R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 40
R
OBERT
K.
M
ERTON
Z
ESTAW RÓL
,
ZESTAW STATUSÓW
SPOŁECZNYCH I SEKWENCJE STATUSÓW
SPOŁECZNYCH W CZASIE
*
* Fragm. R.K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, przekład B. Morawska, J. Wertenstein-
Żuławski, Warszawa 1982.
Źródło: Socjologia – Lektury, pod red. Piotra Sztompki i Marka Kuci
Wyd. „Znak” Kraków 2005
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 41
(...) Już od pewnego czasu, co najmniej od chwili ukazania się klasycznych prac Ralpha
Lintona, uznaje się powszechnie, że dla opisu i analizy struktury społecznej podstawowe
znaczenie posiadają dwa pojęcia - statusu i roli społecznej
1
.
Przez status społeczny - rozumiał Linton pozycję zajmowaną w systemie społecznym przez
określone jednostki; przez rolę - odtworzenie w zachowaniach oczekiwań przypisanych owej
pozycji. Status i rola społeczna stanowią w takim ujęciu pojęcia służące powiązaniu
kulturowo określonych oczekiwań z zachowaniami i zależnościami tworzącymi strukturę
społeczną. Linton twierdził dalej, że każda jednostka w społeczeństwie nieuchronnie zajmuje
wiele naraz statusów i że każdemu z nich towarzyszy jedna rola
2
. Jak dowodzą późniejsze
badania społeczne, to wstępne ujęcie zagadnienia przez Lintona okazało się pożyteczne,
mimo iż zakładał on, że każdemu statusowi społecznemu przypisana jest odrębna rola
3
.
Nie wdając się w rozważania dłuższe, niż zasługuje na to przedmiot, musimy stwierdzić, że
z określonym statusem społecznym wiąże się niejedna, lecz cały szereg ról. Jest to
podstawowa cecha struktury społecznej. To zjawisko strukturalne można nazwać zestawem
ról, przez co rozumiem zespól zależności w rolach przypisanych jednostce ze
względu na zajmowany przez nią status społeczny. Dla przykładu: ze statusem
społecznym studenta medycyny wiąże się nie tylko rola studenta wobec profesorów, lecz
również i wiele innych ról wiążących jednostkę zajmującą ten status z innymi studentami,
pielęgniarkami, lekarzami, pracownikami opieki społecznej, technikami medycznymi itd.
4
Albo: statusowi nauczyciela szkolnego odpowiada swoisty zestaw ról wiążących go z jego
uczniami, kolegami nauczycielami, dyrektorem szkoły, inspektorem, radą szkolną, a także z
miejscowymi organizacjami patriotycznymi, stowarzyszeniami zawodowymi nauczycieli,
komitetami rodzicielskimi itp.
Powinno być rzeczą zupełnie oczywistą, że zestaw ról różni się od wzoru Strukturalnego,
który określany jest przez socjologów jako „role złożone” (multiple roles). W przyjętym
użyciu - role złożone odnoszą się bowiem do zespołów ról związanych nie z jednym, ale z
wieloma rozmaitymi statusami społecznymi (często w odmiennych dziedzinach
instytucjonalnych) zajmowanymi przez jednostki, np. role związane z odrębnymi statusami
nauczycielki, żony, matki, katoliczki, zwolenniczki partii republikańskiej itd. Taki zespól
1
Stwierdzenie, iż Linton nie był „pierwszym”, który wprowadził te dwa pojęcia do nauk społecznych, byłoby
równie prawdziwe, co nieistotne. Faktem jest bowiem, że dopiero po ukazaniu się słynnego ósmego rozdziału
książki The Study of Man. New York 1936 (fragmenty tej pracy w tłum. U. Niklas zostały opublikowane w
Elementy teorii socjologicznych. Warszawa 1975, s. 261-278), pojęcia te zostały włączone w sposób
systematyczny do rozwijającej się teorii struktury społecznej.
2
Por. ibidem, a także późniejszą pracę K. Lintona, która nie zwróciła należytej uwagi: Kulturowe podstawy
osobowości, tłum. A. Jasińska-Kania. wstęp J. Szacki, Warszawa 1975, zwłaszcza s. 91 i nast.
3
Jednym z wielu przykładów takiej koncepcji jest spostrzeżenie Lintona (Kulturowe podstawy...,op. cit., s. 92),
że: „W społeczeństwie równocześnie wiele jednostek może zajmować określony status oraz znać i wykonywać
połączone z nim role [podkr. R.K.M.]” Linton wspomniał (The Study of Man, op. cit., s. 127) czasem
mimochodem o „rolach związanych danym statusem [...] społecznym”, lecz nie wydobył strukturalnych
konsekwencji faktu związania wielu naraz ról z jednym statusem.. T.M. Newcomb (Social Psychology, New
York 1950, s. 285-280) dostrzegał natomiast wyraźnie, że każda pozycja społeczna w systemie ról obejmuje
także zależności w rolach.
4
Wstępną analizę zestawu ról studenta medycyny bezpośrednio związaną z teorią grup odniesienia
przeprowadziła M.J. Huntington (The Development of a Professional Self-image. [w:] The Student-Physician:
Introductory Studies in the Sociology of Medical Education, red. R.K. Merton, P.L. Kendall, G.G. Reader,
Cambridge 1957). Zob. także R.K. Merton, Session 2, s. 47-50. H.L. Zetterberg analizuje te i pokrewne
problemy w pracy „The Action Theory” (rkps), rozdz. 5.
Tak jak i w innych dziedzinach - kumulacja teorii w socjologii skłania do rozwijania pojęć w określonych
kierunkach. Za ilustrację może, tu posłużyć rozwinięcie koncepcji pokrewnych pojęciom zestawu ról, zestawu
statusów społecznych oraz sekwencji statusów w artykule F.L. Batesa. Position, Role, and Status: a
Reformulation of Concepts, „Social Forces” 1950, t. 34, s. 313-321. Pokrewne teoretycznie idee wprowadza
również N. Gross w studium na temat wyższych funkcjonariuszy oświatowych (w druku).
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 42
statusów społecznych jednostki nazywamy zestawem statusów, przy czym każdemu
statusowi odpowiada z kolei określony zestaw ról.
Pojęcia zestawu ról i zestawu statusów mają charakter strukturalny i odnoszą się do
fragmentów struktury społecznej w określonym momencie czasowym. Czasowe następstwo
statusów społecznych, jeśli zachodzi z dostateczną częstością, aby miało charakter zmian
systematycznych, określać będziemy jako sekwencję statusów społecznych, jak np. w
wypadku statusów zajmowanych kolejno przez studenta medycyny, młodego lekarza na
praktyce, lekarza szpitalnego i lekarza z niezależną praktyką prywatną. W ten sam sposób
możemy oczywiście śledzić sekwencje zestawów ról oraz zestawów statusów
społecznych.
