Młoda Polska

Dekadentyzm i próby jego przezwyciężenia w twórczości Kazimierza Przerwa -Tetmajera. Dekadentyzm z języka francuskiego decadence znaczy schyłek, koniec. Terminem tym określano nastroje zwątpienia, znużenia, przeświadczenie o kryzysowym charakterze kultury europejskiej końca XIX wieku. Podstawę światopoglądu dekadentów stanowił pesymizm, negacja, zwątpienie, zanik woli życia. Odpowiednikiem dekadentyzmu jest fin de siecle (koniec wieku). Kazimierz Przerwa - Tetmajer był najpopularniejszym i najbardziej reprezentatywnym poetą Młodej Polski. W swoich utworach wyrażał problemy, nastroje i duchową świadomość pokolenia dekadentów. Debiutował w wieku 21 lat poematem prozą "Illa" oraz nowelą góralską Rekrut. Zyskał sławę i popularność wśród dam natychmiast po publikacji pierwszych utworów. Nazywano go "paniczem z Ludźmierza" choć z dawnej fortuny rodzinnej niewiele Tetmajerom zostało. Pozostało co nieco w duszy poety, bowiem wykazywał zamiłowanie do dobrobytu, elegancji, a nawet zbytku. Nie jednoczył się z cyganerią młodopolską. Nie cierpiał Przybyszewskiego. Nie brał udziału w pijackich wyczynach bohemy, a nawet ich nie znosił. Za to ukochał góry i przemierzył Tatry wzdłuż i wszerz, badając ich najdziksze rejony. Największą sławę przyniosły Tetmajerowi trzy pierwsze tomy Poezji. W tomie pierwszym żywa jest jeszcze tradycja pozytywistyczna, dopiero II tom uczynił Tetmajera pokazowym poetą nurtu dekadenckiego. Znalazły się tu utwory, w których dominują uczucia znużenia, melancholii i smutku. Oskarżał w nich filozofię i naukę o złudzenia poznawcze, a Boga o obojętność. Głosił kult filozofii Schopenhauera i Nietzschego, poszukiwał nirwany - niebytu, stanu rodem z filozofii orientalnej. Ucieczką od absurdu życia stały się dla poety miłość, sztuka i przyroda. Poetycka erotyka Tetmajera była swoistą rewolucją w dziejach polskiej liryki miłosnej. Sztuka miała dla niego wartość absolutną i pozwalała stłumić przygnębienie i zwątpienie. Ucieczką od egzystencjalnych problemów stała się natura. Tworzył liczne utwory opiewające piękno tatrzańskiego krajobrazu. Najsłynniejszym utworem poety, często określanym mianem manifestu ideowego pokolenia dekadentów jest utwór Koniec wieku XIX. Poeta kreśli w nim portret duchowy człowieka końca wieku, schyłkowca, dekadenta. Podmiot liryczny próbuje znaleźć odpowiedź na pytania nurtujące ludzi przełomu wieków. Zastanawia się jak żyć, jaką postawę przyjąć wobec świata i ludzi, jakimi kierować się wartościami. Człowiek końca wieku jest rozczarowany przeszłością, a przyszłość jest dla niego wielką niewiadomą. Nie wierzy w rozumową możliwość poznania świata: "Byt przyszły?...Gwiazd tajniki któż z ludzi ogląda, kto zliczy zgasłe słońca i kres światu zgadnie?" Zastanawia się czy warto walczyć, czy walka ma jakiś sens: "Walka?...Ale czyż mrówka wrzucona na szyny może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?" A może lepiej poddać się rezygnacji, zwątpieniu, może człowiek z góry skazany jest na przegraną: "Rezygnacja?...Czyż przez to mniej się cierpieć będzie gdy się z poddaniem schyli pod nóż gilotyny.?" Poeta stawia szereg pytań, na które nie może znaleźć właściwej odpowiedzi. W ostatniej strofie utworu pyta: "Cóż więc jest? Co zostało nam, co wszystko wiemy, dla których żadna z dawnych wiatr już nie wystarcza?" Świat, który go otacza, potęguje tylko samotność, strach przed życiem, w którym nie ma żadnych stałych wartości, nawet wiara w Boga została zatracona. Człowiek końca wieku jest samotny, bezradny, nie jest w stanie podjąć jakiegokolwiek działania, jedyne, na co może się zdobyć, to milczenie i bierność "Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza, człowiecze