Tło historyczne dwudziestolecia międzywojennego

Europa między wojnami

Po zakończeniu krwawej I wojny światowej europejskie mocarstwa usiłowały zaprowadzić porządek na Starym Kontynencie. 28 czerwca 1919 roku, na zakończenie konferencji pokojowej w Paryżu, ustalono tekst traktatu wersalskiego. Największy wpływ na jego brzmienie mieli David Lloyd George – premier Wielkiej Brytanii, Georges Clemenceau – premier Francji (nazywany wówczas „Tygrysem” z powodu swojego ostrego języka), a także Thomas Woodrow Wilson – prezydent Stanów Zjednoczonych. Pomniejszą rolę na konferencji odegrał premier Włoch – Vittorio Orlando.

Traktat wersalski miał jedno główne zamierzenie – ograniczyć Niemcy. Uczyniono to na trzy sposoby. Po pierwsze narzucono na naszych zachodnich sąsiadów restrykcje terytorialne. Niemcy zostały zmuszone do oddania na rzecz Francji Alzacji, Lotaryngii i Zagłębia Saary (na piętnaście lat). Polsce musieli oddać Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie (sam Gdańsk odzyskał status wolnego miasta, podobnie jak Kłajpeda). Niemcy pozbawiono również wszystkich zamorskich kolonii. Ponadto ludność zamieszkująca Górny Śląsk, Warmię, Mazury, Powiśle, północny Szlezwik, okręgi Eupen i Malmedy (w Belgii) oraz Zagłębie Saary miały w drodze plebiscytu same zadecydować, czy będą należały do Niemiec, czy też nie. Ostatecznie na mocy traktatu wersalskiego państwo to utraciło blisko 14% swojego terytorium sprzed wybuchu I wojny światowej i ponad 10% ludności w porównaniu ze stanem poprzedzającym to wydarzenie.

Po drugie, na Niemcy nałożono szereg restrykcji militarnych. Przede wszystkim ustalono, że armia niemiecka będzie liczyła maksymalnie sto tysięcy żołnierzy uzbrojonych w broń lekką. Dla tak wielkiego terytorialnie państwa oznaczało to praktycznie całkowity brak sił zbrojnych. Zwłaszcza, że traktat zabraniał Niemcom posiadania floty i lotnictwa. Zniesiono poza tym powszechny obowiązek służby wojskowej. Z Nadrenii uczyniono strefę zdemilitaryzowaną na okres co najmniej piętnastu lat.

Trzeci rodzaj sankcji miał charakter gospodarczy. Państwo niemieckie zostało zobowiązane do wypłacenia poszkodowanym przez nie innym państwom wysokich reparacji. Odszkodowania te ustalono na wysokość stu miliardów marek w złocie.

Podpisaniu traktatu wersalskiego towarzyszyły dwa wydarzenia – uchwalenie statutu Ligi Narodów, a także wprowadzenie w życie tzw. „małego traktatu wersalskiego”, który narzucał wszystkim sygnatariuszom obowiązek respektowania wszelkich praw mniejszości narodowych zamieszkujących ich państwa.

Liga Narodów powstała z inicjatywy Thomasa Woodrowa Wilsona, prezydenta Stanów Zjednoczonych. Celem tej organizacji międzynarodowej było zaprowadzenie i zapewnienie światowego pokoju i niedopuszczenie do wybuchu kolejnego konfliktu zbrojnego na skalę globalną. Chociaż USA wyszły z inicjatywą powołania Ligi, to nigdy nie ratyfikowały traktatu. Na początku swojego istnienia w skład Ligi Narodów wchodziły trzydzieści dwa państwa. Liczba członków wielokrotnie się zmieniała, ponieważ wstąpienie i wystąpienie ze struktur organizacji było dobrowolne. Siedzibą Ligi Narodów obrano szwajcarską Genewę, a jej urzędowymi językami były francuski i angielski.

Naczelnymi urzędami organizacji były Zgromadzenie Ogólne (coroczne sesje przedstawicieli wszystkich państw członkowskich) oraz Rada Ligi (w jej skład wchodzili tzw. członkowie stali: Wielka Brytania i Francja przez cały okres istnienia Ligi, a także Włochy do 1937 roku, Japonia do 1933 roku, Niemcy w latach 1926-1933 i ZSRR w latach 1934-1939). Poza tymi dwoma organami ważną rolę odgrywał również sekretariat, reprezentowany przez sekretarza generalnego. W odróżnieniu od poprzednich wymienionych urzędów, sekretariat pracował stale. Sekretarzami generalnymi Ligi Narodów byli: w latach 1919-1932 Anglik Erik Drummond, w latach 1933-1940 Francuz Joseph Avenol, w latach 1940-1946 Irlandczyk Sean Lester.

Do najgłośniejszych interwencji na rzecz pokoju podjętych przez Ligę Narodów należy wymienić: próbę rozstrzygnięcia sporu granicznego między Polską a Litwą (o Wilno), arbitraż w sporze granicznym pomiędzy Grecją, Albanią i Jugosławią, ostateczny podział Górnego Śląska, czy próbę rozwiązania konfliktu radziecko-fińskiego.

Lidze Narodów nie udało się wywiązać ze swojego podstawowego zadania, czyli zapewnienia światowego pokoju. Zamiast tego służyła ona bardziej jako środek zapewnienia dalszej supremacji polityczno-gospodarczej Anglii i Francji. Dlatego też została rozwiązana po zakończeniu II wojny światowej, a spuściznę po niej odziedziczyła Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ).

W Związku Radzieckim okres dwudziestolecia międzywojennego upłynął pod znakiem budowania państwa komunistycznego. Głównym instrumentem, który miał posłużyć władzom bolszewickim do realizacji tego celu okazała się być policja polityczna. W latach 1917-1946 zmieniała ona trzykrotnie swoją nazwę (w latach 1917-1922 utworzona przez Feliksa Dzierżyńskiego Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, określana powszechnie jako „Czeka”; w latach 1922-1934 funkcjonował Państwowy Zarząd Publiczny, czyli GPU; a w okresie 1934-1946 Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, czyli NKWD), lecz wciąż pozostawała bezwzględną, terrorystyczną siłą.

