Niepowodzenia szkolne i ich uwarunkowania

Problem niepowodzeń w nauce szkolnej od wielu dziesięcioleci skupia uwagę nie tylko pedagogów, psychologów, socjologów i polityków oświatowych lecz również nauczycieli, rodziców i samych uczniów.

Podstawowym zadaniem, wynikającym z roli społecznej ucznia, jest osiąganie pozytywnych wyników w nauce. Jest to jeden z warunków uzyskania dobrego samopoczucia, akceptacji w środowisku, a w przyszłości zdobycie zawodu.

Zmiany strukturalne w gospodarce naszego kraju, nasilająca się konkurencja, mechanizacja i automatyzacja pracy sprawia, że rynek zatrudnienia staje się płynny, niepewny i mniej chłonny. Procesy te dotykają przede wszystkim pracowników o najniższych kwalifikacjach. Ci zaś rekrutują się przeważnie z osób, które miały kłopoty z nauką.

Niepokój budzi również fakt narastania i kumulowania się negatywnych zjawisk wychowawczych, będących konsekwencją ukrytych, a następnie jawnych niepowodzeń szkolnych.

Odsiew szkolny, drugoroczność, opóźnione rozpoczynanie pracy przez repetentów są przyczyną strat finansowych ponoszonych przez społeczeństwo. Społeczna szkodliwość zjawiska niepowodzeń w nauce uświadamia, jak ważne staje się wykrywanie i poznawanie czynników utrudniających, a niekiedy wręcz uniemożliwiających uzyskiwanie pozytywnych wyników w nauce.

Wiadomo, że wczesne rozpoznanie przyczyn trudności w nauce i wcześnie podjęte zabiegi pedagogiczne, umożliwiają całkowitą likwidację tego niekorzystnego zjawiska lub co najmniej je ograniczają.

By skutecznie przezwyciężać trudności w nauce i zapobiegać im konieczne jest wnikliwe poznanie przyczyn ich powstawania.

REKLAMA

W literaturze pedagogicznej dotyczącej powodzeń i niepowodzeń szkolnych pojęcia terminologiczne, jak dotąd nie zostały jednoznacznie zdefiniowane. Termin "niepowodzenia szkolne" używa się zamiennie jako opóźnienie w nauce szkolnej, niepowodzenie dydaktyczno-wychowawcze, trudności szkolne, trudności i niepowodzenia w nauce.

Najogólniej niepowodzenie szkolne można zdefiniować jako "stan w jakim znalazło się dziecko na skutek niespełnienia wymagań szkoły" (J.Konopnicki, Powodzenia i niepowodzenia szkolne,Warszawa 1966.).

Zjawisko niepowodzeń szkolnych określane jest również jako "sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania" (CZ.Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1973).

Termin trudności w nauce używany jest w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze, kiedy uczeń pomimo starań nie potrafi w odpowiednim czasie przyswoić sobie wiedzy i umiejętności przewidzianych w programie nauczania. W tym znaczeniu trudności stanowią przyczynę, a zarazem pierwszy etap szkolnych niepowodzeń rozumianych jako "rozbieżność pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez uczniów a materiałem, jaki powinni opanować według założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów" (H.Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985).

W drugim znaczeniu trudności w nauce oznaczają sytuację, kiedy uczeń wprawdzie wykazuje postępy w nauce i otrzymuje oceny zadowalające, ale czyni to kosztem niewspółmiernie dużego własnego wkładu pracy czy też wysiłków i starań rodziców, dodatkowej ich pomocy czy korepetycji. Tego rodzaju trudności niekoniecznie muszą prowadzić do niepowodzeń szkolnych.

Większość pedagogów wyróżnia niepowodzenia jawne i ukryte. O nie-powodzeniach jawnych mówi się zazwyczaj wówczas, gdy braki w wiadomościach i umiejętnościach ucznia zostały dostrzeżone zaś o niepowodzeniach ukrytych wtedy, gdy luki w wiadomościach z różnych powodów nie znajdują odbicia w złych ocenach, które uczeń otrzymuje. Sygnałem ujawniania się niepowodzeń są oceny niedostateczne, które świadczą o zaawansowanym stopniu tego złożonego zjawiska. Dalszym stopniem jego nasilania się jest powtarzanie klas, prowadzące do opóźnienia szkolnego, a ostatnim najpoważniejszym - przerwanie nauki szkolnej.