Wolno powiedzieć, że strukturę społeczną tworzą trwale układy zestawów ról, zestawów
statusów społecznych oraz sekwencje tych statusów. Pojęcia te przypominają nam (w
wypadku gdyby rzeczywiście trzeba było przypominać ten uporczywy fakt), że nawet
pozornie prosta struktura społeczna jest ogromnie skomplikowana. Istniejące struktury
społeczne muszą bowiem zorganizować w jakiś sposób owe zestawy i sekwencje statusów
oraz ról, tak aby zapewnić odpowiedni porządek społeczny umożliwiający ludziom
kontynuowanie życia społecznego bez konieczności dostosowywania się za każdym razem od
początku do każdej nowo napotkanej sytuacji.
Pojęcia te pomagają nam również wyodrębnić niektóre doniosłe problemy dotyczące
struktury społecznej, które wymagają analizy. Jakie procesy społeczne powodują zwykle
zakłócenia w zestawie ról lub ich rozpad? Za pomocą jakich mechanizmów społecznych
uzgadniane są role w zestawach ról, tak iż konflikt pomiędzy nimi ulega zmniejszeniu?
S
TRUKTURALNE ŹRÓDŁA NIESTAŁOŚCI ZESTAWÓW RÓL
Wydaje się, że podstawowym źródłem zakłóceń w zestawie ról jest sytuacja strukturalna, w
której partnerzy ról jednostki zajmującej określony status są odmiennie ulokowani w
strukturze społecznej. Powoduje to, że wartości i oczekiwania jednostki zajmującej dany
status różnią się w pewnej mierze od wartości i oczekiwań innych ludzi objętych jej zestawem
ról. Na przykład: fakt, iż członkowie rady szkolnej należą często do innych warstw
społecznych aniżeli nauczyciel, oznacza, że ich wartości i oczekiwania będą pod pewnymi
względami różne od wartości i oczekiwań nauczyciela. Może on więc napotykać sprzeczne
oczekiwania odnośnie do swojej roli ze strony swych kolegów po fachu, członków
wpływowej rady szkolnej, a czasem i inspektora oświaty. To, co dla jednego z nich stanowi
fanaberię, drugi może uważać za rzecz w nauczaniu podstawową. Taka niespójność ocen
utrudnia zadanie ich pogodzenia. Dotyczy to oczywiście nie tylko nauczyciela, lecz także
innych ludzi, których zestawy ról obejmują osoby o odmiennych statusach.
Wydaje się, że odmienność wartości oraz oczekiwań jest podstawowym źródłem
strukturalnym ewentualnych zakłóceń w stabilnym zestawie ról. Problem ten nie pojawia się
oczywiście w swoistej sytuacji, kiedy wszyscy ludzie objęci danym zestawem ról mają te
same wartości i te same oczekiwania w rolach. Sytuacja taka jest jednak bardzo szczególna i
najprawdopodobniej historycznie rzadka. Wolno sądzić, iż o wiele częściej - zwłaszcza zaś w
społeczeństwach wysoko zróżnicowanych - partnerzy ról zajmują rozmaite statusy społeczne,
wyznając odpowiednio różne wartości. W takiej sytuacji zamiast względnego porządku
panować powinien bałagan. Tymczasem wydaje się, że wszędzie (choć w różnych
społeczeństwach w niejednakowym stopniu) istnieje względny porządek, a nie zamieszanie.
Pojawia się zatem problem wyodrębniania mechanizmów społecznych zapewniających
pewien stopień zgodności między rolami w zestawach ról lub - odpowiednio - mechanizmów,
których załamanie powoduje zakłócenia w stosunkowo stabilnych zestawach ról.
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 43
M
ECHANIZMY SPOŁECZNE SŁUŻĄCE UZGADNIANIU RÓL W ZESTAWACH RÓL
Zanim przystąpimy do analizy niektórych z owych mechanizmów, musimy powtórzyć raz
jeszcze, że nie zakładamy bynajmniej, jakoby funkcjonowanie wszelkich zestawów ról
zawsze odznaczało się dużą sprawnością. Interesuje nas bowiem nie szeroka generalizacja
historyczna o dominacji społecznego porządku, ale problem analitycznego wyodrębnienia
mechanizmów społecznych zapewniających większy stopień porządku społecznego, aniżeli
byłby istniał, gdyby mechanizmy owe nie działały. Inaczej mówiąc, interesuje nas socjologia,
a nie historia.
1. Zróżnicowanie zaangażowania w rolę wśród osób objętych zestawem
ró1. Nie wszyscy partnerzy w jednakowym stopniu zainteresowani są zachowaniami ludzi
zajmujących określony status społeczny. Oznacza to, że różny jest stopień nasilenia
oczekiwań związanych z rolą u ludzi objętych danym zestawem ról. Określony układ
zależności w rolach może mieć dla jednych znaczenie jedynie marginesowe, dla innych zaś
zasadnicze. Oto hipotetyczny przykład: rodzice dzieci uczęszczających do danej szkoły mogą
być bardziej zainteresowani oceną i kontrolą postępowania nauczycieli niż członkowie
miejscowej organizacji patriotycznej, którzy nie mają w tej szkole własnych dzieci. Wartości
rodziców i organizacji patriotycznej mogą być pod wieloma względami sprzeczne i mogą się
oni domagać od nauczyciela zupełnie różnych zachowań. Jeśli jednak oczekiwania przed-
stawicieli jednej grupy w zestawie ról nauczyciela mają dla nich podstawowe znaczenie,
oczekiwania zaś drugiej grupy znaczenie jedynie drugoplanowe, ułatwia to nauczycielowi
pogodzenie owych odmiennych oczekiwań.
W wykazie strukturalnych właściwości grupy stwierdziliśmy już uprzednio, że istnieją
systematyczne różnice w zakresie i nasileniu zaangażowania członków grupy w ich statusy
społeczne oraz role. Zróżnicowanie to służy amortyzowaniu zakłóceń w zestawie ról
zawierającym konfliktowe oczekiwania odnośnie do zachowań ludzi zajmujących dany status
społeczny. Nauczyciel, dla którego jego własny status ma znaczenie podstawowe, może
zatem skuteczniej stawić czoło żądaniom konformizmu wobec odmiennych oczekiwań tych
osób w jego zestawie ról, dla których zależność ta ma znaczenie jedynie uboczne. Nie znaczy
to oczywiście, jakoby nauczyciele mogli lekceważyć oczekiwania sprzeczne z ich
zobowiązaniami zawodowymi. Oznacza to jedynie, że kiedy potężni partnerzy w ich zestawie
ról nie są szczególnie zainteresowani danym układem zależności, nauczyciele są bardziej
odporni na owe oczekiwania, niż byliby w innej sytuacji. Gdyby wszystkie osoby objęte tym
zestawem ról były jednakowo zainteresowane tą zależnością, położenie nauczyciela byłoby
stokroć trudniejsze, niż jest obecne. Dotyczy to również ludzi zajmujących inne statusy
społeczne: wpływ, jaki wywierają na nich różne oczekiwania co do zachowań ze strony ludzi
objętych ich zestawem ról, może być strukturalnie osłabiany przez różnice zaangażowania w
dany układ zależności.
Wszystko to oznacza, że funkcjonowanie każdego zestawu ról należy analizować ze
względu na mechanizmy powodujące odmienne zaangażowanie w dany układ zależności w
rolach rozmaitych ludzi tworzących ów zestaw.
