pisa dosadnie, e “rzekomy przemarsz byby tylko z g�ry uplanowanym podbojem". Nie mia te pod tym wzgldem wtpliwoci poprzednik Mootowa, Litwin�w, gdy m�wi w rozmowie z dziennikarzem amerykaskim Fischerem: “Jest

481

zrozumiae, e aden rzd polski nie moe pozwoli wojskom rosyjskim na wejcie do swego kraju".

Ocerfe przeciwnika jest w tym wypadku waniejsza od ocen wasnych. Nie tylko Litwin�w, ale i Mootow, i Stalin, i wszyscy przyw�dcy sowieccy wiedzieli, jakie byy cele polityczne Rosji w Polsce i w krajach batyckich. Obecno wojsk sowieckich w Polsce tym wanie celom miaa suy. Wiedzieli, e aden kraj nie moe i nie chce takiej ceny zapaci w zamian za wtpliw obietnic pomocy przeciwko Niemcom. aden te dobrowolnie ceny takiej nigdy nie zapaci. Wysunicie postulatu przemarszu wojsk byo tylko i wycznie pretekstem zerwania rozm�w z Angli i Francj - pretekstem wyjtkowo perfidnym, gdy stwarza pozory cudzej winy.

Bd polski nie polega na tym, e odm�wia zgody na dobrowolne samob�jstwo, jakim byo pozostawienie Zwizkowi Sowieckiemu decyzji, kiedy ma Polsk okupowa. Bd polega na tym, e nie wierzc - zupenie susznie - w moliwo wystpienia Rosji w obronie demokracji, wierzya jednak, e wasny interes Rosji i obowizujcy j pakt nieagresji z Polsk jest gwarancj sowieckiej neutralnoci.

Lecz Rosja nie chciaa neutralnoci - chciaa ekspansji i zabor�w, jak najmniejszym oczywicie kosztem. Ani Polska, ani Francja czy Anglia niczego jej za udzia we froncie antyhitlerowskim ofiarowa nie mogy, pr�cz nikej szansy uratowania pokoju w Europie, na czym Zwizkowi Sowieckiemu najmniej zaleao.

23 sierpnia Ribbentrop przyjecha do Moskwy. O godzinie dwudziestej minut pi w depeszy iskrowej do Hitlera meldowa, e po trzygodzinnej rozmowie ze Stalinem i Mootowem wszystko jest zaatwione i podpisanie tajnego protokou o podziale Europy na strefy wpyw�w przewidziane na najblisze godziny. Ribbentrop prosi o pozwolenie zoenia podpisu w imieniu Trzeciej Rzeszy. Odpowied Hitlera bya natychmiastowa. Tak, zgoda.

Polska i rokowania niemiecko-sowieckie

Pozostaje pytanie, czy gdyby Polska w ostatnich miesicach przed wybuchem wojny zaja inne stanowisko wobec sowieckich warunk�w utworzenia wsp�lnego frontu obrony przeciw agresji niemieckiej, wypadki potoczy by si mogy inaczej, a dalszy cig historii daby Polsce korzystniejsze rozwizanie.

Odpowied na to pytanie nie jest atwa przede wszystkim dlatego, e wykracza poza granice analizy historycznej w cisym tych s�w znaczeniu. Wymaga spekulacji, kt�re tylko pod tym warunkiem przestaj by jaowym fantazjowaniem, e badacz pozna wszystkie istotne fakty oraz przesanki

31 - Historia dwudziestolecia

482

mylowe ludzi podejmujcych w�wczas decyzje i zestawi zachowanie si Polski z konkretnie okrelonymi alternatywami sowieckich, niemieckich, a take brytyjskich plan�w politycznych Na szczcie materia�w jest pod tym wzgldem pod dostatkiem, cho nie dokonano dotychczas penej i zupenie bezstronnej syntezy tego zagadnienia

Spr�buj wic sprecyzowa temat Propaganda i propagandowa historiografia sowiecka oraz wt�rujce im wiernie pimiennictwo innych kraj�w komunistycznych usiuj wprowadzi do historii jako aksjomat tez, ze win za to, co si stao w 1939 roku ponosi Polska Fundamentem tej tezy ma by osawiona odmowa zgody na przemarsz wojsk sowieckich przez terytorium Polski W propagandzie sowieckiej win t Polska dzieli z Angli, kt�ra miaa rzekomo dy nie do postawienia tamy agresji hitlerowskiej, lecz do skierowania jej wycznie na wsch�d, to znaczy nie przeciwko Polsce, lecz przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu W rozumowaniu tym s rzecz jasna luki i nielogicznoci Skoro bowiem Armia Czerwona moga sign Niemiec tylko przez terytorium Polski, jak gosi teza sowiecka, to take Niemcy dosign mogy Rosji tylko przez terytorium Polski Argument o wzbronieniu “przemarszu" dziaa wic na obie strony

Kiedy chodzi o ow - jak j nazywa historiozofia komunistyczna - “antyradzieckosc", z perspektywy minionych lat nie mona zaprzeczy, ze ta postawa w stosunku do Rosji bya wanym elementem w psychice, w yciu i w polityce niepodlegego pastwa polskiego Nie oznaczaa jednak, od czasu zarzucenia w Traktacie Ryskim wizji dopomozema merosyjskim narodom Rosji bolszewickiej w ich deniu do niepodlegoci, jakichkolwiek plan�w agresywnych wobec Zwizku Sowieckiego Przeciwnie, Polska wyprzedzia pastwa zachodnie o kilka lat, uznajc Zwizek Sowiecki i jego ustr�j, wchodzc z nim w stosunki bezporednie, propagujc mysi jego wczenia w og�lny rytm spraw midzynarodowych “Antyradzieckosc" oznaczaa natomiast kategoryczn odmow kopiowania wzor�w sowieckich, odrzucenie komunizmu, zwaszcza w wydaniu sowieckim, jako wzoru rozwojowego, oznaczaa czujno w zwalczaniu sowieckiej i komunistycznej akcji dywersyjnej na terytorium Polski Jeli kto doda do tego zakorzenione tradycje i bolesne wspomnienia z przeszoci, to nie pomyli si m�wic, ze “antyradzieckosc" tak pojmowana bya w Polsce powszechna Wypada doda w tym miejscu, ze jako element nie najwaniejszy, lecz jednak waznv doczay si uprzedzenia i zapieke, irracjonalne niechci Nie byy one decydujce, lecz duy wpyw wywieray Trudno byo o inny, skoro w dwudziestoleciu midzywojennym naprawd mao wiadomoci nadchodzcych ze Zwizku Sowieckiego mogo usposabia do niego przychylnie Chaos gospodarczy, og�lne zacofanie, ndza, niski poziom, a raczej spadek poziomu kultury czy si w coraz to mocniejszym stopniu z odraz, jak budzi sowiecki system rzd�w, wygadzanie chop�w na Ukrainie i nad Wog, czystki, procesy pokazowe, Czerezwyczajka w kolejnych metamorfozach

Waniejsza rzecz jasna od owej “antyradzieckosci" jako nastawienia psychicznego Polak�w bya dobra, znacznie lepsza ni na Zachodzie, znacznie lepsza nawet mz w Niemczech orientacja w zaoeniach i celach polityki

483

sowieckiej Zdawano sobie przede wszystkim spraw, ze mysi przewodni leninowskie) koncepcji politycznego realizowania komunistycznych zaoe ideologicznych jest w dalszym cigu przeksztacenie pastw Europy, w pierwszym rzdzie pastw z Rosj ssiadujcych, w republiki sowieckie, w ramach leninowskiego postulatu federacji Czyli rezygnacji z niepodlegoci na rzecz przystpienia wanie do Zwizku Sowieckich Socjalistycznych Re-puhk Zapytany przed wojn, kady przecitny obywatel polski odpowiedziaby bez wahania, ze polityk w stosunku do naszego wschodniego ssiada naley prowadzi tak, by Polska nie staa si “jeszcze jedn republik sowieck"

W okresie dwudziestolecia niezmiennym zaoeniem polityki polskiej - niejednokrotnie bya tu o tym mowa - byo niedopuszczenie do sojuszu memiecko-sowieckiego Taki by cel obu pakt�w nieagresji zawartych w latach trzydziestych Wyzyskujc koniunktur, Polska, zabezpieczywszy si od strony Rosji - zabezpieczaa si od strony Niemiec Nie oznaczao to bynajmniej - trzeba to powt�rzy - przejcia na pozycje polityki proniemieckiej, nie oznaczao take nawet upienia czujnoci Liczono si bowiem w Polsce z tym, ze normalizacja stosunk�w z Niemcami pozwala tylko wygra na czasie, by kiedy po stronie niemieckiej dojrzeje mysi agresji przeciwko Polsce mie po swej stronie pastwa zachodnie jako sprzymierzec�w, a Zwizek Sowiecki jako przychylnie nastawionego neutralnego ssiada

Taki by punkt wyjcia stanowiska politycznego Polski w momencie, gdy nastpiy pr�by wcignicia Rosji do frontu obronnego przeciwko agresji hitlerowskiej

Na stanowisko Polski wpywa r�wnie stan jej stosunk�w z Francj Stosunki te ulegy pogorszeniu na pocztku lat trzydziestych Przyczyny byy rone, lecz najwaniejsz, gdy o stron polsk chodzi, byo celowe osabienie przez Francj jej sojuszu z Polsk Towarzyszya temu w Polsce obawa, ze normalizacja stosunk�w Francji z Niemcami pocignie za sob cakowite umycie rk w stosunku do wszystkiego, co pooone jest na wsch�d od �wczesnej granicy niemieckiej Jako symbol niejako tego niebezpieczestwa wystarczy wspomnie Ukady Lokarnenskie

A jednak pomimo cigych fluktuacji politycznych w samej Francji sytuacja zacza si dla Polski poprawia w latach 1935-1936 Doszo w�wczas do rozm�w w Rambouillet, a sojusz polsko-francuski nabra troch ywszych barw Lecz by to sukces, jeli go tak w ogol nazywa mona, o niezbyt duym znaczeniu, gdy nie odrabia skutk�w cakowitej biernoci Francji, gdy w roku 1936 Hitler zama zasad demilitaryzacji Nadrenii W przekonaniu wielu historyk�w by to pierwszy krok do rozptania drugiej wojny wiatowej Ofert polsk poparcia Francji, gdyby temu posuniciu niemieckiemu zechciaa si przeciwstawi, �wczesny rzd francuski zlekceway, a p�niej stara si zatai

484

Fakt ten wpyn na to, e w Warszawie nie liczono na dochowanie przez Niemcy na dusz met normalizacji stosunk�w z ich ssiadami. Problem polega na tym, ile czasu pozostanie na zmontowanie politycznego frontu obrony od chwili przejcia Hitlera na pozycje agresywnej ekspansji.

Czasu tego pozostawao niewiele, jak o tym dzisiaj wiemy. Nie mona jednak stawia zarzutu Polsce, a cilej m�wic samodzielnemu kierownikowi polskiej polityki zagranicznej, kt�rym by J�zef Beck, e stara si, by poprawne stosunki z Niemcami trway jak najduej.

Zasada bya suszna. Znaki zapytania pojawiaj si natomiast, gdy si rozpatruje sposoby i metody, jakimi polityka polska si posugiwaa. Jeden jej aspekt nie budzi wtpliwoci, mianowicie unikanie i agodzenie zadranie. Innymi sowy unikano wszystkiego, co by Berlin uzna m�g za prowokacj. Metod t stosoway zreszt take inne pastwa, wr�d nich Francja i Anglia. Dodajmy, e powaanie, jakie zyska Beck w Londynie, wypywao wanie z oceny jego zrcznoci w postpowaniu z Niemcami. Jeszcze w roku 1939, gdy sytuacja ulega cakowitej zmianie, a stosunki midzy Polsk a Niemcami zamieniy si z poprawnych w otwarcie nieprzyjazne, w Londynie m�wiono, e jedynym czowiekiem, kt�rego nie ponios emocje i kt�ry w adnym wypadku nie sprowokuje Niemiec do wojny jest wanie polski minister spraw zagranicznych.

Z pozostaych aspekt�w polityki odwlekania jak najdalej chwili konfliktu i ubezpieczenia si politycznego musimy wspomnie o jeszcze jednym. W dziaalnoci polskiego ministerstwa spraw zagranicznych wida byo wyranie ch przestawienia kierunku agresywnych apetyt�w niemieckich ze wschodu na poudnie. Std zupena bierno, kt�r mona by nawet nazwa biernoci przychyln, wobec zagarnicia przez Hitlera Austrii, -a take niechtna obojtno wobec zagroenia Czechosowacji, a nawet nadzieja, e wyeliminowanie Czechosowacji jako samodzielnego czynnika politycznego wyj moe na dobre Polsce, gdy zaspokoi “naddunajskie apetyty" Niemiec. Z perspektywy czasu take nie koczce si pr�by politycznego zblienia z Wgrami i Jugosawi zasuguj na ujemn ocen, gdy prowadzone byy w oderwaniu od caoksztatu sytuacji europejskiej.

Punktem przeomowym byo rzecz jasna Monachium. Powicono na otarzu tch�rzliwego kompromisu Czechosowacj. Lecz w cigu kilku zaledwie tygodni stao si oczywiste, e pok�j jest zupen mrzonk, bo prowadzone przez Hitlera Niemcy stosowa bd polityk dalszej jawnej agresji. W Polsce zorientowano si najszybciej i nie kto inny tylko wanie Beck zawiadomi prezydenta, wojsko i rzd 7 stycznia 1939 roku, e dobieg koca okres odwlekania nieszczcia, gdy nastpnym obiektem agresji Hitlera bdzie zapewne Polska. By to wic moment, w kt�rym naleao dokona natychmiastowej rewizji dotychczasowych metod polskiej polityki zagranicznej. Naleao przygotowa i to szybko obron na paszczynie midzynarodowej, liczc si przy tym otwarcie z ryzykiem wojny. Zaj si tym natychmiast Beck i odni�s ogromny sukces w postaci sojuszu z Angli, kt�ry si rzeczy uaktywnia nawet wbrew woli Parya, sojusz polsko-francuski.

Doszlimy tu do pytania podstawowego: czy i w jakim stopniu mona byo

485

i naleao obok szukania sprzymierzec�w na Zachodzie szuka ich take w Moskwie?

Zacznijmy od strony formalnej. Zwizek Sowiecki nie zaproponowa udziau Polski w rozmowach, kt�re toczyy si w Moskwie na wiosn, a wznowione zostay na paszczynie cile wojskowej w poowie sierpnia. Owszem, w rozmowach paday wzmianki o Polsce. Ich tre ze strony sowieckiej przejawiaa sceptycyzm, zakadajc jak gdyby z g�ry, e niczego Polsce proponowa nie naley, gdy i tak odm�wi. Byy te niejednokrotne, delikatne zreszt sugestie francuskie, e skoro mowa jest o sprawach Polski, jej udzia w rozmowach moskiewskich jest potrzebny. Spotykao si to ze strony sowieckiej albo z milczeniem, albo te z dawaniem do zrozumienia, e fakt udzielenia gwarancji Polsce przez Angli zaatwia jak gdyby spraw, co mona byo tak rozumie, e Anglia, zreszt razem z Francj, porednio Polsk reprezentuje. Ten dziwaczny argument miaa p�niej strona sowiecka odpowiednio rozdmucha w celach cile propagandowych.

Ale do prawdziwoci obrazu naley take fakt, e rzdy Anglii i Francji nie wywieray adnego nacisku ani na Moskw, by Polsk do rozm�w zaprosi, ani na Polsk, by wystpia z wasn inicjatyw w tym kierunku.

Gdy chodzi o bezporednie rozmowy polsko-sowieckie, to najwaniejsze byy dwie. Obie prowadzi zastpca Mootowa Potiomkin, raz z ambasadorem Grzybowskim, a 10 maja, a wic ju po gwarancjach angielskich dla Polski, z Beckiem w Warszawie. Strona sowiecka nie wspominaa w tych rozmowach ani o sojuszu, ani o przemarszu wojsk, lecz zapewniaa o zachowaniu cisej neutralnoci i o pomocy gospodarczej, aprowizacyjnej, a moe nawet w postaci sprztu zbrojeniowego. Konkretne pytanie o przemarsz wojsk zada Woroszyow wojskowym angielskim i francuskim w�wczas, gdy Stalin postanowi ju zawrze przymierze z Hitlerem i chcia storpedowa pertraktacje z dwoma pastwami zachodnimi. O tym, co pytanie to faktycznie znaczyo, bya ju tutaj mowa. O koniecznoci czy potrzebie bezporedniego zajcia stanowiska przez rzd polski wspomniano w Moskwie po raz pierwszy wanie dopiero wtedy - 16 sierpnia, w fazie rozm�w o charakterze wycznie wojskowym. Ale i w tym wypadku jako konkretny wniosek uzgodniono nie zaproszenie Polski do rozm�w, lecz przekazanie zapytania o przemarsz do Warszawy kanaami brytyjskimi i francuskimi.

