23.Badania postkolonialne - podstawowe założenia, najważniejsi
przedstawiciele i ich dzieła (D)

Badania postkolonialne w najprostszym ujęciu zajmują się analizą stereotypowych przedstawień (np. kultur wschodnich), które dzięki dominującej grupie lub klasie społecznej stały się matrycą postrzegania rzeczywistości skolonizowanej.

Imperializm (wg Saida) - praktyka, teoria oraz postawy dominującego centrum panującego nad odległym terytorium,. Naturalną konsekwencją kolonializmu jest kolonializm - zasilenie i podbój kulturowy owych terytoriów.

Badania postkolonialne zajmują się analizą wyobrażeń świata konstruowanych z imperialnego (a więc dominującego politycznie i kulturowo) punktu widzenia.

Postkolonializm oznacza także niezgodę na bierność wobec kulturowej przemocy, symbolizowanej przez nieistniejące już imperia.

B.P skupiają się przede wszystkim na ideologicznym i politycznym wpływie Zachodu na inne kultury, ściślej zaś: na analizie dyskursu kolonialnego (imperialnego), który w taki sposób konstruuje swój przedmiot, by uzasadnić podbój, panowanie i administrację podbitej społeczności. To nie rzeczywistość jako taka podlega badaniom, ale jej dyskursywne reprezentacja (czyli np. omówione niżej Burza i Jądro Ciemności). Podstawowe przesłanki b.p są następujące:

• Dyskurs (czyli reprezentacja) nie odzwierciedla rzeczywistości, lecz ją konstruuje wedle określonej ideologii, czyli zbioru ujednoliconych zbiorowych wyobrażeń ( które też są kształtowane przez dyskurs, więc jest to swoiste błędne koło).

• Dyskurs kolonialny, posługując się stereotypami i kliszami, pozbawia swój przedmiot tego, co wyjątkowe i osobliwe, i narzuca mu zaprojektowaną przez siebie tożsamość. Kolonizowany, wbrew własnej woli, zmuszony jest do przyjęcia wizerunku skonstruowanego przez kolonizującego.

• Dyskurs europejski (zachodni) konstruuje obraz społeczności i kultur nieeuropejskich wedle wzorca politycznego, uzasadniającego jego wyższość i kolonizację.

• Dyskurs zachodni zmierza do supremacji białej większości nad mniejszością kolorową przez narzucenie jej własnych wartości kulturowych, a tym samym własnego kanonu literackiego.

Wykorzystując główną tezę badań kulturowych o społecznej genezie znaczenia, badania postkolonialne śledzą strategie konstruowania znaczeń w kulturach podporządkowanych imperialnemu centrum.

Badania postkolonialne zajmują się nie tylko hegemoniczną rolą Zachodu i uciśnionej pozycji kultur Trzeciego Świata. Obejmują one także śledzenie dyskursywnych represji wszelkich mniejszości etnicznych i religijnych w strukturach danej zbiorowości oraz jakichkolwiek relacji miedzy centrum kulturowym, ustanawiającym normy i wzorce zachowań, oraz marginesem, w którym dominuje tendencja naśladowcza. W ten sposób analizować można rasistowskie wyobrażenia danej społeczności, jak i pozornie niewinne zależności kulturowe miedzy dominującym politycznie i kulturowo Zachodem a państwami domagającymi się tożsamości skonstruowanej na jego życzenie.

