Uzbrojenie metalowe i technika walki w I i II okresie epoki brązu na ziemiach obecnej Polski.

W początku epoki brązu ziemie współczesnej Polski zamieszkane były przez plemiona, które tworzyły systemy kulturowe, określone przez archeologów, jako kultury unietycka, trzciniecka i przedłużycka. Na pierwszy okres brązu, czyli lata od około 2400/2300 do około 1700/1600 p.n.e. przypada występowanie kultury unietyckiej. Objęła ona swoim zasięgiem północno-zachodnią część Polski, czyli dzisiejszy Śląsk, Wielkopolskę, ziemię lubuską, Pomorze oraz Kujawy. Wpływom kultury unietyckiej podległe były kultury iwieńska i grobsko-śmiardowska. Wschodnie ziemie dzisiejszej Polski zaczęła zasiedlać ludność kultury trzcinieckiej. W okresie największego rozkwitu obejmowała ona swym zasięgiem znaczne obszary Polski środkowej i wschodniej, tzn. Kujawy, Małopolskę, Mazowsze i Podlasie. Kultura trzciniecka zaniknęła w trakcie trzeciego okresu epoki brązu, gdy obszary jej zasiedlenia zaczęły ulegać wpływom kultury łużyckiej.
Na początku drugiego okresu epoki brązu, tzn. w latach od około 1700/1600 do około 1450/1350 p.n.e. doszło do załamania się kultury unietyckiej. W jej miejsce rozwinęła się kultura przedłużycka o tradycjach naddunajskich kultur mogiłowych. Zasięgiem objęła Śląsk, Wielkopolskę, Kujawy, Pomorze Zachodnie i Małopolskę. Koniec tej kultury nastąpił w końcu drugiego tysiąclecia p.n.e, wraz z nadejściem plemion kultury łużyckiej.
W kulturach unietyckiej oraz przedłużyckiej metalowe elementy uzbrojenia znajdowane są często w trakcie badań archeologicznych. Pozwoliło to na stworzenie dobrej ich systematyki. W kulturze trzcinieckiej metalurgia nie była wysoko rozwiniętą techniką produkcji. Była to kultura jeszcze o tradycjach neolitycznych i głównym surowcem do wyrobu narzędzi w dalszym ciągu pozostawał kamień. Znaleziska metalowych przedmiotów identyfikowanych z tą kulturą lub po prostu znalezione na obszarze i datowane na okres jej występowania są sporadyczne i są określane przez archeologów, jako przedmioty importowane z innych obszarów. Niewiele wiadomo o metalurgii na obszar zamieszkanych przez plemiona kultury trzcinieckiej.
W klasycznej fazie kultury unietyckiej wykształciły się charakterystyczne wytwory ludności tej kultury, a mianowicie brązowe sztylety, które były przypuszczalnie jednymi z pierwszych elementów uzbrojenia, które zaczęto wytwarzać z metali. Sztylety określa się jako krótką broń białą.
Wyróżnia się dwa typy tego rodzaju broni. Do pierwszego zaliczono wysmukłe okazy, o płaskim ostrzu oraz rękojeści złożonych z dwóch części połączonych nitami. Jednym na trzonku oraz wieloma u podstawy rękojeści, przeważnie trzema lub pięcioma. Rękojeści w miejscu łączenia z ostrzem miały kształt półkolisty z głębokimi wcięciami. Ich górne zakończenia stanowiły płaskie płytki nieco wystająca. Rękojeść  połączona była z ostrzem trzema lub pięcioma nitami.