W 1918 roku władze państwowe nakazały rozwiązania wszelkich partii poza Rosyjską Partią Robotniczą, która to stała się jedyną siłą polityczną w państwie. Poza tym wprowadzono cenzurę prewencyjną, aby stłumić w zarodku wszelkie ruchy kontrrewolucyjne. W państwie panował wielki terror i strach. Masowe aresztowania i doraźne sądy stały na porządku dziennym. Bolszewicy dopuścili się mordu na rodzinie carskiej. Na mocy nowej konstytucji z lipca 1918 roku, wprowadzono oficjalnie dyktaturę proletariatu, której głównym hasłem stało się motto: „kto nie pracuje ten nie je”. Wszelcy właściciele ziemscy, fabrykanci, a nawet duchowni cerkiewni zostali pozbawienie całego majątku i wszelkich praw obywatelskich. Handel i przemysł uległy masowej nacjonalizacji. Państwo wprowadziło również system reglamentacji żywności, która wydawana była na kartki.

W marcu 1919 roku powstała III Międzynarodówka Komunistyczna. Jej głównym założeniem programowym było podporządkowanie wszystkich partii komunistycznych świata jednemu organowi – Kominternowi w Moskwie. Po porażce w wojnie polsko-bolszewickiej plany rozszerzenia komunizmu na cały świat poszły w odstawkę. Władze komunistyczne w latach 1921-1929 zamierzały zrealizować plan Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP). W ramach tego programu przywrócono na terenie Rosji wolny handel, państwo zezwoliło też na własność prywatną w niektórych sektorach gospodarki. Przymus pracy i reglamentacja towarów zostały zniesione. Okres ten przyniósł ożywienie gospodarcze, a także unowocześnienie na ziemie rosyjskie.

1922 to rok bardzo istotny w historii świata, wtedy to właśnie powstał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Państwem związkowym, składającym się z pozornie niepodległych i niezależnych republik, dowodziła Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia, na której czele po śmierci Włodzimierza Lenina w 1924 roku stanął Józef Stalin.

W 1934 roku Stalin ogłosił koniec budowy socjalizmu w ZSRR. Nie było to jednak państwo socjalistyczne. Stalin, który szybko okazał się być dyktatorem, sprawował swoje rządy jako I sekretarz za sprawą tajnej policji NKWD i terroru. W zupełności kontrolował on życie całego społeczeństwa. Był odpowiedzialny m.in. za czystki etniczne, eliminację jakiejkolwiek opozycji, tępienie religii i przejawów życia duchowego obywateli, a także wprowadził obozy pracy przymusowej i zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Jednak to właśnie za jego rządów w latach 30. ZSRR stał się światową potęgą gospodarczą, polityczną i militarną, respektowaną przez największe państwa świata.

Z punktu widzenia gospodarki najważniejszym wydarzeniem dwudziestolecia międzywojennego był wielki kryzys gospodarczy. Rozpoczął się on 24 października 1929 roku (data ta przeszła do historii jako „czarny czwartek”) od krachu na nowojorskiej giełdzie Wall Street. Wydarzenie to spowodowało tak wielką panikę akcjonariuszy, że na sprzedaż wystawiono blisko siedemdziesiąt milionów akcji. Ponieważ gospodarka światowa już wtedy była bardzo powiązana, kryzysy natychmiast przeniósł się do Europy. Jeśli przyjrzymy się jego gospodarczym konsekwencjom (spadkowi produkcji, bezrobociu, bankructwu wielu przedsiębiorstw, upadkowi banków, zaprzestaniu udzielania kredytów, spadkowi dochodu narodowego niemal wszystkich państw), to jednak jego polityczne konsekwencje okazały się dużo straszniejsze.

We Włoszech kryzys przyczynił się wydatnie do pogorszenia, i tak trudnej już, sytuacji społeczeństwa. Niezadowolenie wreszcie sięgnęło zenitu, gdy na Półwyspie Apenińskim pojawiły się pierwsze hasła rewolucji. Wtedy też w narodzie włoskim obudził się duch nacjonalizmu. Zapragnęli wodza, który umiałby poprowadzić ich przez trudne czasy. Tak narodził się faszyzm. Benito Mussolini, który stał na czele Włoskich Związków Bojowych (w języku włoskim słowo „fasci” oznacza związek), ogłosił ideę budowy wielkich Włoch. Jego populistyczne hasła natychmiast trafiły do społeczeństwa. Dlatego też powstała w 1921 roku Narodowa Partia Faszystowska cieszyła się wielkim poparciem. Rok po tym wydarzeniu Mussolini ogłosił marsz „czarnych koszul” (bojówek faszystowskich) na Rzym w celu przejęcia władzy w państwie. Ostatecznie w 1925 roku partia Mussoliniego zwyciężyła w wyborach powszechnych druzgocącą większością. Od tego momentu rozpoczęła się dyktatura „Duce” (oznacza to „wodza”, tak nazywano Mussoliniego). Siłą zlikwidował on wszelką opozycję polityczną. Rozwiązał wszystkie partie polityczne poza swoją. Wymagał bezwzględnego posłuszeństwa społeczeństwa. Dyktator zrealizował jednak część swoich obietnic wyborczych. Poprzez przymusowe prace publiczne, rozbudowę przemysłu, rekultywację zdegradowanych trenów i modernizację rolnictwa postawił gospodarkę Włoch na nogi.