Odpowied polska z dnia 20 sierpnia bya ujta w formu uoon przez Becka, kt�r zdono jeszcze przed przyjazdem Ribbentropa do Moskwy przekaza Woroszyowowi. Ot� rzd polski upowania Francj i Angli do stwierdzenia, e “sztaby francuski i angielski s pewne, e w razie wsp�lnej akcji przeciw agresorom wsp�praca midzy ZSSR a Polsk nie jest wykluczona w warunkach do ustalenia. Wobec tego sztaby uwaaj za konieczne przeprowadzenie ze sztabem sowieckim wszelkich hipotez". Zwrot ten oznacza, e Polska spodziewa si opracowania i przedoenia jej konkretnych propozycji i warunk�w, na kt�rych wsp�lny front obronny polsko--sowiecki m�gby zosta zmontowany jako zabezpieczenie przed agresj niemieck. adnych jednak dalszych “hipotez" w Moskwie nie opracowywano, gdy 23 sierpnia wiat dowiedzia si, e sytuacja ulega radykalnej

486

zmianie wszelkie mrzonki o wsp�udziale Rosji w ratowaniu pokoju ustpiy miejsca twardej rzeczywistoci

Nie od rzeczy bdzie doda, ze w ok�lniku do wszystkich polskich plac�wek dyplomatycznych, datowanym take 23 sierpnia, Beck pisa “Przypomniaem raz jeszcze nieprzyzwoitosc traktowania przez Sowiety naszych spraw z Francj i Angli bez zwr�cenia si do nas"

Nie wystarcza to oczywicie jako odpowiedz na pytanie, czy Polska moga i powinna bya stara si wczy w rozmowy moskiewskie pomimo braku formalnego zaproszenia i pomimo nie ukrywanej przez Mootowa niechci Zwizku Sowieckiego do udziau Polski w bezporednich rozmowach Lecz odpowiedz znajdziemy, gdy sobie uprzytommmy zar�wno og�ln sytuacj polityczn w Europie, jak i cele czy zamiary, jakim rokowania w Moskwie miay suy Ot� sytuacja europejska od marca 1939 roku wygldaa w ten spos�b, ze niebezpieczestwo wojny z odlegego przeksztacio si w bezporednio bliskie Polska w stu procentach, a Anglia i Francja z ronym stopniem determinacji postanowiy kolejne wyzwanie Hitlera podj, czyli w ostatecznoci przeciwstawi si zbrojnie agresji niemieckiej Jednoczenie w caej Europie, bo nawet we Woszech, robiono wysiki, by odstraszy Hitlera od decyzji wojny lub przynajmniej odwlec je; wybuch

Odstraszeniu Hitlera suy miaa gwarancja Wielkiej Brytanii udzielona Polsce Zdawano sobie spraw, ze moe to nie wystarczy W sensie wojskowym przewidywano w Londynie i w Paryu, ze skuteczny op�r w razie uderzenia Niemiec w kierunku wschodnim nie bdzie moliwy bez wsp�dziaania Zwizku Sowieckiego Wsp�dziaanie to chciano jednak oprze na okrelonych i uzgodnionych warunkach politycznych

Ale Zwizek Sowiecki to uniemoliwi Wystpi z daniem przyznania mu prawa decyzji o wszystkich sprawach Europy srodkowo-wschodmej Miao to obejmowa prawo przemarszu i tworzenia baz wojskowych na obcym terytorium

Polska zastrzega si przeciwko temu kategorycznie w notach do rzd�w zachodnich Anglia i Francja stanowisko Polski uznaway za uzasadnione i suszne, czynic jednoczenie - z cikim raczej sercem - pewne ustpstwa kosztem pastw batyckich

Postawa Moskwy doprowadzia do przerwania pertraktacji na paszczynie politycznej P�ki toczyy si wok� tak okrelonych warunk�w sowieckich, Polska przycza si do nich nie moga Miaa przecie zapewnienie nienaruszalnoci polsko-sowieckiego paktu nieagresji i neutralnoci Zwizku Sowieckiego na wypadek konfliktu z Niemcami Wczenie si Polski do rozm�w w Moskwie oznaczaoby rezygnacj z samodzielnoci politycznej, jeli nie wprost z suwerennoci pastwowej, poddanie si jakby w panice daniom sowieckim bez uzyskania w zamian adnych gwarancji skutecznej pomocy wojskowej, poszanowania terytorium i niepodlegoci Uprawnienia, kt�rych Rosja daa nie precyzoway bowiem jej obowizku i terminu zbrojnego wystpienia przeciwko Niemcom Lapidarnie ujto to w polskich koach wojskowych m�wic, ze gdy Rosja zajmie cz Polski na zasadzie przemarszu, bdzie moga si po prostu pogodzie z Niemcami

487

i nikt jej w tym nie przeszkodzi Analiza ta okazaa si w peni suszna, z tym tylko, ze Rosja porozumiaa si z Niemcami, zanim wesza na terytorium Polski f

Druga,�sierpmowa faza rozm�w moskiewskich ograniczya si do spraw cise wojskowych Zach�d zrobi tu ustpstwo wobec Moskwy, gdy pierwotnie zgodnie z logik chcia naprz�d ustali polityczne warunki ewentualnego sojuszu Punktem szczytowym tej fazv rozm�w byo owo zapytanie Woroszyowa w sprawie przemarszu

Istotny sens “wojskowej" fazy rokowa moskiewskich - z czego zdano sobie jasno spraw natychmiast po 23 sierpnia - polega na tym, ze miay posuy Moskwie jako rodek szantau wobec Berlina, by przeama ostatnie wahania Hitlera przed zawarciem sojuszu ze Zwizkiem Sowieckim Przyczenie si Polski do tych rozm�w nie miao adnego racjonalnego uzasadnienia Ponadto byo niewykonalne w czasie Rozmowy zaczy si 14 sierpnia, pytanie Woroszyowa o przemarsz pado 16 sierpnia, Anglicy i Francuzi zdoali je przekaza i otrzyma odpowiedz od Becka 20 sierpnia A tymczasem 19 sierpnia zapada ostateczna decyzja Stalina, by zawrze sojusz z Niemcami, 21 sierpnia ustalono przyjazd Ribbentropa do Moskwy, a dwa dni p�niej - 23 sierpnia - zosta w spos�b jak najbardziej ostentacyjny i uroczysty podpisany na Kremlu tak zwany pakt Ribbentrop--Mootow

Pakt Ribbentrop-Mootow

19 sierpnia 1939 roku okoo godziny dziesitej wieczorem czonkowie Politbiura w Moskwie zostali nagle wezwani na tajne posiedzenie Po tym posiedzeniu Woroszyow, prowadzcy rozmowy ze sztabowcami angielskimi i francuskimi, wr�ci do nich, by rokowania przerwa, a Mootow wr�ci do nie zakoczonej rozmowy z ambasadorem niemieckim, by ustali szczeg�y przyjazdu Ribbentropa do Moskwy

Przebieg zebrania Politbiura znamy z nigdy nie zdementowanej relacji francuskiej agencji prasowej Havas, kt�rej depesze zostay ogoszone w zeszycie z wrzenia 1939 roku szwajcarskiego kwartalnika powiconego prawu i stosunkom midzynarodowym, Revue de Droit International Wedug tej relacji na zebraniu Politbiura Stalin bez adnych wstp�w powiedzia

“Sprawa wojny czy pokoju wesza w stadium krytyczne Jej rozwizanie zaley wycznie od nas Jeeli zawrzemy traktat z Angli i Francj, Niemcy bd zmuszone odstpi od plan�w agresji i ustpi wobec stanowiska Polski Bd tez szuka uoenia stosunk�w z mocarstwami zachodnimi W ten spos�b bdziemy mogli unikn wybuchu wojny, lecz dalszy rozw�j wydarze poszedby w�wczas w niewygodnym dla nas kierunku Natomiast, jeli przyjmiemy niemieck propozycj zawarcia z nimi paktu nieagresji, to

488

umoliwi to Niemcom atak na Polsk i tym samym interwencja Anglii i Francji stanie si faktem dokonanym Gdy to nastpi, bdziemy mieli szans pozostania na uboczu wojny Bdziemy mogli z poytkiem dla nas czeka na odpowiedni dla nas moment doczenia do konfliktu lub osignicia celu w inny spos�b Wyb�r wic jest dla nas jasny powinnimy przyj propozycj niemieck, a misj wojskow francusk i angielsk odesa grzecznie do domu"

Stalin dokona przegldu korzyci, jakie da Zwizkowi Sowieckiemu pakt z Hitlerem Niemcy odstpi Rosji cz Polski i dadz jej woln rk w krajach batyckich i w Besarabn, co dopomoe w dalszej ekspansji na Rumuni, a moe i Bugari Jeli Niemcy zaangauj si mocno na Zachodzie, pozwoli to na rozcignicie wpyw�w sowieckich take na Wgry i Jugosawi

W przeciwiestwie do Hitlera Stalin by przekonany, i pokonanie Polski nie wytrci Francji i Anglii z dalszego prowadzenia wojny Liczy, ze bdzie to wojna duga Rozwaa wic, co si stanie, jeli Niemcy wojn na Zachodzie przegraj, i co si stanie, jeli j wygraj W obu wypadkach nic gronego Zwizkowi Sowieckiemu - zdaniem Stalina - przydarzy si nie moe Niemcy zwyciskie byyby zbyt wyczerpane wojn, by moc zaczyna now przeciwko Rosji Zreszt ich ekspansja mogaby si skierowa na Afryk Jeli za Niemcy przegraj, Rosja tez nic nie straci, tym bardziej ze bdzie moga przyczy si do zwycizc�w w odpowiedniej dla siebie chwili Kluczow spraw dla Zwizku Sowieckiego jest, by wojna trwaa jak najduej I najduej bez udziau Rosji, z wyjtkiem kr�tkiego wstpnego wystpienia przeciwko Polsce

Stalin m�wi dalej

“Chodzi oto, by Niemcy prowadziy wojn z Zachodem jak najduej Std naszym zadaniem jest dopom�c Niemcom gospodarczo, dostarczajc im ywnoci i surowca Jednoczenie powinnimy prowadzi wzmoon propagand komunistyczn skierowan przeciwko wysikowi wojennemu pastw zachodnich, a zwaszcza Francji"

Reasumujc swoje wywody - co byo rzecz jasna jednoznaczne z ostateczn decyzj - Stalin owiadczy swym towarzyszom

“Jest w naszym interesie, by wybucha wojna midzy Rzesz Niemieck a blokiem francusko-angielskim Najistotniejsze jest dla nas, by wojna ta trwaa jak najduej, gdy doprowadzi to do wyczerpania obu stron Dlatego powinnimy podpisa pakt proponowany przez Niemcy i pracowa nad tym, by wojna raz rozpoczta nie zakoczya si zbyt wczenie"

Stalin wprowadzi swych towarzyszy w bd w jednym tylko, mianowicie gdy wspomnia o potrzebie przyjcia “propozycji niemieckiej" Tekst paktu nieagresji by uoony przez stron sowieck Ona tez przedoya Niemcom projekt tajnego protokou o rozbiorze Polski Ribbentrop jadc do Moskwy mia oba teksty w rku i zna je Hitler, gdy upowani Ribbentropa do ich podpisania Sam Hitler nie czeka na formalno zoenia podpis�w, gdy ju w przededniu tej ceremonii - 22 sierpnia - m�wi na odprawie genera�w Wehrmachtu

“Nieprzyjaciel mia nadziej, ze Rosja stanie si naszym wrogiem potem,

489

jak dokonamy podboju Polski Ja byem przekonany, ze Stalin nigdy nie przyjmie propozycji angielskich Rosja nie ma adnego interesu utrzymania Polski przy yciu Mam teraz Polsk w takim pooeniu, w jakim chciaem, zby si znalaza"

Kiedy przed godzin dwudziest drug 23 sierpnia 1939 roku nadesza do Moskwy depesza Hitlera, zawierajca jedno sowo “tak", natychmiast podpisano na Kremlu dwa dokumenty Jednym by pakt nieagresji, drugim tajny protok� zaczony do paktu Protok� w pierwszym zdaniu stwierdza, ze jest umow rozgraniczajc strefy interes�w obu pastw w Europie wschodniej Dokument ten by w rzeczywistoci obop�ln decyzj rozpoczcia wojny przeciwko Polsce, z tym ze definitywny jej termin pozostawiono stronie niemieckiej

Obie strony dochoway wiernie zobowizania nieogas7ama ani treci dokumentu, ani faktu, ze zosta podpisany Zobowizania tego dochoway nawet po zamaniu traktatu przez Hitlera, to jest w chwili wybuchu wojny memiecko-sowieckiej, oraz przez cay czas jej trwania Opinia wiatowa zapoznaa si z jego penym tekstem dopiero po wojnie, gdy dokument ten dosta si w rce sprzymierzonych zachodnich wraz z archiwami niemieckiego ministerstwa spraw zagranicznych i zosta ogoszony w oficjalnych wydawnictwach brytyjskich i amerykaskich Strona sowiecka nie zaprzeczya prawdziwoci dokumentu, bo nie moga, ale ani tekstu nigdy nie ogosia, ani go nie komentowaa Std tez czytelnik czy historyk nic si o nim nie dowie ze r�de i opracowa sowieckich, a take z opracowa w jzyku polskim, ogoszonych po wojnie w kraju Dowie si tylko o pakcie nieagresji, dokumencie o do jaowej treci Czy warto wyjania, ze przy przemilczaniu treci tajnego protokou nie mona zrozumie ani bezporedniej przyczyny wybuchu drugiej wojny wiatowej, ani cel�w polityki sowieckiej - nawet gdy si uwzgldni niekt�re prawdziwe pobudki postpowania �wczesnych jej kierownik�w Wr�d pobudek tych dwie zasuguj na uwag Jedn by paniczny strach przed si Niemiec i wiadomo wasnej saboci militarnej i gospodarczej, drug uzasadniona obawa meskutecznosci pomocy Anglii i Francji w pierwszej fazie wojny, gdyby nie tylko Polska, ale i Zwizek Sowiecki sta si g�wnym przedmiotem agresji niemieckiej

Zwizek Sowiecki nie by pewien, czy uda mu si unikn wojny tylko w oparciu o przestrzeganie cisej neutralnoci Sam pakt nieagresji z Niemcami m�gby nie by dostatecznym zabezpieczeniem Zwaszcza, ze nie stanowi atrakcji dla Niemiec Atrakcyjny natomiast by nie pakt nieagresji, lecz przymierze Rosji z Niemcami Niemcom rozwizywa rce wobec Polski, a porednio take na Zachodzie, Rosji dawa ogromne korzyci, otwierajc jej tanim kosztem drog do zabor�w i ekspansji

Popiech sta si nakazem chwili dla obu stron Hitlerowi potrzebny by po to, by moc rozpocz wojn z Polsk najp�niej l wrzenia, gdy oblicza, ze

490

byskawiczne pokonanie Polski zniechci Francj i Angli do prowadzenia wojny, zwaszcza gdy si przekonaj, ze Rosja nie tylko odmawia udziau we wsp�lnym froncie przeciw agresji niemieckiej, ale wystpuje jako wsp�lnik Niemiec, czynic dalsz walk bezprzedmiotow

Inaczej Rosja W przeciwiestwie do Hitlera Stalin by przekonany, ze upadek Polski nie zakoczy wojny, ze Francja i Anglia bd j dalej prowadzi, wskutek czego Niemcy bd musiay zaangaowa si na dugo na Zachodzie, co pozwoli Zwizkowi Sowieckiemu na konsolidacj zdobyczy Nadzieje Rosji pokryway si w tym wzgldzie z obawami Woch faszystowskich, kt�rym dawa wyraz Mussohm w korespondencji z Hitlerem, wanie z tego okresu, twierdzc, ze Anglia bdzie si bi dalej, nawet po rozbiciu Polski i w obliczu przychylnej wobec Niemiec postawy Rosji

Spieszc si do zawarcia przymierza z Niemcami Stalin kierowa si obaw, ze odwleczenie wojny moe jej w ogol zapobiec Wiedzia, ze dyrektywy, jakie otrzymaa wojskowa misja brytyjska jadc na rozmowy do Moskwy nakazyway przewleka je co najmniej do padziernika, gdy uniemoliwi to Hitlerowi napad na Polsk w roku 1939, a do roku nastpnego duo si moe zmieni Stalin wierzy w moliwo zmian Potencja Anglii wzrasta szybko, co mogo da do mylenia Hitlerowi i jego generaom Stalin wiedzia o hamujcych naciskach Mussolmiego Wiedzia tez o sondaach tak zwanych k� “monachijskich" w Angin, kt�re dyy do porozumienia z Niemcami na wielk skal z obietnic pozostawienia im wolnej rki wanie na wschodzie Europy Sondae te nasiliy si w sierpniu z inicjatywy Labour Party, nie bez wiedzy przecie dopiero co i niezbyt dokadnie wyleczonego z pacyfizmu premiera Chamberlama

