Pojęcie farmakognozji:

• badania właściwości fizycznych, chemicznych, biologicznych,

biochemicznych związków stanowiących leki pochodzenia

roślinnego lub potencjalnych kandydatów na leki

• poszukiwania nowych źródeł leków pochodzenia naturalnego

Farmakognozja - dyscyplina naukowa

badanie roślin leczniczych i surowców naturalnych

• budowa morfologiczna i anatomiczna surowców,

• składniki chemiczne surowca - ich występowanie, izolacja,

budowa chemiczna, biogeneza, właściwości fizykochemiczne

biologiczne i farmakologiczne

Farmakognozja praktycznie stosowana

wiedza o

• otrzymywaniu i przechowywaniu surowców

• rozpoznawaniu surowców

• określaniu ich wartości leczniczej

wiedza o

• sposobach otrzymywania z nich leków galenowych

lub izolowanych związków

Lek roślinny

• surowce roślinne - wysuszone części roślin oraz ich kompozycje - mieszanki ziołowe, granulaty, i inne produkty roślinne

• preparaty galenowe; nalewki, wyciągi, alkoholatury, intrakty, soki, syropy, oraz tabletki, drażetki, pasty i aerozole

Suplemet diety (USA)

witaminy, związki mineralne, aminokwasy,

surowce roślinne (z wyjątkiem tytoniu)

oraz składniki pochodzenia roślinnego

jako pojedyncze lub preparaty złożone

• profilaktyka chorób serca i układu krążenia

• poprawa ogólnej kondycji organizmu, wzrost sprawności fizycznej

• walki z nadwagą, nadmierną tuszą. profilaktyka nadwagi

Standaryzacja - zapewnienie wartości leczniczej, ocena zawartości składników czynnych, ocena czystości, badanie tożsamości botanicznej

• wyznaczenie powtarzalnej farmaceutycznej jakości przez porównanie produktu z substancją referencyjną

• określenie minimalnej zawartości jednego lub kilku związków lub grup związków

metody miareczkowe - alkaloidy tropanowe

metody spektrofotometryczne -antraglikozydy, arbutyna

metody wagowe lub objętościowe - olejki eteryczne

metody połączone - garbniki

metody biologiczne - glikozydy nasercowe, gorycze, saponiny

Analiza fitoczemiczna

Etapy:

Materiał roślinny → ekstrakcja → oczyszczanie oznaczanych związków → analiza jakościowa i ilościowa (chromatografia np. HPTLC i inne metody analityczne)

Metody ekstrakcji:

- aparat Soxhleta

- ekstrakcja ciało stałe - ciecz

- metoda wytrząseniowo - filtracyjna

- homogenizacja

- ekstrakcja ultradźwiękowa

- ekst. w stanie nadkrytycznym

- ekst. z zastosowaniem mikrofal

Biotechnologia - dyscyplina na pograniczu nauk biologicznych (genetyki, mikrobiologii, biochemii), chemicznych, medycznych oraz techniki wykorzystujące żywe komórki lub ich fragmenty do celów praktycznych

• wytwarzania lub przetwarzania określonych substancji

• szybkiego namnażania organizmów lub

• otrzymywania organizmów o pożądanych cechach

Zastosowanie roślinnych kultur tkankowych prowadzonych in vitro

• badania podstawowe - proste modele badania zjawisk biologicznych

• mikrorozmnażanie roślin - klonowanie in vitro (tworzenie zarodków i organów przybyszowych)

• uwolnienie roślin od patogenów

• otrzymywanie sztucznych nasion

• uzyskiwanie nowych odmian - wprowadzenie obcego DNA do kom. rośl.

• otrzymywanie metabolitów wtórnych aktywnych farmakologicznie

• przechowywanie oraz gromadzenie zasobów genowych -bank germplazmy (kultury in vitro, krioprezerwacja, sztuczne nasiona)

Surowce:

Taxus brevifolia Nutt - cis zachodni

Taxaceae - cisowate

zawartość taksolu w korze 100-150 mg/kg

100-letnie drzewo=3 kg kory~ ok.300 mg taksolu

1 kg taksolu ~10 000kg kory ~3000 drzew ~500 pacjentów

Paklitaksel - zawartość w igłach 1g - 1 kg

Lithospermum erythrorhizon L. - nawrot jakiś

Boraginaceae - ogórecznikowate

• przeciwdrobnoustrojowe - anti-HIV-1

• gojące rany

• przeciwzapalne

• immunostymulujące

• hamujące aktywność topoizomeraz I i II

• hamujące angiogenezę (testy in vitro i in vivo)

• ochronne przed promieniowaniem UV

Szikonina - kosmetyki (szminki - czerwony barwnik); stany zapalne, gojący rany (w Japonii, w EU dopiero badania kliniczne)

Coleus blumei L. - pokrzywka brazylijska??

Salvia officinalisi - szałwia lekarska

Hysopus officinalis - hyzop lekarski

Labiateae - jasnotowate

Kwas rozmatynowy

• przeciwwirusowe

• przeciwzapalne

• antyoksydacyjne

Ginkgo bilobae Folium

Ginkgo biloba L - miłorząb dwuklapowy

Ginkgoaceae - miłorzębowate

• bóle głowy, zaburzenia trawienia

• działanie alergizujące alkilofenoli (kwas anakardowy, ginkgolidowy, kardanole, kardole, urushiole) zespół Stevensa-Johsona (pęcherzykowate, łuszczące zmiany skórne) działanie mutagenne i karcinogenne Eur. Ph. norma zawartości <5 ppm

• interakcje: Ibuprofen

• flawonoidy (O-acetylowe pochodne, glikozydy, biflawonoidy - ginkgetyna, izoginkgetyna, sciadopityzyna, bilobetyna, sekwojaflawon, 2,3-dihydro- izoginkgetyna i ginkgetyna, amentoflawon, podokarpusflawon A) 26%

• diterpeny - ginkgolidy A, B, C i

• bilobalid 6 %

Preparaty ze „standaryzowaną” zawartością 24 % glikozydów flawonowych 6 % ginkolidyn 2 % bilobalidu

Farmakopea limity zawartości 22 - 27% flawonoidów 2,8 - 3,4 % ginkgolidyn 2,6 - 3,2 % bilobalid 5 ppm kwas ginkgolidowy

