MOTYW ZBRODNI I ZBRODNIARZY
Zbrodnia i zbrodniarz to niestety częsty motyw w literaturze polskiej i obcej. Już w MITOLOGII I BIBLII odnajdujemy bogów, herosów, ludzi, których czyny zasługują pod względem moralnym na najwyższe potępienie. Postacie te ujmowane są na różny sposób. Po dokładnej ocenie: najczęściej potępiamy, rzadziej - usprawiedliwiamy.
W MITOLOGII - Kronos zabija ojca, by sięgnąć po władzę. Tantal morduje swego syna, by sprawdzić wszechwiedzącą moc bogów Olimpu. Zostaje za to skazany na straszliwe cierpienia w Hadesie. Stoi po kolana w wodzie, a nad głową ma jabłoń Pełną soczystych owoców. Jest głodny i spragniony, ale jego męczarnie nigdy się nie skończą.
Herkules morduje w szale, zesłanym przez Herę, swoje dzieci. Karą są słynne prace. Medea, chcąc zemścić się na zdradzającym ją Jazonie, zgładza dwóch synów. Danaidy na rozkaz swego ojca zabijają w noc poślubną swych mężów. Karą jest napełnienie beczki bez dna wodą, za pomocą sit. Klitajmestra i jej kochanek Ajgistos mordują Agamemnona. Sami giną z rąk Orestesa, który mści się za śmierć ojca, popełniając zbrodnię matkobójstwa. Do końca życia dręczyć go będą Erynie.
Król Arkadii - Lykaon kazał zabić jednego ze swych sług i kawałek jego ciała podać Zeusowi podczas wieczerzy . Za to został przemieniony w krwi żądnego wilka. Bellerofon, wnuk Syzyfa, bawiąc się łukiem zabił niechcący mieszkańca Koryntu. Edyp również nieświadomie popełnia zbrodnie ojcobójstwa i kazirodztwa. Za ten czyn wykłuwa sobie oczy i opuszcza Teby. Lista zbrodniarzy mitologicznych jest bardzo długa. Możemy ją zamknąć postępkiem Apollina, który pięknie grającego na aulosie Marsjasa, obdziera żywcem ze skóry.
Obraz zbrodni dopełnia Święta Księga.
W Starym Testamencie pierwszą zbrodnię popełnili Adam i Ewa, gdyż złamali boży zakaz spożywania owoców z drzewa wiadomości dobra i zła. Karą jest wypędzenie z Edenu i życie w ciężkich warunkach na Ziemi. Najbardziej znanym zbrodniarzem jest Kain,
który zabija swego brata, Abla. Bóg karze go wieczną tułaczką i naznacza piętnem nieśmiertelności. Mojżesz zabija nadzorcę żydowskich robotników, za co musi uciekać przed karą. Podczas wędrówki spotyka Boga w krzaku gorejącym i zostaje powołany do przewodzenia Izraelowi. W końcu za złe czyny ludzkości - Bóg postanawia ukarać człowieka potopem.
W Nowym Testamencie Herod rozkazuje wymordować wszystkie dzieci do drugiego roku życia. Wśród nich miał zginąć przyszły król żydowski. Na jego rozkaz ginie Jan Chrzciciel. Wraz z Jezusem przebywa w więzieniu zbrodniarz Barabasz. Gdy Piłat pyta tłum, którego z więźniów ma wypuścić, słyszy odpowiedź, że Barabasza. Jezus zostaje ukrzyżowany wraz z dwoma łotrami. Jeden z nich bluźni, drugi żałuje za swoje zbrodnie.
ODYSEJA Homera
Odyseusz - sprawiedliwy król - słyszymy wielokrotnie w Odysei. Jeżeli dodamy do tego ogładę w stosunku do Nauzykai czy umiejętność zdobywania sympatii ludzkiej, urzekający wygląd - to będziemy mieli fascynującego bohatera. Jednak nie jest to postać posągowa (ideał). Po powrocie na Itakę zabija wszystkich zalotników Penelopy. Ponieważ naruszył święte prawo gościnności, musi ponieść karę. Ostatecznie jednak Zeus przebacza mu na prośbę Ateny.
