Badania postkolonialne

Postkolonializm na tle

współczesnego

literaturoznawstwa

• Obok badań genderowych i queerowych jeden z

najbardziej płodnych nurtów badań kulturowych

zakorzenionych w postulacie emancypacji

(udzielenia głosu kulturom dotychczas niemym);

• Opiera się na ustaleniach „klasyków”

poststrukturalizmu: Rolanda Barthesa, Jacquesa

Derridy, zaś za fundacyjną przyjmuje tezę

Michela Foucaulta o tożsamości dyskursu

władzy/wiedzy;

• Inspiruje się nurtami politologicznymi

wieszczącymi zmierzch cywilizacji Zachodu

(Huntington) i wykorzystuje badania

antropologiczne i etnologiczne dotyczące genezy

narodów.

Przeciw

poststrukturalizmowi?

• Badania postkolonialne na powrót

uzależniają lekturę tekstu literackiego od

jego „tła”: autora, społecznych i kulturowych

okoliczności powstania tekstu;

• Lektura postkolonialna wymaga rozpoznania

wpisanego w tekst „czytelnika

implikowanego”, zamierzonego przez autora;

• Jeśli w interpretacji postkolonialnej pojawia

się „ja” interpretujące, to jako legitymacja

systemu wartości sprzecznego z „etyką”

dzieła.

Lektura postkolonialna

• Jest lekturą podejrzliwą (Dariusz

Skórczewski), ponieważ lubuje się w
demaskowaniu wyobrażonego charakteru
wspólnot większych od plemiennej wioski;

• Jest ideologiczna – interesuje ją literatura

jako ekspresja doświadczenia wspólnotowego
lub jednostkowego na tle wspólnoty;

• U jej podstaw leży system opozycji

binarnych, komplikujących się w miarę
rozwoju dyscypliny.

Opozycje

• Podstawowa opozycja: pomiędzy kolonizatorem

a kolonizowanym i ich kulturowymi,

terytorialnymi, wspólnotowymi kontekstami;

• Bill Ashcroft, The Empire Writes Back:

postkolonializm jest zjawiskiem, które dotyczy

niemal każdego mieszkańca Ziemi, bowiem 4/5

obszaru naszego globu to tereny byłych lub

aktualnych terytoriów zależnych, a w 1914 roku

85% powierzchni Ziemi stanowiło dominium –

postkolonializm jest więc dyskursem

uniwersalnym;

• Uniwersalizm i groźba uproszczeń.

Różne definicje kolonii

• Stanowisko konserwatywne: dyskurs

postkolonialny można stosować wyłącznie w

odniesieniu do tych części świata, które uległy

kolonizacji w okresie tzw. odkryć geograficznych,

a odzyskały niepodległość do zakończenia II

wojny światowej (z nielicznymi wyjątkami);

• Obszary takie były podporządkowane metropolii

pod względem gospodarczym, militarnym i

kulturowym;

• W tym przypadku lektura postkolonialna polega

na opisie, demaskacji, przezwyciężeniu

dyskursywnej opresji kultury kolonizującej, która

najczęściej utożsamiana jest z kulturą tzw.

Zachodu.

Różne definicje kolonii

• Mniej konserwatywna definicja kolonii

pozwala na rozszerzenie jej zakresu
na terytoria zależne od kulturowych
centrów, ale niepodporządkowane im
w sensie gospodarczym i militarnym;

• Przestaje obowiązywać warunek

zamorskiej lokalizacji kolonii;

•

Martynika – ojczyzna

fundatorów postkolonializmu

• Odkryta przez Krzysztofa Kolumba;
• W XVII wieku zasiedlona przez

kolonizatorów francuskich, którzy
sprowadzali na wyspę niewolników z Afryki
(tzw. Luzoafrykanie);

• Do dziś pozostaje terytorium zamorskim

Francji;

• Aimé Césaire (1913-2008): pierwszy

francuski pisarz pochodzący spoza Europy;

Aimé Césaire

• Podczas studiów w Paryżu

wspólnie z innymi studentami

założył pismo „The Black

Student”;

• Zaczął pisać poemat pt. Notatnik

z powrotu do mojego rodzinnego

kraju, opowiadający o kulturowej

specyfice Karaibów i Nowego

Świata (publ. 1947);

• Po powrocie Cesaire rozpoczął

karierę wykładowcy w Fort France

i stał się wychowawcą pokolenia

postkolonialistów, których celem

było podniesienie lokalnej kultury

do rangi dyskursu oraz wsparcie

karaibskiej tożsamości, która

odtąd mógłby konkurować z

dyskursem centrum – francuskim

Négritude

• (Blackness, czarność): ruch który dotyczył dziś

całego obszaru frankofońskiego;

• Pierwszy szeroko zakrojony kulturowy ruch

antykolonialny, oparty na jednogłośności

dawnych posiadłości kolonialnych ;

• Paradoks – centrum négritude był Paryż;
• Postulował odrzucenie francuskiej hegemonii

politycznej i kulturowej, równouprawnienie

mieszkańców kolonii, ale nie odzyskanie

niepodległości;

• Duma z „bycia czarnym”, dowartościowanie

rdzennych tradycji, wierzeń i historii.