Kryzys gospodarczy przyczynił się w wielkiej mierze do powstania kolejnego systemu totalitarnego w Europie. W upokorzonym traktatem wersalskim narodzie niemieckim narastała frustracja, którą wielka zapaść ekonomiczna tylko pogłębiała. Odpowiedzią na potrzeby Niemców okazał się być Adolf Hitler. Założona przez niego w 1919 roku Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP) z każdym rokiem zyskiwała nowych zwolenników. Działo się tak za sprawą programu ugrupowania, które obiecywało odbudowę wielkich Niemiec. W sowim programie NSDAP posiadało wyraźne zapisy o rasizmie, antysemityzmie, wyższości narodu niemieckiego nad innymi, podporządkowanie się woli wodza, lecz to nie przeszkadzało wyborcom. W rekordowym okresie poparcia NSDAP liczyło nawet osiem i pół miliona członków. W 1932 roku partia Hitlera weszła do Reichstagu (niemieckiego parlamentu) z poparciem 38%. Rok później Adolf Hitler został kanclerzem III Rzeszy. W wyniku nowych wyborów jego ugrupowanie uzyskało 44% miejsc w parlamencie, co zapoczątkowało system jednej partii.

Hitler był dyktatorem bezwzględnym nie tylko wobec politycznej opozycji, ale nawet swojego najbliższego otoczenia, o czym świadczą wydarzenia z nocy z 29 na 30 czerwca 1934 roku, określanych jako „noc długich noży”. Rozprawił się wówczas z oddziałami SA (terrorystyczne bojówki, które służyły Hitlerowi zanim osiągnął władzę) poprzez swoją przyboczną straż – SS. Podobnie jak w pozostałych dyktaturach postrach w społeczeństwie siała tajna policja, w przypadku Niemiec nosiła ona nazwę Gestapo.

Za pielęgnowanie kultu Hitlera odpowiedzialne były instytucje państwowe. Najważniejszą z nich pod tym względem było Ministerstwo Propagandy dowodzone przez Josepha Goebbelsa. Za rządów NSDAP istnieć mogła tylko jedna partia, tylko jedna kultura (kultura masowa) i tylko jedna ideologia (nazizm). Hitler rozpoczął realizację planu ekspansji terytorialnej, ponieważ uważał, że naród niemiecki dysponuje zbyt małym obszarem do rozwoju. Aby tego dokonać nakazał wielkie przygotowania do wojny i militaryzację, nie bacząc na prawo międzynarodowe. Przemysł ciężki i zbrojeniowy, w którym pracę znalazły miliony Niemców, spowodował wielki wzrost gospodarczy i wyjście z kryzysu. Dzięki temu Hitler cieszył się nieograniczonym poparciem społeczeństwa.

Lata dwudzieste w Polsce

Zakończenie I wojny światowej (11 listopada 1918 roku) przyniosło Polsce oczekiwaną przez sto dwadzieścia trzy lata niepodległość. Ten wielki sukces wiązał się jednak z bardzo poważnym dylematem politycznym – w którą stronę Polska powinna zmierzać? Jak powinna wyglądać nowa Rzeczpospolita? Wielość koncepcji nieuchronnie prowadziła do konfliktu, a może nawet wojny domowej. Zapobiegł temu powrót z twierdzy magdeburskiej do kraju Józefa Piłsudskiego. Ta charyzmatyczna postać była wielkim kompromisem pomiędzy lewicą, która otwarcie go popierała, a prawicą, która była w stanie go zaakceptować jako „zło konieczne”.

14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się i przekazała władzę na ręce marszałka Piłsudskiego. Podobnie uczynił rząd lubelski, dzięki czemu w kraju zapanowało porozumienie. 16 listopada Piłsudski ogłosił światu drogą radiową (…) neutralne istnienie Państwa Polskiego Niepodległego, obejmującego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski. Sześć dni później marszałek wydał dekret, w którym ogłosił, że do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego najwyższą władzę w państwie sprawował będzie Tymczasowy Naczelnik Państwa, czyli właśnie Józef Piłsudski. Rządy marszałka do dziś nazywane są jedyną w historii polski dyktaturą. Należy jednak zaznaczyć, że w tym przypadku słowo to nie miało negatywnego znaczenia. Jak pisze Tomasz Nałęcz: Piłsudski sięgnął po dyktaturę pod presją sytuacji. W chaosie towarzyszącym odradzaniu Polski nie widział lepszego sposobu konstruowaniu fundamentów państwa. Doskonale rozumiał, że takie rozwiązanie musi niepokoić rywali. Zadbał więc, aby wyraźnie określić kres dyktatury.

Marszałek wyznaczył datę wyborów do Sejmu Ustawodawczego na 26 stycznia 1919 roku. Na kilka dni przed wyborami Piłsudski mianował na urząd premiera Ignacego Paderewskiego, który cieszył się dużym poparciem i autorytetem społecznym, a przede wszystkim był bezstronny, co stanowiło kompromis pomiędzy skłóconymi lewicą i prawicą. Wybory do Sejmu przyniosły sukces Związkowi Ludowo-Narodowemu (endecji), lecz ostatecznie siły pomiędzy prawicą, centrum i lewicą rozłożyły się mniej więcej po równo. 10 lutego 1919 roku zebrał się Sejm, co oznaczało koniec władzy Piłsudskiego, przynajmniej formalnie. 20 lutego uchwalono tzw. małą konstytucję, z której wynikało, że władzę w państwie dalej sprawować będzie Naczelnik Państwa (czyli Piłsudski) do momentu uchwalenia nowej, pełnej konstytucji. Tym razem jednak ustalono, że instytucją nadrzędną w Polsce będzie Sejm Ustawodawczy.

Największym wyzwaniem dla nowych władz państwowych miało być scalenie ziem polskich w jeden organizm. Konieczne było wytyczenie nowych granic, aby Polska mogła powrócić na mapę Europy. Marszałek Piłsudski widząc chwilową słabość Rosji pragnął wspierać ruchy odśrodkowe na Ukrainie, Litwie i w Białorusi, aby wraz z tymi państwami utworzyć niezależną federację. Taki twór miał przyjąć nazwę Unii Wschodnioeuropejskiej. Takie jednak rozwiązanie wiązałoby się z wytoczeniem otwartej wojny wobec Rosji, na co nie zgadzały się główne siły polityczne w Polsce.