Metabolity pierwotne - podstawowe

• powszechnie spotykane w świecie roślinnym

• pełnią podstawowe funkcje fizjologiczne

• substancje energetyczne, budulcowe, zapasoweniezbędne do życia rośliny węglowodany, tłuszcze, chlorofil, białka, kwasy nukleinowe

Metabolity wtórne

• powstają w procesach wtórnego metabolizmu - wyspecjalizowanej przemiany materii

• nie posiadają podstawowej funkcji w życiu rośliny

• występowanie ograniczone do pewnych grup systematycznych świata roślinnego

• charakter związków fizjologicznie czynnych, o znaczeniu w lecznictwie

• biosynetyzowane w procesach przystosowania się rośliny do warunków środowiska

Podział biogenetyczny związków wtórnych:

1. bezazotowe substancje

2. azotowe - aminy, alkaloidy, nitrylozydy

3. substancje zawierające siarkę

4. substancje o niejednorodnym charakterze chemicznym

5. olejki eteryczne, balsamy, żywice

Weglowodany

• duża grupa związków naturalnych o charakterze cukrów i związków pokrewnych oraz ich polimerów

• jedne z najważniejszych substancji roślinnych

• materiały budulcowe komórek roślinnych - celuloza, hemiceluloza, pektyny

• materiały energetyczne i zapasowe (skrobia, inulina, glikogen, cukry proste i złożone)

• substancje specjalne o wyraźnym działaniu farmakologicznym (deoksycukry glikozydów nasercowych - charakterystyczne tylko dla niektórych roślin)

Cn(H2O)m

wykrywanie: odczynnik Molischa: zabarwienie czerwone lub czerwonofioletowe

Biosynteza weglowodanów

Fotosynteza → aldehyd-3-fosfoglicerynowy/6-fosforany fruktozy i glukozy → enzymy - cukry proste -> oligosacharydy → polimeryzacja -> polisacharydy

Monocukry

triozy - C3 (aldehyd glicerynowy - aldoza, dihydroksyaceton - ketoza)

pentozy - C5 (L (+) arabinoza, L (+) ksyloza, D (-) ryboza, L (+) ramnoza)

heksozy - C6 (D (+) glukoza, D (+) galaktoza, D (+) mannoza, D (-) fruktoza, )

Glukoza

1. główny produkt fotosyntezy

2. najbardziej rozpowszechniona substancja roślinna

3. formy - wolna (w dużym stężeniu w winogronach i miodzie 38 - 40 %i związana dwucukry, oligo- i polisacharydyoraz liczne glikozydy

Otrzymywanie - hydroliza skrobi ziemniaczanej

Zastosowanie:

• doustnie jako środek odżywczy, energetyczny w wysiłku fizycznym, wyczerpujących chorobach z gorączką,

• w postaci iniekcji r-ry 40 - 50 % obliteracja żył

• płyny infuzyjne do odżywiania parenteralnego

Fruktoza

występowanie:

• szeroko rozpowszechniona

• forma wolna - słodkie owoce, miód

• forma związana: - oligosacharydy - sacharoza

• polisacharydy - fruktozany (inulina)

zastosowanie: intoksykacje wątroby, diety cukrzycowe (forma furanozowa)

otrzymywanie: hydroliza inuliny lub sacharozy

Galaktoza

glikozydy, śluzy, gumy roślinne, polisacharydy - glukany, hemicelulozy

Mannoza

polisacharydy - mannany, śluzy, ściany komórkowe glonów

Sorboza

otrzymywanie wit. C

Sorbus aucuparia - jarząb pospolity

Rosaceae

Deoksycury

monosacharydy z 1 grupą OH zastąpioną atomem H w pozycji C-2

Digitalis purpureae Folium, Digitalis lanatae Folium (digitoksoza)

Strophanti Semen (cymaroza)

ALKOHOLE CUKROWE

L-aldonitol - Adonidis vernalis herba

D-ksylitol - środek słodzący

D-mannitol - glony, grzyby, niektóre rośliny nasienne

D-sorbitol - owoce Rosaceae: Sorbus aucuparia, Crataegus oxyacantha

• produkcja wit. C

• środek słodzący w cukrzycy

• płyny odżywcze do wlewów w żywieniu pozajelitowym

Fraxinus ornus,Oleaceae,sok - 90 % mannitolu, (manna)

CYKLITOLE

cykliczne alkohole pochodne cykloheksanu

świat roślinny

• forma wolna

• forma związana z kwasem o-H2SO4 - fityna ziarniaki zbóż, drożdże piekarnicze

• czynnik wzrostowy hodowle in vitro

świat zwierzęcy

• metabolizm tłuszczów w wątrobie, środek ochronny przeciw stłuszczeniu

KWASY URONOWE

utlenienie końcowej grupy OH heksoz; składniki kwaśnych polisacharydów śluzowych; właściwości redukujące

polisacharydy śluzowe sole Mg i Ca kwasów - polisacharydy glonów

- pektyny, gumy składnik kwasu alginowego

DISACHARYDY

Sacharoza α-D-glukopiranozylo-β-D/+/-fruktofuranozyd

cukier buraczany, cukier trzcinowy, rozpowszechniona w świecie roślinnym;

Beta vulgaris var. altissima Chenopodiaceae 16 - 22 %

Saccharum officinarum Gramineae 16 %

klon cukrowy Acer saccharinum Aceraceae

znaczenie spożywcze; technologia leków - syropy, corrigens smaku

Laktoza ၢ-D-galaktopiranozylo-(1 Ⴎ4)- ၢ-D-glukopiranozyd

cukier mlekowy

ၢ - laktoza substancja pomocnicza w farmacji sporządzanie tabletek i rozcieńczeń

ၡ - laktoza - odżywki dla niemowląt

słabo przeczyszczające - korzystny wpływ na florę bakteryjną jelitową

Maltoza ၢ- D-glukopiranozylo-(1Ⴎ 4)-ၡ-D-glukopiranozyd

cukier słodowy, hydroliza enzymatyczna - amylaza - skrobia

Rutynoza ၡ-L - ramnopiranozylo-(1 Ⴎ6) -ၢ-D-glukopiranozyd

POLISACHARYDY

glukany, galaktany, fruktany

właściwości:

• budowa wielkocząsteczkowa

• związki bezpostaciowe

• rozpuszczalnośc w H2O maleje ze wzrostem cząsteczki

• lepkie roztwory

funkcja w roślinach:

