PODEJMOWANIE NOWYCH RÓL SPOŁECZNYCH CZYNNIKIEM STYMULUJĄCYM ROZWÓJ DOROSŁEGO CZŁOWIEKA

1. Wstęp

W dorosłości w jaką wkracza człowiek, wyróżniamy jej fazę wczesną (23-25 do 35 r.ż), średnią (35-40 do 55-60 r.ż.) oraz późną (po 60 r. ż.). Każda z faz niesie ze sobą nowe zadania rozwojowe i nowe role jakie należy przyjąć, by te zadania wypełnić. Można zatem powiedzieć, że problemy (zwane przez różnych teoretyków zadaniami lub kryzysami rozwojowymi) które człowiek napotyka nieuchronnie przemierzając własną dorosłość i z których rozwiązania musi się podjąć aby brnąć we własny rozwój, wiążą się jednocześnie ze zmianą ról społecznych. Aby stanąć do rozwiązywania problemu trzeba przyjmować coraz to inne role, a tylko podczas rozwiązywania tych problemów realizujemy swój rozwój. Stąd wychodzenie naprzeciw nowym rolom stymuluje rozwój w dorosłości.

Powyższe ujęcie tematu rozwoju, wraz z wyrażeniem „zadania rozwojowego” zaproponował R. J. Havighurst. Zadania rozwojowe wynikają według niego z trzech źródeł: dojrzewania fizycznego, nacisków kulturowych oraz indywidualnych aspiracji/ wartości. Zadania te są charakterystyczne dla danego okresu rozwoju i zawsze wiążą się z nową rolą społeczną. Tak zatem, we wczesnej dorosłości będą to:

• Wybór małżonka

• Uczenie się współżycia z małżonkiem

• Założenie własnej rodziny

• Wychowywanie dzieci

• Prowadzenie domu

• Rozpoczynanie pracy zawodowej

• Podjęcie obowiązków obywatelskich

• Znalezienie pokrewnej grupy społecznej.

Bardzo podobnie wygląda to u innych autorów, np. Eriksona (z pojęciem kryzysów rozwojowych) czy Levinsona (z pojęciem zmian w strukturze życia). Levinson równie mocno jak Havighurst kładł nacisk na równoległość pojawiania się nowych zadań rozwojowych i konieczności wchodzenia w nowe role społeczne:

• Podjęcie roli zawodowej

• Założenie rodziny

• Sformułowanie wyraźnych marzeń i oczekiwań odnośnie przyszłości

• Uczestniczenie w relacji mistrz - uczeń.

2. Rola rodzinna

Wypełnienie obowiązków wynikających z ról życiowych przyjmowanych kolejno wymaga od jednostki osiągnięcia odpowiedniego (dla danej roli) stopnia dojrzałości. Taka dojrzałość przejawia się konkretnymi umiejętnościami, np. do nawiązywania związków intymnych, podejmowania samodzielnych decyzji, podejmowania odpowiedzialności za inne osoby. Stąd aby przyjąć daną rolę należy najpierw do niej „dorosnąć”, stać się wystarczająco dojrzałym. Na tym nie koniec: role rodzinne mogą stymulować dalszy rozwój. Środowisko rodziny to najważniejsze środowisko rozwoju każdej jednostki, które dodatkowo samo podlega zmianom w miarę rozwoju jednostek. Taki wzajemny cykl interakcji zamyka się i powtarza, wymuszając na jednostce „dojrzewanie” do coraz to nowych ról, następnie przyjmowanie ich i zmiany w następstwie zmagań z kolejnymi zadaniami. Z tej perspektywy, wyznaczając stadia rozwoju rodziny (nierozerwalnie związane z przyjmowaniem nowych ról), wyznaczyć można jednocześnie progi rozwoju jednostki. Np. N. Chmielnicki podzielił etapy życia rodzinnego wedle spiętrzenia się konfliktów w pewnych charakterystycznych okresach trwania rodziny:

