Robert K. Merton, „Zestawy ról, zestawy statusów społecznych i sekwencje statusów społecznych w czasie”
Dla opisu i analizy struktury społecznej podstawowe znaczenie posiadają dwa pojęcia - statusu i roli społecznej.
Przez status społeczny rozumiał Linton pozycje zajmowaną w systemie społecznym przez określone jednostki; przez rolę - odtworzenie w zachowaniach oczekiwań przypisanych owej pozycji. Status i rola społeczna stanowią w takim ujęciu pojęcia służące powiązaniu kulturowo określonych oczekiwań z zachowaniami i zależnościami tworzącymi strukturę społeczną. Linton twierdził dalej, że każda jednostka w społeczeństwie nieuchronnie zajmuje wiele statusów naraz, i że każdemu z nich przypisana jest odrębna rola.
Jednakże musimy stwierdzić, że z określonym statusem społecznym wiąże się nie jedna, lecz cały szereg ról. Jest to podstawowa cecha struktury społecznej. To zjawisko strukturalne możemy nazwać zestawem ról, przez co rozumiem zespół zależności w rolach przypisanych jednostce ze względu na zajmowany przez nią status społeczny.
Zestaw ról różni się od wzoru strukturalnego, który określany jest przez socjologów jako „role złożone”, bowiem odnoszą silone do zespołów ról związanych nie z jednym, ale z wieloma rozmaitymi statusami społecznymi zajmowanymi przez jednostki, np. role związane z odrębnymi statusami nauczycielki, żony, matki. Taki zespół statusów społecznych jednostki nazywamy zestawem statusów, przy czym każdemu statusowi odpowiada z kolei określony zestaw ról.
Czasowe następstwo statusów społecznych, jeśli zachodzi z dostateczną częstością, aby miało charakter zmian systematycznych, określać będziemy jako sekwencję statusów społecznych, jak np. w wypadku statusów zajmowanych kolejno przez studenta medycyny, młodego lekarza na praktyce, lekarza szpitalnego i lekarza z niezależną praktyką prywatną. W ten sam sposób możemy oczywiście śledzić sekwencje zestawów ról oraz zestawów statusów społecznych.
Strukturę społeczną tworzą trwałe układy zestawów ról, zestawów statusów społecznych oraz sekwencje tych statusów.
Strukturalne źródła niestałości zestawów ról
Podstawowym źródłem zakłóceń w zestawie ról jest sytuacja strukturalna, w której partnerzy ról jednostki zajmującej określony status są odmiennie ulokowani w strukturze społecznej. Powoduje to, że wartości i oczekiwania jednostki zajmującej dany status różnią się w pewnej mierze od wartości i oczekiwań innych ludzi objętych jej zestawem ról.
Mechanizmy społeczne służące uzgadnianiu ról w zestawach
1. Zróżnicowanie zaangażowania w rolę wśród osób objętych zestawem ról.
Różny jest stopień nasilenia oczekiwań związanych z rolą u ludzi objętych danym zestawem ról. Określony układ zależności w rolach może mieć dla jednych znaczenie jedynie marginesowe, dla innych zaś zasadnicze.
Zróżnicowanie to służy amortyzowaniu zakłóceń w zestawie ról zawierającym konfliktowe oczekiwania odnośnie do zachowań zajmujących dany status społeczny, bo kiedy potężni partnerzy w ich zestawie ról nie są szczególnie zainteresowani danym układem zależności, nauczyciele są bardziej odporni na owe oczekiwania, niż byliby w innej sytuacji.
2. Zróżnicowanie władzy osób objętych zestawem ról.
Przez władzę rozumiem tutaj faktyczną i przewidywalną możność narzucania swej woli w działaniu społecznym, nawet wbrew oporowi innych osób biorących udział w tym działaniu.
Nie oznacza to jednak, by jednostce, grupie czy warstwie, która w danym zestawie ról jest najsilniejsza, zawsze udawało się narzucić swe oczekiwania innym ludziom. Działo by się tak jedynie w przypadku monopolu na władzę. Przeciwwagą potężnego partnera w zestawie ról bywa czasem koalicja połączonych mniejszych sił. Kiedy sprzeczne siły w zestawie ról neutralizują się nawzajem, jednostka zajmująca dany status społeczny zyskuje względną swobodę dalszego postępowania wedle swych pierwotnych zamiarów.