2. Zróżnicowanie władzy osób objętych zestawem ró1. Drugi mechanizm
oddziałujący na stabilność zestawu ról to podział władzy. Przez władzę rozumiem tutaj
faktyczną i przewidywalną możność narzucania swej woli w działaniu społecznym, nawet
wbrew oporowi innych osób biorących udział w tym działaniu
5
.
Partnerzy zestawu ról nie posiadają zwykle takiej samej władzy kształtowania zachowań
5
Jest to koncepcja władzy M. Webera (From max Weber: Essays in Sociology, red. H.H. Gerth, C.W. Mills,
New York 1946, s. 180 i nast.), bliska również innym współczesnym wersjom tego pojęcia.
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 44
ludzi zajmujących określone statusy społeczne. Nie oznacza to jednak, by jednostce, grupie
czy warstwie, która w danym zestawie ról jest najsilniejsza, zawsze udawało się narzucić
swe oczekiwania innym ludziom - np. nauczycielowi. Działoby się tak jedynie w szczególnej
sytuacji, w której jeden partner zestawu ról rzeczywiście zmonopolizowałby władzę bądź to
wyłączając z niej wszystkich pozostałych uczestników, bądź też wskutek przewagi nad ich
połączoną władzą. W innych natomiast wypadkach jednostki poddane sprzecznym
oczekiwaniom ze strony partnerów ich zestawu ról mogą - rozmyślnie lub mimowolnie -
powoływać spośród siebie koalicje władzy, umożliwiające im działanie wedle własnej woli.
Konflikt zachodzi wówczas nie tyle pomiędzy osobami zajmującymi określone statusy
społeczne a rozmaitymi uczestnikami ich zestawu ról, ile pomiędzy samymi partnerami
danego zestawu. Przeciwwagą potężnego partnera w zestawie ról bywa czasem koalicja
połączonych mniejszych sit. Dobrze znany schemat „równowagi sił” nie występuje tylko w
walkach o władzę między narodami; w postaci mniej lub bardziej widocznej można go
również odnaleźć w funkcjonowaniu zestawu ról. Doskonale zdaje sobie z tego sprawę
dziecko, któremu się udaje zrównoważyć decyzję matki - przeciwstawną decyzją ojca. Kiedy
sprzeczne siły w zestawie ról neutralizują się nawzajem, jednostka zajmująca dany status
społeczny zyskuje względną swobodę dalszego postępowania wedle swych pierwotnych
zamiarów.
Tak więc nawet w owych potencjalnie niestabilnych strukturach, w których partnerzy
zestawu ról mają odmienne i wzajem sprzeczne oczekiwania co do tego, jak powinna się
zachowywać jednostka zajmująca określony status społeczny, nie jest ona całkowicie zdana
na laskę najsilniejszych spośród nich. Co więcej, duże zaangażowanie we własny status
społeczny wzmacnia jej względną silę. Jeśli bowiem potężni partnerzy jej zestawu ról są w
niewielkim stopniu zainteresowani owym szczególnym układem zależności, to nie będą mieli
motywów, by w pełni wykorzystywać swą potencjalną władzę. Niezauważona jednostka
zajmująca określony status społeczny będzie zatem mogła swobodnie podejmować
zachowania objęte ogólnymi przepisami roli.
Nie znaczy to oczywiście, iż zajmująca określony status jednostka, na którą oddziałują
sprzeczne oczekiwania
6
partnerów zestawu ról, nie podlega w istocie żadnej kontroli z ich
6
W błyskotliwym i dobrze udokumentowanym wykładzie W.G. Carr, sekretarz National Education Assosiation,
przedstawił sprzeczne naciski wywierane na program szkolny przez organizacje takie, jak American Legion,
Association for the United Nations, National Safety Council, Better Business Bureau, American Federation of
Labor, Daughters of the American Revolution. W wykładzie tym na konkretnych przykładach pokazuje się
wielość konfliktowych oczekiwań wobec ludzi objętych złożonym zestawem ról w tak zróżnicowanym
społeczeństwie jak amerykańskie. Czasem - relacjonuje pan Carr - organizacje te „zgłaszają swe zbiorowe opinie
w sposób powściągliwy, czasem brutalnie, ale zawsze z uporem. Organizują konkursy, turnieje, zbiórki,
wystawy, specjalne dni, tygodniowe obchody i rocznice, które trwają okrągły rok”.
„Domagają się, by szkoły poświęcały więcej uwagi lidze baseballu, pierwszej pomocy medycznej, higienie
psychicznej, nauce hiszpańskiego w pierwszej klasie, przysposobieniu wojskowemu, porozumieniu
międzynarodowemu, współczesnej muzyce, historii powszechnej, historii Ameryki, historii lokalnej, geografii i
gospodarstwu domowemu, Kanadzie i Ameryce Południowej, Arabom i Izraelczykom, Turkom i Grekom,
Krzysztofowi Kolumbowi i Leifowi Ericssonowi, Robertowi E. Lee i Woodrowowi Wilsonowi, odżywianiu,
higienie jamy ustnej, energii atomowej, użyciu broni palnej, konstytucji, tytoniowi, wstrzemięźliwości, przyjaźni
dla zwierząt, esperanto, umiejętności maszynopisania i wyraźnemu charakterowi pisma, wartościom moralnym,
sprawności fizycznej, pojęciom etycznym, obronie cywilnej, znajomości religii, oszczędności, przestrzeganiu
prawa, wychowaniu konsumentów, narkotykom, matematyce, dramatowi fizyce, ceramice oraz temu
najnowszemu odkryciu oświatowemu, jakim jest fonika”.
„Każda z tych grup usilnie się stara nie przeciążyć programu. Wszystkie żądają, aby usunięto rzeczy
niepotrzebne i wprowadzono na to miejsce proponowany przez nie materiał. Większość z nich upiera się, że nie
chce bynajmniej specjalnego przedmiotu - pragną jedynie, by ich idee przenikały cały program dzienny w
szkołach. Każda z nich głosi zdecydowane poparcie dla lokalnego nadzoru nad oświatą i nienawiść do nadzoru
ogólnokrajowego”. Jeśli jednak program oświatowy tych ogólnokrajowych organizacji nie zostaje natychmiast
przyjęty, to wiele z nich stosuje naciski poprzez prasę, radio i wszystkie środki propagandowe, było tylko
ominąć miejscową rade szkolną”. Wykład inauguracyjny, wygłoszony na konferencji w Hollis Leland Caswell
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 45
strony. Chodzi jedynie o to, że ma ona w tej sytuacji więcej niezależności działania aniżeli w
wypadku, gdyby takie rywalizujące siły nie istniały.
3. Ochrona zachowań związanych z rolą przed obserwowalnością ze strony
partnerów zestawu ról. Jednostka zajmująca dany status społeczny nie pozostaje w
ciągłych interakcjach ze wszystkimi osobami objętymi jej zestawem ról. Nie jest to
bynajmniej zjawisko przypadkowe, lecz nieodzowne do sprawnego funkcjonowania zestawu
ról. Interakcje partnerów (jednostek albo grup) w zestawie ról są w różny sposób ograniczane
i mają różne nasilenie w poszczególnych układach zależności wyznaczanych przez status
społeczny. Ta podstawowa cecha struktury ról umożliwia bez nadmiernego napięcia
realizowanie zachowań niezgodnych z oczekiwaniami niektórych osób objętych zestawem
ról. Jak bowiem wskazywaliśmy dosyć szczegółowo, skuteczna kontrola społeczna wymaga
znacznego stopnia obserwowalności zachowań w roli. Jeśli struktura ról chroni jednostkę
zajmującą dany status społeczny przed bezpośrednią obserwacją ze strony pewnych
uczestników jej zestawu ról, to w mniejszym nasileniu podlega ona sprzecznym naciskom.