• Bezpośrednio po ślubie

• Po urodzeniu I dziecka

• Po urodzeniu II dziecka

• Kiedy dziecko osiąga wiek 13 - 14 lat

• Kiedy dziecko osiąga wiek 17 - 18 lat

• Po usamodzielnieniu się dziecka

Jeżeli prześledzić te poszczególne etapy, okaże się że każdy wymaga nauki nowej umiejętności (dojrzałości) do pozytywnego jego przejścia, a to potrzebne jest by przyjąć i podołać nowej społecznej roli związanej z danym etapem. I tak dla zobrazowania w kontekście powyższej koncepcji jak społeczna rola stymuluje rozwój:

• Etap po ślubie: nowa rola - współmałżonka, wiąże się z koniecznością nauczenia się uwzględniania w swoich planach potrzeb drugiego człowieka.

• Narodziny dziecka: nowa rola - rodzica, wiąże się z koniecznością nauczenia się przyjmowania odpowiedzialności za drugą osobę, ale także (co nie mniej rozwojowe) kształtuje zmiany w odczuwaniu własnej tożsamości (szczególnie u kobiet). Przeżywanie macierzyństwa i ojcostwa wskazywane jest jako najbardziej satysfakcjonujący oraz wzbogacający rozwojowo obszar życia wczesnej dorosłości.

• Dorastanie dziecka: nowa rola - rodzica dającego wsparcie lecz nie wszechwiedzącego, wiąże się z koniecznością nauczenia się patrzenia na siebie jako rodzica z dystansem, dającego oparcie ale też pozwalającego na coraz większą autonomię dziecka, następuje tu konieczność przewartościowania dotychczasowej roli rodzica - wyroczni.

• Syndrom „pustego gniazda”: nowa rola - właśnie: jaka ma być ta rola, okres ten wiąże się z akceptacją pełnej samodzielności dzieci, nauczeniem się z powrotem życia we dwoje. Zmiana roli wydaje się tu być bardziej dotkliwa w przypadku kobiet. Choć i tak większość z nich, tak jak mężczyźni, postrzega ten moment jako okazję do zaangażowania się w rozwijające działania - w tym sensie „puste gniazdo” jest także zmianą roli stymulującą rozwój.

3. Rola zawodowa

Oddzielnym zagadnieniem jest rola zawodowa młodych dorosłych. Podejmowanie pracy to krok rozwojowy, świadczący o wykształceniu samodzielności, odpowiedniej postawy wobec obowiązków. To także krok w kierunku wychodzenia poza rodzinne środowisko, zdobywanie rozwijających doświadczeń w świecie społecznych interakcji. Rozwój jednostek można zaobserwować w tym kontekście choćby w zmianach postaw wobec własnego zawodu w ciągu życia: wczesna dorosłość odznacza się nastawieniem na eksplorację pola zawodowego, karierę, różnorodność doświadczeń, czerpanie z wzorców od osób znaczących w danej dziedzinie, natomiast już dorosłość średnia bardziej ceni stabilizację zawodową, utrzymanie pozycji jaką się zdobyło, samodzielność w decyzjach zawodowych i kierowaniu tą sferą życiową. Dorosłość późna cechuje się z kolei powolnym wycofywaniem z aktywności zawodowej i kierunkowaniem się na inne możliwe formy aktywności. W modyfikacjach owych postaw wraz z przyjmowaniem nowych zawodowych ról widać cel: coraz większą dojrzałość, samorealizację w sferze zawodowej.

Co ciekawe, samorealizacja w obszarze życia zawodowego zaznacza się o wiele wyraźniej w motywacjach przynależnych mężczyznom. Okazuje się, że aktywność (rola) rodzinna nie ma decydującego wpływu na karierę zawodową mężczyzn - inaczej niż u kobiet, u których wciąż to rola rodzinna jest wiodącą (w porównaniu z rolą zawodową) w wyznaczaniu etapów rozwoju jednostek (zadań rozwojowych).