A Stalin chcia nie pokoju, lecz wojny Takiej wojny, kt�ra zapewniwszy Zwizkowi Sowieckiemu bezpieczestwo pozwalaaby mu gromadzie siy na chwil, gdy bdzie m�g wystpi jako czynnik absolutnej przewagi - albo po stronie Niemiec, albo po stronie ich przeciwnik�w, gdy i w jednym, i w drugim wypadku bdzie m�g osign hegemoni nad ca Europ Potrzebowa wojny i to wojny dugiej

Odmienno pobudek, lecz zgodno celu I Rosji, i Niemcom zaleao w sierpniu 1939 roku na popiechu Woroszyowowi nakazano zerwanie rozm�w wojskowych z Anglikami i Francuzami 19 sierpnia podpisano w Moskwie memiecko-sowiecki traktat handlowy Tego dnia Mootow przedoy gotowy tekst traktatu o nieagresji A take tekst tajnego protokou Ribbentrop przyjeda do Moskwy 23 sierpnia na gotowe Jego depesza do Hitlera miaa znaczenie raczej symboliczne, jeli si pominie drobny szczeg� zgody Niemiec na zajcie przez flot sowieck otewskiego portu w Libawie Tajny protok� nie powsta wic dopiero jako dodatek do paktu nieagresji Przekona si mona o tym z brzmienia penomocnictwa, z jakim Ribbentrop jecha do Moskwy

“Penomocnictwo Niniejszym imieniem Rzeszy udzielam cakowitego penomocnictwa przeprowadzenia rokowa z przedstawicielami Zwizku Sowieckiego dotyczcych paktu nieagresji oraz innych um�w i, gdy to bdzie moliwe, podpisania traktatu o nieagresji i dodatkowych dokument�w, z tym

491

ze zar�wno traktat, jak i wzmiankowane inne dokumenty nabior mocy natychmiast po ich podpisaniu przez Joachima von Ribbentropa, ministra spraw zagranicznych Rzeszy Podpisano Adolf Hitler, Obersalzberg, 22 sierpnia 1939 roku"

A oto tekst owego “innego" dokumentu podpisanego na Kremlu

“W zwizku z podpisaniem Traktatu o Nieagresji midzy Rzesz Niemieck i Zwizkiem Socjalistycznych Republik Rad podpisani niej penomocnicy obu stron przedyskutowali w cise poufnej rozmowie zagadnienie rozgraniczenia ich stref interes�w we wschodniej Europie W wyniku tej rozmowy osignito nastpujce porozumienie

Po pierwsze W razie dokonania zmian terytorialnych i politycznych na obszarach zaliczanych do pastw batyckich, to jest Finlandii, Estonii, otwy i Litwy, p�nocna granica Litwy bdzie granic sowieckiej i niemieckiej strefy interes�w W zwizku z tym obie strony uznaj zainteresowanie Litwy obszarem Wilenszczyzny

Po drugie W razie dokonania zmian terytorialnych i politycznych na obszarach nalecych do pastwa polskiego granica midzy stref interes�w Niemiec i Zwizku Sowieckiego przebiega bdzie w przyblieniu wzdu linii rzek Narwi, Wisy i Sanu

Zagadnienie, czy utrzymanie jakiego niepodlegego pastwa polskiego oraz wytyczenie jego ewentualnych granic ley w interesie obu zainteresowanych stron, bdzie mogo by ostatecznie rozstrzygnite w trakcie dalszego rozwoju wydarze politycznych W kadym jednak wypadku kwestia ta bdzie rozstrzygnita przez oba rzdy we wzajemnym przyjaznym porozumieniu

Po trzecie Przyjmuje si do wiadomoci zainteresowanie strony sowieckiej Besarabi w zwizku z pooeniem Europy poudniowo-wschodmej Strona niemiecka zgasza cakowite desinteressement tym obszarem

Po czwarte Obie strony zachowaj ten protok� w cisej tajemnicy

Podpisano Imieniem Rzeszy von Ribbentrop Imieniem ZSRR W Mo-otow"

Zmiany granicy rozbior�w z przesuniciem Lubelszczyzny do strefy niemieckiej, a Litwy do strefy sowieckiej dokonano w cigu wrzenia w dodatkowych pertraktacjach zakoczonych ostatecznym traktatem rozbiorowym w dniu 28 wrzenia

Pakt nieagresji w przeciwiestwie do protokou zosta ogoszony nastpnego dnia Skada si z 7 punkt�w Mia obowizywa lat 10 z automatycznym przedueniem na dalszych lat 5 Poza normalnymi formukami o wyrzeczeniu si wojny jako rodka polityki i obowizku konsultacji istotny by punkt drugi, zobowizujcy obie strony do cisej neutralnoci w razie wojny prowadzonej przez drug stron

Moskiewska Prawda w artykule z 24 sierpnia komentowaa

“W zwizku z brakiem rezultat�w pr�b osignicia porozumienia z Angli i Francj w sprawie stworzenia kolektywnego frontu obrony pokoju i w obliczu niebezpieczestwa wojny jednoczenie na Wschodzie i na Zachodzie przy braku sojusznik�w rzd sowiecki zmuszony zosta koniec koc�w do podpisania sowiecko-memieckiej umowy o nieagresji"

492

Bya to absolutna nieprawda historyczna i polityczna, obliczona na zmylenie opinii zar�wno na Zachodzie, jak i w Warszawie, i tym samym na uatwienie Hitlerowi dalszych pocigni

Wobec zatajenia waciwej treci traktatu, to jest protokou o rozbiorze Polski i innych kraj�w Europy wschodniej, cel ten zosta osignity

III

Najwaniejszy i najduszy zarazem by punkt drugi tajnego protokou Dotyczy rozbioru Polski i wyznacza jego granice

Druga cz punktu dotyczcego Polski bya nie mniej istotna Obie strony zobowizyway si nie tworzy adnej namiastki pastwa polskiego, obojtnie w jak kadubowej i wasalczej postaci, inaczej ni w oparciu o wsp�lne porozumienie W praktyce punkt ten oznacza obop�ln zgod na likwidacj niepodlegoci Polski i samej nazwy Polska - jak si podpisujcym wydawao - raz na zawsze Wszelkie w tym wzgldzie wtpliwoci rozwiaa wkr�tce potem mowa Mootowa przed Najwyszym Sowietem po podpisaniu 28 wrzenia traktatu granicznego Mootow powtarza tylko kategoryczne danie Stalina przedoone Niemcom 25 wrzenia Cytujemy je ze zbioru niemieckich dokument�w dyplomatycznych

“Depesza ambasadora Schulenburga z Moskwy Stalin owiadczy, ze w ostatecznym i kocowym uregulowaniu sprawy polskiej trzeba unika wszystkiego, co by mogo w przyszoci spowodowa tarcia midzy Niemcami a Zwizkiem Sowieckim Z tego punktu widzenia uwaa on za bdne pozostawienie niepodlegego, kadubowego pastwa polskiego"

Motywem tak wyranego nacisku Stalina bya obawa przed pr�b stworzenia namiastki pastwa polskiego przez Niemcy jako dodatkowego argumentu pod adresem Angin i Francji, ze dalsze prowadzenie wojny pozbawione jest wszelkiego sensu Mysi taka powstaa w�wczas w Berlinie, a Hitler poleci nawet byemu ambasadorowi niemieckiemu w Warszawie opracowanie odpowiedniego memorandum Protest Stalina spraw rzecz jasna przesdzi i zamiast namiastki pastwa polskiego Niemcy utworzyli potworka geograficznego w postaci tak zwanego Generalgouvernement Inna rzecz, ze utworzenie poddanczego pastewka polskiego napotkaoby ogromne przeszkody z tego wzgldu, ze Niemcom nie udaoby si znale adnej grupy Polak�w o jakim takim ciarze gatunkowym, kt�rzy by mogli utworzy rzd i wadze pod hitlerowsk kontrol Lecz nie to oczywicie byo powodem troski Stalina Powodem jego troski byo zapobieenie szybkiemu zakoczeniu wojny

Bo podpisujc pakt nieagresji z Niemcami Stalin wiedzia, ze umoliwia Niemcom napa na Polsk

Wiedzia to i Hitler

Kropk nad “i", do kogo naleaa ostateczna inicjatywa, postawi Ribben-trop na procesie norymberskim Mootow postawi j ju na bankiecie w nocy z 23 na 24 sierpnia, gdy przepijajc do Stalina powiedzia, ze jego, Stalina,

493

mowa w dniu 10 marca zostaa dobrze zrozumiana w Berlinie, dziki czemu odwr�cona zostaa sytuacja polityczna w Europie

Hitler nie przeszkadza Stalinowi w montowaniu alibi przed histori Dlatego take artyku w Prawdzie z 24 sierpnia m�wi o “przyjciu przez Zwizek Sowiecki inicjatywy czy propozycji niemieckiej" I dodawa, ze Zwizek Sowiecki uczyni to z “koniecznoci"

Podsumujmy dotychczasowe wnioski

Wniosek pierwszy Zwizek Sowiecki w roku 1939 postanowi zachcie Hitlera do agresji dla osignicia wasnych cel�w politycznych, to znaczy do wznowienia ekspansji na Europ, zatrzymanej w roku 1920 wskutek przegranej w�wczas wojny z Polsk Zdawa sobie jednak spraw, ze w dalszych planach Hitlera leaa take agresja na terytorium Rosji

Wniosek drugi zapobiec agresji przeciwko sobie m�g Zwizek Sowiecki wic si sojuszem lub sojuszami, z tymi pastwami, kt�re zdecydowane byy na wojn obronn przeciwko Niemcom A gdyby jej nawet nie zapobiega, miaby szans skutecznej przed agresj obrony, czego wasnymi siami przy �wczesnym stanie swego przemysu i si zbrojnych osign by nie m�g

Wniosek trzeci ten spos�b obrony lub, m�wic inaczej, zapobieenia wojnie przekreliby moliwoci wasnej ekspansji politycznej Alternatyw znacznie lepsz byo odsunicie wasnego udziau w wojnie przez uatwienie Niemcom osignicia ich cel�w politycznych Z tym obliczeniem, ze zar�wno Niemcy zwyciskie, jak i Niemcy pokonane przestan stanowi niebezpieczestwo dla Rosji wskutek cakowitego wyczerpania

Wniosek czwarty na blisk met sojusz z Niemcami lub choby tylko neutralno w konflikcie Niemiec z reszt Europy daway Rosji korzyci bezporednie w postaci podziau Europy wschodniej na strefy interes�w, co w praktyce oznaczao rozbi�r Polski i zab�r kraj�w batyckich z moliwoci zabor�w na Bakanach F e korzyci za stwarzay wystarczajc baz do dalszej ekspansji w momencie uznanym przez Zwizek Sowiecki za dogodny Kluczowym zagadnieniem bya tu likwidacja pastwa polskiego jako najsilniejszego elementu adu pokojowego w tej czci Europy Likwidacja pastwa polskiego bya tez podstawowym dezyderatem Niemiec, zar�wno jako zapewnienie sobie terenu eksploatacji, jak i jako zabezpieczenie sobie ty�w w walce z demokracjami zachodnimi

Wniosek pity wok� sprawy polskiej najatwiej wic byo Zwizkowi Sowieckiemu porozumie si z Niemcami

Wniosek sz�sty idealnym w ocenie Stalina rozwizaniem byo nie zapobieenie wybuchowi wojny i nie obrona przed agresj niemieck, lecz przeciwnie, podniecenie Hitlera do wojny i dopomozeme mu w jej prowadzeniu, pod warunkiem meangazowama si Zwizku Sowieckiego, wya-

494

czywszy epizodyczny w og�lnych planach wsp�udzia w zbrojnym napadzie na Polsk

Hitler m�g ju zaczyna wojn Zacz j nie 26 sierpnia, jak zamierza, lecz l wrzenia Zwoka ta wywoaa paroksyzm niepokoju w Moskwie

Tymczasem od 24 sierpnia wiat sta przed faktem dokonanym, kt�rego znaczenia w peni ocenie nie umia, gdy zna tylko cz prawdy, a nie ca prawd z wszystkimi jej tragicznymi i haniebnymi konsekwencjami Wiedzia tylko o pakcie nieagresji i o umowie handlowej czy - m�wic cisej - o umowie o pomocy gospodarczej Rosji dla Niemiec Z dw�ch dokument�w podpisanych w Moskwie za waniejszy uwaano traktat handlowy Zapewnia Niemcom dostawy ywnoci i surowc�w, bez kt�rych prowadzenie wojny obliczonej na wicej mz kilka miesicy nastrczaoby powane trudnoci Co prawda i tutaj komunikaty oficjalne nie poday penej wartoci przewidzianych umow obrot�w towarowych, kt�re zreszt p�niej kilkakrotnie powikszano, dop�ki nie osigny gigantycznych rozmiar�w

Gdy chodzi o pakt nieagresji, pierwsza reakcja opinii zachodniej bya powcigliwa Nie wczytujc si zbyt dokadnie w jego siedem punkt�w stwierdzano najchtniej, ze po prostu na Zwizek Sowiecki w wojnie przeciwko Niemcom nie mona liczy, przynajmniej w pierwszej jej fazie Znajdywano tez rone wytumaczenia Jednym byo, ze Rosja nie widzi potrzeby przyjcia z pomoc demokracjom, gdy same sobie z Niemcami dadz rad Innym, ze si konfliktu przelka Odzyway si take gosy krytyki przeciwko rzdowi francuskiemu i angielskiemu, ze nie umiay si dogada ze Zwizkiem Sowieckim, bo same prowadz polityk chwiejn i niekonsekwentn

Ten argument najbardziej odpowiada Zwizkowi Sowieckiemu, gdy sam go gosi Gosi tez - ju w pierwszych dniach po “niespodziance" (tak prasa zachodnia nazwaa pakt memiecko-sowiecki), ze to gownie Polska swym uporem uniemoliwia Zwizkowi Sowieckiemu udzia w witej wojnie z Hitlerem, bo nie pozwolia na przesawny przemarsz i zlekcewaya ofert pomocy sowieckiej, tak jakby Zwizek Sowiecki kiedykolwiek j Polsce zoy

Z nie mniejszym uporem zacza propaganda sowiecka gosie, ze Zwizek Sowiecki znalaz si w sytuacji przymusowej i ze po prostu musia zawrze pakt nieagresji z Niemcami, gdy nie mia innego wyjcia Stalinowi odda tu ogromn przysug Hitler, gdy ani nie zaprzecza, ani nie protestowa przeciwko twierdzeniom Moskwy, ze inicjatywa porozumienia wysza od mego, a nie od Stalina Co innego m�wiono na bankiecie po podpisaniu paktu, co innego w wymianie dalszej korespondencji midzy Moskw i Berlinem, a co innego pisano w Prawdzie 24 sierpnia Prawda utrzymywaa, ze Niemcy zaproponowali pakt nieagresji Rosji, a Rosja go przyja, gdy Anglia i Francja chciay j wtrci w wojn “na dwa fronty", by samym pozosta na uboczu Ow wojn na dwa fronty toczy wic musiaaby Rosja - zdaniem Prawdy - “bez sprzymierzec�w"

O co chodzio5 O jakie dwa fronty O dodatkowe dla Rosji alibi w postaci legendy o zagroeniu ze strony Japonii Rzeczywicie na pograniczu mandurskim toczyy si od kilku ju lat walki midzy wojskami japoskimi

495

i sowieckimi Miay charakter lokalny, gdy przedmiotem utarczek bya Mongoba Zewntrzna, nad kt�r obie strony staray si rozcign kontrol Am Zwizek Sowiecki nie prowadzi z tej przyczyny wojny w caym tego sowa znaczeniu, ani nie dya do mej Japonia Nie byo tez mowy o wsp�dziaaniu wojskowym ani o koordynacji dziaa midzy Japoni i Niemcami na wypadek wybuchu wojny w Europie Ambasador japoski w Berlinie Oszima, gdy go podsekretarz stanu Weizsacker zawiadamia o porozumieniu niermecko-sowieckim, zreszt bardzo kurtuazyjnie, bo ju 22 sierpnia, ograniczy si do stwierdzenia, ze nie warto zastanawia si nad faktem ju dokonanym Nie zaprzeczy tez, ze jest to dobry moment dla normalizacji stosunk�w z Rosj bez potrzeby adnych deklaracji czy podpisywania um�w W rzeczywistoci w cigu kilku dni utarczki na pograniczu ustay i stosunki japonsko-sowieckie wr�ciy na tory normalnej wsp�pracy handlowej i dyplomatycznej

Groza “wojny na dwa fronty" bya wic zwykym wymysem, obliczonym na uszy wasnego spoeczestwa