27 grudnia 1918 roku na zachodzie kraju spontanicznie wybuchło jedyne w historii Polski powstanie zakończone sukcesem. Dzień po przybyciu do Poznania premiera Paderewskiego antyniemieckie nastroje nasiliły się do tego stopnia, iż przemieniły się w otwarty zryw niepodległościowy. Efektem tego pamiętnego zwycięstwa było przyłączenie Wielkopolski do Rzeczpospolitej. Oficjalnie potwierdził to traktat pokojowy z Wersalu podpisany 28 czerwca 1919 roku. Po uspokojeniu sytuacji na linii Polska-Niemcy, ponownej aktywizacji uległa sprawa granicy wschodniej, za którą ukonstytuowały się dwa wrogie Rzeczpospolitej państwa – Zachodnioukraińska Republika Ludowa i Ukraińska Republika Ludowa. Wojnie polsko-ukraińskiej dowodził osobiście marszałek Piłsudski. Wojska Rzeczpospolitej nie pozostawiły żadnych szans przeciwnikom i wyparły je daleko na wschód, a 1 września 1919 roku zawarto rozejm.

Europejscy sojusznicy Polski wymagali od Piłsudskiego, by dowodzona przez niego armia wsparła w rosyjskiej wojnie domowej „białych” walczących z bolszewikami. Ten jednak wstrzymał się od tego, pozwalając by „czerwoni” zwyciężyli, ponieważ uważał, że komunistyczna Rosja będzie słabsza. 21 stycznia 1920 roku Piłsudski zawarł porozumienie z Ukrainą o nieagresji i współpracy militarnej. Na jego mocy 7 maja 1920 roku wojska dowodzone przez generała Rydza-Śmigłego wkroczyły do Kijowa. Był to jednak sukces pozorny, ponieważ niedługo potem bolszewicy powrócili do planu eksportu rewolucji na zachód i uderzyli ze zdwojoną siłą.

Z początkiem lipca pod naporem Armii Czerwonej załamały się Wilno, Grodno i Białystok. Wojna polsko-bolszewicka z założenia miała być szybka i zwycięska dla Rosjan. Dlatego też obrali kurs północny, by jak najszybciej dotrzeć do Niemiec, a przy okazji pozbawić Rzeczpospolitą dostępu do morza. Wojska bolszewickie maszerowały pewnie w kierunku zachodnim, nie bacząc na to, że powstają między oddziałami wielkie luki. Marszałek Piłsudski rozkazał zaatakować od tyłu oddziały nieprzyjaciela maszerujące na Warszawę. Był to manewr bardzo ryzykowny, ponieważ niepowodzenie oznaczało oddanie stolicy w obce ręce. Do bezpośredniego starcia doszło 6 sierpnia 1920 roku, a zwycięskie przez Polaków starcie przeszło do historii jako „cud nad Wisłą”. Wydarzenie to miało wielkie znaczenie dla historii Europy, ponieważ powstrzymało przemarsz wojsk bolszewickich na teren Niemiec, gdzie rewolucja była już praktycznie przygotowana.

12 października 1920 roku w Rydze zawarto rozejm pomiędzy Polską a Rosją, a 18 marca 1918 roku podpisano tzw. pokój ryski. Dokument ten zawierał zapis o przebiegu wschodniej granicy Rzeczpospolitej biegnącej po linii Dzisna-Dokszyce-Słucz-Korzec-Ostróg-Zbrucz. Wielkie zwycięstwo, zakończone podpisaniem niezwykle korzystnego traktatu pokojowego przyniosło również porażki. Z powodu wielkiego zaangażowania wojsk w spór z bolszewikami Rzeczpospolita utraciła Zaolzie na rzecz Czechów.

Niekorzystnie dla Polski przebiegły również plebiscyty na Powiślu oraz na Warmii i Mazurach. W obydwu przypadkach ludność zamieszkująca te tereny opowiedziała się za chęcią przynależenia do państwa niemieckiego ulegając propagandzie głoszącej, że Polska to zaledwie twór sezonowy, który niebawem ponownie upadnie. Sytuacja inaczej wyglądała na Górnym Śląsku, gdzie plebiscyt, a raczej praktyki stosowane przez Niemcy aby go wygrać doprowadziły do wybuchu trzech powstań śląskich w latach 1919-1921. Krwawy opór jednak się opłacił, ponieważ dzięki temu Rada Ambasadorów podzieliła odgórnie teren Górnego Śląska z korzyścią dla strony polskiej.

Okres odbudowy granic Rzeczpospolitej zakończył się w 1923 roku. Polska sąsiadowała wówczas z sześcioma państwami, ale tylko z dwoma (Rumunią i Łotwą) łączyły ją pokojowe stosunki.

Jak pisze Tomasz Nałęcz: Walki zbrojne i zabiegi dyplomatyczne uczyniły Polskę państwem rozległym, choć obejmującym tylko 52% obszaru przedrozbiorowego. Jego terytorium liczyło 388 600 km2, co stawiało II Rzeczpospolitą na szóstym miejscu w Europie.

Obok wywalczenia granic największym zadaniem okazało się ujednolicenie państwa składającego się z trzech nierównych i zróżnicowanych pod niemal każdym względem części. Sytuacje dodatkowo komplikowała trudna sytuacja gospodarcza, która wyrażała się między innymi poprzez wielką inflację. Początkiem procesu ujednolicania państwa miało być uchwalenie 17 marca 1921 roku ustawy zasadniczej, czyli tzw. konstytucji marcowej. Dokument ten stwarzał niebezpieczną przewagę władzy ustawodawczej, czyli Sejmu, nad władzą wykonawczą, czyli prezydentem i rządem.

