Pierwsze przejście: od wspólnot zbieracko-łowieckich poprzez rewolucję neolityczną do cywilizacji osiadłej.

1. Ludzkość - definicja tego pojęcia będzie zależeć od przyjętych (szerokich lub wąskich) założeń: ludzkość to hominidy, homo, homo sapiens, czy wreszcie homo sapiens sapiens - czyli te formy człowieka, które powstały ok. 100 tys. lat temu. Kromaniończyk (żyjący w górnym paleolicie, ok. 40-35 tys. lat temu) jest z całą pewnością przedstawicielem ludzkości.

Mówiąc o ludzkości należy podkreślić, iż niezależnie od przynależności rasowej czy narodowej wszyscy ludzie, jako istoty biologiczne charakteryzują się takim samym wyposażeniem biologicznym, co właśnie sprawia, że posiadają kulturę. Należą do tego wyposażenia:

- spionizowana postawa wiążąca się z przewagą zmysłu wzroku,

- symetria budowy ciała decydująca o metaforach orientacji przestrzennej,

- określony rozmiar ciała i przystosowanie wytworów kultury do tych rozmiarów,

- konieczność czuwania i snu w rytmie dobowym tj. dzienny tryb życia,

- konieczność dostarczania pokarmu co kilka godzin wymuszająca stały cykl odżywiania i tendencję do gromadzenia nadwyżek żywności,

- długie dzieciństwo odpowiedzialne za budowanie więzi społecznej i opiekę,

- spłaszczony cykl płciowy (tj. ukrywanie owulacji i oderwanie jej od popędu), co wymusza tworzenie stałych związków między płciami.

2. Pierwsze lepiej przez nas poznane społeczności ludzkie należały do kultury myśliwych górnego paleolitu. Okres ten trwał od ok. 35 do 8 tys. lat temu, związany był z końcówką okresu zlodowaceń (klimat wpływa na kulturę!). Obejmuje ok. 20 tys. lat, co stanowi 2/3 aktywności człowieka współczesnego na ziemi. W tym okresie wykształciła się większość instytucji społecznych i form organizacji życia zbiorowego.

Cechą wspólną kultur górnopaleolitycznych był typ gospodarki: zbieracko-łowiecka. Polowano na wielkie ssaki plejstoceńskie za pomocą narzędzi kamiennych, łączonych także z techniką drewna, kości, rogu. Ze skór wykonywano ubrania. Mieszkano w jaskiniach - część z nich była miejscami kultu (sztuka magdaleńska), ziemiankach, półziemiankach. Zmarłych chowano w jamach grobowych, posypywano czerwoną ochrą symbolizującą życie. Sztuka paleolityczna posługuje się symboliką życia i płodności (Wenus z Willendorfu, z okresu oryniackiego, 24-22 tys. lat temu).

Pod koniec okresu populacje ludzkie zamieszkiwały Eurazję, Afrykę i Amerykę - ta ostatnia zasiedlona poprzez pomost lądowy łączący Azję pn.-wsch. z Ameryką (Beringia) ok. 27-25 tys. lat temu. Pomost ten zalały później wody topniejących lodowców. Ostatnia fala migracji amerykańskiej nastapiła ok. 4,5 tys. lat temu, kiedy to przybyła ludność protoeskimoska.

3. Wspólnoty zbieracko-myśliwskie, zamieszkujące do niedawna różne kontynenty były spadkobiercami tych wcześniejszych, paleolitycznych. Nie można jednak dokonywać prostego ich utożsamienia, ponieważ kultury plemienne żyły w zmienionych warunkach klimatycznych, geograficznych, gospodarczych, kulturowych, co nie pozostawało bez wpływu na nie. Np. wobec rozprzestrzeniania się na zasobniejszych terenach kultur rolniczych i cywilizacji - zostały zepchnięte na peryferia, refugia, często doprowadzało to do degradacji tych społeczności. Niektóre z nich przeszły na rolnictwo, ale powróciły ponownie do zbieractwa i myślistwa - np. Indianie Ameryki Pn. wobec prosperującego handlu skórami przez białych kolonizatorów. Czasami hybrydyzacja, będąca wynikiem zetknięcia się odmiennych - w sensie światopoglądowym - kultur doprowadziła do powstania tzw. kultów cargo (na wyspach pacyficznych). Niekiedy degradacja związana jest właśnie z pozorną modernizacją - ugandyjscy Ikowie po przejściu na rolnictwo podupadli.

