PTAKI

1. Przystosowanie do lotu

• aerodynamiczny kształt

• kończyny przednie przekształcone w skrzydła

• asymetryczne pióra

• usztywniony kręgosłup (niektóre kręgi zrośnięte np. pygostyl)

• podwójne oddychanie

• szybkie tempo metabolizmu

• dobrze rozwinięty móżdżek

• doskonałe oko

• grzebień na mostku służący za przyczep dla mięśni poruszających skrzydłami

• redukcja masy ciała (skrócenie kostnego ogona, brak zębów, brak prawego jajowodu, brak pęcherza moczowego, pneumatyczny szkielet)

2. Budowa ptaków

1. ogólna

• kończyny cztero- lub dwupalcowe, pokryte łuskami lub tarczkami rogowymi, u wodnych błony pławne lub płatki skórne rozszerzające powierzchnię palców, u biegających i brodzących nogi silnie wydłużone; zakończone pazurami (pierwszy palec często wyraźnie mniejszy, a u ptaków nadrzewnych zwykle przeciwstawny względem pozostałych i skierowany do tyłu, co umożliwia obejmowanie gałęzi)

• ciało pokryte piórami, które pozwalają na utrzymywanie ciepła (zatrzymują przy skórze warstwę powietrza, które jest złym przewodnikiem ciepła; ptaki regulują izolację cieplną strosząc pióra), tworzą powierzchnię lotną (lotki zachodzą na siebie jak listewki w żaluzji - podczas ruchu w dół tworzą szczelną powierzchnię odpychającą się od powietrza jak zamknięta żaluzja, podczas ruchu w górę powietrze przepuszczane jest przez szczeliny jak otwarta żaluzja; budowa piór umożliwia łatwą naprawę uszkodzonej powierzchni aerodynamicznej np. rozdzielone haczyki i promyki, co czyni ptak czesząc dziobem upierzenie) i stanowią element rozpoznawczy gatunku; są okresowo zrzucane (pierzenie)

• podział ze względu na budowę:

• konturowe

• puchowe

• podział ze względu na położenie:

• lotki

• pierwszego rzędu

• drugiego rzędu

• sterówki

• okrywowe

• kończyny przednie przekształcone w skrzydła (palce są szczątkowe i zrośnięte ze sobą)

• różny kształt skrzydeł w zależności od rodzaju lotu (np. szybujący) i rozmiarów ciała, u nielotów redukcja skrzydeł (wyjątkiem pingwiny, które odbywają podwodny lot)

2. układy

• szkieletowy

• szkielet silnie skostniały

• zrośnięte są ze sobą duże partie szkieletu

• występuje dźwigacz i obrotnik, czaszka połączona z pierwszym kręgiem za pomocą jednego kłykcia potylicznego, powierzchnie stawowe kręgów szyjnych są siodełkowate (dzięki tym cechom głowa jest ruchoma)

• zrośnięte są ze sobą kości śródstopia i nastopka tworząc skok

• kości są cienkościenne i mają puste przestrzenie wypełnione powietrzem (tzw. kości pneumatyczne)

• skrócenie kostnego ogona

• kręgi ogonowe zrośnięte w krótki pygostyl, stanowiący podporę kupra, z którego wystają sterówki

• wydęta i cienkościenna puszka mózgowa

• pokarmowy

• roślinożerne lub mięsożerne

• mają duże potrzeby energetyczne (stąd preferują pokarm o wysokich walorach odżywczych i łatwo strawny)

• brak zębów

• występują gruczoły ślinowe

• dziób → przełyk → żołądek → jelita → kloaka

• oddechowy

• narządem oddechowym płuca

• narządem pomocniczym w oddychaniu worki powietrzne

• występuje podwójne oddychanie

• w czasie wdechu część świeżego powietrza przepływa przez płuca, po czym już zużyte dostaje się do przednich worków powietrznych. Jednocześnie druga część świeżego powietrza dostaje się do tylnych worków powietrznych

• w czasie wydechu zużyte powietrze z przednich worków powietrznych zostaje usunięte, a świeże powietrze z worków tylnych przepływa przez płuca, po czym już zużyte zostaje usunięte

• dzięki takiemu oddychaniu zarówno podczas wdechu jak i wydechu krew w płucach pozostaje natleniona