NAJWAŻNIEJSI PRZEDSTAWICIELE I ICH DZIEŁA

Frantz Fanon - jego tekst Wyklęty lud ziemi (1961) przez większość tych, którzy mają coś do powiedzenia w tej sprawie, uważany jest za tekst założycielski postkolonializmu. Opatrzony jest entuzjastyczną przedmową J.P. Sartre'a. Fanon, urodzony na Martynice, był wykształconym we Francji psychiatrą, który mieszkając w Algierii w czasie rewolucji prowadzącej do uzyskania przez ten kraj niepodległości (1954-1962), obserwował z bliska proces rozpadu systemu kolonialnego. Jako marksista i jednocześnie przybysz z kolonii, Fanon widział ścisły związek między konfliktami rasowymi a klasowymi i choć wiedział doskonale, że kolonializm opiera się na kulturowych (rasistowskich) przesłankach, to jednak utrzymywał, że wyzysk Trzeciego Świata przez metropolie opiera się głównie na walce klas. Brak rewolucji klasowej miał doprowadzić do pozornego tylko wyzwolenia kolonii spod panowania dawnych kolonizatorów, którzy pozostawiliby po sobie ekonomicznych kontynuatorów, wykształconych w Europie kapitalistów, konserwując w ten sposób klasowe status quo. W tekście F.F. wyróżnione zostają trzy fazy kolonializmu: 1) przyjęcie kulturowego modelu narzuconego przez kolonizatora, 2) Zakwestionowanie tej postawy i poszukiwanie własnych korzeni, 3) Rewolucyjna walka wyzwoleńcza w imieniu mas. Ostatecznym etapem dekolonizacji jest uzyskanie niepodległości.

Ważne wydarzenia historyczne, które wpłynęły na rozwinięcie się myśli postkolonialnej W latach '50-'60 państwa należące do europejskich imperiów zaczęły wybijać się na niepodległość. Koniec panowania Francji w Indiochinach (1947 Indie uzyskują niepodległość), wojna w Algierii (1962 A. odzyskuje niepodległość), kryzys kolonializmu afrykańskiego, detronizacja króla Frauka w Egipcie.

Edward Said - Orientalizm (1978). Przyjmuję tezę kulturową o kształtowaniu percepcji przez dyskurs. Dowodzi, że Orient jako przedmiot badań jest wynalazkiem językoznawców, archeologów, historyków, pisarzy i polityków, zajmujących się od XVII wieku jego intensywnym opisywaniem. Oreintalizm (czyli dyskurs nt Orientu, szersze wyjaśnienie w krótkich pojęciach) nie mówi niemal nic o samej rzeczywistości, lecz ustanawia wartościującą ramę, w której fakty zostają nasycone uprzedzeniami i fantazjami. Z jednej strony Wschód, jako gorszy „Inny”, traktowany był jako naturalny obiekt podboju, naj którym trzeba roztoczyć kontrolę. Z drugiej - jako niezrozumiały „Inny” - fascynował i niepokoił swoją egzotyczną tajemniczością, którą trzeba było oswoić za pomocą swojskich obrazów i przedstawień. Tej dwoistości miał służyć orientalizm jako dyskurs niweczący różnicę między Wschodem i Zachodem lub jako narracja uzasadniająca imperialne roszczenia Zachodu. Z jednej strony dyskurs wytwarza obrazy rzeczywistości, dzięki którym władza uzasadnia swoje roszczenia, a z drugiej zaś, władza wpływa na kształt dyskursu. Teza ta w odniesieniu do literatury pokazuje jak np. angielska powieść modernistyczna albo utwierdza kulturowe stereotypy (Jądro Ciemności), albo milcząco uzasadni imperialne panowanie. Podany jest również przykład Mensfield Park Jane Austin. Kto będzie odmawiał związku między łagodną fikcją a rzeczywistością społeczną poddaną wyzyskowi, sugeruje Said, będzie w błędzie ,albowiem „wiemy zbyt dużo, by twierdzić to bez złej wiary”.

Gayatri Chakravorty Spivak - In Other Worlds (1987). Wprowadza w problematykę postkolonialną i ukazuje ograniczenia francuskiej metodologii marksistowskiej, feministycznej i psychoanalitycznej w opisywaniu „a gendered subaltern subject”. Etyczny cel badań poskolonialnych jedna z czołowych przedstawicielek tego nurtu określiła jako „doświadczenie niemożliwego” , ponieważ etyczne (zatem odpowiedzialne) przedstawienie świata uciśnionego (subalterity, subaltern to podrzędny) możliwe jest tylko wtedy, gdy towarzyszyć mu będzie świadomość nieadekwatności samego przedstawienia (a więc i wzajemnego zrozumienia). Spivak, podobnie jak inny przedstawiciel tej orientacji Homi Bhabha, komplikuje krytykę postkolonialną, twierdząc, że sama natura dyskursu (który przecież także i postkolonializm musi stosować, by wrazić swoje antyimperialistyczne intencje) czyni z zaangażowanego intelektualisty „współwinnego w nieustannym kształtowaniu Innego jako cienia naszego Ja”. Oznacza to ,że nawet najszczersze chęci, by użyć głosu milczącym z konieczności mniejszościom, nie mogą przesłonić elementarnego faktu, że sam także jest dyskursem. Ten paradoks potwierdza jednak najważniejszą tezę postkolonializmu - czy szerzej: badań kulturowych - rzeczywistość nie zostaje przez dyskurs odtworzona, lecz skonstruowana wedle ukrytych w nim ideologicznych przesłanek.