Sztylet unietycki rodzaju I (wg W. Sarnowska, 1969)

Typ drugi reprezentowały sztylety o dużych, trójkątnych ostrzach, szerokich u podstawy. Ich rękojeść była jednoczęściowa, pusta wewnątrz, odlana na rdzeniu. Na podstawie rękojeści i na samej rękojeści znajdowało się więcej nitów w odróżnieniu do typu pierwszego, ich liczba sięgała  nawet jedenastu. Ostrza sztyletów obu typów były zazwyczaj zdobione ,,trójkątami zespołów linii równoległych”, wyrytych wzdłuż nich. U podstawy rękojeści, w miejscu wcięcia stosowano często dekoracje motywem zakreskowanych trójkątów, albo rzędów tworzących motywy rybiej ości lub jodełki.
Najprawdopodobniej ze schyłkowego okresu kultury unietyckiej pochodzą sztylety odlane z metalu w całości. Ich powierzchnia w miejscach, w których dawniej były nity mocujące, zdobiona była naśladującymi je  pseudonitami.
Znaleziska unietyckich sztyletów charakterystyczne są dla jej północnej strefy. W Wielkopolsce największa ich koncentracja występuje w dorzeczach Warty i Obry, licznie znajdowane są na Pomorzu i sporadycznie tylko na Śląsku.



Sztylety rodzaju II (wg W. Sarnowska, 1969)

Z obszarów Polski wschodniej pochodzą znaleziska brązowych sztyletów, analogicznych do wytworów kultury unietyckiej. Są to formy o trzech nitach w poszerzonej podstawie i wąskim żeberku lub z półkolistą podstawą o czterech nitach oraz z wąskim żeberkiem . Ich datowanie określono na II okres epoki brązu. Znaleziska pochodzą z Mazowsza i Małopolski czyli obszarów objętych zasięgiem kultury trzcinieckiej oraz z Wielkopolski, na granicy oddziaływań kultury przedłużyckiej i trzcinieckiej. Na Mazowszu znaleziono również zachowany we fragmencie sztylet o romboidalnym przekroju, identyfikowany z kulturą przedłużycką.
W kulturze przedłużyckiej dominowały sztylety o brązowych ostrzach, które wzmacniano jednym lub dwoma żeberkami i zaopatrywano w otwory na nity, które mocowały głównie do rękojeści, wykonywanych z materiałów organicznych. Nasada głowni była w tych sztyletach różnie ukształtowana. Znane są zabytki o trapezowato uformowanej nasadzie, którą mocowano do rękojeści czterema nitami. Również z czterema, ale także z trzema lub dwoma nitami spotykane są też sztylety o półkoliście uformowanej nasadzie głowni. Późną odmianą przedłużyckich sztyletów jest zabytek o trójkątnie uformowanej nasadzie głowni.


Sztylet kultury przedłużyckiej (wg M. Gedl, 1975)


Na ziemiach polskich miecze pojawiły się w II okresie epoki brązu wraz z kulturą przedłużycką. W kulturze unietyckiej używane były jedynie sztylety, mieczy nie było. Z kulturą przedłużycką związane są pojedyncze egzemplarze zabytków. Ich budowa była podobna do budowy sztyletów. Składały się one z długiej, brązowej głowni łączonej z rękojeścią nitami, od dwóch do pięciu. Rękojeści były wykonane albo z metalu, albo z surowców organicznych.


Przykład miecza kultury przedłużyckiej (wg M. Gedl, 1975)

Krótszej długości głownie reprezentował popularny typ mieczy Apa, pochodzących z Kotliny Karpackiej. Rękojeść miały wykonaną z metalu, przymocowaną do ostrza pięcioma nitami. Głowica rękojeści była okrągła i spłaszczona. Inny typ stanowiły miecze z zachowaną sztabą do rękojeści i rozszerzonym jelcu. W tych mieczach stosowano zwykle cztery nity.