Dlaczego jednak Zwizek Sowiecki wybra tak lini tumacze i dlaczego Hitler si na ni zgodzi Hitlerem moga powodowa swoista mama wielkoci M�g chcie pochwali si przed wasnym spoeczestwem, ze to on wanie wymyli i przeprowadzi ugod z Rosj - ba, ze j do ugody zmusi Nie ulega przecie wtpliwoci, ze gdyby Hitler zdecydowa si na niedyskrecj, na przykad na temat podpisania tajnego protokou z inicjatywy Zwizku Sowieckiego, m�gby niejedno uzyska Wiadomo, ze Niemcy zapewniy sobie pomoc Rosji w wojnie z Polsk i ze podpisay z g�ry traktat rozbiorowy wywoaaby panik nawet w Polsce A przecie a do ostatniej chwili Hitler liczy na ustpstwa z jej strony bez wojny Popenia tu bd Lecz m�gby na pewno podway wol walki w Angin i we Francji, gdzie i tak byo jej niewiele, a gdzie haso “nie chcemy umiera za Gdask" byo wcale ponure, zanim jeszcze zacza si mm posugiwa propaganda komunistyczna

Hitler tym sposobem nacisku si nie posuy Pozwoli Stalinowi twierdzi, ze inicjatywa umowy bya niemiecka, a nie sowiecka Pozwoli mu gosie, ze Rosja znalaza si w sytuacji przymusowej, z kt�rej wyprowadzi j geniusz Stalina Dlaczego Stalinowi na tym zaleao5 Odpowiedz jest oczywicie zoona, lecz najistotniejszym jej elementem jest podstawowy dezyderat polityki sowieckiej w roku 1939 A mianowicie uczyni wszystko, by zachcie Hitlera do agresji, a Polsk, Angli i Francj do oporu Osignicie tego celu miao wytworzy wraenie, ze neutralno sowiecka (bo tylko o neutralnoci wiat si dowiedzia 23 sierpnia) jest podyktowana koniecznoci A koniecznoci ulegaj z czasem zmianie

Jednym z najbardziej makabrycznych dokument�w historii jest oficjalna fotografia z momentu podpisywania przymierza sowiecko-mermeckiego na Kremlu Rozpowszechniy j w�wczas zar�wno prasa niemiecka, jak i so-

496

wiecka agencja TASS, pojawia si i kolei w gazetach caego wiata, by wreszcie zawdrowa jako ilustracja do ksiek Z wydawnictw sowieckich zmkna po czerwcu roku 1941, by nie trafie ju nigdy do rk i przed oczy czytelnik�w w krajach rzdzonych dzi przez komunist�w Spr�bujmy j opisa

Znany ze swej “kamiennej twarzy" Mootow ma wyjtkowo umiech szczerego zadowolenia na ustach Nad mm z mm triumfaln stoi w sztuczkowych spodniach i ze swastyk w klapie von Ribbentrop A obok, przylgnity do niego, nieomal ramieniem do rarmfma, stoi Stalin Jego wyraz twarzy jest najbardziej wymowny mieszanina ogiomnej radoci z ironi, ogromnego zadowolenia ze zoliwoci Wida, ze osign sw�j cel daje Hitlerowi tak wielk przynt, by nic ju nie mogo odwie obdnego wodza rasizmu od wydania rozkaz�w armii, flocie i lotnictwu niemieckiemu

Z atmosfer euforii na twarzach w spolriilow jednej z najwikszych zbrodni historycznych kontrastuje tylko twarz Woroszyowa Jeszcze bez pagon�w i nie obwieszony p�tora kopy order�w, a wic niepodobny do tradycyjnych dzisiaj postaci marszak�w Zwizku Sowieckiego, lecz w prostej kurcie dow�dcy Armii Czerwonej, Woros?yow spoglda ktem oka na Stalina z wyrazem gniewnej zadumy na twarzy To wanie zdjcie wywietlone na ekranach dziennik�w filmowych zrobio tak wielkie wraenie na Wiktorze Krawczence, w�wczas dygnitarzu sowieckim, kt�ry w roku 1946 mia napisa w Kanadzie ksik pod tytuem “Wybraem wolno"

“Uwaaem Kreml za zdolny do kadej potwornoci Niemniej nie chciaem w pierwszej chwili uwierzy w wiadomo o zawarciu paktu, kt�ry pozwoli Hitlerowi rozpocz wojn przeciwko Polsce i reszcie Europy Dopiero gdy zobaczylimy fotografie i aktualnoci filmowe, zaczlimy wierzy w cos, co wydawao si nie do wiary Swastyka i mot i sierp powiewaj koo siebie w Moskwie I Mootow tumaczcy, ze faszyzm jest w gruncie rzeczy tylko kwesti smaku A niebawem Stalin pozdrawiajcy swego koleg-dyktatora gorcymi sowami o przyjani przypiecztowanej krwi"

Krawczenko ma na myli depesze gratulacyjne i przem�wienia przyw�dc�w sowieckich ju w czasie i po zakoczeniu kampanii wrzeniowej Przyjrzyjmy si z kolei scenom na nocnym bankiecie na Kremlu Przebieg bankietu znamy z urzdowego opisu przedoonego Hitlerowi, a sporzdzonego przez towarzyszcych Ribbentropowi uizdmkow niemieckiego ministerstwa spraw zagranicznych Omawiano nastpujce sprawy stosunki sowiecko-japonskie i usugi, jakie Niemcy mog tu odda Moskwie, si lub sabo Francji i Wielkiej Brytanii, przy czym duo miechu towarzyszyo przypomnieniu naiwnych wysik�w Anglii, by zapobiec porozumieniu sowiecko-memiec-kiemu i by zapobiec wojnie przez wczenie Zwizku Sowieckiego do frontu obrony pokoju Jeszcze wicej wesooci towarzyszyo wsp�lnym komentarzom na temat Paktu Antykominternow skiego

Stalin i oczywicie Komintern pakt ten zwalczali Lecz oto na bankiecie w przeddzie wojny Ribbentrop oznajmia Stalinowi, ze przecie Pakt Antykommternowski nie by nigdy skierowany przeciwko Zwizkowi So-

497

wieckiemu, lecz pomylany by jako rodek polityczny utrudniajcy akcj polityczn Angin, zwaszcza montowaniu frontu obrony kraju

Naturalnie - przyzna chtnie Stalin - on nigdy nie traktowa Paktu Antykominternowskiego inaczej ni jako straszaka dla angielskich kupczyk�w i londyskiej City Ten temat wyczerpano wesoym dowcipem, rzekomo powtarzanym w Berlinie, a Berlmczycy s znani ze swego poczucia humoru, ze jak bdzie trzeba, to i sam Stalin przystpi do Paktu Antykommternowskiego

Zaatwiwszy w ten spos�b r�nice ideologiczne midzy komunizmem, demokracj i faszyzmem, Stalin przystpi do szczeg�owego uzasadnienia absolutne) zgodnoci interes�w pastwowych Zwizku Sowieckiego i Rzeszy hitlerowskiej oraz zgodnoci cel�w narodowych Rosjan i Niemc�w Stwierdzi, ze wszystko co dotychczas psuo dobre stosunki midzy dwoma narodami byo zwyk intryg angielsk Lecz sytuacja si nie moe powt�rzy, bo nar�d niemiecki jako miujcy pok�j na pewno powita z radoci podpisanie traktat�w ze Zwizkiem Sowieckim

Ribbentrop poprawi tu Stalina w ten spos�b, ze umiowanie pokoju przez Hitlera i nar�d niemiecki nie obejmuje jednak Polski, gdy Niemcy w adnym wypadku nie znios dalej cigych prowokacji polskich

Stalin nie oponowa - co jest zreszt zrozumiae, skoro opijano wanie traktat rozbioru Polski i przysze triumfy obu armii w wojnie przeciwko Polsce Zamiast dalszej dyskusji zaproponowa wic zebranym wypicie zdrowia Fuhrera, gdjz on, Sralm, wie dobrze, jak mioci otacza go nar�d niemiecki Nastpiy dalsze toasty, co pozwolio Mootowowi przypomnie zebranym, ze nie kto inny jak Stalin w swojej mowie z 10 marca przygotowa grunt pod tak radykalne i doniose odwr�cenie sytuacji midzynarodowej

I wreszcie bankiet zakonczyl si uroczystymi sow-ami Stalina, skierowanymi do Ribbentropa 7 prob o przekazanie ich Hitlerowi

“Rzd sowiecki traktuje podpisany traktat z najwiksz powag A ja gwarantuj sowem honoru, ze Zwizek Sowiecki nigdy swego partnera nie zdradzi"

Byo to jedyne w karierze Stalina sowo honoru, kt�rego wiernie dotrzyma

Ostatnie dni pokoju

Termin rozpoczcia wojny wyznaczony by! przez Hitlera na dzie 26 sierpnia 1939 roku Wojna rozpocza si jednak l wrzenia o wicie i t dat oczywicie kady zna doskonale Znana tez jest data 3 wrzenia, od kt�rej liczy si pocztek wojny w histonografn angielskiej, gdy w tym dniu wanie wypowiedziay Niemcom wojn Wielka Brytania i Francja

Dat historycznie cis jest oczywicie l wrzenia Natomiast data 3 wrzenia jest take wana, gdy od tego dnia wojna z lokalnej rozprawy

498

midzy Niemcami i Polsk przeistoczya si w wojn europejsk, a w dalszym rozwoju wydarze wiatow 3 wrzenia tez Hitler po raz pierwszy poni�s cik porak polityczn

Mowie o porace Hitlera, chociaby tylko politycznej, w dniu 3 wrzenia, gdy Niemcy stay u szczytu potgi i pewnoci siebie, gdy Luftwaffe dwoma tysicami samolot�w bombardowaa cay prawie teren Polski, gdy niemieckie wojska pancerne rozryway obron polsk na Pomorzu i w rejonie Czstochowy, zakrawa na paradoks lub nawet na niewczesny art Tak jednak byo w istocie I od tej chwili, cho cigle w tym kierunku bdzie podejmowa pr�by, Hitler nie osign ju niczego w drodze zastraszenia i szantau Czekay go triumfy wojskowe i wielu potrzeba bdzie lat, mm jego potga si zachwieje na polach bitew, by wreszcie run niesawnie w ruinach Berlina, lecz nie czekay go ju zwycistwa polityczne Nadany zosta nieodwracalny kierunek dziejom przyszych kilku lat wojny A byo to skutkiem jednego tylko faktu mianowicie, ze Polska, chocia pozostawiona wasnym tylko siom, i to siom sabym w sensie wojskowym, nie znalaza si ani w politycznej, ani w moralnej izolacji, jak to sobie planowa Hitler i sprzymierzony z nim Stalin

26 sierpnia by terminem z dawna upatrzonym zar�wno przez Hitlera, jak i przez jego sztab wojskowy, jako najdogodniejszy dla zaczcia dziaa wojennych przeciwko Polsce By w tvm dniu moc wojn rozpocz, Ribben-tropowi nakazano przyspieszy definitywnie zawarcie sojuszu ze Zwizkiem Sowieckim Pierwotnie Stalin zaprasza go do Moskwy dla podpisania ukad�w na 28 lub 29 sierpnia Zgodzi si jednak skwapliwie na termin 23 sierpnia W przekonaniu Hitlera szok spowodowany podpisaniem um�w z Rosj sparaliowa mia cakowicie polityk brytyjsk, a wic i francusk, i to tak dalece, ze nie zdobd si na nic innego jak na bezczynne przygldanie si klsce Polski Bezczynne w sensie politycznym, co rzecz jasna bdzie jednoznaczne z brakiem jakiegokolwiek zagroenia Niemiec w sensie wojskowym Bo Hitler popenia w tym czasie ogromny bd, bojc si bardziej siy wojskowej Francji ni determinacji politycznej Wielkiej Brytanii Wiedzia jednak, ze mobilizacja armii francuskiej trwa musi dwa tygodnie Nie myli si tez sdzc, ze Francja nie przeprowadzi mobilizacji prewencyjnej, lecz ze zarzdzi j tylko w razie powzicia politycznej decyzji prowadzenia wojny Liczy tez, ze po wiadomoci o podpisaniu paktu ze Stalinem ycie polityczne Francji, a przede wszystkim Wielkiej Brytanii ulegnie cakowitemu paraliowi na okres co najmniej kilku dni lub tygodni, w cigu kt�rych Polska zostanie ju pokonana wojskowo i okupowana na caym terytorium przez Niemcy i Zwizek Sowiecki Przestanie wic istnie i kady nowy rzd w Londynie i w Paryu got�w bdzie do kompromisu z Berlinem, gdy mysi ratowania pokoju przestanie ju obowizywa w stosunku do Polski i ograniczy si do ratowania wasnego spokoju, spokoju Francji i Angin

Pierwsze pytanie, jakie wprawiony w doskonay humor raportem Ribben-tropa z jego pobytu w Moskwie Hitler zada swemu szefowi prasowemu Dietrichowi, 25 sierpnia - byo tak sformuowane, ze Dietnch po prostu go nie zrozumia Hitler zapyta go mianowicie, jakie ma wiadomoci o kryzysach rzdowych w Londynie i Paryu Zaskoczonemu Dietrichowi Hitler wyjani

499

“Chodzi mi o dymisj rzd�w Chamberlama i Daladiera Jest przecie jasne, ze w systemie parlamentarnym nie mog si utrzyma po takiej kompromitacji jaklhiepowodzenie ich rokowa z Sowietami"

Lecz zamiast wiadomoci o kryzysie politycznym w Londynie wrczono Hitlerowi tekst przem�wienia premiera brytyjskiego w Izbie Gmin Cham-berlam m�wi

“W Berlinie wiadomo o podpisaniu paktu ze Zwizkiem Sowieckim przez ministra spraw zagranicznych Rzeszy powitana zostaa z nadzwyczajnym cynizmem jako wielkie zwycistwo dyplomatyczne, kt�re cakowicie usuno niebezpieczestwo wojny, albowiem i my, i Francja nie jestemy jakoby w stanie wypeni naszych zobowiza wobec Polski Uwaalimy za nasz pierwszy obowizek rozwia wszelkie takie zudzenia"

W dalszym cigu przem�wienia Chamberlam stwierdzi, ze zgodnie ze specjalnym komunikatem prasowym wydanym przed kilku godzinami pakt memiecko-sowiecki nie wpyn w niczym na zobowizania brytyjskie w stosunku do Polski Podobne owiadczenie w nieco agodniejszej formie, cho okraszone zwrotem o “honorze Francji", nadeszo z Parya

Hitler jeszcze nie daje za wygran O godzinie trzynastej trzydzieci przyjmuje wezwanego przez siebie ambasadora brytyjskiego Hendersona Skada na jego rce zapewnienie, ze granice Francji i Niemiec s nienaruszalne, ze got�w jest zgodzie si na redukcj zbroje Ba, w r�wnie aroganckim co naiwnym tonie proponuje Wielkiej Brytanii sojusz w obronie jej imperium oraz jak najdalej idc wsp�prac gospodarcz

Hitler cigle nie wierzy w gotowo dotrzymania przez Angli zobowiza wobec Polski Po Hendersome Hitler rozmawia z ambasadorem Woch Attohco Pyta o odpowiedz Mussolmiego na list, w kt�rym tumaczy mu znaczenie sojuszu ze Stalinem i wykada plan wojny przeciwko Polsce Pyta tez o stan gotowoci Woch do wojny z mao prawdopodobnym jego zdaniem wypadku wystpienia Francji w obronie Polski Odpowiedz Mussolmiego, kt�ra zreszt w ostatecznej formie nadesza dopiero nazajutrz, wprawia Hitlera w prawdziwy sza Wochy do wojny nie s gotowe i przyczy si do mej nie bd mogy Niemcy tez nie powinny zaczyna wojny, bo Mussohm jest przekonany, ze Anglia i Francja swych zobowiza wobec Polski dotrzymaj

Byo tak istotnie Z tym wszake, ze nie rezygnowano na Zachodzie z ocalenia pokoju pomimo zawarcia paktu niemiecko sowieckiego Z wielu analiz politycznych tego okresu naj lapidarniej brzmi ocena �wczesnego brytyjskiego podsekretarza stanu Cadogana Pisa on, ze zamiarem brytyjskim byo doprowadzenie do logicznych konsekwencji um�w ju zawartych z Polsk Cel by dwojaki Albo Hitler da si w ten spos�b od napaci na Polsk odstraszy, przynajmniej w roku 1939, a w�wczas za rok czy za 9 miesicy stosunek si brytyjskich, a zapewne i polskich, do si niemieckich ulegnie poprawie Albo Hitler od napaci odwie si nie da Lecz w tym wypadku Anglia ju si znajdzie w stanie wojny z Niemcami i wojny tej nie przerwie Cadogan pisa otwarcie, ze w tym rozumowaniu bya ch wtrcenia w pooenie bez wyjcia nie tylko Hitlera, lecz take k� pacyfistycznych we Francji i w Anglii z Chamberlamem na czele Pisa tez, ze 7 tych wanie powo-

500

d�w Anglia jak najchtniej zamienia swe gwarancje kwietniowe dla Polski w jawny pakt przymierza, pozostawiajcy Polsce swobod okrelenia, co uwaa za agresj, a tym samym decyzj rozpoczcia wojny obronnej. Dodawa przy tym szczerze, e w dalszym cigu dziej�w Polska moga mie pretensje do Anglii, za to chociaby, e idc na tak dalekie i miae plany polityczne nie miaa adnych moliwoci konkretnego przyjcia jej z pomoc zbrojn w roku 1939. Zdaniem Cadogana Polacy zapewne o tym wiedzieli lub zdawali sobie z tego spraw, co tylko podnosi ich zasug i ich wartoci moralne.