• nozdrza wewnętrzne → gardziel → krtań → tchawica → oskrzela → płuca

• krążenia

• zamknięty układ krążenia

• dwa obiegi krwi: duży i mały

• serce czterodziałowe: dwa przedsionki i dwie komory

• krew nie miesza się (w układzie tętniczym ptaków obecny jest tylko prawy łuk aorty co zapewnia oddzielenie krwi żylnej i tętniczej)

• szczątkowa zatoka żylna

• nerwowy

• duży mózg (mogą go posiadać dzięki stałocieplności)

• budowa

• kresomózgowie

• dobrze rozwinięte

• ptaki odznaczają się sporą inteligencją

• móżdżek

• dobrze rozwinięty z powodu ważnej roli ruchu

• 12 par nerwów czaszkowych

• doskonale rozwinięty wzrok (ptaki drapieżne mają wydłużone gałki oczne o długiej ogniskowej) i słuch

• oczy z powiekami (powieka górna, dolna i migotka)

• akomodacja przez zmianę krzywizny soczewki i rogówki (doskonale rozwinięta wśród ptaków nurkujących w wodzie)

• w dnie oka występuje grzebień oczny

• występuje pojedyncza kosteczka słuchowa - strzemiączko

• ucho środkowe oddzielone od otoczenia błoną bębenkową

• brak ucha zewnętrznego

• słuch pełni ważną rolę w zachowaniach społecznych i godowych

• ptaki nocne mają szlary

• słabo rozwinięty węch

• wydalniczy

• składa się z nerek ostatecznych, moczowodów i kloaki

• pozbywanie się wydalin odbywa się także w locie (brak więc pęcherza moczowego, co jest przystosowaniem do lotu)

• główną funkcją wydalanie kwasu moczowego

3. Rozmnażanie

• zapłodnienie wewnętrzne (najczęściej w wyniku zetknięcia się kloak, rzadko występuje prącie)

• występuje jajorodność

• jaja ptaków mają wapienną skorupkę o dwuwarstwowej ultrastrukturze

• kształt jaja i barwa skorupy jest charakterystyczna dla danego gatunku

• jajo składa się z:

• żółtka

• białka

• samice mają tylko lewy jajnik i jajowód (gdy istnieje prawy, jest nieczynny) - przystosowanie do lotu

• jaja znoszone są pojedynczo (lęgi) - przystosowanie do lotu

• opieka nad potomstwem (wysiadują jaja lub znoszą je w miejscach wygrzebanych w ziemi i nasłonecznionych - butwienie roślinności dostarcza ciepła do inkubacji jaj)

• ze względu na samodzielność po wykluciu ptaki dzielimy na:

• gniazdowniki

• zagniazdowniki

• niekiedy występuje pasożytnictwo lęgowe

• występuje dymorfizm płciowy (samice większe, samce bardziej ubarwione)

• samce są monogamiczne lub poligamiczne (wówczas często popisują się przed samicami swym ubarwieniem, głosem, walką z innym samcem itp. - tzw. toki)

4. Ptaki nie mogą zapadać w sen zimowy, więc na zimę, kiedy utrzymanie stałocieplności wymaga większych nakładów energii i trudno zdobywa się pokarm, ptaki odlatują w cieplejsze miejsca.

5. Znaczenie ptaków

• zwierzęta gospodarskie (mięso, jaja)

• zwierzęta domowe

• zwalczają szkodniki upraw (owady, gryzonie)

• uczestniczą w zapyleniu kwiatów (ptaki nektarożerne)

• rozsiewają nasiona (ptaki owocożerne)

• usuwają padlinę (ptaki padlinożerne)