Miecz typu Apa (wg M. Gedl, 1975)

Z kulturą trzciniecką identyfikowany jest krótki miecz znaleziony na Mazowszu. Należy go uważać za formę najbardziej zbliżoną do mieczy z płytą do rękojeści, którą być może wytwarzano na Śląsku lub w Wielkopolsce.
Wśród znalezisk uzbrojenia z początków epoki brązu najliczniejsze są sztylety. Od sztyletów wywodzą się miecze, których znaleziska są już mniej liczne, ponieważ z powodu wykorzystania do ich produkcji większej ilości surowca, były przedmiotami droższymi. Dlatego na posiadanie miecza mógł sobie pozwolić człowiek zamożniejszy od reszty społeczeństwa. W omawianym okresie głownia i rękojeść tych rodzajów broni były dwoma oddzielnymi elementami połączonymi ze sobą za pomocą nitów. Wobec tego miecze albo sztylety świetnie nadawały się do pchnięć, ale łatwo rozpadały się, gdy używano ich jako broni tnącej. Zbyt mocne uderzenie powodowało zniszczenie całej konstrukcji. Używanie w walce sztyletów powodowało skrócenie dystansu między dwoma walczącymi wojownikami, a zatem pchnięcie przeciwnika było idealne do zrealizowania. Wojownik uzbrojony w miecz zadawał rany kłute z większej odległości, a w przypadku starcia z przeciwnikiem uzbrojonym w krótszy od miecza sztylet, miał tę przewagę, że trzymał go na dystans, co decydowało o jego przewadze w walce.
Do broni obuchowej w okresie wczesnego i starszego okresu epoki brązu zaliczyć można topory, czekany oraz charakterystyczne dla kultury unietyckiej berła sztyletowe. W przypadku toporów, trudno jednoznacznie przyjąć, czy były to narzędzia, czy broń. Topory bowiem mogły z powodzeniem być używane na polach bitew. Ale ich pierwszorzędnym przeznaczeniem było obrabianie drewna. Natomiast czekany uważane są za przedmioty, które odgrywały rolę broni. Unietyckie berła sztyletowe interpretowane są zazwyczaj jako symbole dowódcze, jednak mają w swej konstrukcji elementy charakterystyczne dla broni obuchowej. Nawet jeżeli nie walczono nimi to mimo wszystko miały znaczenie symboliczne, które związane było z wojną i ten aspekt symboliczny pozwala zaliczyć berła sztyletowe jako broń.


 Berła sztyletowe kultury unietyckiej (wg W. Sarnowska, 1969)

Był to rodzaj broni, który składał się z ostrza identycznego z ostrzami unietyckich sztyletów ustawionego pod kątem prostym do rękojeści. Ostrze było przymocowane do obucha, osadzonego na drewnianym trzonku za pomocą nitów, lub w innych przypadkach oba te elementy były odlane razem. Trzonki bereł były długie, dzięki czemu wydłużał się dystans między przeciwnikami. Wykonywano je z drewna lub metalu. Nie wszystkie berła sztyletowe nadawały się do użycia w walce, przemawiają za tym poglądem analizy techniczno-formalne. Interpretować takie przypadki należy jako wykorzystanie tych przedmiotów do pełnienia funkcji przywódczych. Same ostrza miały kształt trójkątny, a długość ich wahała się w granicach 10 lub 20 cm. Były one całkowicie płaskie w przekroju lub wzdłuż ostrza przebiegało żeberko zwężające się ku końcowi. Ich zdobienie było analogiczne do wcześniej opisanych sztyletów kultury unietyckiej.
Berła sztyletowe można podzielić na okazy z grzbietem prostym, wypukłym i zaokrąglonym oraz spiczastym. Pierwsza odmiana jest najbardziej charakterystyczna dla ziem Wielkopolski i najprawdopodobniej berła te były wytwarzane na tym obszarze. Pozostałe dwie grupy, zdają się być na obszarach dzisiejszej Polski, które zasiedlały plemiona kultury unietyckiej importami z innych terenów Europy.
Unietyckie berła sztyletowe nie były solidnej konstrukcji, ostrze połączone z obuchem nitami nie gwarantowało dużej skuteczności na polu walki. Nie może być mowy o zadawaniu pchnięć, jak w przypadku sztyletów i mieczów, ponieważ ostrze osadzane było na trzonku prostopadle do niego. Ryty naskalne ze Skandynawii i stanowiska Valcamonica w Karpatach przedstawiają wojowników nadnaturalnych wielkości, którzy trzymają w dłoniach wzniesione do góry berła sztyletowe. Oznacza to, że broń ta miała duże znaczenie prestiżowe i używana była przez wybrane jednostki. Najprawdopodobniej byli to przywódcy, a zatem berła sztyletowe pełniły rolę symboliczną, jako insygnium władzy, podobnie jak w czasach późniejszych buławy. Być może z powodu małego znaczenia w walce wraz z zanikiem kultury unietyckiej berła sztyletowe przestały być produkowane i ich tradycja nie przetrwała.
Czekany kultury unietyckiej miały półkoliste obuchy, długie, mocno zaokrąglone ostrza oraz obustronne tulejki. Z północnej i zachodniej strefy kultury unietyckiej znane są smukłe czekany, zdobionego podłużnymi żeberkami. Znaleziska głównie pochodzą z obszaru Pomorza i Wielkopolski. Na Śląsku znaleziska tego typu broni znane są zaledwie z dwóch stanowisk.


