'Nie boska komedia' Krasińskiego

"Nie - Boska komedia" powstała w 1833 roku, drukiem ukazała się dwa lata później w Paryżu. Jest to dramat romantyczny, którego cechami są luźna struktura, przemieszanie scen realistycznych z wizyjnymi, zerwanie z klasyczną zasadą trzech jedności, przeplatanie się świata realnego z nadrealnym, łączenie różnych rodzajów literackich (liryki, epiki i dramatu), czyli synkretyzm rodzajowy. Tytuł wyraźnie nawiązuje do "Boskiej Komedii" Dantego i może być interpretowany jako wyraz przekonania poety o działaniach ludzi jako "nie - boskiego" czynnika dziejów. Może być on również sugestią, że wydarzenia przedstawione w utworze toczą się przeciwko Bogu, wbrew jego woli (tę koncepcję potwierdza zakończenie dramatu).

Akcja utworu dzieli się na dwie części: część pierwsza (akty I i II) to tzw. dramat rodzinny, część druga (akty III i IV) to dramat społeczny. Każdy z aktów jest poprzedzony pisanym zrytmizowaną prozą wstępem, rodzajem poetyckiego komentarza i wprowadzeniem w akcję utworu. Elementem spajającym poszczególne części jest główny bohater utworu, hrabia Henryk, czyli mąż. Jest on 36 - letnim mężczyzną, arystokratą, uważającym się za poetę - geniusza. Marzy o wielkiej sławie, pragnie być wieszczem. Jest jednak tylko poetą fałszywym, nie umie odróżnić prawdy od kłamstwa i traktuje życie jako natchnienie poetyckie. Nie realizuje się ani jako mąż, ani jako ojciec. Uwiedziony przez widmo "Dziewicy" wysłanej przez złe duchy, zapomina o rodzinie, doprowadzając żonę do obłędu, a w konsekwencji do śmierci. Ich jedyny synek, Orcio, który okazuje się być prawdziwym poetą, traci wzrok.

Tak ukazane wydarzenia są wyraźną próbą rozliczenia się Krasińskiego z istotą oraz funkcją poezji w życiu ludzkim. Nieszczęścia, jakie powoduje przekonanie hrabiego Henryka o swojej misji poetyckiej, dowodzą negatywnego stosunku Krasińskiego do poezji romantycznej, której zarzuca przede wszystkim oderwanie od rzeczywistości i okaleczanie ludzi. Romantyczni poeci (czy jak w przypadku Hrabiego pseudopoeci) stają się ludźmi zapatrzonymi w siebie, czyli nieczułymi na nieszczęścia innych ludzi egoistami.

W drugiej części "Nie - Boskiej komedii" daje o sobie znać obsesja Krasińskiego - jego lęk przed rewolucją. Akty III i IV ukazują obraz rewolucji powszechnej. Arystokracja i bogaci bankierzy toczą walkę z rewolucjonistami. Arystokratami dowodzi hrabia Henryk, na czele obozu rewolucji stoi Pankracy.

Hrabia Henryk odczuwa, iż powierzono mu misję obrony starego świata. Dumny hrabia, a zarazem romantyczny poeta w gruncie rzeczy pogardza zarówno tymi, przeciw którym walczy, jak i tymi, którymi dowodzi (w obliczu zagrożenia tracą oni poczucie honoru i całą swą odwagę).

Hrabia, chcąc poznać rewolucjonistów, rozpoczyna wędrówkę po obozie wroga. Widzi wynędzniałych chłopów, rzemieślników i robotników, którzy nie mogli znosić więcej wyzysku. Doprowadzeni do ostateczności, gotowi są do walki na śmierć i życie. Nie kierują nimi żadne idee, za wyjątkiem chęci zemsty i tłumionej od wieków nienawiści nic nie odczuwają. Chcą chleba, godziwego zarobku i aktu sprawiedliwości ("Panom tyranom - śmierć !").

Obóz rewolucji przedstawiony został w negatywnym świetle. Rewolucjoniści to sfanatyzowany tłum, który umie burzyć stare wartości, ale nie potrafi stworzyć nowych. Na gruzach starego świata powstanie nowa, uprzywilejowana zapewne klasa.

W obozie arystokracji wyróżnia się hrabia Henryk. Jest on przedstawiony jako szlachetny, dumny i odważny obrońca dawnych wartości. W obliczu klęski wybiera rozwiązanie honorowe - popełnia samobójstwo. Wśród rewolucjonistów natomiast najwybitniejszą postacią jest Pankracy. On jeden ma świadomość celów i zadań rewolucji. Wie, że zwycięstwo to jeszcze niewiele - trzeba zbudować nowy, sprawiedliwy świat. Pankracy i hrabia Henryk prowadzą ze sobą polityczną polemikę, w której wykładają swoje racje. Pankracy zarzuca szlachcie i arystokracji zdegenerowanie, tchórzostwo i egoizm stanowy - obronę własnych interesów wbrew duchowi historii i elementarnemu poczuciu sprawiedliwości społecznej. Hrabia przypomina natomiast, że to szlachta od wieków broniła granic, tradycji i wiary oraz opiekowała się ludem. Ponieważ ich racje są cząstkowe, żaden nie może w tej dyskusji odnieść przekonywującego zwycięstwa.