Cztery teksty i nazwiska założycielskie In other wordls (1987) - Gayarti Chakravorty Spivak The Emipire Writes Black (1989) - Bila Ashcrofta Nation and Narration - Homi K. Bhabhy Culture and Imperialism (1993) - Edward W. Said

LITERATURA A KULTUROWE STEREOTYPY

Z punktu widzenia badań postkolonialnych literatura jest stronniczką imperialnej polityki kolonizacji, gdyż produkuje i utrwala kulturowe stereotypy krajów i kultur kolonizowanych. Można to zauważyć m.in. w takich dziełach jak:

Burza Szekspira : Za pomocą tej sztuki dochodzi do usprawiedliwiania kolonializmu. Prospero - uciskający, kolonizator. Kaliban - uciśniony, kolonizowany. Ze sztuki wynika, że Kaliban nie zasłużył na inny los, bo jest nieedukowanym dzikusem, który nie rozumiał nawet własnego języka, dopóki nie został oświecony przez reprezentantów prawdziwej kultury. Kultura w Burzy jest tylko po stronie Prospera i jego córki Mirandy - a więc kolonizatorów. Koloniści zajmują podwójną pozycję: Jako kulturowi wybawcy narzucają własne obyczaje i rytuały, jako nieugięci władcy posługują się swoimi uczniami jako niewolnikami. Zdaniem lektury postkolonialnej jest nie tylko odsłonięcie tej dwuznaczności, ale także/przede wszystkim działalność polityczna, która doprowadziłaby Kalibana (symbol kolonizowanych) do wyzwolenia spod panowania opresyjnej kultury. „Jeśli zadaniem badań kulturowych jest rozszyfrowanie władzy Prospera, to jest nim także wychwycenie akcentu Kalibana” - Stephen Greenblatt.

Jądro ciemności Conrada : wedle badaczy postkolonialnych tekst Conrada w istotny sposób przyczynił się do politycznej supremacji imperialnej Anglii. Jednym z ważniejszych tekstów na ten temat ( i dla badań postkolonialnych w ogóle) był esej Chinua Achebe An Image od Africa: Racism in Conrad's „Heart od darkness” (1977). Zadaje pytanie czy wybitne dzieło, które przedstawie nieludzko innych ludzi tylko dlatego, że należą oni do innej, gorszej rasy, może być nadal dziełem wielkim. Wiadomo, że nie. Chodzi o to jak nie wprost, ale za pomocą literackich środków wyrazu zostaje utrwalona kolonialna wizja świata, wedle której czarni mieszkańcy Afryki nie są ludźmi, bo nie należą do zachodniej kultury. Takie właśnie równanie - kultura zachodnia = człowieczeństwo - stoi u podstaw kolonialnego światopoglądu. Z tekstu przenika całkowite niezrozumienie dla tego, co odmienne od europejskich standardów kultury i zachowania, wartościuje się też opozycyjnie my - normalni, oni - obłąkani; my - normalni, oni - brzydcy, bohaterowie przerażeni są z powodu jakiegokolwiek powinowactwa z nienormalnymi dzikusami. Jądro Ciemności i podróż rzeką Kongo nie jest zatem wg postkolonializmu alegorią ludzkiego życia, ale opowieścią o przemocy zachodniego dyskursu, którzy narzuca jednostce ramy postrzegania świata. Skoro biały człowiek nie chce widzieć żadnego pokrewieństwa z czarnym i wypiera tę dominującą myśl, skazując się na niezrozumienie, to czyni tak nie dlatego, że tak chce, ale dlatego, że zmusza go do tego stereotyp kulturowy organizujący jego percepcję. Dzikusom odebrana jest historia, która przynależy tylko ludziom Zachodu. Przeciwko temu wymazaniu z historii zwróciła się postkolonialna rewizja literacka. Powstają wydziały, otwierające zachodni kanon literacki na teksty pisane w innych językach niż angielski czy przez anglojęzyczne mniejszości etniczne, okazały się najskuteczniejszą politycznie strategią przywracania zapomnianej historii.