Jak dalece Polacy byli wiadomi saboci militarnej Anglii przy jej caej determinacji politycznej, pozostanie na zawsze chyba tajemnic. Nie jest to zreszt wane, gdy w ostatnich dniach pokoju take Warszawa nie przekrelia jeszcze moliwoci uratowania pokoju w drodze zastraszenia Hitlera, pomimo paktu zawartego w Moskwie. Takie byo podoe sojuszu polsko--brytyjskiego podpisanego 25 sierpnia w Londynie przez polskiego ambasadora Edwarda Raczyskiego. Naley sdzi, e Polska sojusz ten podpisaaby nawet gdyby wiedziaa, e pod paktem Ribbentrop-Mootow kryje si nie tylko neutralno Rosji, na kt�r polityka polska liczya i miaa prawo liczy, lecz r�wnie przymierze skierowane przeciwko Polsce i jednoznaczne z traktatem rozbiorowym. Podpisaaby go zapewne take w tym wypadku, gdyby wiedziaa, jak iluzoryczna jest sia wojskowa Francji i jak mao jest po stronie francuskiej woli dopenienia zobowiza sojuszniczych.

O podpisaniu sojuszu polsko-brytyjskiego dowiedzia si Hitler tego dnia, 25 sierpnia, ju po ostatecznym terminie odwoania rozkaz�w do natarcia na Polsk. Rozkaz ten jednak Hitler odwoa, co spowodowao niesychane zamieszanie, gdy oddziay Wehrmachtu byy ju w marszu na pozycje wyjciowe. Generaowi Keitlowi powiedzia Hitler, e potrzebuje czasu na rokowania. Genera Halder zapisa w swym notatniku, e “termin odoony do 30 sierpnia. Jeli rokowania bd potrzeboway wicej czasu, czekamy do 2 wrzenia. Po tej dacie w tym roku nie uderzymy".

Rokowania... O jakie rokowania chodzio i mogo chodzi? Admira Canaris, szef kontrwywiadu niemieckiego, oceni sytuacj zbyt optymistycznie. By pewien, e podpisanie sojuszu brytyjsko-polskiego ju spenio swe zadanie odstraszenia Hitlera od wojny. Oto jego sowa: “Po tym ciosie Hitler ju si nie podniesie. Pok�j jest uratowany na lat dwadziecia".

Podobne wraenie zapanowao na Kremlu. Z tym tylko, e w przeciwiestwie do Canarisa towarzyszyo mu nie uczucie radoci, lecz uczucie niepokoju, e oto wielki plan zachcenia Hitlera do wojny moe si nie uda. Naleao wic podtrzyma zamiar Hitlera uderzenia na Polsk. Celowi temu posuya inspirowana zapewne wiadomo prasy szwajcarskiej. 25 sierpnia Neue Ziircher Zeitung podaa wiadomo o rzekomym wycofaniu wojsk sowieckich z pogranicza z Polsk, co gazeta komentowaa w ten spos�b, e pomimo ukadu zawartego w Moskwie Zwizek Sowiecki na pewno nie zamierza podejmowa adnych nieprzyjaznych krok�w przeciwko Polsce. Wiadomo ta obiega Warszaw, take inne stolice. Dawano jej wiar, usztywniajc tym samym stanowisko Anglii. Gdy mona byo przypuszcza, e wzmacnia to si odstraszenia Hitlera.

501

Na chwyt ten zareagowa Hitler bardzo nerwowo, dajc wszystkimi sposobami, by Zwizek Sowiecki wiadomoci tej zaprzeczy, i to w formie oficjalnej. Nastpio to rzeczywicie w postaci komunikatu agencji TASS, wedug kt�rego sowieckie “koa miarodajne" stwierdzay, e “w zwizku z narastajc powag sytuacji w Europie wschodniej i moliwoci niespodzianek dow�dztwo sowieckie postanowio nie zmniejszy, lecz zwikszy siy wojskowe na zachodniej granicy ZSSR". Komunikat ten ukaza si po poudniu 30 sierpnia, cho jego tre przekazano zapewne do Berlina nieco wczeniej. Innymi ju kanaami dano zna do Berlina, e rozpocza si koncentracja i mobilizacja wojsk sowieckich w okrgach wojskowych Kijowa i Miska.

Wiadomoci te przewayy szal waha na rzecz wojny w umyle Hitlera w cigu kilku dni, kt�re przeznaczy na przekonanie Anglii i Francji, e ich polityka wystpienia przeciwko Niemcom po stronie Polski “nie ma sensu" wobec porozumienia zawartego przez Hitlera ze Zwizkiem Sowieckim. A Ribbentrop brutalnym wystpieniem wobec ambasadora Hendersona przekreli wszelkie moliwoci dalszej mediacji brytyjskiej midzy Polsk i Niemcami.

Na mediacj zdecydowa si by Hitler 25 sierpnia. Powodem bezporednim byo podpisanie tego samego dnia sojuszu polsko-brytyjskiego. Powiedzia przy tym wyranie: “Potrzebuj czasu na rokowania", co brzmiao do dziwnie w zestawieniu z jego wypowiedzi 22 sierpnia przed generalicj niemieck, kt�r tak cytuje jego tumacz Schmidt: “Mam Polsk, gdzie j chciaem mie. Jest izolowana. Byle tylko jaka winia nie przeszkodzia mi teraz inicjatyw mediacji". Hitler uy przy tym sowa Schuieinebund.

Mediatorem nie by sprzymierzeniec Hitlera Mussolini, cho do tego si pali, stosujc nawet nacisk w postaci nagego stwierdzenia, e Wochy nie s do wojny gotowe i e w tej fazie u boku Niemiec stan nie mog. Hitler na mediacj wosk godzi si nie myla. Zgodzi si jednak na mediacj brytyjsk. Pr�ba trwaa bardzo kr�tko, bo zaledwie 4 dni.

28 sierpnia rzd brytyjski odpowiedzia odmownie na propozycje Hitlera, wysane natychmiast po wiadomoci o podpisaniu paktu brytyjsko-polskiego. Hitler proponowa, by pomimo tego paktu Anglia zgosia desinteressemem spraw Polski i zawara z Niemcami swego rodzaju pakt nieagresji dotyczcy Europy zachodniej, wzmocniony fantastycznym zgoa porozumieniem na temat przyszego podziau wiata na angielsk i niemieck stref wpyw�w, z tym e Niemcy braliby na siebie obowizek obrony nienaruszalnoci Imperium Brytyjskiego. Odmowie brytyjskiej, sformuowanej w kilku zdaniach, towarzyszya propozycja poredniczenia w bezporednich rozmowach polsko-niemieckich na wszystkie tematy sporne. Nota brytyjska stwierdzaa przy tym, e jest to spos�b jedyny, gdy w razie odrzucenia tej propozycji

502

i szukania rozwiza w drodze uycia siy zbrojnej Anglia znajdzie si w stanie wojny z Niemcami na mocy swego paktu z Polsk

29 sierpnia Hitler zgodzi si na propozycj mediacji brytyjskiej, zreszt w formie bardzo gwatownej i przy uyciu niesychanie napastliwego tonu na temat polskiej agresywnoci Owiadczy jednak, ze przygotuje konkretne propozycje dla strony polskiej da tylko, by Brytyjczycy sprowadzili do Berlina przedstawiciela Polski uprawomocnionego do rokowa w cigu 24 godzin, to jest do rody 30 sierpnia

By to rzecz jasna termin niewykonalny, na co Henderson zwr�ci uwag, dajc przy tym do zrozumienia, ze uwaa jego wyznaczenie za mao istotny spos�b dodatkowego nacisku Tego zdania byli i Niemcy w ministerstwie spraw zagranicznych, a zapewne i sam Hitler Nie zaprzeczono tez ze strony niemieckiej spokojnemu stwierdzeniu Hendersona, ze sw rol mediacyjn rozpocz musi od zoenia odpowiedniej propozycji rzdowi polskiemu Propozycj mediacji przekaza Henderson do Warszawy za porednictwem ambasadora polskiego w Berlinie pod wiecz�r 30 sierpnia

Na propozycj t odpowiedziano z Warszawy poleceniem, by ambasador Lipski przekaza Ribbentropowi zgod Polski na wszczcie bezporednich rokowa przy porednictwie brytyjskim, lecz na podstawie takich warunk�w wstpnych, jakie zostan uzgodnione ze stron brytyjsk Zgodnie z tym zleceniem Lipski poprosi o spotkanie z Ribbentropem, kt�re wyznaczono na godzin trzynast 31 sierpnia

Tymczasem jednak przed p�noc 30 sierpnia odbya si sawna rozmowa Ribbentropa z Hendersonem, kt�r tumacz Schmidt nazwa w swych wspomnieniach najbardziej burzliwym spotkaniem dw�ch dyplomat�w, jakie kiedykolwiek widzia lub kiedykolwiek mia zobaczy Ribbentrop w tonie niebywale aroganckim stwierdzi nagle, ze upyn ju termin - jak si wyrazi - “dostarczenia przez Anglik�w Polaka upowanionego do rokowa i do podpisania dokument�w" Henderson zareagowa nadzwyczaj ostro, wyprosi sobie tego rodzaju stawianie sprawy i podkreli cakowit nierealno termin�w niemieckich, nie omieszkawszy przy tym wypowiedzie swego pogldu na temat zachowania si Ribbentropa

Wzi tez gor nad swym adwersarzem w tej rozgrywce charakter�w, gdy na kolejne pytanie Hendersona, jakie s propozycje niemieckie, kt�re maj stanowi podstaw rokowa z Polsk, Ribbentrop propozycje te odczyta Uoono je poprzedniego dnia pod dyktat Hitlera Domagay si wcielenia Gdaska do Rzeszy z pozostawieniem Gdyni Polsce oraz plebiscytu na Pomorzu polskim pod nadzorem mieszanej komisji brytyjsko-francusko--wosko-sowieckiej Ta strona, kt�ra plebiscyt przegra, bdzie miaa zapewnion komunikacj przez terytorium Pomorza, midzy Gdyni a Polsk w razie korzystnego dla Niemiec wyniku plebiscytu lub midzy Niemcami i Prusami Wschodnimi w razie wyniku korzystnego dla Polski

Henderson uzna, ze jest to moliwa do przyjcia podstawa rokowa I zada wrczenia mu propozycji niemieckich na pimie w celu przekazania ich stronie polskiej Tu jednak nastpia niespodzianka bez precedensu w historii dyplomacji i nie tylko dyplomacji Ribbentrop odm�wi wrczenia

503

propozycji przez siebie odczytanych, stwierdzajc, ze s ju nieaktualne, gdy przedstawiciel Polski nie stawi si w terminie

Po coj. wic Ribbentrop propozycje te odczytywa i po co Hitler kaza je uoy5 Przytoczmy sowa wiadka spotkania, czowieka, kt�rego na pewno nie mona posdza o sympatie prapolskie czy nawet proangielskie Oto co pisze Paul Schmidt, nawizujc do odmowy wrczenia Hendersonowi niemieckich propozycji

“Z kolei - po Hendersome - mnie ogarno podniecenie Nagle zrozumiaem, na czym polega gra Ribbentropa i Hitlera W tej wanie chwili stao si dla mnie jasne, ze zachcajco brzmice propozycje Hitlera zostay spisane wycznie na pokaz i nie byo nigdy zamiaru by doprowadzi do ich akceptacji Odmowa wrczenia Hendersonowi warunk�w na pimie podyktowana bya obaw, ze skoro rzd brytyjski przekae je Polakom, mog om po prostu si na nie zgodzie Jako tumacz nie mogem mc powiedzie i nigdy bardziej tego nie aowaem Nie pozostawao mi mc innego jak siedzie w poczuciu zupene) bezsiy i zgrzyta zbami, gdy oto przed moimi oczami perfidnie sabotowano ostatni szans zachowania pokoju A wic taki by wynik dyskusji we dw�ch midzy Hitlerem i Ribbentropem, jak odbyli przed przybyciem Hendersona"

Wiemy, ze po napaci na Polsk Hitler posuy si swymi “wspaniaomylnymi propozycjami" - jak je okreli - w celu propagandowym, by przekonywa wiat, zreszt bezskutecznie, ze Polska je odrzucia Nie jest to zapewne najwiksze z jego kamstw, nawet z tego okresu, chociaby w por�wnaniu z inscenizacj rzekomego napadu na radiostacj w Gliwicach lub z pierwszymi sowami jego przem�wienia w pierwszym dniu wojny, gdy woa “Postanowiem gwat gwatem odeprze"

Przypomnijmy, ze Henderson zawiadomi rzd Polski przez Lipskiego o moliwoci rokowa przy mediacji brytyjskiej na kilka godzin przed spotkaniem z Ribbentropem, gdy o propozycjach niemieckich mc nie wiedzia Lipski przybywszy 6 wrzenia do neutralnej Kopenhagi pisa w depeszach do ambasador�w polskich w Paryu i w Londynie

“Musz podkreli, ze warunki niemieckie ujte w szesnacie punkt�w nie zostay nigdy przedoone ani mnie, ani rzdowi polskiemu Stwierdzam tez, ze 31 sierpnia owiadczyem panu Ribbentropowi, ze rzd polski zaj pozytywne stanowisko wobec propozycji rzdu brytyjskiego w sprawie bezporednich rozm�w polsko-memieckich"

Jak zaznaczylimy przed chwil, Lipski mia wyznaczone spotkanie w niemieckim ministerstwie spraw zagranicznych na godzin trzynast 31 sierpnia Rozmowa Ribbentropa z Hendersonem zakoczya si poprzedniej nocy po godzinie dwunastej Lipskiego prz� naprz�d podsekretarz stanu Weizsacker, kt�ry go zapyta, czy przybywa jako nadzwyczajny penomocnik rzdu polskiego Lipski stwierdzi, ze reprezentuje rzd polski jako ambasador i ze da spotkania z ministrem spraw zagranicznych Kazano mu czeka Ribbentrop przyj go po godzinie osiemnastej, w otoczeniu stray SS i tumu urzdnik�w Zapytany ponownie, czy ma specjalne penomocnictwa, Lipski odpowiedzia, ze jego wizyta pozostaje w zwizku z brytyjsk propo-

504

zycj mediacji i e jej celem jest uzyskanie wiadomoci, na jakich warunkach rzd niemiecki chce rokowania prowadzi. Ribbentrop nie wspomnia ani o warunkach, ani o fakcie, e odczyta je Hendersonowi, cho mu ich nie dorczy, lecz obieca, e o daniu Lipskiego zawiadomi Hitlera.

O wicie l wrzenia - bez adnych krok�w dyplomatycznych i bez wypowiedzenia wojny - Niemcy uderzyy na Polsk.

Schmidt wspomina o dyskusji midzy Ribbentropem i Hitlerem przed K. :yt Hendersona. I wnioskuje susznie, e wanie wtedy Hitler postanowi nie dopuci do rokowa w oparciu o mediacj brytyjsk. “Wspaniaomylne" propozycje Hitlera miay suy ju tylko celom propagandowym. Lecz gdy je ukadano, to jest 29 sierpnia, byo jeszcze inaczej. Hitler by jeszcze w stanie rozterki, czy zaczyna wojn czy nie. Liczy si z moliwoci odwoania decyzji wojny w roku 1939, z moliwoci jej odoenia. Na t okoliczno potrzebowa jakiego alibi przed wasnym spoeczestwem wprowadzonym w stan wojennego podniecenia przez propagand. Alibi takie stwarzayby rokowania polsko-niemieckie przy mediacji brytyjskiej. Bez wzgldu na ich wynik stanowiyby one uzasadnienie odwoania decyzji wojny przeciwko Polsce. Lecz 30 sierpnia Hitler uzna to alibi za niepotrzebne i zdecydowa si na wykonanie pierwotnego planu, to jest na wojn przeciwko Polsce. Dlaczego?

