Niepowodzenia szkolne i próby ich przezwyciężania

- referat przygotowany na szkoleniowe posiedzenie Rady Pedagogicznej, które odbyło się w dniu 5 kwietnia 2005r.

 

 

 

            Kształcimy uczniów, którzy chcą się uczyć i którym na nauce zależy, ale również i tych, których nauka nie pociąga lub mają w przyswajaniu wiedzy niemałe trudności, czasem niezależne od ich woli.

            Warto zatrzymać się na chwilę nad tematem „Niepowodzenia szkolne i próby ich przezwyciężania” i zastanowić się jak pomóc uczniom, którzy przeżywają kryzysy motywacyjne i doświadczają porażek, jaką radę dać rodzicom zatroskanym o rozwój swoich dzieci. Co tak naprawdę zależy od nas – nauczycieli i jakie kroki możemy przedsięwziąć.

            „Niepowodzenia szkolne” definiowane są jako wyraźne rozbieżności między celami edukacji a osiągnięciami szkolnymi uczniów oraz kształtowaniem się negatywnego stosunku młodzieży wobec wymagań szkoły. Jest to stan, w jakim znalazło się dziecko na skutek niemożności sprostania wymaganiom szkolnym.

            Niepowodzenia szkolne obejmują zarówno niepowodzenia uczniów jak i nauczycieli.

W skład niepowodzeń nauczycieli wchodzą niepowodzenia wychowawcze, dydaktyczne i organizacyjne.

Niepowodzenia uczniów to niepowodzenia w zachowaniu oraz niepowodzenia w nauce.

            Przyczyny niepowodzeń szkolnych można rozpatrywać w trzech kategoriach:

      przyczyny społeczno-ekonomiczne

      przyczyny biopsychiczne

      przyczyny pedagogiczne

Przyczyny społeczno-ekonomiczne tkwią w rodzinie ucznia i w środowisku, w którym

uczeń wzrasta i wychowuje się. Są to: właściwa atmosfera w domu, zaspakajanie potrzeb dziecka, troska o jego poziom intelektualny i moralny, troska o stan zdrowia, sytuacja materialna rodziny, postawa rodziców do dziecka i do procesu kształcenia.

Bardzo negatywny wpływ ma rozpad małżeństwa, brak zainteresowania ze strony rodziców dzieckiem i jego potrzebami, postawa nadopiekuńcza lub postawa nadmiernego wymagania, lekceważący stosunek rodziców do nauki, do szkoły, do nauczycieli, brak odpowiednich warunków do nauki w domu, brak stabilizacji, spokoju, niepewność.

            Przyczyny biopsychiczne tkwią w samym uczniu. Zaliczymy do nich: poziom inteligencji dziecka, temperament, cechy charakteru, stan zdrowia, rozwój psychomotoryczny. Negatywny wpływ mają: niedożywienie dziecka, syndrom telewizyjny oraz związane z nim późne chodzenie spać, niedorozwój umysłowy, wady wzroku, wady słuchu, wady fizyczne, obniżona sprawność intelektualna, niska sprawność procesów myślowych (analizy, syntezy, uogólniania). Uczeń ma poważne trudności w przyswajaniu materiału. Nie wiąże z nauką swojej przyszłości i nie podejmuje żadnego wysiłku, aby zmienić istniejący stan rzeczy.

Trudnym etapem dla ucznia jest przejście ze szkoły podstawowej do gimnazjum, gdzie stwarzane są większe wymagania. Uczeń dotychczas dobry ma trudności z nauką, zniechęca się, rezygnuje z wysiłku. Etap ten to wejście w nowe środowisko rówieśnicze oraz społeczne. Uczeń może czuć się osamotniony i mieć trudności z adaptacją. Jeżeli więc u ucznia pojawią się niepowodzenia szkolne, to warto, po zebraniu o nim danych, zadać sobie pytanie, co może być ich przyczyną.