• substancje zapasowe - skrobia

• składniki ścian komórkowych i błon - celuloza, hemiceluloza, pektyny

zastosowanie w farmacji

• środki odżywcze (nutrientia) i dietetyczne (diaetetica) np. skrobia różnych gatunków roślin, surowce zawierające inulinę

• surowce do produkcji związków organicznych - glukozy, fruktozy, maltozy, dekstryn) w procesach hydrolitycznych

• substancje wypełniające, odciągające wodę, spęczniające w produkcji niektórych postaci leku (tabletki)

• substancje ochronne, łagodzące, przeciwzapalne w zasypkach, pudrach, maściach

• środki zastępcze krwi - niektóre polisacharydy (dekstrany)

• substancje przeciwzakrzepowe - mukopolisacharydy (heparyna)

• składniki śluzów i gum - leki osłaniające w stanach zapalnych

GLUKANY

Skrobia - Amylum; ၡ- D- glukopiranoza; wiązanie ၡ - glikozydowe

forma występowania - ziarna,

65-85 % wewnętrzne warstwy; 20 % - 35 % zewnętrzne warstwy

właściwości:

amyloza : rozpuszczalna w H2O,

nielepkie, koloidalne roztwory, nie pęcznieje, nie ulega sklajstrowaceniu, jod - barwi się na niebiesko (20 % jodu)

Amylopektyna: nie rozpuszczalna w zimnej H2O, pęcznieje w gorącej H2O, gęste, lepkie zawiesiny, jod - barwi się fioletowo

Skrobia: pęcznieje w H2O, higroskopijna, w gorącej wodzie rozpuszczalna, lepkie roztwory lub żele, Jod - barwi się na niebiesko, rozpuszcza się w ługach potasowym i sodowym

występowanie:

pospolite z wyjątkiem rodzin Compositae, Campanulaceae

niektóre gatunki jednoliściennych

bulwy ziemniaków Solanum tuberosum

ziarna zbóż

znaczenie lecznicze:

skrobia pszeniczna - Amylum Tritici

skrobia ryżowa - Amylum Oryzae

skrobia kukurydziana - Maydis Amylum

skrobia ziemniaczans - Solani Amylum

chemicznie obojętna, silnie higroskopijna, właściwości adsorbujące i osłaniające

zastosowanie i działanie:

• osłaniające - w formie kleiku w stanach zapalnych przewodu pokarmowego

• łagodzące stany zapalne - antiphlogisticum

• w biegunkach, nadkwaśności

• chłonące

• składnik pudrów i zasypek jako środek osuszający - dermaticum

• składnik odżywek dietetycznych

technologia farmaceutyczna

składnik tabletek i pigułek

źródło otrzymywania glukozy i krochmalu

Celuloza ၢ-D-glukoza

występowanie:

szeroko rozpowszechniona

składnik ścian komórkowych oraz włókien

np. lnu, juty, włosków okrywających nasiona bawełny (90 %)

właściwości:

celulaza - rozpad hydrolityczny ဠၢ -D-glukoza

enzymy - bakterie powodujące rozpad drewna i gnicie roślin

zastosowanie i działanie:

surowiec dla przemysłu włókienniczego

składnik waty opatrunkowej i błonnika (p/miażdżycowe)

Lichenina ၢ-D-glukoza; rozpuszczalna w gorącej wodzie

Izolichenina ၡ-D-glukoza; rozpuszczalna w zimnej H2O

występowanie:

porost Cetraria islandica

obok polimerów glukozy, kwasu glukuronowego oraz galaktomannanów ( >50 %)

działanie:

osłaniające, antibechicum

Dekstrany ၡ-D-glukoza, budowa rozgałęziona

sacharoza Ⴎ bakterie Leuconostoc mesenteroides, Leuconostoc dextronicum

działanie i zastosowanie:

dekstrany 60 000 i 10 000 m.cz. środki krwiozastępcze

dekstrany 40000 c. cz.- zaburzenia mikrokrążenia, ham. aglutynacji krwinek

Usieciowane dekstrany - sita molekularne (Sephadex) w biochemii, fitochemii

Laminaryna

Brunatnice Phaeophyta z rodzaju Laminaria

budowa: glukoza oraz mannitol, budowa rozgałęziona

działanie: hamowanie koagulacji krwi

GALAKTANY polimery ၡ - lub ၢ - galaktozy

Agar

Rhodophyta (Krasnorosty): Gelidium (Galaretówka), Gracilaria (Smuklica), Pterocladia, Euchema

polimery galaktozy zestryfikowane kwasem siarkowym

Agaroza polisacharyd liniowy ၢ-D- galaktozy oraz 3,6-anhydro- L- galaktozy

Agaropektyna polisacharyd galaktozy zestryfikowanej kwasem siarkowym

zastosowanie i działanie:

• łagodnie przeczyszczający laxans w zaparciach - granulat Neonormacol

• zmniejsza uczucie głodu, zwiększa objętość treści jelitowej,

• stymuluje mięśniówkę gładką i przyspiesza perystaltykę

• (doustnie sproszkowany agar 1 - 2 łyżeczki z płynem)

technologia farmaceutyczna

• produkcja tabletek i drażetek -środek rozsadzający

• podłoże do hodowli kultur in vitro i bakteryjnych

• przemysł spożywczy - galaretki, budynie

Karageniny

Rhodophyta: Chondrus crispa, Gigartina mammillosa

polimer galaktozy (A) i (B) 3,6-anhydrogalaktozy (AB) w formie soli Na, K, Mg,

zastosowanie i działanie:

• środek p/zapalny - właściwości powlekające

• osłaniający

• nieżyty przewodu pokarmowego, choroba wrzodowa

• laxans (właściwość pęcznienia) - żylaki odbytu, zaparcia, kuracje odchudzające

technologia farmaceutyczna, przemysł kosmetyczny, spożywczy

środek wypełniający w produkcji tabletek, stabilizatory emulsji, kremów

środki zagęszczające (pasty, kremy, płyny)

MANNANY

1. polimery mannozy

2. składniki śluzów, hemiceluloz

Polimery ၢ-D- fruktofuranozy

Inulina ၢ-D-fruktofuranoza

Materiał zapasowy:

Compositae (zamiast skrobi) Campanulaceae, niektóre z Gramineae

odżywki dla chorych na cukrzycę, źródła otrzymywania fruktozy

Arabany i Ksylany składniki ścian komórkowych, śluzów, hemiceluloz

Hemicelulozy - arabano-ksylany zawierające kwasy uronowe: glukuronowy, galakturonowy oraz mannany i galaktomannany, 150 jednostek cukrowych

właściwości: łatwo ulegają hydrolizie pod wpływem rozcieńczonych kwasów

funkcja w roślinach: składniki ść kom obok pektyn składnik włókna pokarm.