Należy podkreślić, że zajmujemy się tutaj cechą struktury społecznej, a nie przystosowaniem
jednostkowym, w którym ten czy ów świadomie ukrywa fragmenty swych zachowań
związanych z rolą przed określonymi partnerami swojego zestawu ról.
Statusy społeczne różnią się co do zakresu, w jakim towarzyszące im zachowania w rolach
chronione są przed łatwą obserwowalnością ze strony wszystkich uczestników zestawu ról.
Jest to fakt strukturalny. Zmienność tak strukturalnie zdeterminowanej cechy statusów
społecznych odpowiednio komplikuje zadanie godzenia ze sobą odmiennych oczekiwań osób
objętych zestawem ról. I tak, ludzie wszystkich statusów zawodowych stają czasem wobec
trudnych decyzji postępowania zgodnie z normami oraz wzorami kierującymi wykonywaniem
ich ról zawodowych i rzutujących w ten sposób na ich poczucie wewnętrznej uczciwości.
Statusy te różnią się jednak co do zakresu obserwowalności zachowań zawodowych. Jak w
swojej znakomitej książce stwierdza senator Kennedy, niewiele jest zawodów wymagających
podejmowania tak trudnych decyzji „w obliczu widzów, jak służba publiczna. W niewielu,
jeśli w jakimkolwiek innym zawodzie, trzeba stawać wobec tak przerażającej ostateczności
decyzji, z jaką ma do czynienia senator podczas jawnego głosowania”
7
.
W przeciwieństwie do powyższego - inne statusy społeczne dysponują istotną
funkcjonalnie ochroną przed łatwą obserwowalnością ze strony niektórych osób w zestawie
ról. Za przykład może tu posłużyć status nauczyciela akademickiego. Norma, w której się
głosi, iż to, co się mówi w salach uniwersyteckich, ma przywilej nietykalności (to znaczy
zastrzeżone jest jedynie dla profesora i jego studentów), służy utrzymywaniu pewnego
stopnia niezależności nauczyciela. Gdyby bowiem udostępniono jego wykłady wszystkim
ludziom objętym zestawem ról nauczyciela, mógłby on zostać zmuszony do nauczania nie
tego, co wie, lub o czym jest przekonany na podstawie dowodów, ale tego, co zaspokoi liczne
i najróżniejsze oczekiwania wszystkich osób zainteresowanych „nauczaniem młodzieży”.
Doprowadziłoby to wkrótce do sprowadzenia poziomu nauczania do najmniejszego
wspólnego mianownika. Oznaczałoby przekształcenie nauczania i umieszczenie go na
poziomie widowiska telewizyjnego, w którym się robi wszystko to, co prowadzi do
podniesienia wskaźników popularności. To właśnie owo wyłączenie spod obserwacji ze
strony wszystkich bez wyjątku, którzy chcieliby narzucić swą rolę nauczycielowi, stanowi
nieodłączną część wolności akademickiej rozumianej jako funkcjonalny zespól norm oraz
wartości.
Mówiąc ogólniej, pojęcie informacji uprzywilejowanej i wiadomości poufnych w wolnych
zawodach - prawie, medycynie, nauczaniu i duszpasterstwie - pełni tę samą funkcję ochrony
Teachers College, Columbia University, 21-22 listopada 1955 r., s. 10.
7
J.K Kennedy, Profiles in Courage, New York 1956, s. 8.
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 46
klientów przed łatwą obserwowalnością ich zachowań i opinii ze strony innych ludzi objętych
ich zestawem ról. Gdyby lekarz i ksiądz mogli swobodnie opowiadać wszystko to, czego się
dowiedzieli o prywatnym życiu swych klientów, nie mogliby wykonywać swych funkcji we
właściwy sposób. Co więcej, jak wskazywaliśmy w naszych rozważaniach na temat
obserwowalności, gdyby fakty dotyczące wszystkich zachowań w rolach i wszystkich postaw
byty każdemu łatwo dostępne, struktury społeczne nie mogłyby funkcjonować. To, co
nazywane jest czasem „potrzebą prywatności” - to znaczy ochroną myśli oraz zachowań
przed kontrolą ze strony innych ludzi - stanowi jednostkowy odpowiednik funkcjonalnego
wymogu struktury społecznej, by zapewniony był pewien stopień wyłączenia spod pełnej
obserwowalności. Inaczej bowiem przymus dostosowania zachowań i postaw do wszystkich
(często sprzecznych) norm społecznych byłby dosłownie nie do zniesienia; w społeczeństwie
złożonym zachowanie schizofreniczne stałoby się normą, a nie groźnym wyjątkiem, jakim
jest obecnie. „Prywatność” nie stanowi tylko indywidualnego upodobania; jest doniosłym
wymogiem funkcjonalnym, niezbędnym do sprawnego działania struktury społecznej.
Systemy społeczne muszą zapewniać właściwy stopień quant-a-soi - części siebie, która jest
odrębna i własna, niedostępna kontroli społecznej.
Działanie mechanizmu ochrony przed obserwowalnością może być oczywiście wadliwe.
Gdyby postępowanie polityka czy męża stanu było całkowicie usunięte z publicznego
widoku, społeczna kontrola ich zachowań ulegałaby odpowiedniemu osłabieniu. Jak wyraźnie
dowodzą dzieje tajnej policji, anonimowo sprawowana władza nie sprzyja stabilności
struktury stosunków społecznych odpowiadających wartościom społeczeństwa. Nauczyciel
całkowicie zabezpieczony przed obserwacją ze strony swych kolegów i przełożonych może
nie spełniać minimum wymogów swojego statusu społecznego. Wyłączony spod kontroli
kompetentnych kolegów lekarz z prywatną praktyką może obniżyć jakość wykonywa nią swej
roli poniżej dopuszczalnych norm. Przedstawiciel tajnej policji może naruszać wartości spo-
łeczne, pozostając niezauważony.
Wszystko to oznacza, że jeżeli ma być spełniony wymóg społeczny odpowiedzialności
publicznej, to konieczny jest pewien stopień obserwowalności wykonywania ról ze strony
partnerów zestawu ról. Twierdzenie to nie przeczy, rzecz jasna, poprzednim tezom, w których
się głosi, iż do sprawnego działania struktur społecznych wymagany jest również pewien
stopień ochrony przed obserwowalnością. W ujętych łącznie obu tych twierdzeniach głosi się
natomiast, że istnieje jakieś optimum obserwowalności (trudno je na razie określić wymiernie,
jest ono jednak niewątpliwie różne dla rozmaitych statusów społecznych), które sprzyja
jednocześnie odpowiedzialności publicznej i niezależności, nie powodując bojaźliwego
godzenia się z istniejącym w zestawie ról rozkładem sił. Różne wzory obserwowalności
umożliwiają ludziom zajmującym określone statusy społeczne stawienie czoła, sprzecznym
oczekiwaniom ze strony partnerów w ich zestawach ról.