W listopadzie 1922 roku w wyborach do Sejmu i Senatu zwyciężyła „Chjena” (tak potocznie nazywano pakt pomiędzy Związkiem Ludowo-Narodowym, Chrześcijańską Demokracją i Narodowo-Chrześcijańskim Stronnictwem Ludowym). Jednak nie posiadała wystarczającej większości i w wyborach prezydenckich poparła kandydaturę Józefa Piłsudskiego. Marszałek wiedząc, że wygraną „ma w kieszeni” na kilka dni przed głosowaniem Zgromadzenia Narodowego (organ składający się z posłów i senatorów, który na mocy konstytucji marcowej miał wybrać pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej) wycofał swoją kandydaturę. Uznał bowiem, że uprawnienia prezydenta są zbyt skromne jak na jego wymogi. Ostatecznie prezydentem wybrano Gabriela Narutowicza, co było nie lada sensacją. Rozzłoszczona tym faktem endecja wzniecała rozruchy w Warszawie, aby w ten sposób wywrzeć presję na prezydencie elekcie, by ustąpił ze stanowiska. Ostatecznie nastroje społeczne osiągnęły zenitu, gdy 16 grudnia 1922 roku w warszawskiej Zachęcie endecki fanatyk Eugeniusz Niewiadomski zastrzelił pierwszego prezydenta II Rzeczpospolitej. Gabriel Narutowicz sprawował ten urząd przez zaledwie pięć dni. Jego następcą został Stanisław Wojciechowski, a endecja, poczuwając się do moralnej odpowiedzialności za śmierć Narutowicza, tym razem nie oponowała.

Za rządów prawicy krajem wstrząsały fale niezadowolenia. Mnożyły się strajki, a inflacja przerodziła się w hiperinflację. Katastrofalna sytuacja gospodarcza wymagała zdecydowanych posunięć. 19 grudnia 1923 roku powołano pozaparlamentarny rząd fachowców na którego czele stanął Władysław Grabski, jednocześnie minister skarbu. Polityk ten zdecydował o wprowadzeniu drastycznych oszczędności budżetowych, likwidacji Ministerstwa Robót Publicznych, a także walce z biurokracją.

Posunięcia te spowodowały umocnienie marki (waluty obowiązującej na terenie II Rzeczpospolitej), a co za tym szło wycofania jej z powszechnego obiegu i wprowadzenia nowej waluty – polskiego złotego. Powolna stabilizacja stała się odczuwalna dla obywateli już w 1924 roku. Stopniowo zaczęło spadać bezrobocie, a dochód narodowy zaczął wreszcie wzrastać. Tzw. wojna celna z Niemcami przyczyniła się wówczas do przyspieszenia budowy portu w Gdyni, który miał stanowić alternatywę dla Wolnego Miasta Gdańska. Grabski nakazał również założenie Banku Polskiego, który miał między innymi emitować polskiego złotego. Reformy wprowadzone przez Grabskiego nie zmieniły Polski w kraj dostatni, ale stworzyły fundamenty do tego, by tak się stało w niedalekiej przyszłości.

Bodajże najważniejszym wydarzeniem lat dwudziestych XX wieku w Polsce był przewrót majowy. Zamach stanu zorganizowany przez Piłsudskiego i jego współpracowników w dniach 12-14 maja 1926 roku. Marszałek po dojściu do władzy „Chjeny” przeniósł się do Sulejówka, skąd prowadził działalność publicystyczną i gdzie powoli gromadził wokół siebie swoich zwolenników. Po upadku rządu Skrzyńskiego w 10 maja 1926 roku do przejęcia urzędu premiera po raz drugi szykował się Wincenty Witos, co wzburzyło powszechne niezadowolenie lewicowej opozycji. Wtedy to Piłsudski ze swoimi oddziałami zdecydował się wkroczyć do Warszawy przekonany, że natychmiast przejmie władze. Jednak po pertraktacjach z prezydentem Wojciechowskim i marszałkiem Sejmu Maciejem Ratajem okazało się, że strona rządowa nie miała zamiaru ustępować. Na trzy dni Warszawę opanowały walki pomiędzy oddziałami zwaśnionych stron. Prezydent Wojciechowski podał się do dymisji, a przejmujący jego stanowisko Rataj poddał władzę Piłsudskiemu 14 maja 1926 roku. Marszałek dzień później powołał rząd Kazimierza Bartla. 31 maja 1926 roku Józef Piłsudski został wybrany na Prezydenta RP, lecz zrzekł się tego stanowiska na korzyść Ignacego Mościckiego, choć faktycznie to on sprawował władze w państwie. Okres rządów obozu piłsudczyków od przewrotu majowego określa się mianem sanacji. W warszawskich walkach z 12-15 maja 1926 roku zginęło 379 osób, w tym 164 cywilów.

Rządy sanacji przyniosły znakomite rezultaty gospodarcze, zwłaszcza przez pierwsze trzy lata (od 1926-1929 roku produkcja przemysłowa w Polsce zwiększyła się o 29%, wyraźnie spadło bezrobocie i wzrósł poziom płac). Niestety nie spełniały one demokratycznych standardów. Dochodziło nawet do represjonowania politycznych oponentów. W 1928 roku Piłsudski wzmocnił swoją pozycję w Sejmie, poprzez zwycięstwo Bezpartyjnego Bloku Wspierania Rządu (BBWR), partii politycznej dowodzonej przez Walerego Sławka, prawej ręki marszałka. Piłsudski w dość osobliwy sposób postępował z opozycją polityczną. 31 października 1929 roku obrady Sejmu sparaliżowało wtargnięcie uzbrojonych żołnierzy.

Lata trzydzieste w Polsce

Początek lat trzydziestych w II Rzeczpospolitej to walka ze światowym kryzysem gospodarczym, który pod koniec 1929 roku dotarł do Polski. Centrolew, czyli najsilniejsze ugrupowanie opozycyjne wobec sanacji, oskarżał rząd o nieudolność w walce z kryzysem. Odpowiedź Piłsudskiego na te zarzuty była brutalna. Marszałek zaproponował rozwiązanie Sejmu i rozpisanie nowych wyborów. Zanim jednak do nich doszło w nocy 9 na 10 września 1929 roku aresztowano 12 czołowych polityków Centrolewu.

Więźniów politycznych gnębiono fizycznie i psychicznie w zakładzie karnym w Brześciu. Kampania wyborcza upłynęła pod znakiem aresztowań. W tym czasie pozbawiono wolności blisko 5 tysięcy obywateli o różnych poglądach politycznych. Terror wobec opozycji zaowocował 46% poparcia dla BBWR w wyborach z 1930 roku. Wynik ten dał Piłsudskiemu 56% mandatów w Sejmie, co oznaczało możliwość samodzielnego sprawowania władzy. Tym razem jednak rząd nie mógł liczyć na sukcesy ekonomiczne. Wręcz przeciwnie, okres 1929-1935 przeszedł do historii jako czarne lata dla polskiej gospodarki. Wszystko to głównie za sprawą światowego kryzysu.