PEKTYNY

kwas poligalakturonowy , D- galaktoza, L - ramnoza, D-ksyloza, L-arabinoza

okrywa owoców cytrusowych - 30 %, skórka jabłek 50 %, jabłka 0,5 -1 %

sole Ca pektyn - składniki budulcowe ścian komórkowych roślin - blaszka środkowa

1-4 % masy ściany komórkowej, składniki warstw międzykomórkowych, soku komórkowego owoców maliny, jabłka, porzeczki

właściwości:

1. tworzenie żeli -obecność cukrów, kwaśne środowisko oraz jonów Ca

1. stężone r-ry sacharozy Ⴎkoloidalne r-ry Ⴎ galaretki

2. odtruwające - wiązanie metali ciężkich

3. obniżanie poziomu cholesterolu we krwi

4. składniki włókna pokarmowego

zastosowanie

• substancje żelujące, emulgatory, substancje wypełniające

• powlekające w biegunkach i stanach zapalnych przewodu pokarmowego

MUKOPOLISACHARYDY

Heparyna

składnik krwi - 0,01 mg/100 ml

Komórki tuczne (uraz)→ heparyna

działanie:

• przeciwzakrzepowe 1:250000

• obniżenie poziomu lipidów we krwi

stosowanie:

1. zapobiegawczo i leczniczo stany zatorowe, zakrzepowe w żył. i tęt

2. miażdżyca naczyń krwionośnych

3. w oparzeniach i po zabiegach chirurgicznych

Kwas hialuronowy

tkanka łączna, naczynia kapilarne

ŚLUZY mieszaniny polisacharydów

śluzy obojętne - arabinoza, ksyloza, galaktoza, mannoza, pentozy, heksozy, alkohole cukrowe i ich etery

śluzy kwaśne - kwasy uronowe - glukuronowy, galakturonowy, reszty fosforanowe, siarczanowe

rola i znaczenie dla roślin:

• składniki ścian komórkowych

• substancje międzykomórkowe

• komórki śluzowe, zbiorniki, tkanka okrywająca

• ochrona przed utratą wody i soli mineralnych

występowanie:

glony, grzyby, porosty

Malvaceae, Plantaginaceae, Asteraceae, Linaceae, Boraginaceae, niektóre gatunki z rodzin Rosaceae, Scrophulariaceae

właściwości:

• pęcznieją chłonąc wodę

• tworzą r-ry koloidalne, żele (roślinne hydrokoloidy)

zastosowanie:

• środki powlekające, osłaniające, zmiękczające - antibechica, laxantia, antiphlogistica

• działanie miejscowe - nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego i przez skórę

działania niepożądane:

• utrudniają wchłanianie w jelitach mikroelementów i niektórych witamin

Folium et Radix Althaeae - liść i korzeń prawoślaz

Althaea officinalis L.- prawoślaz lekarski

Malvaceae - ślazowe

występowanie:

Europa południowa, Azja zachodnia

Polska - bardzo rzadko spotykany

surowiec leczniczy - uprawy

Folium Althaeae - liść prawoślazu

liście - zbiór przed kwitnieniem, suszenie - na powietrzu, w cieniu

• śluz - 10 % (kwas galakturonowy 18%) galakturomannany, arabinogalaktany WP> 11

• fenolokwasy

• flawonoidy - pochodne kwercetyny, kemferolu: tilirozyd, 8-mono- i 8-diglukozyd 8-hydroksyluteoliny

Radix Althaeae -korzeń prawoślazu

korzenie - zbiór jesienią, rośliny dwuletnie, korzenie płytko okorowane, FP IV nieokorowane 2-3 cm śr. suszenie 40 OC

• śluz - 20 % - 10% (kwas galakturonowy 28%), kwaśne galakturoramnany, glukany, arabinogalaktany WP >10

• pektyny - 10%

• sacharoza, skrobia

• asparagina, betaina - aminy

Folium et Radix Althaeae - liść i korzeń prawoślazu

zastosowanie i działanie:

• mieszanki ziołowe

• Sirupus Althaeae,

• osłaniająco

• powlekająco

• łagodzący kaszel- antibechicum

• nieżyty dróg oddechowych - pediatria

• korzeń - immunostymulujące

• zewnętrznie okłady zmiękczające

Malvae sylvestris Flos/Folium- kwiat/liście ślazu dzikiego

Malva sylvestris L. (Malva neglecta Wallv)- ślaz dziki

Malvaceae - ślazowe

roślina zielna

występowanie:

stan naturalny Europa i Azja środkowa; Polska - niż i niższe obszary górskie

zbiór: lipiec, sierpień;

suszenie w cieniu, przewiewnie

• śluz - liście 8%, kwiaty 10%, galakturomannany, arabinogalaktany WP >7 FP VI

• antocyjany -glikozydy malwidyny i delfinidyny

• flawonoidy - glukozydy apigeniny i dihydro- kemferolu, kwercetyny - kwiaty

• glukozydy hypoletyny oraz siarczany flawonoidowe - liście

• garbniki

działanie i zastosowanie:

• osłaniający błony śluzowe jamy ustnej, gardła i krtani

• stany zapalne błon śluzowych jamy ustnej (antiphlogisticum)

• łagodzący kaszel suchy (antibechicum)

Malvae arboreae Flos- kwiat malwy czarnej (var.nigra)

Althaea rosea L. (Alcea rosea L.) - topolówka wyniosła, prawoślaz ogrodowy, malwa ogrodnik

Malvaceae - ślazowe

surowiec:

odmiana o ciemnofioletowoczerwonej do czarnej koronie

• śluz (8-12%), pektyny

• antocyjany -glikozydy malwidyny i delfinidyny

• garbniki

• fenolokwasy

• flawonoidy - glikozydy kemferolu, kwercetyny, mirycetyny

działanie i zastosowanie:

• osłaniające stany zapalne i nieżyty GDO i przewodu pokarmowego

• powlekające na błony śluzowe GDO (antibechicum)

Psylli semen - nasienie babki płesznika

Plantago Psyllium - babka płesznik

Plantaginaceae - babkowate

Surowiec - całe, dojrzałe nasiona, wysuszone w warunkach naturalnych, w cieniu i w przewiewie

Skład :

- polisacharydy: śluz (4 - 12 % w łupinie nasiennej), składający się głównie z arabinoksylanów i kwasu galakturonowego,

- glikozydy irydoidowe - aukubina,

- olej tłusty, białko

Działanie i zastosowanie:

- łagodny środek przeczyszczający,chłonąc wodę zwiększa objętość treści jelitowej,co wzmaga perystaltykę i ułatwia wypróżnienia,

- działa osłaniająco na błonę śluzową przewodu pokarmowego,

- stosuje się w zaparciach oraz w nadpobudliwości jelita grubego,

- działanie następuje po 12-24 h

Przeciwwskazania:

- niedrożność jelit,

- zwężenia w przewodzie pokarmowym

Plantaginis lanceolatae folium - liść babki lancetowatej

Plantago lanceolata - babka lancetowata

Plantaginaceae - babkowate

Surowiec - liście zebrane w okresie kwitnienia, wysuszone

w temperaturze pokojowej, w przewiewie

Skład:

- polisacharydy: śluz (6.5%),który jest mieszaniną glukomannanów, ramnogalakturonianów, arabinogalaktanów,

- glikozydy irydoidowe (wg FP VI nie mniej niż 1.5% irydoidów, w przeliczeniu na aukubine), głównie aukubina, katalpol, asperulozyd,

- flawonoidy,

- garbniki,

- fenyloetanoidy (m.in. akteozyd, izoakteozyd),

- kwasy organiczne w tym kwasy fenolowe,

- fitosterole; enzymy proteolityczne,

- związki mineralne m.in. sole cynku, kwas krzemowy (1%)

Działanie i zastosowanie:

- osłaniająco, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, ściągająco oraz spazmolitycznie na mięśnie gładkie oskrzeli

- przyspiesza gojenie ran i regenerację naskórka - stosowany w nieżytach błony śluzowej jamy ustnej, gardła, którym towarzyszy kaszel, trudności w odkrztuszaniu i podwyższona temperatura ciała,

- w nieżytach przewodu pokarmowego

- zewnętrznie w zranieniach, oparzeniach, owrzodzeniach, w zapaleniu spojówek i powiek

Plantaginis ovatae semen - nasienie babki jajowatej

Plantaginis ovatae seminis tegumentum (Plantaginis ovatae testa) - łupina nasienna babki jajowatej

Plantago ovata - babka jajowata

Plantaginaceae - babkowate

Skład:

- polisacharydy: śluz (do 25%) zlokalizowany w łupinie, składający się z mieszaniny arabinoksylanów z małym udzałem ramnozy i kwasu galakturonowego; wg FP VI nasiona powinny wykazywać wskaźnik pęcznienia nie mniejszy niż 10, a łupina nasienna nie mniejszy niż 40, celuloza (około 80%), skrobia,

- irydoidy: aukubina,triterpeny; fitosterole; białko; olej tłusty

Działanie i zastosowanie:

- po podaniu doustnym surowce przechodzą niestrawione do jelita grubego, chłoną wodę, silnie pęcznieją co powoduje zwiększenie objętości treści jelitowej, w efekcie następuje pobudzenie perystaltyki, skrócenie pasażu jelitowego i łagodne działanie przeczyszczające

- surowce stosowane w zaparciach nawykowych oraz w schorzeniach w których pożądane jest ułatwione wypróżnianie, np.. W stanach zapalnych żylaków odbytu, po zabiegach operacyjnych w obrębie odbytu i odbytnicy, mogą być stosowane w zaparciach podczas ciąży,

- pomocniczo w leczeniu biegunek oraz w

podrażnieniu jelit

- powodują niewielkie obniżenie poziomu cholesterolu w surowicy ,zmniejszają też poposiłkowy wzrost poziomu cukru we krwi

Przeciwwskazania, działania uboczne, interakcje:

- patologiczne przewężenia przełyku, zagrażająca lub istniejąca niedrożność jelit,

- resorpcja zażytych równocześnie leków może być opóźniona,

- u cukrzyków insulinozaleznych może być konieczne obniżenie dawki insuliny

Verbasci Flos - kwiat dziewanny

Verbascum thapsiforme Schrad. (V. densiflorum Bert.)- dziewanna wielkokwiatowa

Verbascum phlomoides L.- dziewanna kutnerowata

Scrophulariaceae - trędownikowate

surowiec:: korony kwiatowe, wysuszone natychmiast po zbiorze na powietrzu, w cieniu aby zachować żółtą barwę, zbiór w lipcu i w sierpniu

występowanie: stanowiska słoneczne i piaszczyste

• śluz - 3%, ksyloglukany, obojętne i kwaśne silnie rozgałęzione arabinogalaktany WP>9 FP VI;

• saponiny - triterpenowe 0,007 % -(werbaskosaponiny)

• cukier inwertowany-11%

• fenyloetanoidy-werbascozyd

• irydoidy - aukubina, katalpozyd oraz ich ksylozydy

• flawonoidy - hesperydyna (1,5-4%), diosmina, rutyna

działanie i zastosowanie:

• osłaniające - śluz

• wykrztuśne- saponiny

• przeciwwirusowe (wirus grypy)

mieszanki ziołowe Pulmosan, syropy: Sirupus Verbasci, Termasil (antipyreticum)

schorzenia dróg oddechowych- expectorans

medycyna ludowa

stany zapalne przewodu pokarmowego, schorzenia nerek i pęcherza, stany zapalne skóry, wyprysk alergiczny, egzemy

Semen Lini - nasienie lnu

Linum usitatissimum L.- len zwyczajny

Linaceae - lnowate

roślina włóknodajna i oleista

uprawy - strefa klimatu umiarkowanego, kraje byłego ZSRR, USA oraz Polska

stan naturalny - gatunek śródziemnomorski Linum angustifolium

surowiec - dojrzałe nasiona wysuszone w warunkach naturalnych

• śluz 6 % - 10 % mieszanina kwaśnych arabinoksylanów, galaktanów, ramnogalakturonianów WP >1,5 FP VI