• gołębie pocztowe

u drapieżnych mają postać hakowatych i ostrych szponów

twór homologiczny do gadzich łusek

mają oś - stosina + dutka (część tkwiąca w ciele) + promienie (inaczej gałązki; sterczą ze stosiny) + listewki (promienie i haczyki zazębiające się ze sobą, tworzące w ten sposób chorągiewkę; odchodzą od promieni)

brak stosiny i chorągiweki, promienie tworzą pęczek rozchodzący się z wierzchołka dutki; puch tworzy warstwę termoizolacyjną dzięki powietrzu uwięzionemu w plątaninie promieni

pióra na skrzydłach

występują na ręce, są najdłuższe

występują na przedramieniu (tylko na kości łokciowej)

pióra na ogonie

pióra okrywające ciało

mają budowę aerodynamiczną: strugi powietrza rozdzielają się na krawędzi natarcia skrzydła (przednia) i spotykają się za krawędzią spływu (tylna), przy czym powietrze opływające skrzydło od góry ma drogę dłuższą ze względu na wypukły profil skrzydła, stąd musi poruszać się szybciej - powstaje podciśnienie na górnej krawędzi skrzydła, czyli siła nośna. Jednocześnie ustawienie skrzydła pod małym kątem natarcia powoduje powstanie od dołu dodatkowej siły, co jeszcze zwiększa siłę nośną. Jednakże zbyt duży kąt natarcia może spowodować oderwanie się strug powietrza i utratę siły nośnej. Dlatego też u ptaków występuje skrzydełko, czyli pióra osadzone na kciuku, które mogą się odchylać przed krawędź natarcia skrzydła i zapobiegać utracie owej siły przyciskając strugi powietrza do ciała. Poza siłą nośną ptak może wytwarzać dodatkową siłę skierowaną ku górze machając skrzydłami - zatacza nimi pionowe ósemki, zmieniając kąt ustawienia skrzydeł i stopień rozpostarcia, co pozwala nawet zawisnąć w miejscu

rogowy twór szczęk o różnym kształcie w zależności od pobieranego pokarmu, zastępuje zbyt ciężkie dla lotników zęby

u niektórych ptaków przełyk tworzy uchyłek - wole, które służą do rozmiękczania i magazynowania pokarmu

składa się z dwóch części: żołądek mięśniowy (część tylna o grubych i mięsistych ścianach, w której odbywa się rozdrabnianie pokarmu) i żołądek gruczołowy (część przednia, która wydziela sok żołądkowy - nie jest on jednak w stanie rozpuścić kości, zębów, pierza czy włosów, stąd ptaki mięsożerne zwracają te niestrawione resztki jako tzw. wypluwki)

mają budowę kanalikową

wypełniają przestrzenie między narządami i większość kości; nie biorą udziału w wymianie gazów ze względu na słabe ukrwienie, ale pełnią rolę pomocniczą

ma na celu zwiększenie wydajności oddychania, zwłaszcza podczas lotu

dotlenia wnętrze oka

promieniście ułożone pióra wokół oczu i dzioba, sztywniejsze od innych. Funkcją szlary jest skupianie fal dźwiękowych (funkcja analogiczna od małżowiny usznej)

pełni funkcje odżywcze, jest bogate w tłuszcze; kula żółtkowa zawieszona jest na elastycznych skrętkach (chalazach) w płynnym białku, chalazy umożliwiają obracanie się żółtka, gdy ptak przewraca jaja w gnieździe - zarodek jest więc stale skierowany ku górze, jak najbliżej wysiadującego rodzica, który przekazuje ciepło

zawiera wodę i albuminy

inaczej zniesienia

po wykluciu nie są samodzielne, nagie lub pokryte rzadkim puchem (dopiero podloty, czyli osobniki podrośnięte wykształcają pióra), często mają jaskrawy dziób będący silnym bodźcem dla ich rodziców do karmienia. Rodzice przynoszą pokarm w dziobie lub wolu (wtedy młode wsadzają dziób do gardła rodzica prowokując zwrócenie pokarmu). Niekiedy w wolu wydzielane jest tzw. ptasie mleczko, którym młode są karmione - za produkcję ptasiego mleczka odpowiada prolaktyna (spore podobieństwo do ssaków)

po wykluciu potrafią samodzielnie chodzić (nie latać) i opuszczać gniazdo, pokryte gęstym puchem

podrzucanie własnych jaj do innego gniazda, w którym znajdują się jaja podobne (np. samiec kukułki prowokuje gospodarzy gniazda, którzy próbują go odgonić, a samica składa w tym czasie własne jajo do owego gniazda; podrzutek zwykle wykluwa się szybciej i zwala pozostałe jaja, zaś jego duży dziób jest silniejszym bodźcem do karmienia niż dzioby pozostałych piskląt)

1

2

---