Frantz Fanon (1925-1961)

• Urodził się na Martynice;

• Rodzice mieli pochodzenie

afrykańsko-amerykańsko-

europejskie;

• Kiedy miał 15 lat obserwował

francuskich żołnierzy, którym po

kapitulacji w II wojnie światowej

uniemożliwiono powrót do

Europy. Podaje, że stali się

rasistami;

• Razem z armią francuską dostał

się do Casablanki, a potem do

Algerii, dokąd powrócił po

wojnie, po ukończonych w

Lyonie studiach

psychiatrycznych;

Prace Fanona

• Praca doktorska: Czarna skóra, białe maski,

diagnoza psychiki skolonizowanych czarnoskórych

zmuszonych do tolerowania hegemonii białych;

• W szpitalu psychiatrycznym zajmował się

terapeutyczną metodą niwelowania kompleksu

niższości u Algierczyków;

• 1952 – Wyklęty lud ziemi : fundament studiów

postkolonialnych, ocenzurowana we Francji;

• 1954 – wybuch rewolucji w Algerii – Fanon

przyłączył się do niej, zrzekł się obywatelstwa

francuskiego;

• Umarł na białaczkęjako Ibrahim Fanon.

Wyklęty lud ziemi

„Europa od wieków hamuje rozwój innych ludów,

podporządkowuje je własnym celom, swojej sławie;

od wieków, w imię rzekomej przygody duchowej,

tłumi oddech niemal całej ludzkości (…). Najwyższy

czas zrozumieć, że lepiej na zawsze odciąć się od

Europy. (…) Zerwijmy z obsesją dogonienia Europy.

(…) Przestańmy naśladować Europę. (…)

Spróbujmy odkryć człowieka, któremu Europa nie

potrafiła zapewnić zwycięstwa. (…) Trzeci świat to

olbrzym, a jego celem powinno być rozwiązanie

problemów przerastających siły Europy. (…)

Zadaniem Trzeciego Świata jest napisanie na nowo

historii człowieka obejmującej wspaniałe wytwory

kultury europejskiej myśli i europejskie zbrodnie.”

Chinua Achebe

• Pisarz nigeryjski, w 1958 r. opublikował

powieść pt. Wszystko rozpada się, sprzedaną

na świecie w 8 mln egzemplarzy;

• Świadectwo zagłady nigeryjskiej wspólnoty

wioski plemiennej, dokonanej przez

brytyjskich kolonizatorów;

• Odpowiedź na apel Fanona o konieczności

udzielenia głosu skolonizowanym: koncepcja

narracji: świat plemiennej wspólnoty zostaje

opowiedziany tak, by był zrozumiały dla

europejskiego czytelnika (po angielsku), ale z

kronikarską potrzebą skatalogowania

lokalnych obyczajów i rytuałów.

Edward Said (1935- 2003)

• Urodził się w Jerozolimie, w

palestyńsko-

chrześcijańskiej rodzinie;

• Gdy miał 16 lat, wyjechał

do USA, skończył Harvard i

Princeton, był wykładowcą

na Columbii;

• 1978 – „punkt zero” badań

postkolonialnych –

publikacja Orientalizmu.

Orientalizm

• Kluczowy termin dla badań postkolonialnych,

określający sposób, w jaki jedne kultury reprezentują

inne, wcześniej je tworząc i mitologizując;

• Saida interesują relacje z podróży, których autorami

są Francuzi, Anglicy i Niemcy w XVIII, XIX i XX

podróżujący (lub tylko wyobrażający sobie) kraje tzw.

Orientu;

• Teza: nie ma historycznej wiedzy obiektywnej –

podobnie nie jak nie ma obiektywnego opisu;

• Orientem jest przestrzeń rozpościerająca się poza

granicami ścisłego wpływu cywilizacji Zachodu, ale

jak dowodzą badania nad tekstami dot. krajów

położonych na wschód od Odry, do ich

charakterystyk służyły podobne stereotypy.

Trzy definicje orientalizmu

• Nauka o określonym obszarze geograficznym;
• Sposób myślenia oparty na epistemologicznym i

ontologicznym rozróżnieniu między Wschodem i

Zachodem;

• Sposób dominowania, restrukturyzowania i

posiadania władzy nad Orientem, możliwy dzięki

istnieniu aparatu dystrybucji wiedzy, którego

częścią jest literatura;

• Efekt działania podświadomości zbiorowej: w

Oriencie do głosu dochodzą kulturowo

uwarunkowane lęki i frustracje, których

ucieleśnieniem zwykle staje się figura Innego.