POJĘCIA DO WYJAŚNIENIA PRZYGOTOWANE OD RAZU DO WYCIĘCIA NA ŚCIĄGĘ

(pamiętajcie jednak, że sciąganie jest złe, a satysfakcja z samodzielnie zdobytej oceny, nieporównywalnie większa)

ORIENTALIZM Edward W. Said podaje cztery różne definicje tej kategorii. Po pierwsze, orientalizm jest sposobem badania określonego regionu geograficznego ze szczególnym uwzględnienie jego języka i kultury. Każdy, kto zajmuje się tym obszarem geog.-kult., jest nazwany orientalistą. Po drugie, orientalizm jest pewnym sposobem myślenia opartym na ontologicznym i epistemologicznym rozróżnieniu pomiędzy Wschodem a Zachodem. Po trzecie - jest systemem myślenia, który prowadzi d o unieważnienia Wschodu jako obszaru zainteresowań badaczy kultury (ta definicja odsyła do dyskursywnych mechanizmów wykluczenia i marginalizacji). I wreszcie po czwarte, orientalizm jest korporacyjną instytucją, której celem jest opisywanie, analizowanie i propagowanie kultury Wschodu.

KANON Dominujący model literacki, który powstaje poprzez odrzucenie literatury regionalnej, peryferyjnej i marginalnej. Jego funkcją jest wyznaczanie standardów językowych i kulturowych dla obszarów podporządkowanych imperialnemu państwu.

WSPÓLNOTA WYOBRAŻONA Kategoria wprowadzona przez Benedicta Andersona w 1983 roku na określenie tożsamości narodowej we współczesnych społeczeństwach. Narodowość, wg Andersona, nie jest związana terytorialnie z państwem narodowym, jest natomiast narracyjnym wytworem tego, jak dana zbiorowość, nawet rozproszona, wyobraża własną przynależność do zbiorowości uznanej za własną. Pojęcie to daje się zastosować do analizowania tożsamości narodowej w diasporze.

KOLONIALIZM WEWNĘTRZNY Działania kolonizujące odbywające się wewnątrz mniejszościowej społeczności przez nią samą. Tzn. gdy mniejszościowa większość narzuca negatywny stereotyp mniejszościowej mniejszość, a ta przyjmuje go jako swój autostereotyp. Np. gdy rosyjskojęzyczni Ukraińcy narzucają swoją wolę nie rosyjskojęzycznym. Albo jedno plemię drugiemu.

Dzielone całkowicie z badaniami kulturowymi, których badania postkolonialne są osobną częścią

Badania kulturowe ściśle się wiążą z postkolonializmem, więc należy je sobie odświeżyć zdaje się przed uczeniem się tego.

Dlatego niektórzy badanie postkolonialni domagają się zbadania również literatury i kultury polskiej.

Tytułowa posiadłość ukazana jako obraz wzorcowej, bezkonfliktowej cywilizacji porządku, faktycznie finansowana jest za pieniądze przynoszone przez inną posiadłość, na Karaibach, wykorzystującą prace niewolniczą, co w samej powieści nie jest powiedziane wprost, lecz właśnie przemilczane. Główny bohater ustanawia porządek w angielskiej posiadłości tak, jak czyni to za oceanem, i w ten sposób staje się implicytną, bo niedopowiedzianą wprost, „figurą kolonizacji”.

Nie wiem, czy to wszystko jest w przywołanej książce Spivak. Jest to napisane przy jej nazwisku, więc sądzę, że to są włąśnie jej poglądy.

Czapliński na zajęciach mówił, że summa summarum Jądro nie jest rasistowskie, ale nie wyjaśnił dlaczego.

---