Badania postkolonialne

Postkolonializm na tle 

współczesnego 

literaturoznawstwa

• Obok badań genderowych i queerowych jeden z 

najbardziej płodnych nurtów badań kulturowych 

zakorzenionych w postulacie emancypacji 

(udzielenia głosu kulturom dotychczas niemym);

• Opiera się na ustaleniach „klasyków” 

poststrukturalizmu: Rolanda Barthesa, Jacquesa 

Derridy, zaś za fundacyjną przyjmuje tezę 

Michela Foucaulta o tożsamości dyskursu 

władzy/wiedzy;

• Inspiruje się nurtami politologicznymi 

wieszczącymi zmierzch cywilizacji Zachodu 

(Huntington) i wykorzystuje badania 

antropologiczne i etnologiczne dotyczące genezy 

narodów. 

Przeciw 

poststrukturalizmowi?

• Badania postkolonialne na powrót 

uzależniają lekturę tekstu literackiego od 

jego „tła”: autora, społecznych i kulturowych 

okoliczności powstania tekstu;

• Lektura postkolonialna wymaga rozpoznania 

wpisanego w tekst „czytelnika 

implikowanego”, zamierzonego przez autora;

• Jeśli w interpretacji postkolonialnej pojawia 

się „ja” interpretujące, to jako legitymacja 

systemu wartości sprzecznego z „etyką” 

dzieła.

Lektura postkolonialna

• Jest lekturą podejrzliwą (Dariusz 

Skórczewski), ponieważ lubuje się w 
demaskowaniu wyobrażonego charakteru 
wspólnot większych od plemiennej wioski;

• Jest ideologiczna – interesuje ją literatura 

jako ekspresja doświadczenia wspólnotowego 
lub jednostkowego na tle wspólnoty;

• U jej podstaw leży system opozycji 

binarnych, komplikujących się w miarę 
rozwoju dyscypliny. 

Opozycje

• Podstawowa opozycja: pomiędzy kolonizatorem 

a kolonizowanym i ich kulturowymi, 

terytorialnymi, wspólnotowymi kontekstami;

• Bill Ashcroft, The Empire Writes Back: 

postkolonializm jest zjawiskiem, które dotyczy 

niemal każdego mieszkańca Ziemi, bowiem 4/5 

obszaru naszego globu to tereny byłych lub 

aktualnych terytoriów zależnych, a w 1914 roku 

85% powierzchni Ziemi stanowiło dominium – 

postkolonializm jest więc dyskursem 

uniwersalnym;

• Uniwersalizm i groźba uproszczeń. 

Różne definicje kolonii

• Stanowisko konserwatywne: dyskurs 

postkolonialny można stosować wyłącznie w 

odniesieniu do tych części świata, które uległy 

kolonizacji w okresie tzw. odkryć geograficznych, 

a odzyskały niepodległość do zakończenia II 

wojny światowej (z nielicznymi wyjątkami);

• Obszary takie były podporządkowane metropolii 

pod względem gospodarczym, militarnym i 

kulturowym;

•  W tym przypadku lektura postkolonialna polega 

na opisie, demaskacji, przezwyciężeniu 

dyskursywnej opresji kultury kolonizującej, która 

najczęściej utożsamiana jest z kulturą tzw. 

Zachodu. 

Różne definicje kolonii

• Mniej konserwatywna definicja kolonii 

pozwala na rozszerzenie jej zakresu 
na terytoria zależne od kulturowych 
centrów, ale niepodporządkowane im 
w sensie gospodarczym i militarnym;

• Przestaje obowiązywać warunek 

zamorskiej lokalizacji kolonii;

•  

Martynika – ojczyzna 

fundatorów postkolonializmu

• Odkryta przez Krzysztofa Kolumba;
• W XVII wieku zasiedlona przez 

kolonizatorów francuskich, którzy 
sprowadzali na wyspę niewolników z Afryki 
(tzw. Luzoafrykanie);

• Do dziś pozostaje terytorium zamorskim 

Francji;

• Aimé Césaire (1913-2008): pierwszy 

francuski pisarz pochodzący spoza Europy; 

Aimé Césaire

• Podczas studiów w Paryżu 

wspólnie z innymi studentami 

założył pismo „The Black 

Student”;

• Zaczął pisać poemat pt. Notatnik 

z powrotu do mojego rodzinnego 

kraju, opowiadający o kulturowej 

specyfice Karaibów i Nowego 

Świata (publ. 1947);

• Po powrocie Cesaire rozpoczął 

karierę wykładowcy w Fort France 

i stał się wychowawcą pokolenia 

postkolonialistów, których celem 

było podniesienie lokalnej kultury 

do rangi dyskursu oraz wsparcie 

karaibskiej tożsamości, która 

odtąd mógłby konkurować z 

dyskursem centrum – francuskim

Négritude

• (Blackness, czarność): ruch który dotyczył dziś 

całego obszaru frankofońskiego;

• Pierwszy szeroko zakrojony kulturowy ruch 

antykolonialny, oparty na jednogłośności 

dawnych posiadłości kolonialnych ;

• Paradoks – centrum négritude był Paryż;
• Postulował odrzucenie francuskiej hegemonii 

politycznej i kulturowej, równouprawnienie 

mieszkańców kolonii, ale nie odzyskanie 

niepodległości;

•  Duma z „bycia czarnym”, dowartościowanie 

rdzennych tradycji, wierzeń i historii. 