Geografia kreacyjna E.

Saida

• Kultura i imperializm (1993) – zbiór

postkolonialnych interpretacji kluczowych

tekstów lit. zachodnioeuropejskiej

(Szekspir, Defoe, Conrad, Kipling, Austen,

Dickens), w którym Said rozszerza

spektrum zainteresowania z lit. podróżniczej

na kanon, a nawet kulturę masową;

• Jego zdaniem u podstaw imperialnego

myślenia w cywilizacji europejskiej leżała

kariera powieści, ponieważ to w niej

sankcjonuje się europejską pieczę nad

terytorium kolonialnym;

Homi Bhabha (1949)

• Pochodzi z Bengalu,

wykłada na Harvardzie;

• Należy do nowego

pokolenia

postkolonialistów, które

porzuca pisanie o

literaturze w kategoriach

Saidowskich opozycji;

• Najważniejsze książki:

Nation and Narration z

(1990) i Location of

Culture (1994).

Homi Bhabha

• Bhabha skupia się na rzeczywistych

relacjach między kolonizatorem a

kolonizowanym, nie zaś ich wzajemnych

reprezentacjach;

• Przekonuje, że kolonialna władza nigdy nie

jest władzą absolutną, ponieważ zawsze

towarzyszy jej strach przed Innym;

• Stereotypy kolonialne są autoreprezentacją

ex negativo: kolonizator będzie się

przedstawiał jako to, czym nie jest (nie jest

czarny, nie jest dziki, etc.);

Mimikra

• „not quite, not white” – kolonizacja jest ślepą

uliczką, ponieważ usiłuje stworzyć podmioty

identyczne, a jednak różne od kolonizatorów;

• Pojęcie zaczerpnięte ze świata fauny;
• W procesie kolonialnej mimikry powstaje

podmiot, który jest identyczny z kolonizatorem,

a jednak od niego różny (parodia);

• Mimikra to rodzaj nieskończenie niedoskonałego

naśladownictwa, które umacnia dyskurs władzy

kolonialnej, lecz za sprawą szczeliny powstałej

między oryginałem a jego kopią, jednocześnie

go dekonstruuje.

„Przepisanie”

• Parodia postkolonialna (mockery) nie

oszczędza także zachodnioeuropejskich

narracji legitymizujących proces

kolonizacji;

• Autorzy pochodzący z rejonów

postkolonialnych dokonują „przepisania”

fabuł kolonialnych, udzielając głosu

obecnym w nich, dotychczas niemym

podmiotom kolonialnym;

• Przykłady: J. M. Coetzee, Jean Rhys.

Postkolonializm w Europie

Środkowej

• W latach 90. XX wieku David Chioni Moore pisał

na łamach uznanego literaturoznawczego

czasopisma amerykańskiego o cechującej

środkowoeuropejskich badaczy „nieumiejętności

myślenia o swoich regionach w kategoriach

przydatnych, jeśli nie ze wszech miar idealnych

pojęć, rozwiniętych przez badaczy z Indonezji lub

Gabonu”;

• Obawy środkowoeuropejskich intelektualistów

przed generalizacją, marksistowskimi korzeniami

teorii;

• Sam Edward Said wątpił w powodzenie

eksperymentu przeszczepiania teorii

postkolonialnej na grunt środkowoeuropejski.

Postkolonialna literatura

polska

• Epoki literackie, formacje kulturowe, kiedy w

myśleniu wspólnotowym odżywa tzw.

perspektywa wiktymistyczna (twórczość

Mickiewicza, Słowackiego, Herberta);

• Postkolonialna postsowieckość: Larry Wolff,

Inventing Eastern Europe: metafora „żelaznej

kurtyny” była potwierdzeniem separacji

trwającej od czasów zachodniego oświecenia;

• Ewa Thompson, Trubadurzy imperium:

analiza literatury rosyjskiej pod kątem

dyskursu wielkiej Rosji-kolonizatora, który,

podbijając, spełnia misję cywilizacyjną.

Postkolonialna literatura

polska

• Polska jako kolonizator innych narodów (dyskurs

kresoznawczy);

• Poprzełomowy nurt literatury „antykorporacyjnej”:

opłakuje się to, co tradycyjne, a jednocześnie

bezpowrotnie utracone;

• Badania postkolonialne w Europie Środkowej:

prężnie rozwijające się na Ukrainie, niemal

zamknięte, lecz niegdyś popularne w debatach na

temat zjednoczenia Niemiec, całkowicie

przemilczane w Czechach, raczkujące na

Węgrzech, agresywne i twórcze na Bałkanach,

obecne na Litwie.