Opóźnienie szkolne nie zawsze jasno odgraniczone jest od niepowodzenia szkolnego. Można je bowiem pojmować czysto formalnie i uważać, że ma ono miejsce tylko wówczas, gdy uczeń uczęszcza do klasy niższej, niżby to wynikało z jego wieku. Można jednak również uważać, że występuje ono wtedy, kiedy istnieje różnica między faktycznym poziomem wiadomości danego ucznia a normami przewidzianymi w tym zakresie dla jego wieku, niezależnie od klasy, w której się znajduje. Ten sposób pojmowania opóźnienia jest równoznaczny ze szkolnymi niepowodzeniami. Termin opóźnienia szkolnego rozumiany jest przez niektórych autorów jeszcze szerzej, jako opóźnienie programowe, organizacyjne i indywidualne. Braki w wiadomościach mierzone w stosunku do obowiązującego w danej klasie programu składają się na opóźnienie programowe.

Kiedy uczeń znajduje się w niższej klasie niż być powinien, sytuacja ta określana jest jako opóźnienie organizacyjne.

Natomiast indywidualne opóźnienie to takie, kiedy uczeń jest opóźniony w stosunku do własnych możliwości umysłowych.

Na trudności w nauce można patrzeć nie tylko od strony nauczyciela. Uczeń nie wykazujący zadawalających postępów w nauce utrudnia proces nauczania i wymaga dodatkowych zabiegów i starań. W tym znaczeniu trudności w uczeniu się wiążą się z trudnościami dydaktycznymi, z którymi często związane są trudności wychowawcze. Sprawiają je dzieci o zaburzonym zachowaniu to jest takim, które w sytuacjach społecznych niekorzystnie odbiega od przeciętnego obrazu charakterystycznego dla danego wieku.

Przyczyny powodujące trudności i niepowodzenia w nauce nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu, niezależnie od siebie. W praktyce bowiem przyczyny te występują kompleksowo, aczkolwiek niektóre z nich dominują.

Większość autorów zajmujących się problematyką trudności w nauce zgodnie przyjmuje iż spośród wielu czynników determinujących to negatywne zjawisko, decydujące znaczenie mają czynniki środowiskowe i osobowościowe. M. Tyszkowa uważa, że trudności w nauce powstają jako rezultat rozbieżności między wymaganiami, jakie stawia szkoła a: 
- możliwościami poznawczymi ucznia i aktualnie osiągniętym przez niego poziomem rozwoju intelektualnego; 
- poziomem psychicznym potrzeb i motywów uczenia się oraz możliwości zaspakajania ich przez naukę szkolną; 
- społeczno-kulturalnymi warunkami życia i rozwoju dziecka współwyznaczającymi zarówno jego możliwości, jak i motywacyjno-osobowościowe warunki uczenia się.

Z kolei H. Spionek uważa, że dziecko osiąga powodzenie szkolne, gdy spełnione są: 
- warunki wewnętrzne: dobry stan zdrowia, dobry lub bardzo dobry poziom ogólnego rozwoju umysłowego, prawidłowy rozwój emocjonalny i inne; 
- warunki zewnętrzne: dobre warunki domowe, prawidłowa atmosfera w rodzinie, więź emocjonalna z najbliższymi, życzliwa postawa nauczyciela, poprawne stosunki koleżeńskie w klasie.

Inni pedagodzy (M. Mularczyk) wyodrębnia przyczyny natury obiektywnej, do których zalicza: warunki materialne, sytuację społeczną ucznia, poziom wiedzy i umiejętności merytorycznych i pedagogicznych nauczycieli, bazę dydaktyczną szkoły i jakość (poziom) nadzoru pedagogicznego.

Subiektywne przyczyny niepowodzeń to: niedostosowanie do aktualnie panujących trendów ideologicznych kierunek pracy szkoły oraz działanie destrukcyjne środowiska ucznia.

Z kolei J. Konopnicki wymienia następujące kompleksy przyczyn niepowodzeń szkolnych: intelektualne, emocjonalne, społeczne i szkolne, przy czym te ostatnie dzieli na organizacyjne i metodyczne. Uważa on zarazem, że przyczyny niepowodzenia w nauce szkolnej nie tkwią głównie w brakach intelektualnych ogólnych czy specjalnych. Na pierwszy plan należy wysuwa przyczyny społeczne, później silnie z nimi powiązane przyczyny emocjonalne, następnie organizacyjno-dydaktyczne, a dopiero na końcu intelektualne. W analizie przyczyn trudności i niepowodzeń w nauce należy oddzielić przyczyny pierwotne utrudniające uczniowi nabycie określonych programem szkolnym wiadomości i umiejętności oraz zaburzenia wtórne, które są rezultatem niekorzystnie zmienionej sytuacji życiowej ucznia doznającego niepowodzeń w nauce. (A. Kozłowska, Niepowodzenia w nauce, Życie szkoły7/8, 1993). Wprawdzie różnorakie zakłócenia rozwoju powstające lub nasilające pod wpływem niepowodzeń wpływają niekorzystnie na naukę, nie wolno ich jednak utożsamiać z przyczynami pierwotnymi.