Piłsudski bezpośrednio dopowiadał za politykę zagraniczną i wojskowość w okresie rządów BBWR. To za jego kadencji i głównie dzięki jego staraniom 25 lipca 1932 roku w Moskwie podpisano pakt o nieagresji polsko-radzieckiej. Marszałek wykorzystał również niechęć Hitlera do komunizmu i dążąc do realizacji tzw. polityki równowagi chciał podpisać podobne porozumienie z Niemcami. 26 stycznia 1934 roku w Berlinie doszło do podpisania paktu o nieagresji pomiędzy Polską a III Rzeszą.

23 kwietnia 1934 roku prezydent Mościcki podpisał nową konstytucję uchwaloną podstępem przez BBWR, mimo sprzeciwu opozycji. Dokument ten nadał urzędowi prezydenta wielkie uprawnienia. Był to urząd stworzony specjalnie „na miarę” Piłsudskiego. Jednak rak wątroby pokrzyżował plany BBWR. 12 maja 1935 roku (niejako w 9. rocznicę przewrotu majowego) Józef Piłsudski zmarł w Belwederze. Jak pisze Tomasz Nałęcz: [c]Piłsudskiego jedni wielbili, inni nienawidzili, ale mało kto odmawiał mu wielkości. Bez wątpienia był najwybitniejszą postacią odrodzonej Polski. Najbardziej też przyczynił się do odzyskania niepodległości. Walka z niewolą, a potem o umocnienie suwerenności stanowiły sens jego życia.

Po śmierci marszałka w obozie piłsudczyków wybuchł spór o władzę. Sytuacja Polski stawała się z dnia na dzień coraz gorsza. Podczas gdy na wschodzie Związek Radziecki pod okiem Józefa Stalina rósł w siłę, a na zachodzie rodziła się potęga III Rzeszy Adolfa Hitlera, w II Rzeczpospolitej panował chaos. Sytuacja gospodarcza kraju stawała się coraz gorsza. Swoje niezadowolenie wobec rządzących „pułkowników” zademonstrowało społeczeństwo. W wyborach do parlamentu we wrześniu 1935 roku udział wzięło zaledwie 46% obywateli polskich.

Kolejne lata po śmierci Piłsudskiego to okres powstawania nowych sił politycznych. Wówczas to narodziły się takie ugrupowania jak Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN), Stronnictwo Pracy (SP), porozumienie Front Morges.

Jednak najistotniejsza w latach trzydziestych z perspektywy Polski wydaje się być polityka wobec Niemiec. Józef Beck odpowiedzialny za polską politykę zagraniczną wykorzystał wkroczenie Hitlera do Czechosłowacji, by upomnieć się o Zaolzie. 24 października 1938 roku Joachim von Ribbentrop minister spraw zagranicznych III Rzeszy zaproponował stronie polskiej propozycję paktu, na mocy którego w ręce Niemiec miał przejść Gdańsk, a przez Pomorze miałaby przebiegać autostrada łącząca Berlin z Prusami Wschodnimi. Pakt ten przede wszystkim miał na celu zawarcie koalicji w nadchodzącej wojnie Hitlera z Zachodem. Józef Beck zdawał sobie sprawę, że przyjęcie tej oferty będzie oznaczało rychły upadek II Rzeczpospolitej i wchłonięcie jej terytorium przez III Rzeszę. Polska uzyskała poparcie Wielkiej Brytanii w razie ewentualnego zagrożenia dla suwerenności przez Niemcy, dlatego odrzuciła propozycje Ribbentropa.

Atmosfera nadchodzącej wojny niemal całkowicie wyciszyła wszelkie spory wewnętrzne w II Rzeczpospolitej. 19 maja w Paryżu polski MSZ podpisał kolejną umowę sojuszniczą, tym razem w przypadku zagrożenia swoją pomoc zaoferowali Francuzi. Sojusz Polski z Wielką Brytanią i Francją powstrzymywał Hitlera przed zaatakowaniem. Niemiecki dyktator wciąż czekał na stanowisko ZSRR

Stalin zdecydował się poprzeć III Rzeszę, a nie państwa Zachodu, dając tym samym znak Hitlerowi do ataku na Polskę. Tajna klauzula paktu o nieagresji podpisana w Moskwie 25 sierpnia 1939 roku przypieczętowała wybuch II wojny światowej. Dnia 31 sierpnia Niemcy postawiły Polsce ultimatum, wiedząc doskonale, że zostanie ono odrzucone. 1 września, podstępnie, bez wypowiedzenia wojny, Wehrmacht ruszył do natarcia - pisze Tomasz Nałęcz.

Kalendarium dwudziestolecia miedzywojennego w Polsce

1918

- Ogłoszenie przez Radę Regencyjną niepodległości Królestwa Polskiego, które od 7 października miało być uniezależnione od Niemiec i Austro-Węgier.

- W Europie Środkowej powstają nowe państwa: Polska, Czechosłowacja, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Litwy, Łotwy, Estonii i Finlandii.

- Józef Piłsudski obejmuje władzę wojskową w Warszawie (11 listopada).

- Wybuch powstania wielkopolskiego (27 grudnia).

1919

- Wybory do Sejmu Ustawodawczego (styczeń).

- Uchwalenie tzw. Małej Konstytucji (20 lutego).

- Podpisanie Traktatu Wersalskiego z Niemcami (czerwiec), traktatów pokojowych z Austrią w Sant-Germain-en-Laye, z Bułgarią w Neuilly-sur-Seine.

1920

- Bitwa warszawska (13-19 sierpnia).

- 18 października – zwycięstwo Polski z bolszewicką Rosją w wojnie polsko-bolszewickiej.

- Utworzenie Ligi Narodów.

- Podpisanie traktatów pokojowych z Węgrami w Trianon i z Turcją w Sevres.