• olej tłusty do 40 % - nienasycone kwasy tłuszczowe - kwas linolenowy (40 - 70 %, linolowy, olejowy

• glukozydy cyjanogenne (do 1,5 % =0,01 - 0,03 % HCN

• linamaryna, lotaustralina - monoglukozydy, linustatyna - diglukozydy

• lignany - glukozyd sekoizolaricyrezynolu (rozpad - sterydy o właściwościach estrogennych: enterolakton i enterodiol)

• fitosterole

• białko 20 %

150 - 300 g nasion - dawki jednorazowe bezpieczne

dawka toksyczna: HCN -1 mg /kg m.c. - dorośli KCN - 0,15 - 0,2 g /kg

100 g nasion zmielonych პ 50 mg HCN

działanie:

• osłaniające, powlekające w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, gardła i przewodu pokarmowego antibechicum, antiulcerosum

• zmiękczające i przeciwzapalne na skórę dermaticum (kataplazmy)

• laxans - całe lub sproszkowane nasiona

• obniża poziom cholesterolu i cukru we krwi - NNKT

• standaryzowany ekstrakt z nasion - kapsułki Prostaman (40 mg lignanów) w leczeniu przerostu gruczołu krokowego

Foenugraeci Semen - nasienie kozieradki

Trigonella foenum graecum L.- kozieradka

Leguminosae (Fabaceae) - strączkowe

jednoroczna roślina zielna

występowanie:

uprawy - kraje o klimacie śródziemnomorskim

Polska - uprawy surowca o niższej zawartości związków biologicznie czynnych

surowiec - dojrzałe nasiona; zebrane w trakcie dojrzewania

strąków; suszenie - przewiewne miejsca

• śluz 45 %- 60 % - komórki bielma obojętny galaktomannan WP 6

• saponiny steroidowe - 0,1 - 0,35 % trigofenozydy A-G typ furostanu typ spirostanu -diosgenina, jamogenina połączone z białkami - fenugrekina

• C- glikozydy flawonoidowe

• olej tłusty 10 %

• białko 30 %

• olejek eteryczny - charakterystyczny zapach: 3-hydroksy-4,5-dimetylo-2[5H]-furanon

• skrobia

• celuloza

wewnętrznie:

śluzowy, osłaniający, stany nieżytowe żołądka i stany zapalne błony śluzowej

Gastrogran - choroba wrzodowa antiulcerosum

wzmacniający, poprawiający apetyt

zewnętrznie - ropnie, czyraki i stany zapalne skóry antiphlogisticum dermatica mieszanki ziołowe

Folium Farfarae - liść podbiału

Tussilago farfara L.- podbiał pospolity

Compositae - złożone

występowanie:

Europa południowa, Azja środkowa i północna, Ameryka północna

Polska - pospolity nad brzegami wód, wilgotne zarośla, gleby podmokłe, gliniaste, nasypy, nieużytki, pobocza dróg, zakwita przed wydaniem liści

surowiec - liści, zbiór wiosna oraz lato, suszenie na powietrzu, w cieniu

śluz - 8%

inulina - 3 %

garbniki - 5 %

flawonoidy - pochodne kemferolu i kwercetyny

olejek eteryczny

aminy - cholina

sterole

alkaloidy pirolizydynowe (do 0,000045 %)

estry necyny o charakterze nasyconym - tussilagina i in. ( nie toksyczne)

estry necyny z wiązaniem 1,2 nienasyconym i ich N-tlenki - senkirkina, senecjonina (karcynogenne, hepatotoksyczne)

zastosowanie i działanie:

osłaniające, powlekające, przeciwzapalne, ściągające (garbniki), zmniejszające napięcie mięśni gładkich (flawonoidy, olejek eteryczny), przeciwbakteryjne i ułatwiające odkrztuszanie, nieżyty górnych dróg oddechowych, stany zapalne gardła, jamy ustnej Succus Farfarae

mieszanki ziołowe: Neopektosan, Pectosan

działania niepożądane: alkaloidy pirolizydynowe 4 - 6 tygodni w roku

Symphyti Radix, syn. Consolidae Radix - korzeń żywokostu

Symphytum officinale L. - żywokost lekarski

Boraginaceae - szorstkolistne

trwała roślina zielna

występowanie: prawie cała Europa - stanowiska wilgotne, Polska - pospolity na całym niżu oraz niższych rejonach górskich

surowiec - korzeń; zbiór - jesień z roślin 2-3 letnich; temp. suszenia 35 - 40 C

• śluz do 15 % fruktany

• alantoina < 0,7 % FP IV

• alkaloidy pirolizydynowe 0,02 % - 0,07 %

• garbniki 4 %- 6 %

• saponiny triterpenowe - symfytoksyna A

• kwasy fenolowe - kwas litospermowy kwas rozmarynowy (liście)

• fitosterole

• aminy -asparagina

• aminokwasy - GABA

zastosowanie i działanie:

• śluzowy - miejscowo zmiękczająco i przeciwzapalnie

• alantoina - pobudzający regenerację tkanek i proliferację komórek przyśpiesza wytwarzanie kostniny przyspiesza samooczyszczanie się ran przez złuszczanie tkanek martwiczych dermaticum, antiphlogisticum

działania niepożądane: surowiec wycofany z lecznictwa; alkaloidy pirolizydynowe o szkielecie 1,2- nienasyconej necyny i ich N-tlenki

(kancerogenne, mutagenne, hepatotoksyczne) - pochodne retronecyny intermedyna, symfetyna

tylko zewnętrznie 4- 6 tygodni w roku np. maści 5 % - 20 % i in. postacie

Lichen islandicus.- porost islandzki

Cetraria islandica (L.) Ach. - tarczownica islandzka

Parmeliaceae - Misecznicowate

występowanie: półkula północna, Polska - objęty częściową ochroną, surowiec- import

• polisacharydy: >50% lichenina, izolichenina,

• polimery glukozy i kwasu glukuronowego, galaktomannany

• kwasy porostowe: 2-3% o charakterze depsydonów o gorzkim smaku

• aromatyczne- fumaroprotocetrarowy i cetrarowy alifatyczne

• protolichesterynowy

działanie i zastosowanie: wyciągi alkoholowe i wodne

• kwasy porostowe - aktywność bakteriostatyczna wobec m.in.: Mycobacterium taberalosis oraz Helicobacter pyroli, gorzki smak właściwości surowca pobudzające wydzielanie soku żołądkowego