4. Zapewnienie obserwowalności konfliktu żądań stawianych ludziom
zajmującym dany status społeczny. Ponieważ istnienie tego mechanizmu wynika z
opisu funkcjonowania władzy i wzorów ochrony przed obserwowalnością, nie będziemy się
nim tutaj dłużej zajmować. Dopóki partnerzy zestawu ról pozostają nieświadomi tego, że ich
żądania wobec ludzi zajmujących dany status społeczny są nie do pogodzenia, każdy z nich
może obstawać przy swoim. Mamy wtedy do czynienia ze wzorem „wielu przeciw jednemu”.
Kiedy się jednak okaże rzeczą oczywistą to, iż żądania pewnych partnerów zestawu ról są
całkowicie niezgodne z żądaniami innych, rozwiązanie owych sprzeczności (bądź to drogą
walki o wyłączną władzę, bądź to przez jakiś kompromis) należy do partnerów zestawu ról, a
nie do jednostki zajmującej dany status. Kiedy konflikt staje się aż nadto oczywisty, nacisk na
jednostkę zajmującą określony status społeczny ulega chwilowemu osłabieniu.
W takich wypadkach jednostka zajmująca status, co do którego istnieją sprzeczne żądania i
oczekiwania, może się znaleźć w roli tertius gaudens, trzeciej (lub częściej n-tej) strony
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 47
ciągnącej korzyści z konfliktu między pozostałymi
8
. Zajmująca dany status społeczny
jednostka, będąca początkowo ogniskiem konfliktu, staje się faktycznie mniej czy bardziej
wpływowym obserwatorem, którego zadanie polega na wskazywaniu partnerom zestawu ról
ich konfliktowych żądań oraz „spychaniu” na nich problemu rozwiązania tych sprzeczności.
Bardzo często prowadzi to do zmiany struktury sytuacji.
Można powiedzieć, że omawiany tu mechanizm społeczny służy eliminowaniu jednej z
wielu postaci „pluralistycznej niewiedzy” (jak nazwał ją Floyd H. Allport), to znaczy wzoru,
w którym poszczególni członkowie grupy nie zdają sobie sprawy z tego, że ich postawy i
oczekiwania podzielane są przez innych ludzi
9
. Sytuacja taka występuje często w grupie tak
zorganizowanej, iż wzajemna obserwowalność jej członków jest niewielka. Podstawową
koncepcję pluralistycznej niewiedzy można jednak z pożytkiem rozszerzyć, tak aby
obejmowała sytuację podobną formalnie, lecz faktycznie odmienną.
Chodzi mianowicie o rozważaną obecnie sytuację, w której partnerzy zestawu ról nie zdają
sobie sprawy, że ich oczekiwania odnośnie do zachowań stosowanych dla osób zajmujących
określony status społeczny są różne od oczekiwań innych osób objętych tym zestawem ról.
Istnieją zatem dwa wzorce pluralistycznej niewiedzy: nieuzasadnione założenie, iż
jednostkowe postawy oraz oczekiwania nie są podzielane przez innych ludzi oraz równie
nieuzasadnione przekonanie, że są one zgodnie podzielane.
W obliczu konfliktowych oczekiwań ze strony partnerów zestawu ról (z których każdy
zakłada, że prawomocność jego własnych żądań nie podlega dyskusji) jednostka zajmująca
dany status społeczny może się starać o ujawnienie owych sprzeczności. W zależności od
struktury władzy ujawnienie takie zmienia w pewnej mierze kierunek konfliktu, tak iż
przebiega on obecnie między partnerami zestawu ról, a nie -jak to było pierwotnie - między
nimi a jednostką zajmującą dany status społeczny. To partnerzy zestawu ról muszą teraz
pogodzić swe oczekiwania co do sposobu wykonywania roli przez jednostkę. Dowodzi to
jednocześnie, że przyczyną niewypełnienia przez jednostkę wszystkich nałożonych na nią
sprzecznych oczekiwań nie było rozmyślne wykroczenie z jej strony. Zastąpienie
pluralistycznej niewiedzy powszechną wiedzą przyczynia się czasem do ponownego
zdefiniowania związanych z rolą oczekiwań wobec jednostki zajmującej dany status
społeczny. Kiedy indziej natomiast umożliwia jej kontynuowanie działalności, podczas gdy
partnerzy zestawu ról zajęci są roztrząsaniem ujawnionego konfliktu. W obu wypadkach
ujawnienie sprzecznych oczekiwań służy lepszemu uzgodnieniu zestawu ról.
5. Społeczne poparcie ze strony ludzi zajmujących podobne statusy i
mających podobne trudności w obliczu niespójnego wewnętrznie zestawu ról.
Działanie tego mechanizmu dotyczy częstej skądinąd sytuacji strukturalnej, w której ludzie
zajmujący ten sam status społeczny mają bardzo podobne trudności ze swymi zestawami ról.
Jednostka zajmująca dany status społeczny nie jest zazwyczaj osamotniona, nawet jeśli się za
taką uważa. Już sam fakt, że jest to status społeczny, świadczy o tym, iż istnieją inni ludzie w
mniej lub bardziej podobnej sytuacji. Faktyczne i potencjalne doświadczenia w zmaganiach
ze sprzecznymi oczekiwaniami odnośnie do roli ze strony osób objętych zestawami ról są w
pewnej mierze wspólne wszystkim ludziom zajmującym dany status społeczny. Jednostka
8
Klasyczną analizą wzoru tertius gaudens w dalszym ciągu pozostaje fragment z Socjologii G. Simmla, s. 197-
207. Zagadnienie to zostało niedawno podjęte w badaniach socjologicznych. Zob. np. T.M. Mills, The Coalition
Pattern in Three-person Groups, „American Sociological Review” 1954, nr 19, s. 657-667; F.L. Strodtbeck, The
Family as a Three-person Group, ibidem, s. 23-29; T.M. Mills, Power Relations in Three-person Groups,
„American Sociological Reyiew” 1953, nr 18, s. 351-357. Zagadnienie grup trzyosobowych wiąże się z
rozważanym tu obecnie problemem, lecz nie jest naturalnie identyczne z kwestią stosunków między trzema
warstwami społecznymi.
9
Zob. F.H. Allport, Social Psychology, Boston 1924. Pojęcie pluralistycznej niewiedzy znacznie rozwinął R.L.
Schanck w artykule A Study of a Community and I'ts Groups and Institutions conceived of as Behaviors of
Individuals, „Psychoiogical Monographs” 1932, t. 43, nr 2.
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 48
podlegająca owym konfliktom nie musi zatem traktować ich jako zupełnie osobistego
problemu, który rozwiązać trzeba na własną rękę. Takie konflikty oczekiwań odnośnie do roli
mają charakter systematyczny i są wspólne ludziom zajmującym ten sam status społeczny.