Dwie byy przyczyny. Po pierwsze Hitler uwierzy znowu zapewnieniom Ribbentropa, e pomimo mocnych sformuowa paktu polsko-brytyjskiego jest to tylko straszak bez znaczenia. Dwa pierwsze dni wojny mogy go podtrzyma w tym przekonaniu. Anglia i Francja jeszcze pr�boway negocjowa. Dopiero 3 wrzenia Hitler zwr�ci si do swego niefortunnego doradcy Ribbentropa z okrzykiem: “No i co teraz?". Bo oto Anglia wojn wypowiedziaa. A przyczyna druga? 30 sierpnia skoczyy si obawy Hitlera, czy Rosja pomimo wszystko, pomimo zawartego traktatu przymierza przeciwko Polsce, nie wycofa si z przyjtych zobowiza lub po prostu ich nie wykona. Przyjmujc Hendersona Ribbentrop wiedzia ju, e - jak m�wi komunikat TASS - Rosja gromadzi siy na granicy polskiej. Hitler przekona si, e Moskwa gotowa jest dotrzyma przymierza przeciwko Polsce i e nie uczyni niczego, co by mogo wzmocni nacisk angielski na mediacj z Polsk.

Stalin zrobi w tych kilku dniach midzy 25 sierpnia i l wrzenia wszystko, aby podtrzyma Hitlera w jego planach wojennych i rozwia ostatnie jego wahania.

Czy bya alternatywa?

Pytanie, czy w roku 1939 Polska miaa jak inn od obranej alternatyw polityczn, pojawio si w umysach, rozmowach i publicystyce natychmiast po klsce wrzeniowej. Rzecz zrozumiaa, e formuowano je w spos�b nieraz bardzo gwatowny, ulegajc uczuciom przesaniajcym, a czsto zastpujcym po prostu znajomo fakt�w. Gorycz z doznanej klski i niepewno, jakie

505

bd dalsze koleje wojny powodoway skonno do sd�w kracowych, zwaszcza, e trudno byo oddzieli istot zagadnienia od zjawisk margine-sowychTlub pozostajcych jedynie w lunym zwizku ze skomplikowan mozaik spraw majcych swe r�do i znajdujcych swe rozwizanie daleko poza zakresem moliwoci i wpyw�w polskich. A tak mozaik jest zawsze i by przed drug wojn wiatow caoksztat polityki europejskiej. Animozje osobiste i pogldowe dopeniay chaosu, z tym skutkiem, e albo potpiano wszystko w czambu, albo te, bronic na przykad polityki Becka na forum midzynarodowym, uwaano przy tym za konieczne broni dziaalnoci rzd�w przedwojennych na polu polityki wewntrznej.

Nie bez wpywu na ferowanie sd�w byy nowe powizania stworzone przez rzeczywisto wojenn i nadzieje na przyszo. I tak w warunkach odbudowy pastwowoci i wojska polskiego poza krajem w oparciu o Francj szczeg�ln atwo argumentacji znajdowali ci wszyscy, kt�rzy tradycyjnie uwaali si lub kt�rych tradycyjnie uwaano za stronnik�w jak najwikszego powizania polityki polskiej z polityk francusk. Byo ich zawsze w Polsce sporo, a w wikszoci swej zaliczali si do obozu opozycji przeciwko, systemowi rzd�w nazywanemu “sanacyjnym". Dla wielu z nich usamodzielnienie si polityki polskiej od zalenoci francuskiej dokonane na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych byo zjawiskiem niepokojcym i niepodanym, a lawirowanie midzy dwoma ssiadami, niemieckim i rosyjskim, traktowane byo z daleko idc podejrzliwoci. Rozgrzeszano przy tym atwo tak dla Polski niepomylne zjawiska jak postpujc bierno i “immo-bilizm" polityki francuskiej, a nawet zjawiska po prostu dla Polski grone, jak przystpienie do ugodowych traktat�w z Niemcami w Locarno lub wiadome podwaanie wartoci przymierza polsko-francuskiego.

Po klsce wrzeniowej wobec toczcej si dalej wojny - przymykano oczy na jej charakter dr�le de guerre - “wojny na niby" - i wizano z Francj ogromne nadzieje, co oczywicie rzutowao wstecz na rzekom “antyfran-cusko" czy - jeszcze gorzej - na rzekom “proniemiecko" rzd�w przedwojennych. Wr�d ludzi tak rozumujcych by wszake i nowy W�dz Naczelny i premier w jednej osobie, genera Sikorski. Zmieni swe zdanie po klsce Francji, zmieni je radykalnie, przerzucajc, zgodnie z wymogami biecej polityki, swe nadzieje i obliczenia na Angli, a w dalszym rozwoju na Stany Zjednoczone.

Byo to take zjawisko wytumaczalne, lecz nie wnosio wiele do dyskusji historycznej nad pytaniem, czy i jakie alternatywy miaa Polska przed rokiem 1939. Tu zdania w dalszym cigu byy podzielone, cho dyskusja tracia na ostroci, zwaszcza e lepiej ju rozumiano rol Anglii jako wanie w 1939 roku g�wnego czynnika w polityce przeciwstawiania si agresji niemieckiej, a po upadku Francji .przez ponad rok jedynego tej polityki wykonawcy. Zrozumienie roli Anglii stawiao w lepszym wietle umiejtnoci dyplomatyczne J�zefa Becka i jego polityk, gdy on wanie Polsk z Angli zwiza i przy jej pomocy zapobieg izolacji politycznej Polski w konfrontacji z Hitlerem, cho nie zapobieg jej izolacji wojskowej.

Dyskusja nad alternatyw polityczn przed wybuchem wojny schodzia

506

przy tym coraz bardziej na wody ocen bd�w popenionych w budowaniu materialnej siy pastwa polskiego. Oceny polityki zagranicznej staway si mniej namitne i bardziej rzeczowe. Tym bardziej e pominwszy zupenie odosobnione postacie Wadysawa Studnickiego czy Cata-Mackiewicza aden Polak nie kwestionowa susznoci decyzji wojny z Niemcami w odpowiedzi na agresj niemieck. Nikt decyzji tej nie kwestionowa, skoro jedyn jej alternatyw bya utrata niepodlegoci, a nie tylko utrata czci terytorium.

Otwarte natomiast pozostawao pytanie, czy nie mona byo do wojny tej przystpi w lepszym ukadzie sojuszniczym. To znaczy, majc Zwizek Sowiecki za sob lub z sob zamiast mie go przeciwko sobie.

Odpowied obowizujca dzi urzdowo w historiografii komunistycznej jest znana na pami kademu. Obowizuje, rzecz jasna, dopiero od roku 1941. Do tej daty Polska bya, wedug s�w Mootowa, po prostu “bkartem Traktatu Wersalskiego" i jako taka zostaa susznie, sprawiedliwie i nieodwoalnie raz na zawsze wykrelona z mapy Europy. Rosja i Niemcy dokonay w roku 1939 tego, czego nie zdoaa dokona Rosja leninowska w roku 1920. Alternatywa dla Polski? Owszem bya - twierdz komunici - i to ju w roku 1920, gdy powinna si bya przyczy do Zwizku Sowieckiego jako siedemnasta w�wczas republika, dokonawszy przedtem u siebie rewolucji na wz�r rosyjski i przy rosyjskiej pomocy. Dzi argumentacja komunistyczna idzie po innej linii. Z jednej strony utrzymuje, e “tylko przyja" ze Zwizkiem Sowieckim moga j bya zabezpieczy przed Niemcami, a przyjani tej nie byo, gdy Polska bya krajem obszarniczo-buruazyjnym. Sw polityk w roku 1939 Polska zmusia Rosj na sp�k z Angli do “zawarcia paktu nieagresji" - tak si to nazywa, gdy do niczego wicej przyzna si Rosja do dzi nie chce - z Niemcami. Rosja zawara pakt po to, by siebie uratowa i w dalszej kolejnoci Niemcy pobi, wyswobadzajc przy okazji Polsk, oczywicie w granicach etnograficznych. Alternatywa ustrojowa dla Polski przed wojn? Oczywicie stan obecny, czyli Polska Ludowa w jej dzisiejszej postaci.

Jest to rozumowanie pozbawione jakichkolwiek podstaw historycznych i logicznych. Przed rokiem 1939 koncepcja “demokracji ludowych" - to jest pastw podporzdkowanych Zwizkowi Sowieckiemu, lecz o cechach narodowych i o pozorach niepodlegoci - nie istniaa w niczyim umyle. Powstaa dopiero w czasie drugiej wojny wiatowej, i to w ostatniej jej fazie. Przed rokiem 1939 “przyja ze Zwizkiem Radzieckim" oznaczaa, take dla Kremla, tylko jedno: poddanie si zaborowi sowieckiemu. Przed rokiem 1939 nie istniaa te na Kremlu koncepcja integralnoci terytorialnej Polski. Nie tylko wobec ziem pooonych po wschodniej stronie Bugu, lecz i wobec Pomorza, lska, Gdaska i Poznaskiego. Tak jak w roku 1920, tak te i w roku 1939 ziemie te naleay lub nalee powinny - zdaniem Moskwy i komunist�w caego wiata, z polskimi na czele - do Niemiec, gdy jeli o czyjkolwiek przyja Zwizek Sowiecki kiedykolwiek zabiega, to wanie o przyja z Niemcami, nawet gdyby to miay by Niemcy hitlerowskie.

O tego wic rodzaju wizaniu polityki polskiej ze Zwizkiem Sowieckim, o jej opieraniu na przyjani ze Zwizkiem Sowieckim, o jakim dzi si m�wi,

507

pisze i moe nawet myli, przed drug wojn wiatow nie myla nikt. Nie tylko w Warszawie, lecz przede wszystkim na Kremlu. Nikt te z tak pro-pozycj-jwobec Polski nie wystpi od strony rosyjskiej nie tylko dlatego, e nikt by jej w Polsce nie przyj, lecz dlatego, e nie leaa w og�le w sferze rozumowania rzdu sowieckiego.

Odpowied wic, e w roku 1939 Polska byaby si ocalia, gdyby bya w przyjani ze Zwizkiem Sowieckim, zerwawszy ze swym “klasowo-nacjo-nalistycznym" ustrojem, nie jest w og�le podstaw dyskusji nad pytaniem, jak alternatyw polityczn Polska wtedy miaa.

Jest natomiast tak podstaw pytanie, czy moga Polska w roku 1939 tak poprowadzi polityk, by nakoni Rosj do zawarcia przymierza z Francj i Angli, a tym samym z Polsk, zamiast przymierza z Niemcami. Na samym wstpie wyania si tu sprawa cel�w przywiecajcych i Polsce, i Anglii z Francj z jednej a Rosj z drugiej strony. Rokowania anglo-francusko--sowieckie rozbijay si o niemono ustalenia wsp�lnego celu. Na tym tle wypowied generaa Doumenc nie bya wcale mieszna, jak si to Stalinowi wydawao. Doumenc m�wi o principe porozumienia, bez kt�rego zawrze si go nie da. Dla strony zachodniej i dla Polski owym principe, owym celem, byo zapobieenie wojnie, co pocigao za sob poszanowanie status quo istniejcego w Europie, kt�re to status quo chcia obali Hitler. Rosji taki cel absolutnie nie interesowa. Chciaa nie utrzymania adu w Europie, lecz jego zmiany na swoj korzy. I to mia by warunek sprzeciwienia si zmianie na korzy Niemiec. W tym wietle ocena bd�w, jeli je tak nazwiemy, popenionych przez Angli i przez Polsk nabiera innego zabarwienia. Ich uniknicie wymagaoby odstpienia od obrony europejskiego status quo, kt�re byo barier przed agresj hitlerowsk. A take przed agresj stalinowsk.

Byy natomiast bdy innego rodzaju, bdy taktyki, o kt�rych rzadziej si pamita. Do nich naleaa wadliwa ocena wasnych moliwoci wojskowych, moliwoci Polski i moliwoci Niemiec. Ze strony Polski bya, naiwna zapewne, nadzieja, e wzgld na wasne bezpieczestwo i wasny interes naka Zwizkowi Sowieckiemu zachowa neutralno.

Celem Polski w roku 1939 nie bya wyprawa krzyowa przeciwko Niemcom hitlerowskim, lecz uniknicie wojny. Ale nie za kad cen. To synne powiedzenie ministra Becka, powt�rzone zreszt w innej formie przez Anglik�w, nie byo sloganem ani hasem propagandowym, lecz byo istotnym zaoeniem politycznym. Zaoeniem historycznie susznym gdy nie mogo by innego. Zwaszcza wobec dowiadcze monachijskich z roku poprzedniego. Nie mona byo “okupi" si Hitlerowi, gdy nie byo dostatecznie atrakcyjnego okupu. Nie mona si te byo okupi Zwizkowi Sowieckiemu za jego wtpliw “przyja", gdy i tu kady okup byby niewystarczajcy. To stanowisko Polski czy si musiao w praktyce z bezwzgldnym przestrzeganiem nienaruszalnoci status quo, zar�wno terytorialnego, jak i ustrojowego. Jest to zawsze niewygodne w dyplomacji, gdy pociga za sob pewien immobilizm, usztywnienie polityczne, w kt�rym inicjatywa manewru przechodzi w rce przeciwnika. Ten immobilizm zastosowaa Polska w obliczu pertraktacji Anglii i Francji z Rosj.

508

Rzecz charakterystyczna, e konieczno t oceniaa pozytywnie Anglia, a jak najgorzej Francja. Co gorzej - postawa ta odpowiadaa najbardziej rzdowi sowieckiemu, gdy dawaa mu due moliwoci propagandowe na przyszo, pozwalajc jednoczenie utrzymywa rokowania z Francj i Angli na paszczynie teoretycznej. Dziki temu speniay wyznaczone im zadanie: mianowicie straszaka majcego nakoni Hitlera do sojuszu z Rosj.

Midzy Niemcami a Rosj

W sensie pastwowo-prawnym wrzesie 1939 roku nie przerywa cigoci istnienia pastwowoci polskiej. Klska wojskowa poniesiona z rki Niemiec hitlerowskich i Zwizku Sowieckiego, zwizanych ze sob przymierzeni skierowanym wanie i wycznie przeciwko Polsce, nie bya wydarzeniem, kt�re mogoby wpyn na zmian pooenia Polski w oczach prawa midzynarodowego. Stwarzaa jednak rzeczywisto now w sensie praktycznym.

Wrzesie 1939 roku nie oznacza wic koca polskiej polityki zagranicznej ani nawet stanu jej czasowego zawieszenia. Oznacza jednak konieczno stosowania zupenie nowych metod.

Metody te byy w duej mierze nawrotem do sposob�w dziaania, jakie polityka polska stosowa musiaa przed rokiem 1918, to znaczy zanim pastwo polskie mogo si zacz organizowa na wasnym terytorium. Bo tak jak wrzesie 1939 roku nie by dat kocow, tak te listopad roku 1918 nie by dat pocztkow polskiej polityki zagranicznej czy midzynarodowej. Podobnie jak przed listopadem 1918 roku polityka polska, cho prowadzona przez r�ne orodki o niesprecyzowanym charakterze prawnym, znajdowaa r�do siy w deniach caego narodu i w formacjach wojskowych polskich, tak te po wrzeniu 1939 roku wola walki narodu pod okupacj i istnienie polskich si zbrojnych, zar�wno poza granicami kraju, jak i w podziemiu w okupowanej Polsce, stanowiy oparcie i sprawdzian prawidowoci wysik�w politycznych rzdu polskiego dziaajcego za granic w oparciu o traktaty midzynarodowe zawarte z pastwami sprzymierzonymi z Polsk przeciwko Niemcom.

Bya jednak take ogromna r�nica midzy pooeniem sprzed odzyskania niepodlegoci a latami drugiej wojny wiatowej. Polegaa ona na fakcie, e nikt nie kwestionowa ani zasady niepodlegoci Polski, ani cigoci pastwa polskiego. Nikt z wyjtkiem Niemiec i Zwizku Sowieckiego. Gdy dla pastw tych rozbi�r Polski by jednoznaczny z kocem pastwowoci polskiej i to “raz na zawsze", jak zgodnie owiadczali i Hitler, i Stalin, i Mootow. Nie miao to rzecz jasna adnego znaczenia w oczach prawa midzynarodowego i w przekonaniu narodu polskiego, lecz miao znaczenie praktyczne wanie na terytorium pastwowym polskim okupowanym przez Niemcy i Rosj. I na tym przede wszystkim polegaa r�nica pooenia poddanych terrorowi obywateli polskich w por�wnaniu z pooeniem ludnoci innych pastw

509

okupowanych przez Niemcy, takich jak Dania, Belgia, Holandia czy Francja.