Czekan kultury unietyckiej (wg W. Sarnowska, 1969)

W kulturze przedłużyckiej najliczniej występowały czekany o tarczowatym obuchu, nierzadko zaopatrzonym w kolec, o smukłych ostrzach. Były one bogato zdobione motywem wirującej gwiazdy wpisanej w koła utworzone z linii ciągłych lub punktów. Motywem zdobniczym były niekiedy trójkąty. Na boku ostrza i na tulei występowały grupy kresek, tworzące linie faliste, łuki, albo trójkąty. Oprócz zdobionych okazów znajdowane są całkowicie pozbawione motywów dekoracyjnych. Kolejny typ stanowił czekan z grzebieniowatym (wachlarzowatym) obuchem, znacznie węższym ostrzem niż poprzedni typ oraz długą rurowatą tuleją na osadzenie drzewca. W tym typie motywem zdobiącym były żłobione linie biegnące wzdłuż ostrza i wypełniające obuch. Ostatni typ reprezentowały czekany o podwójnym ostrzu i masywnej tulei. Obydwa ostrza były symetryczne względem siebie, albo krótkie i szerokie, albo długie i smukłe.


Czekany kultury przedłużyckiej (wg M. Gedl, 1975)

Ostrza były zdobione tuż przy tulei, liniami do niej równoległymi oraz zakreskowanymi trójkątami. Tuleje zakończone były masywnymi pierścieniami. Czekany kultury przedłużyckiej uznać należy za przedmioty importowane zza Karpat, tzn. najprawdopodobniej z obszary dzisiejszych Węgier.
Skuteczność czekanów i wytrzymałość w boju są niezaprzeczalnie lepsze niż bereł sztyletowych. Bogato zdobiony czekan, wyróżniający się spośród innych z powodzeniem był w stanie zastąpić berło sztyletowe jako symbol dowódcy. Czekan był groźną bronią. Masywny obuch swoim ciężarem miażdżył kości albo tarcze przeciwnika. Jednocześnie ranił, ciął skórę i rąbał kości swoim ostrzem. Osadzenie na długim trzonku zwiększało dystans między przeciwnikami. Niestety trzonki wykonywane przecież z drewna nie zachowały się w ziemi do naszych czasów, więc trudno określić w jakich granicach wahała się ich długość. Wykonywanie zamaszystych ruchów nadawało tej broni energii kinetycznej i zwiększało jej pole rażenia. Obuch ze znaczną prędkością spadający na przeciwnika ranił go dotkliwie i co najważniejsze skutecznie.
Włócznie podobnie jak oszczepy zaliczane są do broni drzewcowej. Groty tejże broni w epoce brązu nie wykazywały cech na podstawie, których można by odróżnić włócznie od oszczepów trafnie i jednoznacznie.
W kulturze unietyckiej brak jest grotów metalowych tego rodzaju broni. Znaleziska grotów włóczni kultury trzcinieckiej są sporadyczne.
W kulturze przedłużyckiej występowały groty o niewielkich, krótkich liściach lub groty o smukłych liściach. Podobnie jak inne elementy uzbrojenia w epoce brązu, tak i groty włóczni były często zdobione. Zdobione były tuleje motywami poprzecznych linii, zygzaków i grup kreseczek oraz zakreskowanych trójkątów. Liście zdobiono półkolistymi żeberkami.
Groty osadzano na końcu długiego drzewca. Z tak skonstruowaną bronią można było podejść do przeciwnika na bezpieczną odległość i atakować go, zadawać ciosy, albo użyć włóczni jako oszczepu i ciskać nią we wroga.