4. Inne role społeczne

Znaczenie dla rozwoju podstawowych społecznych ról, czyli rodzinnej oraz zawodowej zostały wskazane powyżej, ale gdyby ująć temat z poziomu „mikro”, moglibyśmy także odwołać się np. do poszczególnych, codziennych życiowych doświadczeń zachodzących w środowisku społecznym, w jakim każda jednostka się obraca, i również na takim poziomie pokazać że rozwój osobowy uzależniony jest od ról jakie się przyjmuje. C. Gillian i J. M. Murphy twierdzą że jeden z etapów rozwoju rozumowania moralnego, który prowadzi do ujmowania konfliktów moralnych bardziej relatywnie, silnie zależy od ilości oraz rodzaju doświadczeń podobnych konfliktów w konkretnych życiowych sytuacjach. Szczególne znaczenie mają tutaj właśnie sytuacje charakteryzujące się koniecznością przyjmowania nowych społecznych ról. Ilość takich doświadczeń i różnorodność towarzyszących im ról ma większe znaczenie dla osiągnięcia wyższego etapu rozwoju moralnego niż sam poziom rozwoju poznawczego (badania Walker, z 1986 r.). Zatem również w takim „mikro-ujęciu” odnaleźć można dowody na to że przyjmowanie ról społecznych stymuluje rozwój, bardzo szeroko pojmowany: intelektualny, moralny, osobowościowo - tożsamościowy, a nawet duchowy.

Jako przykład szczególnej sytuacji stymulującej rozwój m. in. duchowy podać można role społeczne związane z wiekiem późnej dorosłości, role emeryta, dziadka, staruszka itp. Wedle koncepcji R Spitza każdy etap rozwojowy posiada swój specyficzny czynnik wiążący doświadczenia jednostki w danym etapie. W starości takim czynnikiem staje się śmierć . Gaucher, korzystając z tego twierdzenia, wskazuje że perspektywa śmierci uwalnia i aktywizuje takie elementy doświadczenia jednostki (często traumatyczne), które do tej pory były marginalizowane, stanowiły peryferie systemu wiedzy aktywnej ze względu na zbyt wielkie koszty psychiczne ich ujawniania. W obliczu zbliżania się śmierci elementy te zostają włączone do świadomości, przez co zachodzi przeorganizowanie na nowo całej struktury doświadczeń. W wyniku takiego procesu wyłania się nierzadko zupełnie nowy sens przeżyć, dostrzeżony zostaje nowy sens życia, co inaczej mówiąc oznacza osiąganie psychologicznej pełni, osiąganie integracji ego po uprzedniej jego separacji jeszcze podczas narodzin. Dążenie do owej „psychologicznej pełni” niewątpliwe można nazwać kolejnym etapem rozwoju, wobec tego przyjmowanie roli starca, z którą przyjmuje się także myśl o nieodległej śmierci można nazwać stymulatorem rozwoju. W podobnym tonie na rozwojowy aspekt ról późnej dorosłości wskazuje jedna z teorii adaptacji do starości, teoria wycofania się (disengagement theory) autorstwa E. Cumminga i W. E. Henry'ego, głosząca że pasywność u osób starszych jest tak samo im potrzebna jak aktywność młodym, a służy introspekcyjnej analizie wspomnień, reinterpretacji dawnych przeżyć i odkrywaniu ich nowych znaczeń.

Jeszcze innym ujęciem ról stymulujących rozwój osób wkraczających w późną dorosłość może być kolejna teoria adaptacji do starości: teoria aktywności (activity theory) Neugartena, Havighursta i Tobina, zakładająca że starzenie się powinno być jednak aktywne, a przyjmowanie roli emeryta wiązać się powinno z rozwojem własnym poprzez szansę na odnajdywanie nowych aktywności, zawiązywaniu nowych związków interpersonalnych, poszukiwaniu różnorakich zainteresowań i zajęć zastępczych wobec pracy zawodowej. W tym sensie rola emeryta idzie w parze z możliwością rozwoju w sensie osobistego spełnienia w innych niż rodzina czy praca obszarach.

LITERATURA

Harwas - Napierała, B. i Trempała, J. (red.). (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Autor opracowania: Anna Chłąd

Kontakt: [e-mail]

1

---