końca wieku?...Głowę zwiesił niemy". Podobny jest utwór "Ludzie miotają się, dręczą i cierpią...". W tym krótkim utworze poeta przedstawia człowieka szukającego swego miejsca w życiu, cierpiącego i udręczonego. W starciu ze światem, z losem, istota ludzka stoi na z góry przegranej pozycji, jest bezsilna, bezradna, nie może niczego zmienić. Po okresie takiego bezładu, walki ze światem, z samym sobą, z ziemią i z niebem, ludzie dochodzą do wspólnego wniosku: "Że nie do zwycięstw nad losem się rodzą I że losowi poddać się potrzeba". Człowiek jest więc tylko małą, zagubioną we wszechświecie istotą, która niewiele może zdziałać, nie jest w stanie przeciwstawić się siłom losu i natury. Jedynym sposobem na życie może być pokora i poddanie się biegowi wydarzeń. Dekadenci często nawišzywali do filozofii wschodu, najczęściej Indii. Fascynował ich stan Nirwany, niebytu, który następuje po zupełnym wyzbyciu się woli życia. Tetmajer również nawišzał do teologii hinduskiej w swoim utworze "Hymn do Nirwany". Nastrój i poetyka wiersza nawiązują do religijnego hymnu. Zresztą już pierwszy wers: "Z otchłani klęsk i cierpień podnoszę głos do ciebie, Nirwano!" kojarzą się z modlitwą: Ojcze Nasz... W Nirwanie poeta upatruje ucieczkę od rzeczywistości, chęć pogrążenia się w niebycie, nieistnieniu. Chce uwolnić się od myœli, pamięci, ludzkiej złości, podłości, nienawiści, które zatruwają sens ludzkiej egzystencji. Ma poczucie własnej bezsilności wobec cierpienia i smutku jaki panuje na świecie. Tylko stan Nirwany może mu przynieść ukojenie i spokój. Każdy wers kończy się wezwaniem do niej, błaganiem o położenie kresu męczarniom, cierpieniom i wyzwolenie od bólu istnienia. "Dziś" to kolejny utwór w którym poeta charakteryzuje światopogląd i postawy swoich rówieśników, ludzi zużytych i przeżytych - dekadentów. Dekadenci wątpili w postęp cywilizacyjny i naukę mającą rozstrzygać problemy ludzkiej egzystencji. Negowali obyczaje, kulturę i idee świata mieszczańskiego, pogardzali filisterstwem ii kołtunerią. Wierzyli, że ludzkość znajduje się na niebezpiecznym zakręcie historii, przewidywali katastrofę. Podstawę ich światopoglądu stanowiła negacja, poczucie daremności wszelkich działań, zanik woli życia, zwątpienie i pesymizm. Tetmajer nazywa ich "dziećmi krytyki, wiedzy i równowagi", czyli spadkobiercami idei pozytywistycznych. Jednak nie potrafią zdobyć się na przeciwstawienie się losowi, zerwać z własną niemocą. Poeta mówi: "Dawniej się trzeba było zużyć, przeżyć, by przestać kochać, podziwiać i wierzyć..." Natomiast jego pokolenie fizycznie młode jest już stare duchem, znudzone otaczającym światem, ludźmi. Zewnątrz wyziera wszechogarniająca nuda. Żyją życiem pozbawionym wartości, bez wiary w przyszłość, wątpiąc w świat, religię, filozofię. Nie odpowiadają im poglądy reprezentowane przez ogół społeczeństwa, pogardzają jego materialistycznymi zainteresowaniami, pogonią za pieniądzem, chęcią życia w dobrobycie. Poeta ma świadomość, że gdyby nawet: "...nam dano skrzydła Ikarowe, nie mielibyśmy do lotu odwagi". Jest to jednak pokolenie ludzi cierpiących, zdających sobie sprawę z poczucia własnej niemocy, z którą nie potrafią ani walczyć, ani znaleźć na nią skutecznej recepty: "...i tylko nam bywa tak źle, że na złe takie brak wyrazu, a serce pęka w nas i we krwi pływa". Dekadentyzm i próby jego przezwyciężenia w twórczości Kazimierza Przerwa - Tetmajera. Próby przełamania nastroju smutku i beznadziejności podjął Kazimierz Przerwa - Tetmajer w "Melodii mgieł nocnych". Nie słychać tu wszechogarniającego pesymizmu, ale radość z nowo odkrywanych praw przyrody, żyjącej i ewoluującej. Świat przedstawiony w utworze jest baśniowy, fantastyczny. W