Tak więc nawet w owych potencjalnie niestabilnych strukturach, w których partnerzy zestawu ról mają odmienne i wzajem sprzeczne oczekiwania co do tego, jak powinna się zachowywać jednostka zajmująca określony status społeczny, nie jest ona całkowicie zdana na łaskę najsilniejszych spośród nich.
3. Ochrona zachowań związanych z rolą przed obserwowalnością ze strony partnerów zestawu ról.
Interakcje partnerów (jednostek albo grup) w zestawie ról są w różny sposób ograniczane i mają różne nasilenie w poszczególnych układach zależności wyznaczanych przez status społeczny. Ta podstawowa cecha struktury ról umożliwia bez nadmiernego napięcia realizowanie zachowań niezgodnych z oczekiwaniami niektórych osób objętych zestawem ról. Jest tak, ponieważ skuteczna kontrola społeczna wymaga znacznego stopnia obserwowalności zachowań w roli. Jeśli struktura ról chroni jednostkę zajmującą dany status przed bezpośrednią obserwacją, to w mniejszym nasileniu podlega ona sprzecznym naciskom.
Statusy społeczne różnią się co do zakresu, w jakim towarzyszące im zachowania w rolach chronione są przed łatwą obserwowalnością ze strony wszystkich uczestników zestawu ról.
Gdyby fakty dotyczące wszystkich zachowań w rolach i wszystkich postaw były każdemu łatwo dostępne, struktury społeczne nie mogłyby funkcjonować. To, co nazywane jest czasem potrzebą prywatności - to znaczy ochrona myśli oraz zachowań przed kontrolą ze strony innych ludzi - stanowi jednostkowy odpowiednik funkcjonalnego wymogu struktury społecznej, by zapewniony był pewien stopień wyłączenia spod pełnej obserwowalności. Inaczej bowiem przymus dostosowania zachowań i postaw do wszystkich (często sprzecznych) norm społecznych byłby dosłownie nie do zniesienia.
Jednakże, jeżeli ma być spełniony wymóg społeczny odpowiedzialności publicznej, to konieczny jest pewien stopień obserwowalności wykonywania ról ze strony partnerów zestawu ról. Twierdzenie to nie przeczy, rzecz jasna, poprzednim tezom, w których się głosi, iż do sprawnego działania struktur społecznych wymagany jest również pewien stopień ochrony przed obserwowalnością. Tak więc istnieje jakieś optimum obserwowalności (różne dla rozmaitych statusów społecznych), które sprzyja jednocześnie odpowiedzialności publicznej i niezależności.
4. Zapewnienie obserwowalności konfliktu żądań stawianych ludziom zajmującym dany status społeczny.
Dopóki partnerzy zestawu ról pozostają nieświadomi tego, że ich żądania wobec ludzi zajmujących dany status społeczny są nie do pogodzenia, każdy z nich może obstawać przy swoim. Kiedy się jednak okaże, że żądania pewnych partnerów zestawu ról są całkowicie niezgodne z żądaniami innych, rozwiązanie owych sprzeczności należy do partnerów zestawu ról, a nie do jednostki zajmującej dany status.
W takich wypadkach jednostka zajmująca status, co do którego istnieją sprzeczne żądania i oczekiwania, może się znaleźć w roli tertius gaudens, trzeciej (lub częściej n-tej) strony ciągnącej korzyści z konfliktu między pozostałymi.
Można powiedzieć, że omawiany tu mechanizm społeczny służy eliminowaniu jednej z wielu postaci „pluralistycznej niewiedzy”. Wyraża się w ona dwóch wzorcach:
- nieuzasadnionym założeniu, iż jednostkowe postawy oraz oczekiwania nie są podzielane przez innych ludzi
- nieuzasadnionym przekonaniu, że są one zgodnie podzielane
W obliczu konfliktowych oczekiwań ze strony partnerów zestawu ról jednostka zajmująca dany status społeczny może się starać o ujawnienie owych sprzeczności, bo doprowadzi to do zmiany konfliktu, tak iż będzie on przebiegał między partnerami zestawu ról, a nie - jak to było pierwotnie - między nimi a jednostką zajmującą dany status społeczny. Zastąpienie pluralistycznej niewiedzy powszechną wiedzą przyczynia się czasem do ponownego zdefiniowania związanych z rolą oczekiwań wobec jednostki zajmującej dany status społeczny. Kiedy indziej natomiast umożliwia jej kontynuowanie działalności, podczas gdy partnerzy zestawu ról zajęci są roztrząsaniem ujawnionego konfliktu. W obu wypadkach ujawnienie sprzecznych oczekiwań służy lepszemu uzgodnieniu zestawu ról.