PIEŚŃ O ROLANDZIE
Karol Wielki, po zdobyciu znacznej części Hiszpanii, walczył jedynie z królem Marsylem, broniącym się w Saragossie. W obawie przed klęską wysłał on do Karola poselstwo z propozycją zawarcia pokoju. Karol zgodził się i wysłał jako posła ojczyma Rolanda - Ganelona. T o on dopuszcza się zbrodni zdrady. Ganelon hojnie obdarowany wraca i proponuje na dowódcę tylnej straży Rolanda. W wyniku porozumienia Marsyl przyjmuje zwierzchnictwo Francji (pozornie), a wojsko francuskie wycofuje się z Hiszpanii. Za sprawą planu Ganelona, Marsyl zbiera wszystkie siły i w pirenejskim wąwozie Ronsewal rozbija tylną straż, dowodzoną przez Rolanda.
Po rozstrzygnięciu o winie Ganelona przez sąd boży, zostaje on skazany na śmierć wraz z trzydziestoma krewnymi, którzy ręczyli za jego niewinność.
- zbrodnie przedstawione w Odysei i Pieśni o Rolandzie to wynik zemsty. W pierwszym dziele - osobistej, w drugim - osobisto-politycznej.
"MAKBET" Williama Szekspira
Za tworzywo do utworu posłużyły Szekspirowi "Kroniki Anglii, Szkocji i Irlandii" Raphaela Holinsheda (1577 r.). Zawarte w nich fakty o wodzu szkockim Mak becie dość swobodnie na nowo odtworzył. Dramat jest przykładem tzw. "zbrodni doskonałej" , za którą jednak winni poniosą sprawiedliwą karę, bo nie ma winy bez kary.
Żądza władzy kieruje działaniami Mak beta i jego żony. W umyśle odważnego wodza szkockiego zrodziła się myśl o zabójstwie króla jako szansie na zdobycie tronu (przepowiedziane przez wiedźmy). Dużą rolę w przemianie szlachetnego rycerza w mordercę miała jego żona - bezwzględna Lady Makbet. Pod wpływem jej wymówek, podsycania nadziei na rządzenie królestwem - Mak bet dojrzewa do decyzji. Zabija Dunkana. To przemiana w kierunku zła, doprowadza do haniebnych zachowań. zbrodnia staje się w jego ręku narzędziem do podkreślania swej pozycji (zabójstwo Banka, rodziny Makdufa).
I oto mamy w literaturze europejskiej rutynowego mordercę - pozbawionego wszelkich uczuć (jego reakcja na wieść o śmierci żony). To historia władcy - tyrana, który sieje wokół śmierć i łzy.
- według Szekspira żądza władZ1j, ambicje wywyższenia się nad innych prowadzą do degradacji czlowieczeństwa;
- zbrodniczy władca feudalny zostal tu surowo oceniony i potępiony, renesans bowiem umacnial silną władzę księcia czy króla, lecz mial to być humanista, a nie tyran;
kara - to kompleks winy, czemu towarzyszą przerażające halucynacje.
"BALLADY I ROMANSE" Adama Mickiewicza
Jak czytamy w podręczniku do romantyzmu - jedną z prawd ludowych ukazanych w balladach jest przekonanie o nieuniknionym charakterze kary za popełnione zbrodnie, winy.
Mówi o tym Pustelnik w słowach: "Nie masz zbrodni bez kary ." Siły i prawa natury ukazują jednak te winy i kary w kategoriach zupełnie odbiegających od pojęć grzechu i sprawiedliwości. Na wieczne potępienie zostaje skazany Strzelec w "Świteziance" , choć zdradził ukochaną z nią samą przez jej nadprzyrodzone siły. W "Świtezi" giną żołnierze ruscy, którzy rwali car ziele, nie wiedząc, że są to zamienione w kwiaty mieszkanki zatopionego w jeziorze miasta. W balladzie o zbrodniczej pani karę ponosi nie tylko ona, ale także dwaj bracia zabitego i wszyscy uczestnicy uroczystości ślubnej.