4. Cechy kultur/społeczeństw tzw. pierwotnych (spadkobierców wspólnot zbieracko-myśliwskich):

- mała liczebność, tj. niewielkie skupiska, rozproszone na dużym terenie, zapewniającym efektywność łowiectwa i zbieractwa, słaba więź społeczna i małe poczucie tożsamości zbiorowej w szerszych zbiorowościach, rzadkie kontakty zbiorowości i bardzo powolna dyfuzja,

- prostota technik („z ręki do ust”), każdy członek zbiorowości opanowuje wszystkie techniki - brak specjalizacji,

- brak gospodarki produkcyjnej, który - wraz z koczownictwem - sprawia, że wspólnoty nie gromadzą dóbr materialnych, słabo rozwinięte reguły własności, egalitarny system dystrybucji dóbr (gospodarka oparta na darze i wymianie),

- bezklasowość, więź społeczna oparta na pokrewieństwie rodzinnym (lineaże),

- oralność i tradycjonalizm (rola starszych), powolna kumulacja kulturowa,

- stabilność i konserwatyzm, także ahistoryczność.

5. Rewolucja neolityczna - ok. 9 tys. lat temu - to kamień milowy w rozwoju kultury. Polega na przejściu od symbiotycznej, nieproduktywnej gospodarki zbieracko-łowieckiej do produktywnej gospodarki opartej na uprawie i - niekiedy - hodowli. Polega zatem na opanowaniu świata przyrody. (W tym m.in. znaczeniu mówimy, że kultura ma charakter adaptatywny). Zmiany wynikające z rewolucji były niesłychanie doniosłe:

- osiadły tryb życia, jest wymogiem przy prowadzeniu gospodarki rolniczej,

-osiadłość pozwala na gromadzenie majątku - pojawia się nadwyżka produkcyjna i hierarchiczna struktura społeczna,

- pozwala także na rozwój nowych technologii, jak garncarstwo (naczynia z gliny są nomadom nieprzydatne, jako kruche i ciężkie), tkactwo i plecionkarstwo (z materiałów pozyskanych z roślin i zwierząt), pojawia się metalurgia,

- rolnictwo - związane z cyklem wegetacyjnym - wymusza nowy typ mentalności, związany z myśleniem perspektywicznym i planowaniem, powstanie kultury pisma,

- zmniejsza się śmiertelność niemowląt i wzrasta liczba ludności,

- rozrastają się skupiska ludzkie (w końcu powstaną miasta), potęgują się kontakty międzyludzkie, co wymaga ustanowienia jakichś mechanizmów regulacji i kontroli społecznej (powstanie państwo i prawo), a jednocześnie powoduje „gorącość” tego typu społeczności, niesłychane przyspieszenie procesów wymiany idei, wiedzy, technologii.

6. Początki rewolucji neolitycznej wiążą się ze zmianami klimatycznymi. Odsuwający się lodowiec powodował migrację fauny. Zaczęto polować na mniejszą zwierzynę - mikrolityzacja narzędzi. Wiele społeczności przystosowało się do rybołówstwa. Ten przejściowy etap zwany mezolitem. Osuszanie się klimatu spowodowało, że społeczności tam żyjące próbowały się przystosować do nowych warunków. Prawdopodobnie z górach Zagros (Iran) i rejonie Azji Przedniej doszło do udomowienia zbóż (do dziś rosną tam dzikie trawy - poprzedniczki zbóż). Pierwszym etapem uprawy roślin była antropochoria - przypadkowe rozsiewanie nasion traw w okolicach ludzkich obozowisk. Zauważano, że odpowiednio uprawione rosną lepiej - zaczęto stosować np. wypalanie jako formę użyźniania. Później wyżarzanie, karczunek i płodozmian (poprzedzony dwu- i trójpolówką). Nawozy zwierzęce nie były znane aż do udomowienia zwierząt. Najprostszą formą uprawy było (i jest) kopieniactwo. Prawdopodobny początek hodowli zwierząt wywodzi się z okresu łowieckiego, gdy chroniono młode i łanie. Ubywało samców w stadach, zatem wprowadzono system selekcji i hodowli samców zarodowych - interwencji człowieka w dobór naturalny.