5. Społeczne poparcie ze strony ludzi zajmujących podobne statusy i mających podobne trudności w obliczu niespójnego wewnętrznego zestawu ról.
Już sam fakt, że jest to status społeczny, świadczy o tym, że istnieją inni ludzie w mniej lub bardziej podobnej sytuacji.
Powyższe fakty dotyczące struktury społecznej pozwalają wyjaśnić powstanie organizacji i systemów normatywnych wśród ludzi zajmujących ten sam status. Na przykład stowarzyszenia zawodowe stanowią układy społeczne mające przeciwdziałać naciskowi zestawu ról poprzez ich kształtowanie. Natomiast system normatywny zapewnia społeczne wsparcie i minimalizuje potrzebę doraźnego przystosowywania się do konfliktowych sytuacji.
Tę samą funkcję pełnią kodeksy zawodowe. Jednakże w kodyfikacji problemów tak etycznych jak i poznawczych zakłada się abstrakcję. Tak więc przed zastosowaniem do konkretnej sytuacji kodeks musi zostać zinterpretowany. Funkcja takich kodeksów staje się jeszcze bardziej doniosła w sytuacjach, w których jednostki zajmujące dany status społeczny podlegają naciskom ze strony osób objętych ich zestawem ról dlatego właśnie, że są od siebie względnie izolowane.
6. Ograniczenie zestawu ról. Rozpad układu zależności w rolach.
Jest to przypadek krańcowy. Tego rodzaju przystosowanie jest jednak możliwe jedynie w szczególnych i ograniczonych warunkach. Może ono być skutecznie zastosowane tylko w sytuacji, gdy jednostka zajmująca dany status społeczny jest w stanie wykonywać swoje role bez poparcia osób, z którymi zerwała stosunki. Inaczej mówiąc, konieczne jest, aby pozostałe układy zależności w zestawie ról nie zostały zasadniczo naruszone przez to posunięcie. Ogólnie rzecz biorąc, możliwość taka jest jednak dosyć ograniczona, ponieważ zestaw ról jest sprawą nie tyle osobistego wyboru, ile struktury społecznej, w której osadzony jest status. Zwykle dzieje się tak, że jednostka odchodzi, a struktura społeczna zostaje.
Konflikt trwale pozostający w zestawie ról
Po pierwsze, zakładamy, iż każdemu statusowi społecznemu odpowiada zorganizowany zespół zależności w rolach, który można nazwać zestawem ról.
Po drugie, zależności istnieją nie tylko pomiędzy jednostkami zajmującymi dany status społeczny, a poszczególnymi partnerami ich zestawów ról, lecz również pomiędzy partnerami samego zestawu ról.
Po trzecie, ludzie objęci zestawem ról, z zwłaszcza zajmujący odmienne statusy społeczne, mogą posiadać różne oczekiwania odnośnie do zachowań jednostki zajmującej dany status.
Po czwarte, stwarza to konieczność dostatecznego uzgodnienia owych różnorodnych oczekiwań, tak aby struktura statusów społecznych i ról mogła funkcjonować z pewnym minimum sprawności.
Po piątek, niezgodność owych oczekiwań odnośnie do zachowań w roli uruchamia zazwyczaj jeden - lub więcej - mechanizm społeczny służący osłabieniu konfliktu ról poniżej poziomu, który by istniał, gdyby nie działały owe mechanizmy.
Po szóste, nawet działanie owych mechanizmów może się w niektórych wypadkach okazać niewystarczające do osłabienia konfliktu oczekiwań wśród osób objętych zestawem ról poniżej poziomu, który jest niezbędny do zapewnienia systemowi ról sprawnego działania.
Jeśli te wymogi, które zostały tu wyodrębnione, nie są spełnione, to systemy społeczne muszą funkcjonować w sposób niepełnosprawny, który jest często tolerowany, ponieważ realistyczne szanse zdecydowanego ulepszenia wydają się tak odległe, że niemal zupełnie niewidoczne.
