Rzeźbotwórcza działalność wód płynących i krasowych
Woda jest czynnikiem egzogenicznym bardzo silnie modelującym krajobraz. Jej skład, ilość, skoncentrowanie spływu, obszar na którym występuje oraz inne czynniki determinują rodzaj
i rozmiary powstających pod jej wpływem form. Największe znaczenie mają
w przekształcaniu rzeźby mają wody płynące, skoncentrowane w postaci rzek oraz wody krasowe, których specyficzny skład determinuje ich ogromne możliwości modelowania specyficznych skał.
Wody płynące mogą działać rzeźbotwórczo na trzy sposoby; poprzez erozje, transport
i akumulację. Początek działalności wody ma miejsce już w momencie wystąpienia opadów, dochodzi wówczas do wymywania drobnych cząsteczek mineralnych z powierzchni skał.
W dalszej kolejności prowadzi to do powstawania żłobków deszczowych, a następnie form znacznie większych, tj. wąwozów o wąskim dnie i stromych zboczach. W przypadku koncentracji wody w rzece wyróżnić należy trzy odcinki, w których procesy rzeźbotwórcze zachodzą z niejednakową intensywnością, uzależnioną od rodzaju budowy geologicznej, spadku rzeki oraz ilości wody w rzece.
W pierwszym odcinku rzeki (tzw. górny bieg rzeki) zachodzi przede wszystkim erozja wgłębna, która powoduje bardzo silne żłobienie skał. W wyniku tego procesu powstają tzw. doliny V- kształtne, charakterystyczne dla obszarów górskich. Erozja ta może zachodzić tylko do pewnego poziomi- tzw. bazy erozyjnej. Mianem tym określa się maksymalną głębokość erozji. Należy wiedzieć jednak, że rzeka żłobiąc nigdy nie osiągnie tego najniższego poziomu, bo to oznaczałoby zerowy spadek rzeki. Tymczasem by woda mogła płynąć musi istnieć choć minimalny spadek. W wyniku wystąpienia ruchów tektonicznych, epejrogenicznych, albo na skutek zmiany poziomu wody w zbiorniku, do którego uchodzi rzeka dochodzić może do zmiany wysokości bazy (podstawy) erozyjnej, która to zmiana skutkuje powstawaniem teras rzecznych, których odmianę stanowią terasy akumulacyjne. Górny bieg rzeki charakteryzuje również bardzo duży spadek wody, której jest stosunkowo niewiele.
W środkowym biegu rzeki wody jest więcej, ponieważ kolejne dopływy rzeczne wpadają do rzeki głównej. Spadek rzeki, tak duży w poprzednim odcinku tutaj ulega zmniejszeniu, zaś nad erozją wgłębną zaczyna dominować erozja boczna. Ten typ erozji przyczynia się do poszerzania koryta, prowadzi także do powstawania specyficznych dla tego odcinka form, jakimi są meandry. Zwane są one inaczej zakolami, które powstają w ten sposób, że z brzegu rzeki, na którym zachodzi erozja, materiał transportowany jest i składowany na brzegu drugim w postaci tzw. ławicy piaszczystej. Jako że bieg rzeki meandrującej jest niezwykle kręty, dochodzi niekiedy do jego wyprostowania poprzez rozerwanie podstawy meandru. Dochodzi wówczas do powstania nowego koryta o znacznie krótszym i prostszym biegu. Odcięte meandry wypełnione wodą stają się wówczas starorzeczami, czyli jeziorami zakolowymi, które z czasem zanikają.
Dolny bieg rzeki odznacza się niewielkim spadkiem, znaczną ilością transportowanych wód, a także występowaniem erozji bocznej. W odcinku tym na wielką skalę występuje akumulacja materiału transportowanego rzeką. Na granicy rzeki i zbiornika, do którego ona wpływa mogą powstać dwa rodzaje ujść: deltowate bądź lejkowate. O powstanie jednego z nich przesądza głębokość tego drugiego.
Gdy jego głębokość jest znaczna wówczas ujście ma charakter estuarium (ujście lejkowate). Jego powstawaniu sprzyjają także pływy morskie o dużej amplitudzie. Tego typu zakończenia rzek spotyka się w Europie Zachodniej oraz na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej.
Delty jako zakończenia rzek powstają tam gdzie pływy morskie są łagodne, natomiast zbiornik wodny przejmujący wody rzeczne jest przy brzegu płytki i łagodny. W takich warunkach powstają specyficzne stożki napływowe, zbudowane z materiału transportowanego przez rzeki
Woda nie tylko w opisany sposób wpływa na modelowanie krajobrazu. Inny rodzaj rzeźby, ale również powstały w wyniku działalności wody stanowią formy krasowe.