Powyższe fakty dotyczące struktury społecznej pozwalają wyjaśnić powstanie organizacji i
systemów normatywnych wśród ludzi zajmujących ten sam status. Na przykład
stowarzyszenia zawodowe stanowią strukturalną reakcję na problemy związane z
koniecznością zmagania się z władzą oraz z faktycznie (albo potencjalnie) sprzecznymi
żądaniami ze strony osób objętych zestawem ról przypisanych danemu statusowi
społecznemu. Stanowią one układy społeczne mające przeciwdziałać naciskowi zestawu ról
poprzez ich kształtowanie. Stowarzyszenia ludzi zajmujących określony status społeczny -
dobrze nam znany fragment pejzażu społeczeństw wysoko zróżnicowanych - służą budowie
systemu normatywnego, w którym się przewiduje, a tym samym osłabia, sprzeczne żądania
stawiane ludziom o tym statusie. Jednostkom zajmującym ów status zapewniają one
społeczne wsparcie i minimalizują potrzebę doraźnego przystosowywania się do
konfliktowych sytuacji.
Tę samą funkcję pełnią kodeksy zawodowe określające wzory zachowań jednostki
zajmującej dany status społeczny. Kodeksy takie nie działają oczywiście z automatyczną
sprawnością - z góry eliminując żądania uznane za nieprawomocne i jednoznacznie określając
zachowania jednostki w obliczu konfliktowych oczekiwań. W kodyfikacji problemów tak
etycznych, jak i poznawczych zakłada się abstrakcję. Przed zastosowaniem do konkretnej
sytuacji kodeks musi zostać zinterpretowany
10
.
Mimo to jednomyślność ludzi o tym samym
statusie zapewnia jednostce społeczne poparcie, jeśli wyrażona jest w kodeksie lub w ocenach
na ten kodeks zorientowanych. Funkcja takich kodeksów staje się jeszcze bardziej doniosła w
sytuacjach, w których jednostki zajmujące dany status społeczny podlegają naciskom ze
strony osób objętych ich zestawem ról dlatego właśnie, że są od siebie względnie izolowane. I
tak np. tysiące bibliotekarzy rozproszonych po całych Stanach Zjednoczonych i często
podlegających naciskom cenzorów znalazło mocne poparcie w kodeksie cenzury
opracowanym przez American Library Association i American Book Publishers Council
11
.
Tego rodzaju społeczne poparcie dla stosowania się do wymogów statusu w obliczu
przeciwstawnych nacisków ze strony partnerów zestawu ról przeciwdziała zakłóceniom w
wykonywaniu roli, które powstałyby, gdyby takie wsparcie nie istniało.
6. Ograniczenie zestawu ról. Rozpad układu zależności w rolach. Jeśli
chodzi o sposoby rozwiązywania niezgodnych żądań stawianych jednostkom zajmującym
określony status społeczny przez partnerów ich zestawu ról, to jest to oczywiście przypadek
krańcowy. Pewne zależności zostają zerwane, podczas gdy w pozostałych nadal istnieje
zgodność oczekiwań odnośnie do roli. Tego rodzaju przystosowanie jest jednak możliwe
jedynie w szczególnych i ograniczonych warunkach. Może ono być skutecznie zastosowane
tylko w sytuacji, gdy jednostka zajmująca dany status społeczny jest w stanie wykonywać
swoje role bez poparcia osób, z którymi zerwała stosunki. Inaczej mówiąc, konieczne jest,
10
Istnieje, oczywiście, wielka liczba interpretacji kodeksów kierujących zachowaniami odpowiadającymi
określonemu statusowi społecznemu w dziedzinie zawodowej, religijnej, politycznej i wszystkich innych
instytucjonalnych obszarach społeczeństwa. Zob. np. dziewięćsetstronicowy tom opracowany przez Association
of the Bar of the City of New York i New York County Lawyers Association, zawierający zwięzły, acz
szczegółowy zbiór takich interpretacji: Opinions of the Cmmittees on Professional Ethics, New York 1956.
Zasadnicza sprawa polega nie na tym. że istnieje całkowita jednomyślność co do właściwego zachowania
zgodnie z danym statusem społecznym w określonych sytuacjach, ale na tym, że poszczególni prawnicy nie są
zmuszeni do rozwiązywania tych problemów wyłącznie na podstawie swego własnego rozumienia sytuacji. Nie
czują się zawodowo osamotnieni.
11
W sprawie kodeksu zob. The Freedom to Read, Chicago 1953, analizy tej ogólnej kwestii dokonali natomiast
R.P. McKeon, R.K. Merton, W. Gellhorn, Freedom to Read (New York 1957).
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 49
aby pozostałe układy zależności w zestawie ról nie zostały zasadniczo naruszone przez to
posunięcie. Wymaga to, ażeby struktura społeczna zapewniała możliwość zerwania pewnych
zależności w zestawie ról, jak się to dzieje w stosunkach przyjaźni. Ogólnie rzecz biorąc,
możliwość taka jest jednak dosyć ograniczona, ponieważ zestaw ról jest sprawą nie tyle
osobistego wyboru, ile struktury społecznej, w której osadzony jest status. W tych warunkach
jednostce pozostaje zazwyczaj całkowite wycofanie się z zajmowanego statusu, a nie
wycofanie z niej samego zestawu ról lub znacznej jego części. Zwykle dzieje się tak, że
jednostka odchodzi, a struktura społeczna zostaje.
K
ONFLIKT TRWALE POZOSTAJĄCY W ZESTAWIE RÓL
Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że to, co przedstawiliśmy wyżej, obejmuje jedynie
niektóre wybrane mechanizmy służące uzgadnianiu oczekiwań ludzi objętych danym
zestawem ról. Dzięki przyszłym badaniom zostaną z pewnością odkryte inne mechanizmy, a
także zostanie prawdopodobnie zmodyfikowany opis tych, które tu prowizorycznie
wyodrębniłem. Myślę jednak, iż logiczna struktura tej analizy może pozostać w zasadzie
nienaruszona. Spróbujmy ją zatem podsumować.
Po pierwsze, zakładamy, iż każdemu statusowi społecznemu odpowiada zorganizowany
zespól zależności w rolach, który można nazwać zestawem ról.
Po drugie, zależności istnieją nie tylko pomiędzy jednostkami zajmującymi dany status
społeczny a poszczególnymi partnerami ich zestawów ról, lecz również (potencjalnie zawsze,
często zaś faktycznie) pomiędzy partnerami samego zestawu ról.
Po trzecie, ludzie objęci zestawem ról, a zwłaszcza zajmujący odmienne statusy społeczne,
mogą posiadać różne oczekiwania odnośnie do zachowań jednostki zajmującej dany status.
Po czwarte, stwarza to konieczność dostatecznego uzgodnienia owych różnorodnych
oczekiwań, tak aby struktura statusów społecznych i ról mogła funkcjonować z pewnym
minimum sprawności,
Po piąte, niezgodność owych oczekiwań odnośnie do zachowań w roli uruchamia
zazwyczaj jeden
- lub więcej - mechanizm społeczny służący osłabieniu konfliktu ról poniżej poziomu,
który by istniał, gdyby nie działały owe mechanizmy.