Frantz Fanon (1925-1961)

• Urodził się na Martynice;

• Rodzice mieli pochodzenie 

afrykańsko-amerykańsko-

europejskie;

• Kiedy miał 15 lat obserwował 

francuskich żołnierzy, którym po 

kapitulacji w II wojnie światowej 

uniemożliwiono powrót do 

Europy. Podaje, że stali się 

rasistami;

• Razem z armią francuską dostał 

się do Casablanki, a potem do 

Algerii, dokąd powrócił po 

wojnie, po ukończonych w 

Lyonie studiach 

psychiatrycznych;

Prace Fanona

• Praca doktorska: Czarna skóra, białe maski, 

diagnoza psychiki skolonizowanych czarnoskórych 

zmuszonych do tolerowania hegemonii białych;

• W szpitalu psychiatrycznym zajmował się 

terapeutyczną metodą niwelowania kompleksu 

niższości u Algierczyków;

• 1952 – Wyklęty lud ziemi : fundament studiów 

postkolonialnych, ocenzurowana we Francji;

• 1954 – wybuch rewolucji w Algerii – Fanon 

przyłączył się do niej, zrzekł się obywatelstwa 

francuskiego;  

• Umarł na białaczkęjako Ibrahim Fanon.

Wyklęty lud ziemi

„Europa od wieków hamuje rozwój innych ludów, 

podporządkowuje je własnym celom, swojej sławie; 

od wieków, w imię rzekomej przygody duchowej, 

tłumi oddech niemal całej ludzkości (…). Najwyższy 

czas zrozumieć, że lepiej na zawsze odciąć się od 

Europy. (…) Zerwijmy z obsesją dogonienia Europy. 

(…) Przestańmy naśladować Europę. (…) 

Spróbujmy odkryć człowieka, któremu Europa nie 

potrafiła zapewnić zwycięstwa. (…) Trzeci świat to 

olbrzym, a jego celem powinno być rozwiązanie 

problemów przerastających siły Europy. (…) 

Zadaniem Trzeciego Świata jest napisanie na nowo 

historii człowieka obejmującej wspaniałe wytwory 

kultury europejskiej myśli i europejskie zbrodnie.”

Chinua Achebe

• Pisarz nigeryjski, w 1958 r. opublikował 

powieść pt. Wszystko rozpada się, sprzedaną 

na świecie w 8 mln egzemplarzy;

• Świadectwo zagłady nigeryjskiej wspólnoty 

wioski plemiennej, dokonanej przez 

brytyjskich kolonizatorów;

• Odpowiedź na apel Fanona o konieczności 

udzielenia głosu skolonizowanym: koncepcja 

narracji: świat plemiennej wspólnoty zostaje 

opowiedziany tak, by był zrozumiały dla 

europejskiego czytelnika (po angielsku), ale z 

kronikarską potrzebą skatalogowania 

lokalnych obyczajów i rytuałów.

Edward Said (1935- 2003)

• Urodził się w Jerozolimie, w 

palestyńsko-

chrześcijańskiej rodzinie; 

• Gdy miał 16 lat, wyjechał 

do USA, skończył Harvard i 

Princeton, był wykładowcą 

na Columbii;

• 1978 – „punkt zero” badań 

postkolonialnych – 

publikacja Orientalizmu. 

Orientalizm

• Kluczowy termin dla badań postkolonialnych, 

określający sposób, w jaki jedne kultury reprezentują 

inne, wcześniej je tworząc i mitologizując;

• Saida interesują relacje z podróży, których autorami 

są Francuzi, Anglicy i Niemcy w XVIII, XIX i XX 

podróżujący (lub tylko wyobrażający sobie) kraje tzw. 

Orientu;

• Teza: nie ma historycznej wiedzy obiektywnej – 

podobnie nie jak nie ma obiektywnego opisu;

• Orientem jest przestrzeń rozpościerająca się poza 

granicami ścisłego wpływu cywilizacji Zachodu, ale 

jak dowodzą badania nad tekstami dot. krajów 

położonych na wschód od Odry, do ich 

charakterystyk służyły podobne stereotypy. 

Trzy definicje orientalizmu

• Nauka o określonym obszarze geograficznym;
• Sposób myślenia oparty na epistemologicznym i 

ontologicznym rozróżnieniu między Wschodem i 

Zachodem;

• Sposób dominowania, restrukturyzowania i 

posiadania władzy nad Orientem, możliwy dzięki 

istnieniu aparatu dystrybucji wiedzy, którego 

częścią jest literatura; 

• Efekt działania podświadomości zbiorowej: w 

Oriencie do głosu dochodzą kulturowo 

uwarunkowane lęki i frustracje, których 

ucieleśnieniem zwykle staje się figura Innego. 

