Temat: Działalność powietrza i wód powierzchniowych .
Powietrze jako czynnik geologiczny bierze udział w procesach wietrzenia oraz działa samodzielnie w postaci wiatru. Wietrzeniem nazywa się rozpad mechaniczny i chemiczny skał pod działaniem powietrza, wody i organizmów. W zależności od czynników, które je wywołują, rozróżnia się wietrzenie mechaniczne, chemiczne i organiczne.
Wietrzenie mechaniczne polega na rozpadzie skał bez zmiany ich składu chemicznego pod działaniem znacznych zmian temperatury powietrza, zachodzących w krótkich odstępach czasu. Proces ten odbywa się głównie na terenach pustynnych, na szczytach gór oraz w krajach podbiegunowych, czyli tam, gdzie różnice temperatury w dzień i w nocy są bardzo duże. Pod wpływem tych, zmian, skały kurczą się i rozszerzają a wskutek tego pękają. Podobne skutki wywołuje woda zamarzająca w szczelinach skał.
W ten sposób powstaje ostrokanciasty gruz skalny, który w Tatrach nazywa się piargami. Nagromadzenie wielkich kanciastych bloków kwarcytu wśród lasów na łagodnych zboczach Gór Świętokrzyskich nosi nazwę gołoborzy.
Wietrzenie chemiczne polega na rozkładzie i zmianie składu` chemicznego składników skal pod działaniem wody oraz tlenu i dwutlenku węgla. Odbywa się ono w klimacie wilgotnym.
Wietrzenie organiczne polega na niszczeniu mechanicznym lub chemicznym skal przez rośliny. Udział powietrza w tych procesach jest tylko pośredni, jako czynnika koniecznego do wzrostu organizmów.
Wiatr w zależności od swej siły porywa i na duże odległości drobny pył i ziarna piasku, a nawet żwir, który toczy po powierzchni ziaren. W ten sposób wiatr powoduje obniżenie powierzchni. Poza tym wiatr niszczy skały, uderzając w nie unoszonymi ziarnami piasku. Unoszony materiał wiatr osadza tam, gdzie napotyka jakieś przeszkody, jak wzniesienie terenu, głaz lub drzewa. W ten sposób, powstają wydmy piaszczyste, które przesuwają się pod działaniem wiatru, jeżeli nie zostaną utrwalane przez rośliny. Zbocza wydm od strony wiatru są łagodne, a po przeciwległej stronie strome.
Osadem zawdzięczającym swe, powstanie działalności wiatru jest less utworzony z bardzo drobnego pyłu kwarcowego. Less, który tworzy grube osady, łatwo wypłukuje woda, żłobiąca w nim głębokie wąwozy o pianowych ścianach, np. u nas w Sandomierskim. Less tworzy bardzo urodzajną, glebę uprawną.
Wody powierzchniowe również działają mechanicznie na skały. Działanie to polega zarówno na rozmywaniu cząstek litosfery, jak też na przenoszeniu i osadzaniu tych cząstek w innych miejscach. Działanie mechaniczne wody jest, zatem dwojakie, tj. niszczące i twórcze. Materiał zebrany z jednego miejsca i osadzany na drugim nazywa się osadem mechanicznym. Już krople deszczu wykonują pracę mechaniczną. Rozluźniają cząstki skał na powierzchni, co powoduje powolne ich kruszenie. Woda płynąca jeszcze bardziej osłabia spoistość skał, szczególnie widoczne jest to w szybko płynących górskich potokach i rzekach. Podmywane skały ulegają rozkruszeniu i spłukaniu. Głazy porywane prądem wody rozbijają się na coraz drobniejsze części, które trąc o siebie wygładzają swoje powierzchnie tworząc otoczaki, żwir, piasek oraz najdrobniejsze cząstki, tj. muł. Ta praca mechaniczna rzek, strumieni, i potoków nazywa się erozją.
Nagromadzone przez rzekę osady mechaniczne ulegają z czasem zlepieniu i stwardnieniu, tworząc zależnie od wielkości ziaren zlepieńce, czyli konglomeraty, złożone z odruchów skal i gruboziarnistego żwiru, piaskowce stworzone ze zlepionych ziaren piasku oraz łupki utworzone ze stwardniałego mułu. Tak wiec wody płynące dążą przez erozję i osady mechaniczne do wyrównania wszelkich nierówności powierzchni ziemi i wytworzenia równiny.