Po szóste wreszcie, nawet działanie owych mechanizmów może się w niektórych
wypadkach okazać niewystarczające do osłabienia konfliktu oczekiwań wśród osób objętych
zestawem ról poniżej poziomu, który jest niezbędny do zapewnienia systemowi ról
sprawnego działania. Taki trwale pozostający konflikt w zestawie ról może być wystarczająco
duży, aby poważnie przeszkadzać w sprawnym wykonywaniu ról przez jednostki zajmujące
dany status społeczny. Wolno przypuszczać, że niepełno-sprawnie działające systemy ról - to
sytuacja w rzeczywistości najczęstsza. Nie próbując bynajmniej przeprowadzać kuszących
analogii do innych rodzajów systemów, chciałbym jednak zasugerować pewne podobieństwo
do maszyny - atmosferycznego parowego silnika tłokowego Newcomena czy też turbiny
parowej Parsonsa - która nie jest w stanie w pełni zużytkować energii cieplnej.
Nie znamy jeszcze wszystkich wymogów niezbędnych do zapewnienia maksymalnej
zgodności stosunków pomiędzy jednostką zajmującą dany status społeczny a partnerami jej
zestawu ról, z jednej strony, z drugiej zaś - maksymalnej zgodności oczekiwań i wartości
wśród osób tworzących ów zestaw. Jak jednak widzieliśmy, nawet te wymogi, które zostały
tu wyodrębnione, niełatwo jest spełnić w systemach społecznych. Jeśli nie są one spełnione,
to systemy społeczne muszą funkcjonować w sposób niepełnosprawny, który jest często
tolerowany, ponieważ realistyczne szansę zdecydowanego ulepszenia wydają się tak odległe,
że niemal zupełnie niewidoczne.
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 50
D
YNAMIKA PRZYSTOSOWANIA W ZESTAWACH I SEKWENCJACH STATUSÓW
SPOŁECZNYCH
Przypomnijmy, że termin „zestaw statusów społecznych” oznacza zespół odrębnych pozycji
przypisanych jednostkom w jednym lub kilku systemach społecznych. Trudności związane z
uzgodnieniem oczekiwań dotyczą w takiej samej mierze zestawu ról, jak i zestawu statusów
społecznych. Struktura owych trudności jest w obu wypadkach bardzo podobna, choć nie jest
identyczna. Z tego też powodu, a także dlatego, że rozdział ten rozrósł się już nadmiernie, nie
będę tu prezentował całego wachlarza problemów, które można byłoby sformułować.
Pożyteczną rzeczą będzie jednak przedstawienie kilku z nich, już choćby w celu ogólnego
wskazania ewentualnego kierunku przyszłej analizy.
Zestawy statusów społecznych stanowią oczywiście jedną z podstawowych form
współzależności pomiędzy instytucjami a podsystemami społeczeństwa. Wynika to z dobrze
znanego faktu, iż te same osoby uczestniczą w rozmaitych systemach społecznych. Należy
ponadto podkreślić, że podobnie jak grupy i społeczeństwa różnią się co do liczby i
złożoności statusów społecznych stanowiących część ich struktury, tak i jednostki różnią się
co do liczby i złożoności statusów społecznych składających się na zestawy zajmowanych
przez nie statusów. Nie wszyscy członkowie „złożonej struktury społecznej” mają tak samo
złożone zestawy statusów. Jako lokalny przykład jednej krańcowości może posłużyć
nieskończona na pozór liczba statusów zajmowanych jednocześnie przez Nicholasa Murraya
Butlera
12
. Krańcowo przeciwnym, hipotetycznym przykładem bodzie natomiast stosunkowo
niewielka liczba statusów zajmowanych przez uczonego, który się faktycznie wycofał z
większości systemów społecznych: zajęty swą pracą, lecz formalnie „bezrobotny”, samotny w
życiu prywatnym, niezwiązany z politycznymi, religijnymi, oświatowymi, wojskowymi ani
żadnymi innymi organizacjami. Wydaje się, iż uzgodnienie wymogów roli złożonego zestawu
statusów społecznych w pierwszym wypadku przedstawia trudności zupełnie innego rzędu
aniżeli uzgodnienie prostego zestawu w wypadku drugim.
Złożone zestawy statusów społecznych tworzą pewien rodzaj więzi między podsystemami
społeczeństwa, lecz ludzie zajmujący owe statusy napotykają duże trudności ze
zorganizowaniem swych zachowań w rolach. Ponadto socjalizacja początkowa w pewnych
statusach, którym odpowiadają swoiste wartości, może utrudniać albo ułatwiać spełnienie
wymogów innych statusów.
Rozmaite procesy społeczne przeciwdziałają komplikacjom potencjalnie związanym ze
złożonymi zestawami statusów społecznych. Po pierwsze, inni ludzie zdają sobie sprawę z
tego, że jednostka zajmuje więcej niż jeden status społeczny, nawet jeśli w określonym
układzie zależności społecznych jest to status dominujący. Pracodawcy uznają fakt, iż
pracownicy posiadają również rodziny i w określonych społecznie sytuacjach dostosowują
swe oczekiwania odnośnie do zachowań pracownika do wymogów tego właśnie faktu. Od
pracownika, który - jak wszystkim wiadomo - przeżył śmierć kogoś z najbliższej rodziny, w
całkiem naturalny sposób wymaga się chwilowo mniej z tytułu jego zawodowych
zobowiązań. Owo społeczne postrzeganie konkurencyjnych zobowiązań, wynikających z
różnych zestawów statusów służy łagodzeniu i modyfikowaniu żądań oraz oczekiwań ze
strony partnerów zestawu ról przypisanych niektórym z tych statusów.
Proces ciągłego przystosowywania związany jest z systemem wartości społecznych. Jeżeli
istnieje uprzednia zgoda co do względnej „ważności” sprzecznych zobowiązań przypisanych
statusowi społecznemu, osłabia to wewnętrzny konflikt decyzji u ludzi zajmujących owe
12
Nicholas Murray Butler (1862-1947), działacz społeczny i oświatowy, doradca Białego Domu, wieloletni
prezydent Columbia University i Teachers College w Nowym Jorku, prezes Carnegie Endowment for
International Peace, laureat Pokojowej Nagrody Nobla (1931) - przyp. tłum.
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 51
statusy i ułatwia przystosowanie ze strony osób objętych ich zestawem ról
Istnieją oczywiście siły przeciwdziałające takiemu przystosowaniu. Kiedy jednostka nie
wypełnia swych zobowiązań w roli, działania ludzi objętych zestawem ról przypisanych
statusowi społecznemu, który zajmuje, ulegają zakłóceniom. Pragną oni zatem, aby ściśle
wykonywała swą rolę. Gdyby takie motywacje zorientowane na realizację własnych
interesów miały rzeczywiście znaczenie decydujące, dodatkowo wzmagałoby to istniejące już
napięcie w systemach statusów społecznych. Partnerzy jednego zestawu ról ścieraliby się z
uczestnikami innych, przy czym jednostka zajmująca wiele naraz statusów znajdowałaby się
nieustannie w centrum konfliktu. Ponieważ jednak motywacje takie nie stanowią jedynego
czynniki w tym procesie, jednostki mają pewną swobodę w przystosowywaniu się do
sprzecznych żądań.