 Grot włóczni kultury przedłużyckiej (wg M. Gedl, 1975)

Brązowe grociki strzał pojawiły się po raz pierwszy w środowisku kultur przedłużyckiej i trzcinieckiej. Znane są przynajmniej pięćdziesiąt trzy egzemplarze tych zbytków z II okresu epoki brązu i obszarów zajmowanych przez kultury przedłużycką i trzciniecką. Znaleziska są znane z Wielkopolski, środkowego Śląska, Pomorza oraz ze środkowej Polski. Grociki identyfikowane z kulturą trzciniecką były z trzpieniem do mocowania w brzechwie strzały, płaskie w przekroju poprzecznym i o laurowatym liściu w rzucie bocznym. Były to niewielkie grociki, długości około pięciu centymetrów.

 


Grociki strzał kultury trzcinieckiej (wg E. Wójcikowa, 1969; J. Kuśnierz, 1988)

W kulturze przedłużyckiej używano innych grocików. Były one z tuleją, o liściu trójkątnym lub sercowatym w rzucie bocznym i soczewkowate w przekroju poprzecznym.
Łuk jest jedną z najstarszych broni, znaną już od czasów paleolitu, używany przez pierwotnych łowców. Używany był ponad wszelką wątpliwość do polowań, ale i w walce był cennym narzędziem. Skutecznie zatrzymywano nacierającego przeciwnika zasypując go gradem strzał. I odwrotnie nacierające formacje wojskowe ostrzeliwały przeciwnika. Przed lecącą strzały trudno było się obronić, a cóż dopiero gdy strzelano wieloma. W łatwy sposób można było tym sposobem uszczuplić liczebność oddziałów wroga.

Grociki strzał kultury przedłużyckiej (wg M. Gedl, 1975)

Sposób walki w krótkim dystansie, polegający na bliskim kontakcie walczących ze sobą przeciwników wydaje się najbardziej odzwierciedlać sytuację, która miała miejsce w początkach epoki brązu na ziemiach polskich. Świadczy o tym bardzo duża liczba znajdowanych przez archeologów zabytków broni białej i obuchowej. Za takim stwierdzeniem może również przemawiać bardzo niewielka liczba znalezisk grotów włóczni.
Zdecydowanie liczniejsze są znaleziska brązowych grocików strzał łuku. Ponadto oprócz metalu surowcem do ich wyrobu był krzemień. Wobec tego walka na odległość w społecznościach dwóch pierwszych okresów epoki brązu nie jest do końca wykluczona.
O tym, że broń metalowa była ważnym elementem życia społeczeństw pradziejowych, w początkach epoki brązu, świadczy chyba najlepiej bogate jej zdobienie. Nie wydaje się, żeby oznaczało to względy estetyczne, ponieważ większość, o ile nie wszystkie przedmioty metalowe były by wówczas ozdabiane. A  jedynie elementy uzbrojenia miały motywy zdobnicze. Niestety nie jest możliwa pełna interpretacja samych motywów. Wszystko pozostaje w kręgu domysłów albo porównań etnograficznych. Najbardziej trafnie jest chyba interpretowany motyw zdobienia głowicy rękojeści sztyletów i mieczów oraz obuchów czekanów, który określany jest jako motyw solarny. Symbol słońca nierozerwalnie związany był z ogniem, a zatem broń metalowa, który to surowiec powstawał przecież w ogniu, świadczyła o potędze jej posiadacza. Był on związany w jakimś stopniu z samym słońcem, bogiem najwyższym. Podłużne, ryte linie, lub układające się w trójkąty bez wątpienia dają duże pole do popisu w próbach interpretacji. Umieszczanie ich np. wzdłuż głowni broni białej, na ostrzach czekanów, albo bereł sztyletowych może oznaczać nadanie mistycznej mocy tego elementu broni, żeby był mocniejszy, bardziej wytrzymały i groźniejszy.
Bezapelacyjnie broń zajmowała ważne miejsce w życiu ówczesnych społeczności. Świadczy o tym przede wszystkim ozdabianie jej różnymi motywami dekoracyjnymi, ale także umieszczanie w grobach, żeby towarzyszyła zmarłemu w zaświatach. Znaleziska broni w tzw. skarbach są z kolei świadectwem kultu, składano broń w ofierze bogom, czy innym siłom nadprzyrodzonym, które otaczano jakąś religijnością. Na uzbrojenie metalowe pozwolić mogli sobie bogatsi członkowie społeczności, a zatem broń stanowiła także wyznacznik prestiżu i pozycji społecznej.