Przyjrzyjmy się tej ostatniej balladzie dokładniej.
Pisząc balladę "Lilie", A. Mickiewicz wykorzystał pieśń ludową - "Pani zabiła Pana" znaną na Warmii, Mazurach i Śląsku, Zrezygnował jedynie z motywu zemsty , jakiej dokonują bracia na morderczyni,
Ballada utrzymana jest w klimacie krwawych i tajemniczych historii rodem z horroru. Wiarołomna żona, bojąc się gniewu męża, zabija małżonka, który właśnie wrócił z wojny. Chowa go "głęboko" w ziemi, a na grobie sieje lilie. Postać zbrodniarki nabiera charakteru diabolicznego, gdy ta stoi nad grobem męża, Z wojny powracają bracia zamordowanego i czekają na jego powrót, Pani przeżywa wewnętrzne męczarnie, boi się, że zbrodnia wyjdzie na jaw. Chce poznać swój przyszły los, więc idzie do chaty Pustelnika. Tam znajduje spokój ducha gdyż dowiaduje się, że zbrodnia nie zostanie odkryta.
O rękę wdowy proszą dwaj bracia. Pani nie wie, na którego się zdecydować. Pustelnik radzi jej, by wybrała tego, który uplecie piękniejszy wianek z kwiatów i złoży go w kaplicy. Tak też się stało. I wszystko zakończyłoby się szczęśliwie, lecz nagle cerkiew zatrzęsła się w posadach, a w jej wnętrzu pojawił się duch zgładzonego męża, by dokonać zemsty. Kaplica się zapadła, zginęli wszyscy.
Pozostaje do wyjaśnienia tytuł - LILIE (wg MITOLOGII lilia powstała z mleka Hery, wg Biblii - z łez Ewy po wygnaniu z Raju). Jest tu symbolem zatuszowania zbrodni, ukrycia prawdy, a nie niewinności i czystości. Kwiaty w wiankach, które mieli zalotnicy , pochodziły z grobu zamordowanego męża.
- W balladach sprawiedliwość wymierza metafizyczny porządek (duchy, zjawy, rośliny);
- problem winy i kary został przeniesiony w balladzie w sferę zjawisk nadprzyrodzonych przez zwielokrotnienie winy;
polemiką z mottem rozdziału: "Nie ma zbrodni bez kary" - są "Ballady i romanse" w: Broniewskiego.
"PAN TADEUSZ" Adama Mickiewicza
To wielkie dzieło - epopeja narodowa Polaków również nie uwolniło się od motywu zabójstwa. Stało się ono dopełnieniem i punktem zwrotnym w charakterystyce głównego bohatera. Jacek Soplica - szlachcic z fantazją, zwany przez żart Wojewodą i Wąsalem, gdyż nie posiadał nic "prócz kawałka ziemi i wąsów od ucha do ucha" - zakochał się nieszczęśliwie w Ewie - córce Stolnika. Na wieść o zaręczynach Ewy z bogatym kasztelanicem popadł w nałóg pijaństwa, był zły i opryskliwy. By zapomnieć o Ewie - poślubił niekochaną szlachciankę. Jacek zaniedbywał dom, żonę i małe dziecko. Wkrótce żona zmarła.
W zamku odbywały się bale, przyjęcia. Bawiono się często i wesoło. Jedynie Ewa była smutna i mdlała, gdy zakładano jej obrączkę.