kotlinie śpi staw, nad nim cichutko by go nie zbudzić, pląsają mgły owiewane wiatrem . Aby podkreślić ich lekkość poeta przywołuje obraz mgieł bawiących się "puchem mlecza", "ćmy błoną przezroczą", "sów pierzem puszystym". Światło księżyca przenika przez świerki i limby, tworząc tęczowe blaski i cienie Aurę tajemniczości podkreślają odgłosy nocnych ptaków, szum wiatru, szmer potoków. Mgły tańczą, otulając sobą górski krajobraz:"Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie,lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie..."Mgły obserwują spadającš gwiazdę, są zasmucone jej śmiercią:"(...)lećmy chwycić w ramiona, lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona".Aby podkreślić ulotne piękno chwili, poeta sięga do techniki impresjonizmu ( termin zaczerpnięty z malarstwa). Na gruncie poetyckim to utrwalenie przelotnych, indywidualnych, trudnych do uchwycenia momentów, chwil, zmienności światła, powietrza i koloru. Mnogość efektów wizualnych, dźwiękowych i zapachowych zwraca uwagę na piękno i ulotność natury. Za pomocą gry świetlnych refleksów i cieni Artysta dodaje do tego tajemniczość krajobrazu, nieba, ziemi, co ma podkreślić siłę oddziaływania natury na człowieka i wprawiania go w optymistyczny nastrój. Poeta twierdzi więc: wszystko przemija, okresy schyłku w naturze są równie częste co okresy rozkwitu, więc nie należy martwić się przemijaniem pewnych wartości i pojęć. Tetmajer kochał polskie Tatry były dla niego ucieczką od egzystencjalnych problemów. Jednym z jego utworów opiewającym piękno tatrzańskiego krajobrazu jest "Widok ze Świnicy do doliny Wierchcichej'. Jest to próba poetyckiego odmalowania piękna górskiego krajobrazu. Podobnie jak w innych utworach z tego cyklu, poeta sięga do techniki impresjonistycznej, by uchwycić zmienność, przelotność, przemijalność chwili. W wierszu dominuje atmosfera spokoju, ciszy i senności. Cała przyroda spowita jest w "mgłę przezroczą", która otula "senną zieleń gór", "głuchy smrekowy las". Górski pejzaż tonie w "srebrzystoturkusowej ciszy". Poeta piętrzy w utworze niezwykłe, poetyckie epitety, które budują nierealny, baśniowy krajobraz: "srebrno tęczowy sznur", "jasne bujne traw pościele", "nieba w słonecznych skrach", mgła złocista", mgła przezrocza"...Końcowy fragment utworu ujawnia nastrój podmiotu lirycznego, który mimo, że jest obserwatorem tak cudownych, przemijających chwil, odczuwa niepokój, lęk. Patrząc ze szczytu w dolinę ogarnia go "bez brzegu i bez dna tęsknica, niewysłowiony żal...". Nawet przyroda nie jest w stanie przynieść mu ukojenia, całkowitego uspokojenia. Ucieczką od absurdu życia była dla poeta miłość. Poetycka erotyka Tetmajera była swoistą rewelacją w dziejach polskiej liryki miłosnej. Wiersz "Ja kiedy usta ku ustom schylę..." jest znakomitym przykładem na to, że Tetmajer zdecydowanie dawnej, sentymentalnej i romantycznej konwencji pisania erotyków, nie jest mu bliska także poetyka pozytywistów. Miłość dla poety nie jest uczuciem czystym, świętym, idealnym. Pojmuje ją wyłącznie jako przeżycie cielesne i zmysłowe. W fizycznym akcie szuka upojenia "chce czuć najwyższą rozkosz - zapomnienia ...". Miłość jest więc tylko chwilą szczęścia, odurzenia po której zjawi się nienasycenie. Szukanie zapomnienia w miłości jest charakterystyczne dla poezji młodopolskiej. Zaspokojone pragnienie miłosne przynosi tylko znużenie i przesyt, myœli o bezsensie istnienia powracają. Pojawia się tęsknota za "błogosławioną śmiercią" - jedyną pewnością w życiu człowieka i rozwiązaniem jego ziemskich problemów. Według Tetmajera życie ludzkie jest smutne, pozbawione sensu, polega na ciągłym poszukiwaniu, a człowiek jest istotą słabą i samotną.

---