Często uczniowie są nadpobudliwi, przeszkadzają innym. Należy pamiętać, iż dziecko nie dlatego przeszkadza, że jest z natury złe, ale dlatego, że prawdopodobnie jest tak uwarunkowane genetycznie i nie radzi sobie ze swoimi emocjami.

Przyczyn niepowodzeń szkolnych tkwiących w samym uczniu należy również upatrywać w próbach osiągania sukcesów metodami wywołującymi konflikty z rówieśnikami i nauczycielami (odpisywanie zadań, korzystanie z podpowiedzi, ściąganie) oraz w negatywnych zainteresowaniach i skłonnościach uczniów (łamanie regulaminów szkolnych, zainteresowania pozaszkolne, uczestnictwo w grupach nieformalnych, negatywne nastawienie do szkoły i nauczycieli, zła opinia w szkole i poza nią, brak zainteresowania utrzymywaniem kontaktów ze swoim zespołem klasowym, obojętność na opinię szkolnych kolegów).

            Przyczyny pedagogiczne wiążą się ściśle z pracą nauczyciela i systemem oświaty. Do nich należą: treści, formy, metody, środki nauczania i wychowania, warunki w jakich przebiega praca dydaktyczno-wychowawcza. Negatywny wpływ mają: dwuzmianowość, nadmierna liczba uczniów w klasie, brak pomocy dydaktycznych, niewłaściwa postawa nauczyciela, stosowanie nieodpowiednich metod, nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości ucznia, brak właściwego przygotowania się nauczycieli do lekcji, niewłaściwe rozwiązywanie problemów uczniów powtarzających daną klasę.

W grupie tej znajdują się również czynniki związane z wadliwą pracą ucznia: niechęć do nauki, lenistwo, lekceważenie obowiązków szkolnych.

            Skutki niepowodzeń szkolnych są bardzo dotkliwe. Niepowodzenia szkolne są najpierw zaskoczeniem, następnie wywołują poczucie małej wartości, powodują utratę wiary w siebie, zniechęcają do szkoły, wysiłku, obniżają pozycję w klasie, są punktem wyjścia do wykolejenia, zasilenia marginesu społecznego. Powyższe reakcje ucznia uwidaczniają się w jego niewłaściwym zachowaniu. Osoby z nieukończoną szkołą to ludzie sfrustrowani, przyszli analfabeci, niewykwalifikowani robotnicy, często przestępcy, czyli generalnie obciążenie społeczne.

Niepowodzenia szkolne nie tylko decydują o losach edukacyjnych ucznia, ale także o jego losach życiowych. Trzeba zadać sobie pytanie, co należy zrobić, aby ograniczyć ich negatywne skutki.

            W próbach rozwiązywania niepowodzeń szkolnych stawiamy sobie dwa zadania:

1. Ustalenie przyczyny.

2. Zaplanowanie działań naprawczo-wspierających.

            Przy ustalaniu przyczyn niezwykle ważna jest kolejność wyjaśniania tego, co doprowadziło do trudności szkolnych. W zachowaniu właściwej kolejności można wyróżnić kilka etapów:

      stała czujność, obserwacja, analiza postępów uczniów;

      dostrzeżenie trudności, złych ocen, ich pojawienie się powinno być pierwszym sygnałem alarmowym;

      stwierdzenie, czy niepowodzenia występują w jednym przedmiocie, czy grupie zbliżonych do siebie przedmiotów, czy może we wszystkich;

      przeprowadzenie rozmowy wyjaśniającej z uczniem, która powinna mieć zapewnione właściwe warunki: zajęcie równej pozycji „fizycznej” np. oboje siedzą lub spacerują; nieograniczony czas rozmowy; powinien być to dialog, a nie wypytywania; chodzi o to aby razem szukać rozwiązania;

      zbadanie własnej postawy wobec ucznia;

      przeprowadzenie rozmowy z rodzicami, w której należy nawiązać kontakt zaufania przez podkreślenie, że chodzi nam o dobro dziecka; nie należy jej zaczynać od krytyki ucznia i jego rodziców.