Dynamika przystosowania w zestawach i sekwencjach statusów społecznych
Przypomnijmy, że termin „zestaw statusów społecznych” oznacza zespół odrębnych pozycji przypisanych jednostkom w jednym lub kilku systemach społecznych.
Zestawy statusów społecznych stanowią oczywiście jedną z podstawowych form współzależności pomiędzy instytucjami a podsystemami społeczeństwa. Wynika to z dobrze znanego faktu, iż te same osoby uczestniczą w rozmaitych sytuacjach społecznych. Nie wszyscy członkowie „złożonej struktury społecznej” mają tak samo złożone zestawy statusów.
Ludzie zajmujący złożone zestawy statusów napotykają duże trudności ze zorganizowaniem swych zachowań w rolach.
Rozmaite procesy społeczne przeciwdziałają komplikacjom potencjalnie związanym ze złożonymi zestawami statusów społecznych. Po pierwsze, inni ludzie zdają sobie sprawę z tego, że jednostka zajmuje więcej niż jeden status społeczny, nawet jeśli w określonym układzie zależności społecznych jest to status dominujący.
Proces ciągłego przystosowywania związany jest z systemem wartości społecznych. Jeżeli istnieje uprzednia zgoda co do względnej „ważności” sprzecznych zobowiązań przypisanych statusowi społecznemu, osłabia to wewnętrzny konflikt decyzji.
W ujęciu psychologicznym empatia - życzliwe zrozumienie dla sytuacji innego człowieka - przyczynia się do osłabienia nacisków wywieranych na ludzi, którzy się znaleźli w obliczu konfliktu zobowiązań wynikających ze statusu społecznego. Empatia jest jednak czymś więcej niż indywidualną cechą osobowości, gdyż częstość występowania empatii wśród członków społeczeństwa jest po części funkcją struktury społecznej. Jest tak, ponieważ ludzie objęci zestawami ról jednostki poddanej konfliktowym zobowiązaniom wynikającym z zajmowania określonego statusu społecznego sami również zajmują jednocześnie wiele statusów i podlegają podobnym naciskom.
Struktury społeczne cechują się także zdolnością wyuczonego przystosowania, przekazywanego sukcesywnie przez zmieniające się nakazy kulturowe. Im większa jest bowiem częstotliwość występowania konfliktu zobowiązań wynikających z wielu naraz statusów społecznych, tym większe jest prawdopodobieństwo, że pojawią się nowe normy, które uregulują owe sytuacje, przypisując odpowiednie priorytety poszczególnym zobowiązaniom.
Mechanizmy społeczne służące osłabianiu owego konfliktu można również rozpatrywać w terminach sekwencji statusów społecznych w czasie. Dobrym przykładem są tutaj sekwencje statusów osiągniętych: statusów, które jednostki zdobywają dzięki własnym osiągnięciom, a nie dlatego, że zostały w nich umieszczone dzięki dobremu lub niedobremu urodzeniu (byłyby to wtedy statusy przypisane). Podstawowe znacznie posiada tutaj teza, że elementy zestawu statusów nie są połączone przypadkowo. Wartości zinternalizowane przez ludzi zajmujących poprzednio statusy dominujące powodują, iż nie są oni skłonni do zajmowania statusów, z którymi związane są wartości niezgodne z ich własnymi.
Proces autoselekcji kolejnych statusów społecznych zwiększa wewnętrzna spójność zestawu statusów w określonym momencie. Ze względu na wyznawane już wcześniej wartości ludzie odrzucają pewne statusy, które mogliby osiągnąć, ponieważ uważają je za niezgodne z owymi wartościami, wybierają zaś inne, które uważają za odpowiednie.
W określonych warunkach każda niemal para statusów może mieć wymogi konfliktowe; pewne pary podlegają jednak takiemu konfliktowi w sposób bardziej oczywisty niż inne. Schemat statusów wzajem neutralnych zapewnia pewien stopień zmienności zestawów statusów, nie powodując konfliktu między nimi. Wyjaśnia to łatwo obserwowany fakt, że chociaż statusy społeczne w zestawach statusów nie są dobrane przypadkowo, nie są również w pełni i ściśle zintegrowane.