W ujęciu psychologicznym empatia - życzliwe zrozumienie dla sytuacji innego człowieka -
przyczynia się do osłabienia nacisków wywieranych na ludzi, którzy się znaleźli w obliczu
konfliktu zobowiązań wynikających ze statusu społecznego. Określenie „psychologiczny” nie
oznacza jednak, że empatia jest niczym więcej niż indywidualną cechą osobowości
występującą z różnym nasileniem u poszczególnych ludzi. Częstość występowania empatii
wśród członków społeczeństwa jest po części funkcją struktury społecznej. Albowiem ludzie
objęci zestawami ról jednostki poddanej konfliktowym zobowiązaniom wynikającym z
zajmowania określonego statusu społecznego sami również zajmują jednocześnie wiele
statusów (w przeszłości albo obecnie, faktycznie albo potencjalnie) i podlegają podobnym
naciskom. Taka sytuacja strukturalna co najmniej ułatwia powstawanie empatii.
Struktury społeczne cechują się także zdolnością wyuczonego przystosowania, przekazy
sukcesywnie przez zmieniające się nakazy kulturowe. Pozwala to zmniejszać częstość i
nasilenie konfliktu w zestawach statusów społecznych. Im większa jest bowiem częstotliwość
występowania konfliktu zobowiązań wynikających z wielu naraz statusów społecznych, tym
większe jest prawdopodobieństwo, że pojawią się nowe normy, które uregulują owe sytuacje,
przypisując odpowiednie priorytety poszczególnym zobowiązaniom. Oznacza to, iż w obliczu
takich konfliktowych sytuacji jednostka nie musi wymyślać ad hoc nowych sposobów
przystosowania. Znaczy to również, że partnerzy jej zestawów ról ułatwią w istocie jednostce
rozwiązanie trudności, to znaczy uznają „decyzję”, jeśli tylko będzie ona zgodna z owym
funkcjonalnie ustalonymi zasadami priorytetów.
Mechanizmy społeczne służące osłabianiu owego konfliktu można również rozpatrywać w
terminach sekwencji statusów społecznych w czasie, to znaczy następstwa statusów, dzięki
któremu przemieszcza się spora liczba ludzi. Dobrym przykładem są tutaj sekwencje statusów
osiągniętych: statusów, które jednostki zdobywają dzięki własnym osiągnięciom, a nie
dlatego, że zostały w nich umieszczone dzięki dobremu lub niedobremu urodzeniu (byłyby to
wtedy statusy przypisane). Podstawowe znaczenie posiada tutaj teza, że elementy zestawu
statusów nie są połączone przypadkowo. Proces autoselekcji - zarówno społecznej, jak i
psychologicznej - obniża prawdopodobieństwo przypadkowego zestawu statusów. Wartości
zinternalizowane przez ludzi zajmujących poprzednio statusy dominujące powodują, iż nie są
oni skłonni do zajmowania statusów, z którymi związane są wartości niezgodne z ich
własnymi. Powtórzmy jeszcze raz: nie zakładamy tu bynajmniej, tak jak w poprzednich
rozważaniach dotyczących mechanizmów społecznych, że proces ten przebiega zawsze z
pełną i automatyczną sprawnością, jednak z pewnością przebiega.
Proces autoselekcji kolejnych statusów społecznych zwiększa wewnętrzna spójność
zestawu statusów w określonym momencie. Ze względu na wyznawane już wcześniej
wartości ludzie odrzucają pewne statusy, które mogliby osiągnąć, ponieważ uważają je za
niezgodne z owymi wartościami, wybierają zaś inne, które uważają za odpowiednie. Pewien
przypadek krańcowy może tu posłużyć za ilustrację ogólnej tezy teoretycznej: ludzie
wychowani w religijnej sekcie Christian Science i oddani swej wierze z reguły nie wybierają
R. K. Merton
Zestaw ról, zestaw statusów społecznych i sekwencje
statusów społecznych w czasie
Strona | 52
zawodu lekarza. Jest to oczywiste samo przez się i o to właśnie chodzi. W wyniku procesu
autoselekcji następstwo tych dwu statusów - Christian Science i medycyna - występuje z
częstością zerową. To samo dotyczy przypuszczalnie i innych sekwencji statusów, choć w
sposób znacznie mniej widoczny i systematyczny. Jest to w końcu ta sama koncepcja
teoretyczna, którą się posłużył Max Weber w swojej analizie zależności między etyką
protestancką a działalnością przemysłowo-handlową. Twierdził on w istocie, że dzięki
procesowi autoselekcji (tak jak został on tutaj zarysowany) statystycznie częsty zestaw
statusów obejmował zarówno przynależność do ascetycznych sekt protestanckich, jak i
działalność w przedsiębiorstwie kapitalistycznym. Co więcej, z biegiem czasu te dwa statusy
stworzyły spójne definicje ról społecznych. Krótko mówiąc, w częstym statystycznie zestawie
statusów został osłabiony konflikt między poszczególnymi statusami poniżej poziomu, który
by istniał, gdyby nie działały owe mechanizmy autoselekcji, i gdyby nie stopniowe
przekształcenie definicji zobowiązań związanych z każdym z tych statusów.
Działanie tego samego mechanizmu umożliwia częste występowanie obok siebie statusów
wzajem „neutralnych”. „Neutralny” oznacza tu nie tylko to, że istnieje niewielkie
prawdopodobieństwo, by wartości i zobowiązania poszczególnych statusów objętych danym
zestawem okazały się konfliktowe. (W określonych warunkach każda niemal para statusów
może mieć oczywiście wymogi konfliktowe; pewne pary podlegają jednak takiemu
konfliktowi w sposób bardziej oczywisty niż inne). Może się np. zdarzyć, że maszynista
Włoch z pochodzenia prowadzący pociąg będzie poddany konfliktowym wymogom statusów
w stopniu większym aniżeli maszynista Irlandczyk z pochodzenia, lecz biorąc pod uwagę
istniejący system społeczny, takie połączenie statusów wydaje się zdecydowanie neutralne.
Schemat statusów wzajem neutralnych zapewnia pewien stopień zmienności zestawów
statusów, nie powodując konfliktu między nimi. Wyjaśnia to łatwo obserwowalny fakt, że
chociaż statusy społeczne w zestawach statusów nie są dobrane przypadkowo, nie są również
w pełni i ściśle zintegrowane.
Pojęcia zestawu statusów społecznych i sekwencji statusów w czasie ułatwiają
sformułowanie dalszych problemów funkcjonalnej analizy struktur społecznych
13
. Problemy
te zostały przez nas ogólnie zarysowane; ich powiązania z teorią grup odniesienia są tak
oczywiste, że nie będziemy ich tutaj rozpatrywali.
13
Wyliczenie dalszych pokrewnych problemów odwiodłoby nas zbyt daleko od tematu. Należy jednak
podkreślić, że stopniowanie ról (stopniowanie, nie zaś nagłe zmiany sekwencji statusów społecznych) zmniejsza
trudności opisywane przez R. Benedict w Continuities and Discontiunuities In Cultural Conditioning,
„Psychiatry” 1938, s. 161-167