Rozmowy z uczniem i jego rodzicami mogą wyjaśnić przyczyny niepowodzeń

szkolnych, a wtedy otwiera się droga do rozwiązania powstałych trudności. Brak takich wyjaśnień wymaga odwołania się do instytucji poza szkołą, na co potrzebna jest zgoda rodziców. Ustalenie przyczyn niepowodzeń pozwala na wejście w etap pomocy i wspierania ucznia i jego rodziny.

            W procesie rozwiązywania niepowodzeń szkolnych ważne jest współdziałanie ze sobą wszystkich nauczycieli. Osobą odpowiedzialną powinien być wychowawca, który zachowuje dyskrecję w sprawach np. rodzinnych ucznia, pozostali nauczycieli obdarzają go zaufaniem.

            Skuteczna pomoc uczniowi w przezwyciężaniu niepowodzeń szkolnych może polegać na:

      umożliwieniu uczniowi słabszemu nawiązania kontaktu z uczniem osiągającym bardzo dobre wyniki w nauce danego przedmiotu;

      powierzaniu uczniowi mającemu kłopoty i trudności pewnych obowiązków związanych z danym przedmiotem;

      włączaniu uczniów słabych do zespołów wyrównawczych;

      systematycznej kontroli wykonywanych przez ucznia zadań;

      ustaleniu z uczniem planu pracy, mobilizowaniu do samodzielności, do organizowania sobie pracy, wyrabianiu odpowiedniego stosunku do nauki, wskazywaniu alternatywnych metod uczenia się;

      indywidualizowaniu pracy na lekcji, otoczeniu szczególną opieką uczniów z trudnościami;

      stosowaniu ćwiczeń korektywnych, umożliwiających wdrożenie uczniów do systematyczności, kontroli czy koncentracji uwagi;

      utrzymywaniu stałego kontaktu z psychologiem, pedagogiem, poradnią psychologiczno-pedagogiczną;

      wspieraniu kariery każdego ucznia, czyli kreowaniu sytuacji, w których każdy uczeń ma szansę na odniesienie sukcesu;

Uczeń przeżywający niepowodzenia szkolne jest dla nauczyciela uczniem trudnym.

Nauczyciel ma obowiązek troszczyć się o takiego właśnie ucznia. W swojej pracy pedagogicznej z uczniem trudnym wykorzystujemy:

1. Profilaktykę pedagogiczną (zapobieganie opóźnieniom), która powinna być realizowana

    jako:

      nauczanie problemowo-grupowe, gdzie uczniowie pracują w 3-5 osobowych grupach nad rozwiązaniem problemów. Ucznia słabego nauczyciel łączy z uczniami lepszymi, którzy pomagają mu w pracy. Uczeń z trudnościami nabiera wiary we własne możliwości i uzupełnia brakujące wiadomości;

      systematyczna kontrola wykonywanych przez uczniów prac domowych;

      racjonalne organizowanie lekcji powtórzeniowych;

      jawne ocenianie wyników nauczania;

      włączanie organizacji uczniowskich do walki z niepowodzeniami;

      współpraca z rodzicami, opiekunami ucznia.

2. Diagnozę pedagogiczną (wykrycie luk w wiadomościach).

3. Terapię pedagogiczną (likwidację luk w wiadomościach), w której stosujemy

     indywidualizację nauczania, która przejawia się między innymi w prowadzeniu lekcji na 

     kilku poziomach, zróżnicowaniu prac domowych czy w indywidualnych zaleceniach   

     wyrównawczych.

            Aby skutecznie wpłynąć na rozwój uczniów i zmniejszać ich trudności w nauce chociaż w niewielkim stopniu, należy pokazać swoim wychowankom, jak myśli wiążą się z ich nastrojami i motywują do nauki oraz wskazać, że myśli można kontrolować. Uczeń trudny powinien zostać otoczony troską i wsparciem ze strony nauczyciela, kolegów i innych osób w szkole. Każda negatywna myśl wyzwala u ucznia uczucie złości i wrogości, co daje niewłaściwe zachowania i niegrzeczność. Nauczyciel musi podjąć działania, które mają na celu pomóc uczniom w docenieniu siebie. W tym zakresie należy:

      diagnozować potrzeby, zainteresowania i cele poszczególnych uczniów;

      pomagać uczniom w określaniu własnych celów i dopasowaniu ich do celów uczenia się;

      dopasowywać ogólne cele nauczania do indywidualnych uczniowskich zainteresowań i celów;

      uporządkować cele nauczania i czynności tak, aby ułatwić indywidualny sukces ucznia;

      posługiwać się wzorem osobowym dla wykazania uczniom wartości poszczególnych osiągnięć.