• śluz

łagodzące kaszel antibechicum

suchy kaszel, pomocniczo nieżyty żołądka, choroba wrzodowa, pobudzający łaknienie, ułatwiający trawienie (stomachicum et digestivum)

pomocniczo w terapii chorób płuc (pulmonales)

Preparaty; Pectosol expectorans

Pulmosan (pulmonales)

Isla moos antibechicum, expectorans

Padma 28 (immunostimulans)

Semen Cydoniae - nasienie pigwy

Cydonia oblonga - pigwa

Rosaceae - różowate

pochodzenie - Półwysep Arabski

występowanie: Europa południowa, Polska

śluz - 22%

działanie i zastosowanie:

• powlekający

• zmiękczający

• słabo przeczyszczający

• zewnętrznie - p/zapalny

Tuber Salep - bulwiaste korzenie storczyków

Orchis species

Morio

Militaris

Orchidaceae - Storczykowate

Surowiec: zebrane w czasie przekwitania, lekko obgotowane i wysuszone, bulwiaste korzenie

• śluz - 45-50% -

• mannoza + kwas mannuronowy

działanie i zastosowanie:

• osłaniający i powlekający

• nieżyty żołądka i jelit

• biegunki

Skład:

- węglowodany: inulina i niskoczasteczkowe fruktooligosacharydy (do 75%); celuloza,

- aminokwasy, białko; kwasy organiczne,

- witaminy: B1, B2, C; kwasy organiczne,

- sole Mg, Ca, Zn, Fe, P, Cu, Si

- inulina i fruktooligosacharydy jako substancje balastowe tylko w niewielkim stopniu ulęgają wchłanianiu w jelicie cienkim, natomiast stanowią pożywkędla bifidobakterii, które warunkują utrzymanie prawidłowej flory jelitowej,

Helianthi tuber - bulwa słonecznika bulwiastego

Helianthus tuberosus - słonecznik bulwiasty

Asteraceae (Compositae) - złożone

Działanie i zastosowanie:

- wypełniają przewód pokarmowy, dają uczucie sytości i powodują zmniejszenie łaknienia oraz regulują wypróżnienia wspomagając w ten sposób proces odchudzania,

- surowiec zmniejsza poposiłkowy poziom cukru we krwi, usprawnia metabolizm tłuszczów oraz uzupełnia niedobór aminokwasów i soli mineralnych,

- stosowany w celu poprawy metabolizmu i ułatwienia redukcji masy ciała , a także pomocniczo w leczeniu cukrzycy

Graminis rhizoma (Agropyri rhizoma) - kłącze perzu

Agropyron repens (Triticum repens) - perz właściwy

Poaceae (Graminae) - (Wiechlinowate) Trawy

Surowiec - kłącze perzu właściwego,

zbierane wiosną lub jesienią, wysuszone w

temperaturze pokojowej, w cieniu, w przewiewie

Skład:

- polisacharydy : fruktany ( trytycyna 3 - 10%; śluz (do 10%); oligopsacharydy; monosacharydy: fruktoza; alkohole cukrowe (2 - 3 %): mannitol, inozytol,

- kwasy organiczne, m.in.. kwas glikolowy, jabłkowy,

- olejek eteryczny ( 0.01 - 0.05%),

- kwas krzemowy i krzemiany,

- poliacetyleny: kapilen (= agropyren)

Działanie i zastosowanie:

- zwiększa ilość wydalanego moczu i ułatwia usuwanie szkodliwych metabolitów z organizmu

- łagodzi podrażnienia w obrębie górnych dróg oddechowych (śluz)

- reguluje i ułatwia wypróżnienia a także obniża poziom tłuszczów i cholesterolu we krwi, przeciwdziała stłuszczeniu wątroby

- stosowany w celu zwiększenia ilości wydalanego moczu, w stanach zapalnych pęcherza moczowego, w profilaktyce kamicy nerkowej, w leczeniu chorób wynikających z zaburzeń metabolizmu (schorzenia skórne, reumatyczne, cukrzyca

Przeciwwskazania:

- obrzęki spowodowane upośledzeniem czynności serca lub nerek

Gossypium depuratum-

Wata bawełniana oczyszczona

Gossypium arboreum

Gossypium herbaceum

Malvaceae

pochodzenie:

Gossypium herbaceum - Azja Pł.

Gossypium arboreum - Afryka Płn.

Gossypium hirsutum - Ameryka

Gossypium barabadense - Ameryka

uprawy jednoroczne

główni producenci: USA, Brazylia,

Indie, Egipt, kraje byłego ZSRR

Etapy otrzymywania waty:

• mechaniczne oddzielenie włosków od nasion

• prasowanie w bele (otrzymywanie bawełny handlowej)

• spulchnienie i oczyszczanie od wszelkich domieszek na specjalnych maszynach

• odtłuszczenie 4% ługiem sodowym

• przemywanie rozcieńczonym kwasem siarkowym i wodą

• bielenie 5% roztworem podchlorynu sodowego

• przemywanie wodą do reakcji obojętnej

• suszenie, spulchnianie i pakowanie

odtłuszczone i wybielone włoski okrywające nasiona bawełny długości do 4 cm włoski te w 90% zbudowane z celulozy woda, białko, substancje mineralne

działanie i zastosowanie:

wchłania około 10-krotną wagową ilość osocza krwi, przyśpiesza zlepianie czerwonych krwinek, materiał okrywający i izolujący

Cellulosum depuratum-wata celulozowa oczyszczona

60% masy z drzew iglastych

wata drzewna-lignina, produkt otrzymywany z drewna , drzew iglastych (świerk, sosna) liściastych (buk, brzoza, topola)

celuloza

mannany - drzewa iglaste

ksylany -drzewa liściaste

lignina - 30%-produkt polimeryzacji

pochodnych fenylopropanu

zastosowanie: chusteczki higieniczne, opatrunki, tampony stomatologiczne, opaski higieniczne

Tela hydrophila - gaza higroskopijna

biała bezwonna tkanina o splocie płóciennym, krzyżowym

otrzymywana z :