Od spwej tezy, e “pastwo polskie przestao istnie" odstpi Zwizek Sowiecki pod naciskiem sytuacji midzynarodowej i wojennej w roku 1941. Wtedy, gdy Niemcy ze sprzymierzeca przeksztaciy si w napastnika i Rosja stalinowska wbrew swej woli znalaza si w obozie pastw prowadzcych wojn przeciwko Hitlerowi. Wyrazem zmiany stanowiska Zwizku Sowieckiego mia sta si ukad polsko-sowiecki, zwany take ukadem Sikorski-Majski. I cho ukad ten zosta przez Moskw zerwany w kwietniu 1943 roku, jego skutk�w prawno-pastwowych nie udao si obali. Bo raz zerwawszy z tez o “nieistnieniu pastwa polskiego" i raz uznawszy cigo pastwow Polski Zwizek Sowiecki nie m�g ju do tezy tej powr�ci. M�g jedynie dy do narzucenia pastwu polskiemu swej hegemonii, do narzucenia mu ustroju komunistycznego i tym samym do wczenia go w ramy obozu czy bloku kierowanego z Moskwy. Taka w istocie bya koncepcja “demokracji ludowych", rozcignita z kolei na inne pastwa Europy rodkowo-wschodniej. Koncepcja ta w adnym stopniu nie odpowiadaa yczeniom zainteresowanych narod�w, lecz przecie bya lepsza ni zwyky zab�r i wcielenie do Zwizku Sowieckiego. A takie wanie rozwizanie - jako jedyne - przewidywa Zwizek Sowiecki zar�wno w roku 1939, jak i w roku 1920. Takie rozwizanie zastosowa te przemoc w odniesieniu do Ukrainy i Kaukazu w okresie leninowskim, a do pastw batyckich w roku 1940.

Ciar gatunkowy pastwa polskiego by w czasie drugiej wojny wiatowej zbyt silnym elementem politycznym, by mona go byo cakowicie lekceway. Likwidacja odrbnoci pastwa polskiego bya jeszcze moliwa w roku 1920, nie bya ju moliwa w roku 1945, a take w roku 1939, gdy j Stalin pr�bowa przeprowadzi w porozumieniu z Hitlerem.

I tu szuka by naleao punktu wyjcia w ocenie polityki polskiej w okresie midzywojennym.

Przechodzia ona, jak wiemy, r�ne fazy. Okrelano j jako zbyt ambitn, jako kapryn, jako chwiejn i - o dziwo - jednoczenie jako zbyt nieustpliw, nieelastyczn i upart. Jak to zwykle bywa w ocenach, punktem wyjcia z reguy byy przesanki uwzgldniajce tylko i wycznie albo pogldy, albo interesy tych, co oceny formuowali. I tak Francja zarzucaa Polsce odejcie od zalenoci politycznej, jak w swoim przekonaniu moga Polsce narzuci w latach dwudziestych. Opinia pacyfistyczna z jednej, a proniemiecka z drugiej zarzucay Polsce w caym wiecie, a w wiecie anglosaskim w szczeg�lnoci, e przeszkadza “normalizacji" w Europie tward obron swych praw w Gdasku i swego terytorium na Pomorzu, zwanego pogardliwie “korytarzem". Propaganda sowiecka zarzucaa jej take “nacjonalizm" w stosunku do Niemiec i “antysowietyzm" w stosunku do Rosji. Publicyci i politycy z r�nych kraj�w domagali si od niej wyrzecze przede wszystkim na rzecz Niemiec, lecz take na rzecz innych ssiad�w. Polska miaa paci za korzyci, jakie inne pastwa mogyby wynie ze wsp�pracy politycznej czy gospodarczej z Rzesz Niemieck. Jednoczenie

510

Polska miaa suy jako straszak, raz w stosunku do Niemiec, raz do Rosji, po to by zwikszy potencja bezpieczestwa coraz to kogo innego. Ona jedna miaa rezygnowa z korzyci Traktatu Wersalskiego, by zwikszy korzyci pastw zachodnich. Ona w przekonaniu Francji miaa by zwornikiem “kordonu bezpieczestwa" od strony Zwizku Sowieckiego, a jednoczenie traktowa swe ziemie wschodnie jako “depozyt" dla Rosji “biaej", gdyby kiedy powstaa.

Katalog ycze, postulat�w czy da mona by mnoy nieomal w nieskoczono, zwaszcza e zmieniay si bardzo czsto w zalenoci od r�nych fluktuacji stosunk�w midzynarodowych. Wikszo z nich powstawaa “na bieco" jak gdyby, najczciej "bez udziau Polski, a prawie zawsze stwarzajc nowe dla Polski niebezpieczestwo.

Niekt�re zarzuty powstay ex post, jako oceny historyczne lub pod tak wanie nalepk. Do nich naley rzekoma “antyradziecko" polityki polskiej. Ten zarzut jest stosunkowo atwy do odparcia. Z dw�ch przede wszystkim wzgld�w. Po pierwsze - w cigu dwudziestolecia midzywojennego nie wysunito go ani razu oficjalnie ze strony sowieckiej, przynajmniej na paszczynie politycznej. Po drugie - jest to zarzut nie majcy nic wsp�lnego z ocen polityki pastwowej, gdy opiera si przede wszystkim na przesankach ustrojowych. Zarzut tego rodzaju, jeli go za zarzut mona uzna, stosuje si do wszystkich pastw niekomunistycznych na wiecie i zastanawia si nad nim powanie nie spos�b, gdy w sensie politycznym jest tylko gr s�w bez adnego znaczenia.

Natomiast w ocenie politycznej godnej tej nazwy Polska bya przez dugi czas jedynym pastwem, kt�re wycigno logiczne wnioski zar�wno z faktu powstania nowej rzeczywistoci w Rosji po rewolucji komunistycznej, jak i z faktu podpisania z t wanie sowieck Rosj traktatu pokojowego w Rydze. Pisaem ju o tym.

Nie czynia tego Polska ze lepej mioci do Rosji. Na pewno nie. Pobudk byo podstawowe i fundamentalne zaoenie polityki polskiej. Zaoeniem tym byo nie dopuci do powstania wsp�lnego frontu niemiecko-sowieckiego, skierowanego przeciwko Polsce. Gdy tu wanie leao naprawd miertelne niebezpieczestwo dla jej bytu pastwowego i dla jej bytu narodowego. Byo to jedyne kryterium oceny i jedyny nienaruszalny cel polityczny. Nazwa go miano “polityk dw�ch wrog�w". Nie z polskiej winy. Nazwa, jak wykaza rok 1939, bya suszna. Lecz w Polsce uywano chtniej nazwy “polityka r�wnowagi midzy dwoma ssiadami".

Zdecydowano si na ni nie od razu, bo dopiero w�wczas, gdy kolejno po sobie nastpujce wydarzenia europejskie podwayy wiar w system wersalski jako w skuteczn gwarancj pokoju w Europie, a tym samym bezpieczestwa Polski. Podwayo t wiar Rapallo, po nim Locarno. Pr�by stworzenia Paktu Czterech jako dyktatury ponadpastwowej w Europie, pr�by Paktu Wschodniego zabezpieczajcego interesy Europy z wyczeniem wanie interes�w pastw pooonych na wschodzie Europy, cho na zach�d od Rosji, zmuszay Polsk do szukania zabezpiecze bilateralnych, wanie z obydwoma ssiadami.

511

Za zawarcie paktu nieagresji z Niemcami spa miay na Polsk gromy - przede wszystkim ze strony tych pastw, kt�re j do zawarcia go przymusiy. Ze strofiy Francji, a p�niej take ze strony Rosji.

Tymczasem pakt nieagresji z Niemcami m�g mie warto tylko do chwili, gdy Niemcy hitlerowskie nie poczuj si na siach, by pogwaci pok�j europejski. Chwila ta nadesza ostatecznie w roku 1938, a wynikiem bya kapitulacja Zachodu kosztem Czechosowacji w Monachium. Od tej chwili dla Polski pakt nieagresji z Niemcami sta si dokumentem bez znaczenia. Wierzya wszake, e nie bez znaczenia pozostanie jej pakt nieagresji ze Zwizkiem Sowieckim. Mia tu j spotka zaw�d.

Czy moga tego zawodu unikn? Czy moga w jaki spos�b wpyn na Rosj, by zamiast z Niemcami przeciwko niej wystpia przeciwko Niemcom? Analiza wydarze poprzedzajcych wybuch wojny daje odpowied przeczc. W roku 1939 nastpi moment, kt�ry Polska staraa si odsun od lat dwudziestych - moment przymierza niemiecko-rosyjskiego.

Czy oznaczao to przegran polityki polskiej caego okresu midzywojennego? Niewtpliwie tak. Z dwoma wszake zastrzeeniami, historycznie jak najbardziej istotnymi.

Po pierwsze: unikna Polska w chwili wybuchu wojny politycznej izolacji, wbrew wysikom Stalina i Hitlera. Dziki temu nie daa si w wyniku wojny zniszczy jako odrbna pastwowo.

Po drugie: nie moga prowadzi innej polityki ni lawirowanie midzy dwoma ssiadami, gdy zwizanie si z jednym z nich, obojtnie z kt�rym, r�wnaoby si narodowemu samob�jstwu.

Moga Polska, mogli poszczeg�lni kierownicy jej polityki zagranicznej unikn niejednego bdu taktycznego. A take rzeczowego. Stosunki polsko--czeskie dostarczaj tu najbardziej bolesnych przykad�w. Nie moga jednak odstpi od zasady, i jedynym celem polityki jest interes narodowy. Czyli obrona niepodlegoci.

512

Indeks nazwisk

Adamski Stanisaw 58 Aleksander Jagiellonczyk 69 Aleksander, kroi Jugosawii 436 Aleksander Wielki 157 Alter Wiktor 22 Anders Wadysaw 55, 287 Astachow Gieorgi) 469, 475, 477 Attolico Bernardo 499

Bagmski Kazimierz 231, 309, 323

Bagmski Walery 251

Balfour Arthur 160

Baachowicz Stanisaw Buak 171

Baranowski Wadysaw 292

Barhcki Norbert 168, 231, 256, 309

Bartel Kazimierz 285, 288, 294, 295, 306, 307, 364

Barthou Louis 174, 435, 436, 439-442

Baudoum de Courtenay Jan Niecis�aw 236

Beck J�zef 306, 352-354, 356, 357, 360, 362, 363, 395, 423-426, 430, 432- 435, 437, 438, 440, 443, 444, 450-454, 458, 459, 461, 462, 465, 469, 480, 484- 487, 505, 507

Benesz Edward 409, 440, 450, 459

Bertom Karol 261

Beseler Hans von 14

Bezruczko, gen 140, 145, 172 Bielecki Tadeusz 324 Bilinski Leon 77 Blum Leon 457 Bnmski Adolf 290 Bobrowski Czes�aw 365 Bobrowski Emil 257 Bobrzynski Micha� 205 "Boerner Ignacy 120, 122-124 B�jko Jakub 37, 231 Bonnet Georges 475 Botha Louis 66, 67 Brauchitsch Walter von 465 Briand Anstide 174, 411 Broszkiewicz 257 Brusi�ow Aleksiej 143 Bubnow Andriej 22 Budionny Siemion 128, 145-147, 149,

155-157, 159 Buzek J�zef 206

Cadogan Alexander Sir 499, 500

Cambon Jules 92, 96, 103, 112

Canans Wilhelm 466, 500

Car Stanisaw 301, 306, 318, 348, 349,394

Chacmski J�zef 231, 283

Chamberlam Arthur Neville 460, 466,

490, 499

Ch�dzynski Adam 231 Chrobek Pawe� 181 Churchill Wmston 127, 128, 354 Ciano di Cortelazzo Galeazzo 475 Cieplak Jan 251 Cio�kosz Adam 309 Clemenceau Georges 96, 112 Coulondre Robert 464 Curzon George Nathamel 159 Czapinski Kazimierz 348 Czapla Kazimierz 102 Czechowicz Gabriel 304, 307 Czetwertynski Seweryn 231 Cziczenn Gieorgij 124, 126, 127, 130,

148, 159, 160, 419, 425 Czikiel J�zef 255, 257 Czyszczawa 257

Daladier Edouard 462, 480, 499 Darowski Ludwik 239, 242 Daszynski Ignacy 26, 32, 37, 38, 47, 130, 136, 151, 231, 236, 296, 302, 304, 306,

307, 309

Dawes Charles Gates 268, 411 Dbal Tomasz 37, 83 Dbrowski Jan Henryk 13 Dbski Jan 37, 132, 158, 168, 171, 173,

231, 245

Debeney Mane-Eugene 414, 43� Delbos Yves 457 Demant Jan 315 Denikm Anton 66-68, 116, 119, 120,

123, 125, 126, 128, 129 Dbski Aleksander 309, 316 Dbski Jan 37 Diamand Henryk 37, 231 Dietnch Otto 498 Duski Kazimierz 95 Dmowski Roman 11, 36, 44, 45, 47, 48,

50, 66-68, 70, 88, 92, 93, 95, 96, 103,

513

110, 112, 124, 134, 149, 171, 239, 298,

301, 323, 324, 346 Dollfusl Engelbert 455 Doumenc Joseph 480, 507 Doumergue Gaston 436 Dowbor-Musnicki J�zef 15, 54 Drax Regmald Sir 480 Drwski Jarosaw 57 Dubois Stanisaw 309 Dymowski Tadeusz 45 Dzierzynski Feliks 28, 135, 152

Eden Anthony 353 Englich J�zef 77 Erhch Henryk 22 Estreicher Stanisaw 211

Fischer Louis 480 Fish Harmlton 238

Foch Ferdmand 55, 87, 92, 109-111, 163

Gaj 156

Gaecki Kazimierz 255, 257

Gamelin Maurice 456, 469

Gdyk Ludwik 231

Gibson Hugh 128

Gisevius Hans Bernd 465

Gbmski Stanisaw 37, 231, 239, 408

Goltz Rudiger von der 118

Goring Hermann 442, 448

Grabowski Witold 316, 362

Grabski Stanisaw 37, 45, 124, 130, 133,

134, 136, 168-171, 173, 225, 226, 231,

260, 272, 273 Grabski Wadysaw 37, 77, 84, 149, 245,

248-251, 259-267, 269, 271-277,

279, 280, 282, 283, 292 Grazynski Micha 322 Grzybowski Wacaw 472, 485

Habsburg Wilhelm (Wasyl Wswan>)

Halder Franz 500 Halifax Edward Fredenck Lmdley Wood,

Earl of 460, 475 Haller J�zef 14, 15, 52, 55, 67, 68, 117,

155, 281

Haller Stanisaw 15, 281, 286 Hammerhng Ludwik 247 Hammerstem Kurt von 448

Hankiewicz 60

Henderson Neville Sir 499, 501-504

Hermanowski Klemens 316

Herwarth Nadzieja-Jadwiga zob Zarem-

ba Nadzieja-Jadwiga Hmdenburg Paul von 421, 422 Hirsch Paul 52 Hitler Adolf 97, 185, 415, 422-424, 429,

431-434, 436, 438, 442, 445,447, 448,

451-471, 473-478, 481, 483-505,

507-509,511 Hlond August 395 Hormg Otto 100 Hohenzollernowie 94 Howard Esme Sir 182 Hrabyk Klaudiusz 324 Huebner Zygmunt 261

Iwanowski Jerzy 116 Iwaszkiewicz Wacaw 65

Januszajtis Marian 45 Jegorow Aleksandr 155 Jdrzejewicz Janusz 318 Joffe Adolf 72, 168, 169 Jogiches-Tyszko Leon 26 Jouvenel de 429 Judemcz Nikoaj 120, 123, 167

Kakowski Aleksander 240, 286

Kahnm Michai 126, 127

Kalinski Emil 362

Kamiemecki Witold 173

Kamiemew Lew 149, 154, 159, 160

Kamiemew Siergiej 129, 146, 147, 157

Kamieski Antoni 237

Kapp Wolfgang 125

Karnicki Aleksander 116

Kasprzak Marcin 26

Kasprzycki Tadeusz 362, 469

Keitel Wilhelm 465, 500

Kellog Frank 418, 419, 422, 425, 427,

440

Kennard Howard Sir 467, 480 Keynes John Maynard 370 Keszycki Daniel 181 Kierenski Aleksandr 25, 89, 97 Kiermk Wadysaw 37, 168, 231, 256,

309, 323 Koc Adam 306, 387-389

514

Koczak Aleksandr 116, 119, 120, 123,

129, 167 Ko Feliks 152 Konarzewski Daniel 55 Konopczynski Wadysaw 231 Kopa Andrzej 53 Kopp 165, 166 Korfanty Wojciech 37, 38, 50, 51, 58,

101, 103, 181, 184, 227, 228, 231, 235,

243, 246, 248, 251, 256, 260, 306, 309 Kostek-Biernacki Wacaw 310, 313 Kociuszko Tadeusz 11, 69, 91 Kowerda Borys 417 Kozowski Leon 318 Kramarz Kare 67 Krasm Leonid 149 Krawczenko Wiktor 496 Krysiewicz Bolesaw 57 Krzyzanowski Adam 374 Kucharski Wadysaw 250, 270 Kurdynowski 66, 67, 131 Kurstemer 233 Kutrzeba Stanisaw 207 Kutrzeba Tadeusz 147 Kwapmski Jan 231, 254, 256, 315 Kwiatkowski Eugeniusz 288, 300, 333,