7. Pierwsze miasta powstały ok. 7 tys. lat temu: Dżarmo i Jerycho. Z Bliskiego Wschodu rolnictwo rozprzestrzeniło się do Afryki (4 tysiąclecie pne.) i Anatolii, Grecji (6 tys. pne.), Europy kontynentalnej (5 tys. pne.), na Wyspy Brytyjskie (4 tys. pne.). Równolegle rolnictwo rozwijało się w Azji południowo-wschodniej oraz Ameryce, początkowo środkowej, później na południowym zachodzie i stoku atlantyckim. W tej ostatniej nigdy nie rozwinęła się hodowla.

8. Kultura rolnicza - zapoczątkowana na górskich, ubogich w glebę terenach, stopniowo zstępowała w dół do żyznych dolin aluwialnych, lekkich i żyznych gleb lessowych. W 5 tysiącleciu - kultury dolin Eufratu, Nilu, Tygrysu. Przełomem w rolnictwie, który pozwolił na uprawę ziem twardych, było wynalezienie sprzężaju (sprzęgnięcia zwierząt pociągowych i pługa). Zwiększyło to wydajność.

9. Powstanie cywilizacji. Rewolucja miejska. Pojęcie cywilizacji bywało używane wartościująco (np. przez ewolucjonistów). Jest ono w istocie pojęciem neutralnym, oznaczającym całość społeczno-kulturową cechującą się:

- znaczną liczebnością,

- złożoną strukturą hierarchiczną,

- specjalizacją ról i funkcji,

-wysokim natężeniem interakcji, wynikającym z zagęszczenia i urbanizacji,

-organizacją państwową.

Centrami cywilizacji są miasta.

10. Narodziny cywilizacji wiążą się z powstaniem nadwyżek żywności, które można było magazynować, z czego wynikają:

-specjalizacja i możliwość oddawania się innym zajęciom niż pozyskiwanie pożywienia (rzemiosło, urzędnicy, kapłani),

- zróżnicowanie społeczne i powstanie hierarchii (są archeologiczne dowody na istnienie arystokracji i pospólstwa, pisane - także na niewolników) oraz oderwanie władzy od społeczności - powstanie konfliktu społecznego,

- powstanie administracji i pisma,

- urbanizacja i natężenie międzyludzkich kontaktów, doprowadziły do powstania prawa i państwa (narzuconych systemów regulacji i administracji) oraz do wzrostu roli sfery obrzędowej i symbolicznej, zadaniem której była kanalizacja społecznych i psychologicznych napięć oraz ustanawiania i podtrzymywanie więzi społecznej; wczesną formą państwa jest teokracja.

11. Koncepcje powstania cywilizacji:

- koncepcja podboju,

- koncepcja zarządzania systemem irygacyjnym,

- koncepcja konfliktu społecznego (wzrasta ład kulturowy a maleje społeczny),

- koncepcja dystrybucji i redystrybucji,

- koncepcja roli religii.

12. Ostateczną formą społecznej organizacji jest państwo (tak w każdym razie uważa socjologia funkcjonalna). Typy państw i ustrojów: niewolnicze (polis grecka), feudalne, kapitalistyczne oraz demokratyczno-liberalne, socjalistyczne; typy reżimów: demokratyczny, autorytarny, totalitarny. Państwem zajmuje się politologia - od gr. polis - państwo-miasto. Oznacza to, że państwo istnieje tam, gdzie wcześniej powstała cywilizacja ( od łac. civis - miasto).

---