1921
- Podpisanie układu sojuszniczego z Francją.

- Pakt z Rumunią.

- Uchwalenie konstytucji marcowej (17 marca).

- Podpisanie traktatu ryskiego z Rosją radziecką.

1922
-Zabójstwo pierwszego prezydenta RP Gabriela Narutowicza (16 grudnia) dokonane przez Eligiusza Niewiadomskiego w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Oto fragment protokołu z pierwszych oględzin zwłok prezydenta:... W gmachu Zachęty Sztuk Pięknych w sali nr I na pierwszym piętrze, wzdłuż i równolegle ze stojącą kanapą, głową zwrócony do drzwi wyjściowych leży na wznak trup Prezydenta Rzplitej p. Narutowicza. (...) Koszula na piersi rozpięta i pokrwawiona. na kiści prawej ręki ślady krwi. Przybyły o godz. 1 min. 12 po południu prof. Antoni Leśniowski stwierdził, że p. Prezydent Rzplitej nie żyje i że śmierć nastąpiła od ran postrzałowych zadanych w klatkę piersiową. (...) (D. Pacyńska, Śmierć prezydenta, Warszawa 1965, s. 113).

1923
- Zatwierdzenie przez Radę Ambasadorów przebiegu wschodniej granicy II RP.

1924
- Kwiecień – powołanie Banku Polskiego i początek reformy walutowej ekonomisty Władysława Grabskiego, polityka narodowej demokracji i wybitnego historyk, który dwa razy był premierem oraz ministrem skarbu II RP.

1926
- 12-14 maja – tzw. zamach majowy ekipy Józefa Piłsudskiego i początek sanacji, czyli uzdrowienia systemu władzy przez rządzący obóz piłsudczykowski w latach 1926-1939.
- powstanie Obozu Wielkiej Polski z inicjatywy Romana Dmowskiego.

1930
- tzw. "wybory brzeskie" (listopad), czyli wybory do Sejmu RP oraz senatu III kadencji.

1932
- podpisanie paktu o nieagresji ze Związkiem Radzieckim.

1933
- Hitler zostaje kanclerzem Rzeszy

1934

- zatwierdzenie deklaracji o niestosowaniu przemocy z Niemcami.
powstanie prawicowego Obozu Narodowo-Radykalnego.

1935

- ustanowienie konstytucji kwietniowej (23 kwietnia). 12 maja 1935 roku – śmierć Józefa Piłsudskiego.

1936
- utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego - jednego z największych przedsięwzięć produktywnych II RP - ośrodka przemysłu ciężkiego usytuowanego na południu i centrum Polski, którego celem było rozszerzenie rynkowej i gospodarczej pozycji Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego oraz zminimalizowanie negatywnych skutków wielkiego kryzysu. Ośrodkami przemysłowymi stały się wówczas między innymi województwo kieleckie (np. Radom, Sandomierz czy Starachowice), lubelskie (np. Kraśnik, Lublin), lwowskie (np. Jarosław, Przemyśl, Rzeszów, Tarnobrzeg) czy krakowskie (np. Jasło, Mielec, Nowy Sącz).

1937

- powołanie Obozu Zjednoczenia Narodowego.

1938
- 1 października – wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie i przyłączenie go do Polski.

- Anszlus Austrii do Niemiec.

- Zajęcie Czechosłowacji przez Niemcy.

1939

- śmierć Romana Dmowskiego - polskiego polityka, publicysty politycznego, współzałożyciela Narodowej Demokracji. O ogromnej roli Dmowskiego dla Polski świadczy fakt, że 8 stycznia 1999 roku z okazji 60. rocznicy jego śmierci Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął uchwałę w sprawie uczczenia tej daty. Oto jej fragment, z którego można się dowiedzieć o działalności tego wybitnego Polaka: W związku z 60 rocznicą śmierci Romana Dmowskiego Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla walki i pracy wielkiego męża stanu na rzecz odbudowania niepodległego Państwa Polskiego i stwierdza, że dobrze przysłużył się Ojczyźnie. W swojej działalności Roman Dmowski kładł nacisk na związek pomiędzy rozwojem Narodu i posiadaniem własnego Państwa, formułując pojęcie narodowego interesu. Oznaczało to zjednoczenie wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej zamieszkałych przez polską większość, a także podniesienie świadomości narodowej wszystkich warstw i grup społecznych. Stworzył szkołę politycznego realizmu i odpowiedzialności. Jako reprezentant zmartwychwstałej Rzeczypospolitej na konferencji w Wersalu przyczynił się w stopniu decydującym do ukształtowania naszych granic, a zwłaszcza granicy zachodniej.

Szczególna jest rola Romana Dmowskiego w podkreślaniu ścisłego związku katolicyzmu z polskością dla przetrwania Narodu i odbudowania Państwa.

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla wybitnego Polaka Romana Dmowskiego. (Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 stycznia 1999 r. w sprawie uczczenia 60. rocznicy śmierci Romana Dmowskiego)

- Pisemne obietnice Wielkiej Brytanii i Francji o niezwłocznej pomocy dla Polski w razie zagrożenia militarnego

- 23 sierpnia – pakt Związku Radzieckiego z hitlerowskimi Niemcami (tzw. Pakt Ribbentrop-Mołotow).

- Układ sojuszniczy między Polską i Wielką Brytanią (25 sierpnia).

- 1 września - atak III Rzeszy, początek kampanii wrześniowej oraz II wojny światowej.

Kalendarium dwudziestolecia międzywojennego na Świecie

1918-1919

- Epidemia grypy hiszpanki zabija 20 milionów ludzi. Pandemia ta, to jedna z największych chorób w historii ludzkości. Przetoczywszy się przez Europę, Azję, Afrykę i Amerykę Północną, przez rok pochłonęła od 50 do 100 milionów ofiar śmiertelnych na całym świecie.

1919 -1932

- Proklamowanie republiki Irlandii w 1919 roku zapoczątkowuje walki z wojskami brytyjskimi, a w konsekwencji w 1921 roku doprowadza do podziału wyspy Irlandii na Wolne Państwo Irlandzkie i brytyjską Irlandię Północną, co z kolei doprowadziło do wybuchu wojny domowej w Irlandii.