Literatura:

Blajer Wojciech
1990    Skarby z wczesnej epoki brązu na ziemiach polskich, Prace Komisji Archeologicznej PAN Kraków, 28, Wrocław
1996    Przyczynek do dyskusji o znaczeniu metalurgii brązu w zachodnim odłamie kultury trzcinieckiej, [w:] „Trzciniec” - system kulturowy czy interkulturowy proces?, red. A. Kośko, J. Czebreszuk, Poznań
2001    Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków

Dąbrowski Jan
1977    Oddziaływania śląsko-wielkopolskie na metalurgię kultury trzcinieckiej, [w:] Geneza kultury łużyckiej na terenie Nadodrza, materiały konferencyjne, Wrocław

Fogel Jerzy
1979    Studia nad uzbrojeniem ludności kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły. Broń zaczepna, Poznań

Gąssowski Jerzy
1985    Kultura pradziejowa na ziemiach polskich. Zarys, Warszawa
2008    Prahistoria sztuki, Warszawa

Gedl Marek
1975    Kultura przedłużycka, Wrocław-Warszawa-Kraków

Kostrzewski Józef
1949    Pradzieje Polski, Poznań

Hogg Ian V.
2009    Encyklopedia uzbrojenia, Warszawa

Kuśnierz Jerzy
1988    Sprawozdanie z badań na cmentarzysku kurhanowym kultury trzcinieckiej w Tyszowcach, stanowisko 25A, woj. Zamość, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 40

Nadolski Andrzej
1954    Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis, Nr 3, Łódź

Machnik Jan
1979    Krąg kultury unietyckiej, [w:] Prahistoria ziem polskich, red. W. Hensel, t. III, Wczesna epoka brązu, Warszawa

Miśkiewicz Jacek
1979    Kultura trzciniecka, [w:] Prahistoria ziem polskich, red. W. Hensel, t. III, Wczesna epoka brązu, Warszawa

Sarnowska Wanda
1969    Kultura unietycka w Polsce, t. I, Wrocław-Warszawa-Kraków

Sturms E.
1936    Die altere Bronzezeit im Ostbaltikum, „Vorgeschichtliche Forschungen”, H. 10

Taras Halina
1955    Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu, Lublin

Wielka Historia Świata
2005    Od neolitu do podbojów Aleksandra Wielkiego, t. II, Warszawa

Wójcikowa Ewa, Makiewicz Tadeusz
1969    Sprawozdanie z badań kurhanów kultury trzcinieckiej w Strugach, pow. Wieluń, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. XX
 

AUTOR: Jarosław Ilski

---