Geografia kreacyjna E. 

Saida

• Kultura i imperializm (1993) – zbiór 

postkolonialnych interpretacji kluczowych 

tekstów  lit. zachodnioeuropejskiej 

(Szekspir, Defoe, Conrad, Kipling, Austen, 

Dickens), w którym  Said rozszerza 

spektrum zainteresowania z lit. podróżniczej 

na kanon, a nawet kulturę masową;

• Jego zdaniem u podstaw imperialnego 

myślenia w cywilizacji europejskiej leżała 

kariera powieści, ponieważ to w niej 

sankcjonuje się europejską pieczę nad 

terytorium kolonialnym;

Homi Bhabha (1949)

• Pochodzi z Bengalu, 

wykłada na Harvardzie;

• Należy do nowego 

pokolenia 

postkolonialistów, które 

porzuca pisanie o 

literaturze w kategoriach 

Saidowskich opozycji; 

• Najważniejsze książki: 

Nation and Narration z 

(1990) i Location of 

Culture  (1994). 

Homi Bhabha

• Bhabha skupia się na rzeczywistych 

relacjach między kolonizatorem a 

kolonizowanym, nie zaś ich wzajemnych 

reprezentacjach;

• Przekonuje, że kolonialna władza nigdy nie 

jest władzą absolutną, ponieważ zawsze 

towarzyszy jej strach przed Innym;

• Stereotypy kolonialne są autoreprezentacją 

ex negativo: kolonizator będzie się 

przedstawiał jako to, czym nie jest (nie jest 

czarny, nie jest dziki, etc.);

Mimikra

• „not quite, not white” – kolonizacja jest ślepą 

uliczką, ponieważ usiłuje stworzyć podmioty 

identyczne, a jednak różne od kolonizatorów;

• Pojęcie zaczerpnięte ze świata fauny;
• W procesie kolonialnej mimikry powstaje 

podmiot, który jest identyczny z kolonizatorem, 

a jednak od niego różny (parodia);

• Mimikra to rodzaj nieskończenie niedoskonałego 

naśladownictwa, które umacnia dyskurs władzy 

kolonialnej, lecz za sprawą szczeliny powstałej 

między oryginałem a jego kopią, jednocześnie 

go dekonstruuje. 

„Przepisanie”

• Parodia postkolonialna (mockery) nie 

oszczędza także zachodnioeuropejskich 

narracji legitymizujących proces 

kolonizacji;

• Autorzy pochodzący z rejonów 

postkolonialnych dokonują „przepisania” 

fabuł kolonialnych, udzielając głosu 

obecnym w nich, dotychczas niemym 

podmiotom kolonialnym;

• Przykłady: J. M. Coetzee, Jean Rhys. 

Postkolonializm w Europie 

Środkowej

• W latach 90. XX wieku David Chioni Moore pisał 

na łamach uznanego literaturoznawczego 

czasopisma amerykańskiego o cechującej 

środkowoeuropejskich badaczy „nieumiejętności 

myślenia o swoich regionach w kategoriach 

przydatnych, jeśli nie ze wszech miar idealnych 

pojęć, rozwiniętych przez badaczy z Indonezji lub 

Gabonu”;

• Obawy środkowoeuropejskich intelektualistów 

przed generalizacją, marksistowskimi korzeniami 

teorii;

• Sam Edward Said wątpił w powodzenie 

eksperymentu przeszczepiania teorii 

postkolonialnej na grunt środkowoeuropejski. 

Postkolonialna literatura 

polska

• Epoki literackie, formacje kulturowe, kiedy w 

myśleniu wspólnotowym odżywa tzw. 

perspektywa wiktymistyczna (twórczość 

Mickiewicza, Słowackiego, Herberta);

• Postkolonialna postsowieckość: Larry Wolff, 

Inventing Eastern Europe: metafora „żelaznej 

kurtyny” była potwierdzeniem separacji 

trwającej od czasów zachodniego oświecenia;

• Ewa Thompson, Trubadurzy imperium: 

analiza literatury rosyjskiej pod kątem 

dyskursu wielkiej Rosji-kolonizatora, który, 

podbijając, spełnia misję cywilizacyjną. 

Postkolonialna literatura 

polska

• Polska jako kolonizator innych narodów (dyskurs 

kresoznawczy);

• Poprzełomowy nurt literatury „antykorporacyjnej”: 

opłakuje się to, co tradycyjne, a jednocześnie 

bezpowrotnie utracone;

• Badania postkolonialne w Europie Środkowej: 

prężnie rozwijające się na Ukrainie, niemal 

zamknięte, lecz niegdyś popularne w debatach na 

temat zjednoczenia Niemiec, całkowicie 

przemilczane w Czechach, raczkujące na 

Węgrzech, agresywne i twórcze na Bałkanach, 

obecne na Litwie.