Pankracy i hrabia Henryk ukazani są na zasadzie kontrastu, choć można wskazać pewne cechy wspólne, jak choćby fakt, że Pankracy, podobnie jak Henryk, skazany jest na klęskę. Jednak nie rzuca się w przepaść, po zwycięskiej bitwie i rzezi arystokratów poraża go śmiertelny blask Chrystusa. Jest to kara za zakłócenie odwiecznego porządku dziejów.

Zarówno hrabia Henryk, jak i Pankracy są postaciami tragicznymi. Pierwszy z nich staje na czele obrońców św. Trójcy, co można traktować jako próbę odkupienia grzechów (tragedia rodzinna) i odnalezienia w sobie człowieczeństwa. Henryk, czyli mąż, zostaje postawiony w sytuacji niezwykle dramatycznej. Z jednej strony przewodzi arystokratom, warstwie przeklętej przez Boga (scena w podziemiach zamku), z czego zdaje sobie sprawę; z drugiej strony nie odnajduje w sobie innych uczuć dla przeciwnika, jak tylko nienawiść. Mąż jest odważny, nieprzeciętny, na pewno wybija się ponad innych obrońców św. Trójcy. Jest jedynym, który dotrzymuje przysięgi, że raczej zginie walcząc za sprawę przegraną niż się podda. Z kolei Pankracy wyróżnia się spośród wszystkich rewolucjonistów. Również i on, podobnie jak hrabia, jest osamotniony w tłumie towarzyszy walki. Jako jedyny z rewolucjonistów wie, że nie wystarczy wymordować wszystkich arystokratów, aby zaprowadzić nowy porządek. Pankracy pogardza swoimi zwolennikami, traktuje ich jak bezrozumną masę, rozumie bowiem, że przy ich pomocy zbudowanie lepszego świata jest mało realne. Świat pospólstwa już mu nie wystarcza, a świat arystokracji będzie zawsze przed nim zamknięty. Pankracy może go zniszczyć, ale nie zmieni przez to rzeczywistości na lepszą.

Rewolucja ukazana w dramacie Krasińskiego jest - według poety - wyrazem walki o władzę, jaka rozgorzała pomiędzy arystokracją a ludem (demokracją). Została ona przedstawiona jako czynnik niszczący, rewolucjoniści zaś - jako żądni krwi, bezwzględni i bezmyślni burzyciele starego, tradycyjnego ładu. Nie mają żadnych ideałów, jedynym motorem ich działania jest chęć krwawego odwetu, mordowania panów za lata ciemiężenia i ucisku. Rewolucjoniści pochodzą prawie wyłącznie z warstw niższych, są brudni, głodni, zaniedbani. Cechuje ich brak poczucia humanitaryzmu (ciągle tańczą wokół szubienic przygotowanych dla arystokracji) i chęć przejęcia jej dawnej pozycji oraz objęcia władzy.

Mówiąc o rewolucji Krasiński przedstawia jej złe, ciemne strony. Mówi, iż jest to walka, w której uczestniczą dwie złe strony, iż nie ma tu walki dobra ze złem - walczy to zło ze złem. Twierdzi także, iż rewolucja jest wielkim fałszem, wielkim oszustwem, bowiem głoszone ideały są tylko pretekstem do objęcia władzy. Nowa władza niczym zaś różnić się nie będzie od tej świeżo obalonej. W ten sposób na rewolucji nikt nigdy nie zyska, każda ze stron odniesie porażkę.

Zygmunt Krasiński - poeta i arystokrata - przeczuwał, że rewolucja społeczna jest nieunikniona. W swoim utworze nie odważył się jednak pokazać jej zupełnego zwycięstwa. Znał krzywdę ludu i bolał nad nią, mimo to uważał, że niczego nie uda się zbudować poprzez zemstę i nienawiść. Ludziom musi przyświecać idea miłości Chrystusa i bliźniego. Krytykując współczesną sobie szlachtę poeta stanął w obronie religii, szlachetnych i rycerskich tradycji i wartości kulturowych, tworzonych przez warstwy wyższe. Mimo, iż zdawał sobie sprawę z konieczności rewolucji społecznej, ale jednocześnie ze względu na swoje przekonania społeczne, filozoficzne i religijne zaakceptować jej nie mógł. Stąd też tak dziwne i niespodziewane zakończenie dramatu (główni bohaterowie giną). Krasiński nie określił jednak wyraźnie, czy takie zakończenie dramatu ma oznaczać całkowitą zagładę ludzkości czy też może jej odrodzenie za sprawą boską. Wiele przesłanek (m.in. liczne w utworze zapowiedzi końca świata) wskazuje jednak na tę pierwszą opcję.