W badaniach pedagogicznych próbuje się znaleźć odpowiedź z jakimi czynnikami związane jest zjawisko trudności i niepowodzeń w nauce- z osobowością ucznia, z jego środowiskiem rodzinnym i pozarodzinnym, ze szkołą czy też być może z równoczesnym oddziaływaniem wszystkich wymienionych czynników.

Wyniki badań prezentowane w literaturze przedmiotu wskazują, że niepowodzenia w nauce na ogół determinowane są przez zespół czynników osobowościowych i środowiskowych. Różne jest natomiast eksponowanie kompleksów przyczyn jako dominujących i nadawanie odmiennego znaczenia.

Tę różnorodność kompleksów przyczyn trudności i niepowodzeń w nauce można sprowadzić do kategorii bardziej ogólnych i nadrzędnych wobec różnorakich uwarunkowań szczegółowych. Są to na ogół: 
- przyczyny społeczno-ekonomiczne; 
- biologiczno-psychologiczne (biopsychiczne); 
- pedagogiczne.

Wśród przyczyn społeczno-ekonomicznych podkreśla się zazwyczaj negatywny wpływ takich czynników, jak bardzo złe warunki materialne i mieszkaniowe, rozpad struktury rodziny i zakłócenia jej wewnętrznej atmosfery, niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców, niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka, brak zrozumienia i zaspokojenia potrzeb dziecka oraz brak zainteresowania jego pracą szkolną.

Drugą grupę przyczyn niepowodzeń szkolnych stanowią tak zwane przyczyny biopsychiczne. Określane są one jako wewnętrzne, "tkwiące w dziecku". Do nich należą odchylenia od normy prawidłowego rozwoju psychoruchowego takie, jak: 
- zły stan zdrowia; 
- zaburzenia rozwojowe (np.: wady wzroku, słuchu, mowy, dysleksja, dysgrafia); 
- poziom rozwoju umysłowego i aktywności poznawczej ucznia (zdolności); 
- pozaintelektualne właściwości ucznia (neurotyzm, lękliwość, męczliwość brak równowagi emocjonalnej, osłabienie motywacji bądź brak prawidłowych motywów).

Do przyczyn pedagogicznych zalicza się przyczyny tkwiące w organizacji i procesie dydaktycznym szkoły, niedostateczne przygotowanie zawodowe nauczycieli, błędy dydaktyczne, wadliwa postawa nauczycieli w stosunku do uczniów. Najczęściej wymieniane dydaktyczne przyczyny niepowodzenia w nauce to przeładowanie programów nauczania, werbalizm nauczania, wady systemu klasowo-lekcyjnego oraz brak indywidualizacji nauczania.

Wyodrębnienie przyczyn pedagogicznych spośród kompleksów innych przyczyn niepowodzeń szkolnych nie jest sprawą łatwą, bowiem na postępy w nauce wpływa tak wiele różnorakich czynników, ściśle ze sobą powiązanych, że podział tego rodzaju możliwy jest tylko w rozważaniach teoretycznych.

Wygórowane wymagania jakie stawia dzisiejsza szkoła oraz treści i środki nauczania są dostosowane do możliwości ucznia przeciętnego.

Znamienny jest fakt, że wypowiedzi czołowych pedagogów wielu krajów, lekarzy i psychologów są zgodne, jeśli chodzi o niekorzystny wpływ przeładowania szkolnych programów oraz sztywnego sposobu ich realizacji.

Tak zwane programy minimum niewiele różnią się od maksymalnych pierwowzorów, a jeżeli jeszcze trafią w ręce gorliwego realizatora, to wielu uczniów nie jest w stanie podołać wymaganiom programowym. Uczeń rozliczany jest najczęściej za wyuczone treści, rzadziej poszukuje się odpowiedzi na pytanie - gdzie i jak treści te zastosować. Większość nauczycieli ocenia za wiadomości, bo tak jest przyjęte.

Programy nauczania, mimo ciągłych zmian, nie w pełni spełniają oczekiwania stawiane szkole. Za szczególnie uciążliwe uważa się przeładowanie i unifikację programów nauczania utrudniające indywidualizację procesu nauczania.