356, 361-375, 377, 383, 384, 387,

388, 393, 395, 396 Kwiatkowski Jan 309, 310, 316

Laroche Jules 420

Laval Pierre 354

Lechnicki Zdzisaw 322

Lenin Wodzimierz 21-25,28,29,47,90, 98, 100, 105-108, 111, 118, 120-124, 126-130, 143, 148, 152, 153, 156, 158-161, 165-169, 176-178, 182, 297

Le Rond Henn 181, 183

Leszczyski Stanisaw 317

Lewicki Kost 60

Lewyckyj Andrej 132

Lieberman Herman 62, 231, 278, 296, 297, 304, 309, 310

Liebknecht Karl 93

Limanowski Bolesaw 231

Linde Hubert 250

Lipski J�zef 460, 466, 502-504

Listowski Antoni 146

Litwin�w Maksym 354, 419, 422, 425,

427, 440, 445, 448, 458, 465, 469, 480,

481 Lloyd George Dawid 96, 104, 118, 128,

153

Lord Robert Howard 96, 112, 182 Luksemburg R�a 23,26-28, 48,93, 100 Lutosawski Kazimierz 37

ados Aleksander 169 aszewski Stefan 58 atynski Marek 7 ukm Mikoaj 22

Machno Nestor 135 MacDonald James Ramsay 429 Mackiewicz Stanisaw Cat 506 MacKmder Halford John Sir 124 Majewski Stefan 64 Majski Iwan 509

Makowski Wacaw 221, 242, 318, 396 Malczewski Juliusz 284, 286, 287 Mahnowski Maksymilian 348 Marchlewski Julian 24, 26, 27, 120, 122-

124, 148, 152, 153, 159 Marek Zygmunt 231, 254, 290 Martmis de, gen 181 Masaryk Tomasz 405, 450 Mastek Mieczysaw 309 Matuszewski Ignacy 373, 415 Mczynski Czesaw 62, 63 Meissner Czesaw 58 Michalski Jerzy 224, 229 Michaowski Czesaw 314 Mickievicius-Kapsukas Ymcas 72 Mickiewicz Adam 69-71 Miedzinski Bogusaw 184, 306, 362, 423,

427, 434

Mielzynski Maciej 184 Mierekaow Aleksiej 468, 470 Millerand Alexandre 154, 174 Mootow Wiaczesaw 22, 94, 469, 471-

474, 476, 477, 479-481, 485-487,

490-492, 496, 497, 500, 506, 508 Moraczewski Jdrzej 16, 17, 29, 32, 35-

37, 39-43, 45-47, 52, 78, 79, 84,

231, 256, 263, 283, 302, 326, 383 Morawski Kazimierz 241, 243 Mosdorf Jan 324 Moskalewski Stanisaw 262 Moscicki Ignacy 290, 318, 349, 356-365,

387, 388, 393, 395, 437, 451, 459

515

Mussohm Benito 253, 262, 297, 425, 429,

455, 456, 468, 470, 490, 499, 501

T Narutowiez Gabriel 222, 228, 232, 233,

236-242, 253, 282, 283, 290, 292,

399, 402, 403

Neurath Konstantm Freiherr von 448 Niedziakowski Mieczysaw 37, 39, 108,

205, 231, 254, 256

Niewiadomski Eligiusz 232, 237, 241 Nocznicki Tomasz 231 Noel Leon 451, 452, 480 Nowak Julian 228, 237, 242

Oko Eugeniusz 12

Omeljanowicz-Pawtenko, gen 132, 140

Osiecki Stanisaw 37, 231, 250

Osiko 64

Osmoowski Jerzy 112

Ostachowski J�zef 37

Oszima Hirosze 495

Paderewski Ignacy Jan, 35, 36, 43, 45, 47-49, 53, 55, 66, 76, 78, 79, 84, 94-97, 103, 105, 110, 112, 117, 118, 120, 122, 124, 131, 134, 355

Paluch Mieczysaw 181

Panejko Wasyl 60

Papen Franz von 447

Patek Stanisaw 128, 130, 425

Paul-Boncour Joseph 424

Percwal, pk 181

Perl Feliks 37, 231, 253, 254, 273

Petlura Semen 60,64-68,123,130-133, 136, 137, 141-145, 147, 171

Petruszewycz Eugeniusz 60, 65-68, 131

Pkosawski Jan 280

Piasecki Bolesaw 324

Pitkowski Henryk 286

Pieracki Bronisaw 324

Piestrzynski Ryszard 324

Piltz Erazm 50, 89, 96, 103

Pisudski J�zef 11, 14-16, 18, 26, 34, 35, 38,40,42,44,45,47,48,52,56,64-68, 70, 73, 75, 76, 78, 92, 94, 95, 105, 107, 110-113, 117-120, 122-124, 127, 128, 131-139, 141-144, 146, 148- 151, 154, 155, 157, 158, 163, 164, 171, 174, 180, 204, 206, 225-229, 233, 235-237, 239-242, 244, 246, 247, 253, 254, 258, 260, 277, 278, 280-313,

317-319, 321-323, 325, 346-365, 384, 387, 388, 390-394, 398, 399, 404, 405, 414-416, 420, 423-426, 428, 431, 433-435, 437-439, 441, 442, 444-453, 457, 458

Piotr Wielki 144

Pokrowski Micha 22

Pomatowski Juliusz 37, 231, 362

Pomkowski Antoni 84, 225, 227, 270, 399, 404

Popiel Karol 231, 309, 316

Poszwmski Adam 58

Popiech Pawe 58

Potiomkm Wadymir 464, 472, 485

Pragier Adam 309-311

Prochmk Adam 254, 305

Prystor Aleksander 318, 352, 357, 360

Puaski Franciszek 95

Putek J�zef 309

Puzak Kazimierz 37, 231

Raczkiewicz Wadysaw 261

Raczynski Edward 500

Radek Karol 423, 427

Radziwi Stanisaw 299

Radziwiowie 291

Rakowski Chnstian 66, 126, 136, 137

RakowsKi Janusz 368

Rata) Maciej 37, 97, 149, 205, 231, 232,

237, 241, 256, 277, 280, 284-286,

288, 290, 292, 388 Ratajski Cyryl 261 Rauschnmg Hermann 433 Rauze Robert 316 Reszeter 132 Rkiewicz 257 Ribbentrop Joachim von 460-462, 464,

466, 467, 477, 480, 481, 485, 487,

488, 490-492, 496-498, 500-504 Roman Antoni 363 Romanczuk Julian 61 Romer Eugeniusz 89, 95 Romer Jan 64, 142 Roosevelt Frankhn D. 383 Rozwadowski Tadeusz 14, 15, 149, 151,

286, 287

Rommel Juliusz 155 Rubel Ludwik 423 Rumbold Horace Sir 118, 119, 124 Rybak J�zef 141 Rybczynski Mieczysaw 261

516

Rykaczewski Jan 316 Ryk�w Aleksiej 159 Rymer J�zef 58 Ryszanek Wadysaw 310, 311 Rzepecki Karol 57, 58

Sapieha Eustachy 45, 154

Sawicki Adolf 309

Sazonow Siergiej 116

Schaetzel Tadeusz 425

Schmidt Paul 501-504

Schnurre Karl 469, 477

Schubert Wilhelm 165

Schulenburg Friedrich Werner Graf von

der 469, 471, 476, 477, 479, 492 Seeckt Hans von 153, 166, 174 Seyda Marian 205, 231 Seyda Wadysaw 50, 51, 58, 117 Siergiejew E N 159 Sikorski Wadysaw 144, 151, 155, 164,

237, 240, 242-245, 247, 248, 261, 281,

282, 287, 505, 509 Simons Walter 165, 169, 174 Skierski Leonard 146 Skirmunt Konstanty 399, 404 Skoropadzki Pawe 60 Skrzynski Aleksander 242, 261, 269,

277-280, 283, 408, 409, 411, 412 Skulski Leopold 84, 124, 149 Sawek Walery 299, 301, 306, 307, 309,

313, 318, 348, 349, 351-353, 357-

360, 387, 388, 393, 394, 396 Sawo)-Skadkowski Felicjan 309, 352,

360, 362, 363 Sokolnicki Micha 95 Solf Wilhelm 50 Sotan Wadysaw 261 Sosnkowski Kazimierz 15, 146, 149, 228,

242, 261, 287, 354 Stachiewicz Julian 64, 352 Stahl Zdzisaw 324 Stalin J�zef 23, 27, 108, 155, 418, 422,

423, 446, 454, 463-468, 472,473, 475,

477, 478, 481, 485, 487-490, 492-

499,504,507-509,511 Stamirowski Kazimierz 285 Stanczyk Jan 257 Stapmski Jan 37, 149 Stolarski Baej 37, 231 Strang William Sir 475, 476

Stresemann Gustaw 269, 409, 411, 412,

414, 418, 420, 421 Stronski Stanisaw 240, 348 Studnicki Wadysaw 506 Szaposzmkow Borys 128, 479 Szembek Jan 453 Szeptycki Andrej 59, 312 Szeptycki Stanisaw 15, 59, 184, 256, 281

Shwmski Artur 227

Smigy-Ryd? Edward 140, 147, 354, 356,

357, 360-364, 373, 387-392, 394,

395, 451, 456 Switosawski Wojciech 362

Tarczak Stanisaw 54

Tardieu Andre 424

Tarnowski Zdzisaw 299

Thugutt Stanisaw 45, 231, 242, 260,

272, 273, 276 Tokarzewski Micha 64 Trmpczynski Wojciech 37, 57, 149, 231,

232

Treviranus Gottfned Remhold 418 Trocki Lew 126, 127, 135, 155, 161, 165,

418 Tuchaczewski Michai 143, 148, 152,

155-163, 166 Tyszka Kazimierz 261

Ulrych Juliusz 362 Unszhcht J�zef 152 Urbanek, dr 181

Yaldemaras Augustmas 72, 417

Wachowiak Stanisaw 231

Waga Leon 246

Warski Adolf 26

Waryski Ludwik 85

Wasilewski Leon 48, 95, 110, 136, 173

Wasilko Mikoaj 61

Wasyl Wyszywany zob Habsburg Wilhelm

Weizsacker Ernst Freiherr von 468, 471, 495, 503

Wejtko Wadysaw 72

Wenckenbach 354

Wenda Zygmunt 396

Weygand Maxime 154, 155, 167

Wieczorek J�zef 254

517

Wieczorkiewicz Antoni 252

Wierzeiewski Wincenty 53

Wilhelm II, cesarz 233

Willson Thomas Woodrow 11, 50, 70, 87,

88, 90, 91, 95, 96, 99, 104, 183 Winiarski Bohdan 348 Wmniczenko 60 Wirth Josef 174 Witkowski Dymitr 61 Witold, ksi 69 Witos Wincenty 37, 84, 149, 151, 154,

175, 223-225, 229, 231, 236, 244-

249, 251, 253, 255-257, 259, 260,

280-288, 293, 306, 309-311, 316,

317, 320, 323, 364 Wojciechowski Stanisaw 236, 240-242,

260, 261, 277, 280, 282, 284-288, 292 Wojkow Piotr 417 Wolsztyger Wadysaw 58 Woroszyow Kliment 146, 476, 479, 480,

485, 487, 490, 496

Wrangel Piotr 119, 128, 135, 154, 167 Wrzos Konrad 359 Wyndham Percy 118, 119

Wysouch Bolesaw 231 Wysocki Alfred 434, 448

Young Owen D 250, 418

Zagorski Wodzimierz 286, 289 Zaleski August 288, 414, 416, 418-421

423 Zamoyski Maurycy 236, 237, 240, 241,

243, 261 Zaremba Nadzieja-Jadwiga z d Herwarth

Zaremba Pawe 5, 6 Zaremba Piotr 5 Zaremba Zygmunt 254 Zdziechowski Jerzy 45, 231, 279, 280 Zenkteller Kazimierz 184 Zgrzebmok Alfons 181 Zmowiew Grigori) 418 Zyndram-Kosciakowski Marian 360-

362

Zeligowski Lucjan 14, 163, 164,166,173,

285 ymierski Micha 270

Spis treci

Marek atyski: Zamiast wstpu ... 5

Cz pierwsza

Pierwsze lata

U progu niepodlegoci .. 10

Rewolucja padziernikowa i niepodlego Polski . 21

Komunici .. 26

Demokratyczne podstawy pastwa... 33

Rzd Moraczewskiego ... 39

Rzd Paderewskiego ... 43

Powstanie Wielkopolskie .. 49

Polacy i Ukraicy 58

Polacy i Litwini . 69

Sejm Ustawodawczy ... 74

Reforma rolna . 80

Owiata ... 84

Konferencja pokojowa ... 87

G�rny lsk .. 99

Wsch�d: pocztek konfliktu . 105

Po roku niepodlegoci. .. 114

Mikaszewicze .. 117

Przed wznowieniem wojny . 127

Sojusz z Ukrain 131

Wyprawa kijowska 134

Rada Obrony Pastwa ... 148

Bitwa warszawska 151

Rozejm. ... 157

Wilno 162

Pok�j 165

Powstania lskie 180

Cz druga

Sprawy wewntrzne

Pocztki ... 188

Gospodarka .. 190

Wie 195

Konstytucja Marcowa ... 203

Mniejszoci narodowe ... 215

Sp�r konstytucyjny 223

Wybory 1922. . 228

Zamordowanie prezydenta . 232

Prezydent Wojciechowski i rzd Sikorskiego ... 240

519

Rzd Witosa ...

Reforfiy Grabskiego... .. • • • .

Bank Polski obala rzd ... • • • .

“Sejmowtadztwo" . 277

Zamach majowy .. 234

Pisudski u wadzy . 2gj

Piisudski i opozycja .. ^QJ

Rzdy pukownik�w ... 3

Kryzys gospodarczy i spoeczny ... 325

Spoeczestwo lat trzydziestych .. 331

Konstytucja Kwietniowa 347

mier Marszaka ... 35 j

Bez Pisudskiego ... 355

KwialkdwskLi polska gospodarka ... 3(j4

Rolnictwo w kocu lat trzydziestych .. 375

Problemy spoeczne ... 379

Instytucje samorzdowe .. 383

OZON 387

Ostatnie wybory. 393

Cz trzecia

Polityka zagraniczna

Od Rygi do Rapallo . ... 398

Locarno ... 407

“Zacisze picioletnie" ... 412

Pakty nieagresji . 419

Pakt Wschodni . 437

W Lidze Narod�w 441

Dziedzictwo Pisudskiego -•••• 444

Nadrenia .•••••• 449

Rambouillet •••••• 454

Ku wojnie -•••••• ^

Rokowania czy przetarg? ...-•••••• "

Polska i rokowania niemiecko-sowieckie ..-••••••

487 Pakt Ribbentrop-Mootow ..•••••••

Ostatnie dni pokoju . ...•••••••

Czy bya alternatywa? ..•••••••"

Midzy Niemcami i Rosj

Indeks nazwisk 512

Zakad Narodowy im Ossoliskich - Wydawnictwo Wrocaw 1991

Objto ark wy d 41 ark druk 32,5

Wrocawskie Zakady Graficzne, Zakad nr 2

ul Kazimierza Wielkiego 39, zam 211

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zaręba Historia Dwudziestolecia
Tło historyczne dwudziestolecia międzywojennego
Realistyczny dramat historyczny, Dwudziestolecie Międzywojenne, Opracowania
Ściągi, Historia 1, Polska 39 1 IX najazd Niemiec na Polskę 17 IX napaść sowiecka na Polskę 2-5 X os
Kitchen Historia Europy19 39
XI Europejska nauka historyczna w dwudziestoleciu międzywojennym
39 konwicki, Filologia polska, Dwudziestolecie międzywojenne, Ogólniki do egzaminu
Ściągi, Historia 2, We wrześniu 39 był prezydentem Mościcki, ministrem zagranicznym Bek, premierem F
Historia Polski i prawa polskiego, 10 DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE
41proza historyczna po 45, Filologia polska, Dwudziestolecie międzywojenne, Ogólniki do egzaminu
Historia, hist pol. Lata 1935-39, Lata 1935-39:
Historia stosunków międzynarodowych, Stosunki międzymarodowe w dwudziestoleciu
Historia policji, 1919-39
Historia Polski Lata 1935 39
39 konwicki, Filologia polska, Dwudziestolecie międzywojenne, Ogólniki do egzaminu
Kowal Prawdziwa historia (39)
historia (europa i świat w dwudziestoleciu międzywojennym)
HISTORIA POLSKI 1918 39

więcej podobnych podstron

Zaręba Historia dwudziestolecia18 39

Zaręba Historia dwudziestolecia18 39