W prowadzeniu ucznia trudnego ważne są relacje między nauczycielami a uczniami,

w których każda strona uznaje kompetencje drugiej i własne. Nauczyciel powinien:

      nieść pomoc uczniom w dotarciu do wiedzy oraz doradzać w nauce i porządkowaniu informacji;

      być osobą, która planuje kształcenie, uwzględnia różnorodne formy organizacyjne, ale też być wzorem osobowym, ukazującym uczniom jak stawać się ekspertami i jak dzielić się swoją wiedzą z innymi;

      dodawać uczniom odwagi i zachęcać ich, by wyrobili w sobie tendencje do podejmowania ryzyka w trakcie nauki, co pomaga przezwyciężyć potencjalne negatywne skutki szkolnych doświadczeń, takie jak znudzenie, strach przed porażką czy wycofywanie się;

      aby skłonić do ryzyka, trzeba doceniać indywidualne różnice między uczniami i ich szczególne osiągnięcia, unikać poniżania, wyrażać swoją dezaprobatę wobec negatywnych komentarzy;

      ważne jest, aby nauczyciel stworzył kilka różnych narzędzi oceniania i nagród, nie szczędził pochwał i innych dowodów uznania.

W takim klimacie wszyscy uczniowie są doceniani i szanowani jako jednostki ludzkie,

umysły uczniów mają najlepsze warunki do uczenia się, a codzienna, mozolna praca nauczyciela wyda owoce.

 

Irena Tatarczak

Nauczycielka Publicznego Gimnazjum

im. Jana Pawła II w Trzeszczanach

 

Bibliografia:

1.     Berge A. – Uczeń trudny, Warszawa 1960.

2.     B. L. Mc. Combs, J. E. Pope – Uczeń trudny, jak skłonić go do nauki, Warszawa 1997.

3.     Thomas Gordon – Wychowanie bez porażek, Warszawa 1996.

4.     Konopnicki J. – Powodzenia i niepowodzenia szkolne, Warszawa 1966.

5.     K. Kuberska-Gaca, A. Gaca – Profilaktyka niedostosowania społecznego w szkole, Warszawa 1986.

6.     Kukołowicz T. – Szkoła wobec niepowodzeń szkolnych ucznia, Stalowa Wola 1992.

7.     Kupisiewicz Cz. – Niepowodzenia dzieci w nauce szkolnej, Warszawa 1964.

8.     Kupisiewicz Cz. – Niepowodzenia dydaktyczne. Przyczyny i niektóre środki zaradcze, Warszawa 1964.

9.     Luczak B. – Niepowodzenia w nauce, Poznań 2000.

       10.   Łysek J. – Niepowodzenia szkolne, Kraków 1998.

       11.   Okoń W. – Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1960.

       12.   Psychologiczne problemy niepowodzeń szkolnych – pod red. N. Mieszczinskiej,

               Warszawa 1978.

13.     Przyczyny niepowodzeń szkolnych – pod red. M. Chojeckiej, I.Serejskiego, L.   

         Zdunkiewicz, Warszawa 1975.

14.     Spionek H. – Zaburzenia rozwoju uczniów, niepowodzenia szkolne, Warszawa 1975.

15.     Ruka Marek – Niepowodzenia szkolne, a niedostosowanie społeczne młodzieży, Warszawa 1976.

16.     „Wychowawca” – miesięcznik nauczycieli i wychowawców katolickich, nr 2 (122), Kraków – luty 2003.