OBSZARY WPŁYWU PSYCHOANALIZY NA BADANIA LITERACKIE

(źródło: Teorie literatury XX wieku)

Jak pisała Shoshana Felman, literatura to język, którego używa psychoanaliza, by mówić o sobie samej, by samą siebie nazywać. Literatura nie jest więc po prostu poza psychoanalizą, skoro motywuje ona i zamieszkuje nazwy jej podstawowych pojęć (kompleks Edypa, narcyzm, masochizm, sadyzm), skoro stanowi ona wewnętrzne odniesienie, za pomocą którego psychoanaliza nazywa swoje odkrycia.

Ale związki literatury i psychoanalizy dotyczą także innych obszarów. Przede wszystkim: podmiotu, relacji podmiotu ze światem oraz struktury i tropologii tekstu literackiego. Pierwszym, heroicznym etapie rozwoju psychoanalizy bohaterem analizy nieodmiennie był pisarz, do którego psychiki starano się zajrzeć poprzez tekst. Współczesnie to już nie pisarz jako taki, ale podmiot obecny tekście, oraz sama praca tekstu skrywającego niejawne treści przyciąga zainteresowanie badaczy. Jeśli dziś jeszcze psychoanaliza nie straciła swojego krytycznego potencjału, to dlatego, że:

1. Podaje w wątpliwość kartezjańską koncepcję podmiotu, który jasno i wyraźnie rozpoznaje się we własnych wytworach. Czy to w wersji Freudowskiej czy Lacanowskiej podmiot jest przesunięty wobec samego siebie i nie wie nigdy, kim jest ani co mówi. Istnieje bowiem sfera niepoddana kontroli podmiotu i tą sferą jest Nieświadomość. U Freuda jest ona odgrodzona od świadomego Ja cenzurą która tłumi niewygodne treści. U Lacana jest ona ustrukturyzowana jak język, co oznacza, że przemieszcza podmiot między obcymi znaczącymi (signifiants), w których nie może się on odnaleźć.

2. Nieświadomość potraktowana jest jako dyskurs. Freud nie odkrył nieświadomości, ale pierwszy wykazał jej dyskursywną naturę: to, że mówi ona poprzez naszą mowę, że odzywa się w snach i odsłania w pomyłkach języka.

3. Twórczość literacka przypomina obronną działalność psychiki, gdyż w obydwu wypadkach między światem a Ja umieszczony zostaje filtr fantazji, który zapobiega doznawaniu przykrości. Tekst literacki nie jest autonomicznym artefaktem, ale odsyła do twórcy, a ściślej do jego nieuświadomionych fantazji, dzięki którym rozwiązuje on dotkliwe problemy własnej psychiki.

4. Tekst literacki traktowany jest jako symptom, na podstawie którego dociera się do ukrytego sensu. W wypadku psychoanalizy Jungowskiej rolę symptomów odgrywają symbole, zaś rolę ukrytego sensu - archetyp.

5. Tekst literacki wykazuje strukturalną analogię z marzeniem sennym. Oznacza to, że analiza snu może stać się wzorem analizy literackiej, a wtedy jej celem staje się odkształcenie zniekształcenia, jakiemu zostaje poddana ukryta treść snu w procesie pracy marzenia sennego. Jako że praca marzenia sennego ma charakter tropologiczny, analityk musi zmierzyć się z maskującą retoryką tekstu, która przemieszcza prawdziwe znaczenie.

6. Tekst literacki jako analogon aparatu psychicznego jest traktowany jako pole napięć i konfliktów, do których rozwiązania na drodze interpretacji zmierza interpretator. Nie każdy tekst (i nie każdy sen) można wyjaśnić, ponieważ posiadają one siłę oporu przeciwko interpretacji. Z tego powodu interpretator skazany jest na stawianie hipotez

7. Tekst literacki można traktować jako element interpretacyjnej transakcji między pacjentem (pisarzem) a terapeutą (czytelnikiem). Interpretacja ma odsłonić sens, który jest niedostępny pisarzowi.

8. Każdy prawdziwy twór poetycki jest rezultatem więcej niż jednej pobudki ożywionej w duszy poety i dopuszcza wiecej niż jedną interpretację (tak jak bodziec może mieć wiele przedstawień).

---