- We Włoszech widać pierwsze przejawy faszyzmu (narodziny ideologii).

- Albert Einstein ogłasza swoją teorię względności, w myśl której czas i przestrzeń nie są już pojęciami pewnymi, gdyż wszystko zależy od punktu obserwacji.

- Naukowcy odkrywają energię promieniotwórczą, istnienie atomu, który po jakimś czasie „rozbijają” na mniejsze części.

- Niemiecki fizyk Heisenberg tworzy zasadę niepewności twierdząc prowokacyjnie, że uznane dotąd zasady i prawidłowości są prawdopodobieństwem opartym na statystyce.

- Rozwija się dziedzina leżąca na pograniczy astronomii i fizyki - astrofizyka.

- 30 grudnia 1922 roku tworzy się ZSRR, czyli Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Przetrwał do 26 grudnia 1991. Obejmował teren 22 milionów kilometrów kwadratowych, a dokładniej obszar od Morza Bałtyckiego i Czarnego do Pacyfiku.

- Po śmierci Lenina sekretarzem generalnym partii bolszewickiej zostaje Józef Stalin.

- W USA rząd wprowadza prohibicję, czyli częściowy lub całkowity zakaz produkcji i dystrybucji napojów alkoholowych, trwający w latach 1919-1933.

- Pierwszy przelot nad Atlantykiem bez międzylądowań (dokonał tego Charles Lindbergh).

- Alexander Fleming odkrywa pierwszy bakteriobójczy antybiotyk - penicylinę.

- W ciągu dwudziestolecia widać, jak popularnym medium staje się radio.

- 1924 rok - pierwsze Zimowe Igrzyska Olimpijskie we francuskiej miejscowości Chamonix. Wzięło w nich udział 293 zawodników (245 mężczyzn i 13 kobiet) z 16 krajów. Startowali oni w 16 konkurencjach sportowych. Polska reprezentacja liczyła 4 osoby: lekkoatletów Leona Jucewicza, Franciszka Bujaka, Andrzeja Krzeptowskiego I i Szczepana Witkowskiego.

- 1927 rok - początek kina dźwiękowego, czemu towarzyszyło pierwsze rozdanie nagród Akademii Sztuki i Wiedzy Filmowej (czyli późniejsze Oscary) w Hollywood. 16 maja 1929 roku podczas zaledwie piętnastominutowej gali Amerykańska Akademia Sztuki i Wiedzy Filmowej rozdała statuetki w 13 kategoriach (obecnie jest ich 24).

- Rozpoczyna się wojna domowa w Chinach między Kuomintangiem a komunistami.

- W myśl założeń traktatów loterańskich powstaje państwo-miasto Watykan (1929) - najmniejsze państwo świata pod względem powierzchni.

- Początek wielkiego kryzysu gospodarczego, jaki dotknął cały świat (październik 1929).

- 1930 – pierwsze mistrzostwa świata w piłce nożnej. Zwycięzcą zostali gospodarze turnieju, rozgrywanego w Urugwaju, którzy pokonali reprezentantów Argentyny 4:2. trzecie miejsce zajęli Jugosłowianie, czwarte Stany Zjednoczone, a królem strzelców został Argentyńczyk grający a pozycji środkowego napastnika - Guillermo Stábile (przydomek El Filtrado).

- W 1931 roku utworzono Brytyjską Wspólnotę Narodów (Statut Westminsterski z 11 grudnia 1931 roku).

- Proklamowanie państwa Mandżukuo w Mandżurii (w północno-wschodnich Chinach) przez Japończyków.

1933-1939

- 1933 - Proklamacja III Rzeszy Niemieckiej.

- parafowanie paktu czterech przez Niemcy, Włochy, Francję i Wielką Brytanię. Ratyfikacja przez parlamenty miała nastąpić w przyszłości.

- 1934 - podpisanie deklaracji o nieagresji między Polską i Niemcami

- Moskwa: podpisany został protokół przedłużający polsko-radziecki pakt o nieagresji do 31 grudnia 1945 r.

- porażka komunistów w Chinach i przygotowania do „Długiego marszu” pod przewodnictwem Mao Zedonga.

- 1935 - oficjalne przyłączenie Zagłębia Saary do Niemiec.

- wojna w Etiopii. Włoskie siły zbrojne wkroczyły na jej terytorium.

- 1936 - oddziały niemieckie wkroczyły do Nadrenii, Adolf Hitler zerwał pakt z Locarno, ogłaszając go nieważnym.

- Liga Narodów uznała Niemcy winnymi pogwałcenia Traktatu Wersalskiego i paktu z Locarno.

- Benito Mussolini ogłosił utworzenie osi Rzym-Berlin.

- Niemcy i Włochy uznały nacjonalistyczny rząd w Burgos, kierowany przez generała Francisco Franco za oficjalny rząd hiszpański.

- podpisano pakt antykominternowski między Japonią a Niemcami

- 1937 - początek wojny chińsko-japońskiej

- Włochy przystępują do paktu antykominternowskiego podpisanego między Niemcami i Japonią.

- 1938 - aneksja Austrii przez Niemcy - Anschluss.

- początek okupacji Sudetów przez oddziały niemieckie.

- spotkanie ministra spraw zagranicznych Rzeszy Joachima Ribbentropa z ambasadorem Polski Józefem Lipskim, podczas którego przedstawione zostały niemieckie postulaty terytorialne.

- 1939 - utworzenie protektoratu Czech i Moraw przez Niemcy. Oddziały niemieckie wkroczyły do Pragi.

- Polska nie zgadza się na postawione 21 marca żądania Niemiec – przyłączenia Gdańska do Rzeszy oraz budowy eksterytorialnej autostrady przez Pomorze.

- Hitler wypowiada deklarację o nieagresji zawartą z Polską w 1934 r.

- Wrzesień 1939 - wybuch II wojny światowej, największego konfliktu zbrojnego w historii świata.