Powodzenie lub niepowodzenie w nauce dziecka zależy w dużej mierze od poziomu pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły. Niektórzy pedagodzy skłonni są nawet przypisywać jej przesadne znaczenie w walce z niepowodzeniami w nauce szkolnej. Inni zaś podkreślają wprawdzie jej doniosłą rolę, ale równocześnie słusznie ukazują związek metod nauczania z zewnętrznymi warunkami pracy nauczyciela. Większość natomiast zgadza się z tym, że rezultaty pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole zależą przede wszystkim od nauczyciela.

Podział całokształtu przyczyn trudności i niepowodzeń w nauce ma zależne i niezależne od nauczyciela ma oczywiście teoretyczne znaczenie. W praktyce szkolnej przyczyny wiążą się ściśle ze sobą i wspólnie powodują trudności w nauce. Przykładem takich właśnie powiązań jest fakt, że przyczyny słabych wyników nauczania tkwią zarówno w działalności nauczyciela, jak i w pracy samych uczniów. Dlatego też przyczyny niepowodzeń dydaktycznych można rozpatrywać od strony psychologicznej, to znaczy analizując głównie metody, formy, proces i wyniki uczenia się poszczególnych uczniów, a można też badać je w aspekcie dydaktycznym, na przykład z punktu widzenia organizacji, przebiegu i wyników procesu nauczania. W pierwszym przypadku zwraca się uwagę przede wszystkim na braki związane z pracą ucznia, podczas gdy w drugim zwraca się uwagę przede wszystkim na braki tkwiące w działalności dydaktycznej nauczyciela.

Przyczyny trudności i niepowodzeń w nauce szkolnej wiążące się z działalnością dydaktyczną nauczyciela to przede wszystkim: 
- błędy i usterki metodyczne oraz wychowawcze, wynikające z nieznajomości współczesnej teorii pedagogicznej albo nieumiejętności posługiwania się nią; 
- błędy i usterki metodyczne oraz wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów; 
- błędy i usterki metodyczne oraz wychowawcze wynikające z braku dostatecznej opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce; 
- nieprzygotowanie się do lekcji, zaniedbanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji.

Za przyczynę trudności i niepowodzeń w nauce uważana jest również wadliwa praca ucznia spowodowana różnymi czynnikami biopsychicznymi.

Przyczyny organizacyjne, związane z nieodpowiednimi "zewnętrznymi" warunkami pracy dydaktycznej są następujące: 
- różnorakie braki istniejącego systemu szkolnego; 
- nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości intelektualnych oraz społecznie uwarunkowanych zainteresowań i potrzeb dzieci i młodzieży; 
- nieodpowiedni pod względem merytorycznym i metodycznym poziom podręczników szkolnych; 
- niedostateczne wyposażenie szkół i pracowni przedmiotowych w niezbędny sprzęt i pomoce naukowe: 
- trudne warunki organizacyjne szkół, a przede wszystkim zmianowość, nadmierna liczba uczniów w klasach, nieracjonalna organizacja zajęć szkolnych; 
- różnorakie niedociągnięcia w dziedzinie systemu kształcenia doskonalenia nauczycieli.

Z powyższego opracowania wynika, że na wyniki w nauce szkolnej ucznia oddziaływuje splot przeróżnych czynników środowiskowych i osobowościowych, miedzy którymi zachodzą liczne powiązania i sprzężenia zwrotne

Rolę poszczególnych czynników trudno jest jednoznacznie uchwycić. Sytuacja ucznia jest tym gorsza im więcej niekorzystnych czynników na niego oddziaływuje.

Pamiętajmy, że w przypadku niekorzystnie zmienionej sytuacji szkolnej ucznia doznającego niepowodzeń w nauce dochodzi do zaburzeń emocjonalno- uczuciowych, obniża się poziom umysłowy oraz motywacja do nauki. Wczesne rozpoznanie przyczyn niepowodzeń szkolnych umożliwia podjecie odpowiednich działań.

Literatura: 
1. Konopnicki J., Powodzenia i niepowodzenia szkolne, Warszawa 1966. 
2. Kozłowska A., Niepowodzenia w nauce, Życie Szkoły 7/8, 1993. 
3. Kupisiewicz Cz., Niepowodzenia dydaktyczne, Warszawa 1988. 
4. KupisiewiczCz, Pedagogiczne wyzwanie dla Europy, Głos Nauczycielski 10/1995. 
5. Mularczyk M., Drugoroczność w opinii nauczycieli, Nowa Szkoła,1966. 
6. Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985. 
7. Ttyszkowa M., Czynniki determnnujące pracę szkolną dziecka, Warszawa 1964.

Danuta Słodownik