Najodpowiedniejszymi warunkami do ich powstania jest gorący, wilgotny klimat, chociaż
w nieco chłodniejszym również one występują, z tym osiągają tam nieco mniejsze rozmiary. Ponadto występować muszą skały podatne na krasowienie, a zatem: wapienie, margle, dolomity, sole kamienne. Przy czym najintensywniej procesy krasowe zachodzą w skałach węglanowych. Intensywność procesów zwiększa się jeszcze jeśli formacje skalne będą dobrze uszczelnione, z licznymi porami, które pozwolą wodzie krasowej wniknięcie do ich wnętrza.
Wspomniana już woda krasowa odznacza się tym, iż posiada zdolność rozpuszczania skał, którą zawdzięcza zawartości dwutlenku węgla i azotu. Ten pierwszy składnik przenika do wody z powietrza atmosferycznego, a także wzbogaca wodę podczas jej przesiąkania przez glebę, do której dostaje się wskutek procesów rozkładu materii organicznej. Dzięki obecności tych dwu związków proces krasowy jest przyspieszony o około 300 razy w stosunku do wody bez ich zawartości. Na stopień intensywności krasowienia wpływ ma również ilość oraz temperatura tejże wody.
W wyniku procesów krasowych dochodzi do powstania całego szeregu form, zarówno powierzchniowych jak i podziemnych, które stanowią wyróżnik krasu w danym terenie.
Do form krasu powierzchniowego zalicza się miedzy innymi:
- żłobki i żebra krasowe- o bardzo różnych rozmiarach; ich głębokość nie przekracza przeważnie 2 m , ale długość i szerokość może osiągać nawet kilkadziesiąt metrów. Powstają w wyniku linearnego spływania wody opadowej
- lejki krasowe- koliste bądź wydłużone, owalne wgłębienia powstałe na skutek rozpuszczania utworów skalnych przez wodę krasową wpadającą w szczeliny. Lejki krasowe łącząc się ze sobą tworzą uwały, a te zaś ulegając dalszemu łączeniu przekształcają się w rozległe zagłębienia, o powierzchni nawet do 600 km2 zwane poljami. W ich dnie mogą tworzyć się jeziora
- kotły zapadliskowe- związane nieodłącznie z formami krasu podziemnego- jaskiniami. Wskutek ich zapadania się na powierzchni ziemi formują się duże formy lejowate
- ponory i wywierzyska- stanowią istotny element cyrkulacji wód w obszarach krasowych. Ponory stanowią swoiste wpływy wód (cieków bądź rzek) pod powierzchnię ziemi, przyjmują one najczęściej kształty szerokich szczelin. Wywierzyska natomiast zwane inaczej źródłami krasowymi, są miejscami wypływu wód podziemnych na powierzchnię, która często wydostaje się pod ciśnieniem
- humy (ostańce)- wznoszą się ponad powierzchnię polja; w klimacie cieplejszym i bardziej wilgotnym zwane są mogotami
Drugą grupę stanowią formy krasu podziemnego. Składają się na nie:
- jaskinie- naturalne pustki, próżnie skalne, wydrążone przez przepływającą wodę krasową. Mogą mieć bardzo różną budowę i rozmiary
- studnie- stanowiące formy na kształt pionowych jaskiń, o podobnej średnicy na całej długości
- kominy- podobnie jak studnie, także pionowe, ale o wzrastającej wraz z głębokością średnicy otworu
Oraz inne formy podziemne, jak korytarze, sale, komory.
Dodatkową atrakcją krasu podziemnego są formy naciekowe powstające wskutek wytrącania się, a następnie ponownego osadzania węglanu wapnia z wód krasowych. Do najbardziej znanych rodzajów nacieków zalicza się:
- stalagmity- o kształcie podobnym do powyższych, ale "wyrastające" z podłoża, które utworzyły się wskutek osadzania się węglanu wapnia zawartego w kroplach wody spadającej ze stalaktytów
- stalagnaty- utworzone wskutek swoistego "zrośnięcia" stalaktytów i stalagmitów
Różnorodność form naciekowych jest bardzo duża. Oprócz wymienionych powyżej w wielu jaskiniach spotkać można draperie, polewy, misy naciekowe, pizolity (perły jaskiniowe).
Najbardziej okazałe formy krasowe spotyka się we wspomnianym już klimacie gorącym i wilgotnym charakteryzującym Jamajkę, Kubę, Wietnam. W Polsce dużo skromniejsza rzeźba krasowa występuje w Tatrach oraz na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej.
3