Jacek często jeździł pod mury zamku. Pewnej nocy na posiadłość Horeszki napadli Moskale. Po ostrej walce zwycięstwo odnieśli mieszkańcy zamku. Nad ranem obserwujący z ukrycia przebieg zdarzeń Jacek ujrzał dumnego, rozglądającego się z ganku ojca Ewy. Chwycił karabin Moskala i wypalił, zabijając Stolnika.
Ten mord w afekcie zaważył na dalszym losie głównego bohatera. Jacek stracił wszystkich przyjaciół. Uznany za zdrajcę - opuścił Soplicowo. Wstąpił do zakonu bernardynów, nazwał się Robakiem. Nowym życiem chciał "zły przykład dla ojczyzny... okupić dobrym przykładem, krwią, poświęceniem się...”
Jako zakonnik brał czynny udział w życiu politycznym. Był emisariuszem, kontaktował się z gen. Dąbrowskim i Napoleonem, walczył na różnych polach bitewnych.
"Miał nad prawym uchem, nieco wyżej skroni, bliznę wyciętą ze skóry , na szerokość dłoni, we brodzie ślad niedawny lancy lub postrzału."
W Soplicowie zaś, dokąd powrócił jako ks. Robak, kwestował na wojsko polskie i przygotowywał powstanie na Litwie, które miało poprzedzić wkroczenie wojsk napoleońskich ruszających na Rosję.
Bernardyn nie zapomniał o winie wobec rodziny Horeszków: zaopiekował się dzieckiem Ewy , która wraz z mężem wywieziona została na Sybir (tam zmarli). Kierował też (z dala) wychowaniem obywatelskim Tadeusza.
Uratował życie Tadeuszowi i Hrabiemu podczas polowania na niedźwiedzia. W bitwie z Moskalami, którzy napadli na Soplicowo,
zasłonił piersią największego swego wroga - Gerwazego. Kula trafiła go w miejsce dawnego postrzału spod Jeny. Przed śmiercią wyznał całą prawdę o swym życiu. Zostało mu wszystko wybaczone. Umarł z opinią człowieka oddanego służbie ojczyźnie. Jego rehabilitację odczytał w kościele Podkomorzy .
zbrodnia w afekcie, okupiona dzialalnością polityczną Jacka Soplicy - ks. Robaka
MEDALIONY" Zofii Nałkowskiej
Widmo obozów koncentracyjnych - to jedna z wielu zbrodni wojny usankcjonowana ideą. O tym, co działo się w obozach, dowiadujemy się od naocznych świadków. Z. Nałkowska spisała ich zeznania w „Medalionach”.
Pod kierownictwem profesora Spannera w Instytucie Anatomicznym w Gdańsku preparowano części ludzkiego ciała: włosy na szczotki, skórę na mydło i abażury , kości - na pomoce naukowe.
Mówi się o zabiciu w obozie 651udzi dla zabawy , o komorach gazowych, o doświadczeniach na więźniach (np. ściąganiu im krwi,
by wzmocnić żołnierzy niemieckich). O izolowaniu ludzi w bunkrach ze szczurami czy rozkładającymi się trupami ludzkimi...
- zbrodnie wojny - świadectwem grozy, rozpadu wszelkich systemów wartość;
najstraszniejsze wspomnienie, które w historii ludzkość nie powinno mieć miejsca; - przerażające jest też to, że: Ludzie ludziom zgotowali ten los.
"ROZMOWY Z KATEM" Kazimierza Moczarskiego
Zbrodnia w tym dziele literackim jest integralnym elementem faszyzmu, popartym ideologią, prawem. To dowód lojalności, wierności, oddania i przydatności dla systemu.
Zbrodniarzem jest tu Jurgen Stroop, m. in. likwidator getta warszawskiego. T o człowiek, który nie zdaje sobie sprawy z okrucieństwa, ogromu swych zbrodni i absolutnie nie uważa się za zbrodniarza. On - jak twierdzi - wykonywał tylko rozkazy.
problem kata i ofiary w systemie totalitarnym;
demoralizacja człowieka i degradacja człowieczeństwa.