-odtłuszczonej bawełny

• włókna wiskozowego

• bawełny i włókna wiskozowego

zastosowanie:

materiał opatrunkowy, tampony, kompresy, bandaże, opatrunki

Fucus vesiculosus - morszczyn pęcherzykowy

Fucaceae - morszczynowate

Suszenie:

temp. 60ºC

Występowanie: chłodne morza Europy, chłodne rejony Oceanu Spokojnego i Atlantyckiego, Bałtyk - 10-15 m

wg FP IV 0,1% jodu

• 0,03-0,1% jodu

• kwas alginowy - 12%

• laminaryna

• fukoidyna

• mannitol - 5-12%

Działanie i zastosowanie:

pobudzanie wydzielania hormonów tarczycy mieszanki ziołowe m. in. przeciw otyłości, produkcja kwasu alginowego

Stosowanie preparatów z morszczynu zawierających ponad 150μg jodu w przeliczeniu na dawkę dobową grozi wywołaniem nadczynności tarczycy

Kwas alginowy polisacharyd zbudowany z kwasu D-mannuronowego połączonego wiązaniem holozydowym β 1→4 i kwasu D-guluronowego powiązanego wiązaniem γ 1→4

sole Na, Mg, K, NH4 kwasu alginowego

rozpuszczają się w H2O

- lepkie ciągliwe roztwory

zastosowanie:

ochronne powłoki w zranieniach

stabilizator, środek wiążący w produkcji

tabletek, kremów, maści

Surowce zawierające cukier inwertowany

Mel - miód

syropowata ciecz wytwarzana przez Apis mellifica z nektaru z kwiatów

roślin miodajnych lub spadzi (wydzielina mszyc pasożytujących na liściach

drzew iglastych, zmieszana z sokiem komórkowym liści wyciekającym wskutek

nakłuć mszyc

rośliny miodajne: rzepak, akacja, lipa, gryka, wrzosy, drzewa kwitnących sadów

nektar roślinny - sacharoza 55-75%;- monocukry

cukier inwertowany - 70-80% (glukoza - 30-40%, fruktoza)

sacharoza - 10%; dekstryny; kwasy organiczne; substancje białkowe; barwniki; enzymy; witaminy - C, A, B2 i B6; związki azotowe m.in. cholina i acetylocholina; woda

miód sztuczny - cukier inwertowany otrzymywany z sacharozy przez ogrzewanie jej z 1% H2SO4 lub winowym, po zinwertowaniu nadmiar kwasu zobojętnia się CaCO3 i odsącza wytrąconą sól wapniową. otrzymany cukier inwertowany zagęszcza się do prawie stałej masy, odbarwia cukrem palonym na kolor miodu i aromatyzuje.

Caricae Fructus - owoc figi

Ficus Carica - figa pospolita

Moraceae - morwowate

Występowanie: Azja południowo- zachodnia, wschodnia część rejonu Morza Śródziemnego

Surowiec: owoc rzekomy - szupina (owoce właściwe - orzeszki)

Skład:

cukier inwertowany 50%; pektyny; błonnik; enzymy trawiące białko

Zastosowanie: środek dietetyczny, przy wadliwym trawieniu

Dactyli - daktyle

Phoenix dactylifera - palma daktylowa

Palmae - palmy

Występowanie: północna Afryka, Arabia, Syria

Surowiec: dojrzałe, wysuszone owoce palmy daktylowej

Skład: 47-50% cukru inwertowanego ; 10% pektyn; substancje azotowe

Zastosowanie: środek odżywczy, wykazuje pewne działanie rozwalniające

Passulae - rodzynki

Vitis vinifera - winorośl właściwa

Vitaceae - winoroślowate

Surowiec: wysuszone jagody krzewu Vitis vinifera

Skład: 52-62% cukru inwertowanego; kwasy organiczne; pektyny

substancje azotowe

Zastosowanie: środek odżywczy; wzmacniający mięsień sercowy, działanie rozwalniające

Glikozydy

Występowanie: organizmy roślinne i zwierzęce

cukrowiec - forma

półacetalowa niecukrowiec

(glikon) wiąz glikozydowe (aglikon)

cukry proste: pentozy,

heksozy; 1,2 lub 3

cząsteczki

Grupa OH przy C-1 grupa OH, NH2, SH

Gr. OH półacetalowa

Glikozyd + H2O

Organizmy żywe synteza chemiczna

r. biochemiczna, enzymy (kosztowne)

Podział glikozydów:

Ze względu na rodzaj pierwiastka chemicznego tworzącego wiązanie glikozydowe łączące półacetalową formę cukru z aglikonem:

I O-glikozydy

II C-glikozydy

III N-glikozydy

IV S-glikozydy

Ze względu na rodzaj aglikonu:

1. glikozydy fenolowe

2. glikozydy nitrylowe

3. glikozydy izocyjanowe

4. glikozydy antrachinonowe

5. glikozydy saponinowe

6. glikozydy irydoidowe

7. glikozydy alkaloidowe

8. glikozydy steroidowe i inne

Inne kryterium podziału glikozydów:

Podział w zależności od ilości reszt cukrowych w cząsteczce:

- monoglikozydy (1 reszta cukrowa - monosacharyd)

- diglikozydy (2 reszty cukrowe - disacharyd)

- triglikozydy (3 reszty cukrowe - trisacharyd)

Nomenklatura glikozydów:

• jest niejednorodna, na ogół stosuje się końcówkę -ozyd

• odnośnie poszczególnych związków stosuje się nomenklaturę IUPAC

• wg IUPAC należy stosować nazwę glikozyd ogólnie, połączenia glikozydowe cukru z cukrem określa się mianem holozydów, natomiast połączenia cukru z niecukrowcem - mianem heterozydów

Właściwości fizyko-chemiczne glikozydów

• ciała stałe, bardzo często krystaliczne

• rozpuszczają się dobrze w alkoholach, także w acetonie, octanie etylu, różna rozpuszczalność w wodzie aglikony są rozpuszczalne w alkoholach a także chloroformie, eterach, octanie etylu

• wykazują czynność optyczną

• w wyniku kwasowej bądź enzymatycznej hydrolizy rozpadają się na cukier i aglikon

Znaczenie glikozydów dla roślin nie jest dokładnie wyjaśnione. Uważa się, że glikozydacja, prowadząc do zwiększenia polarności cząsteczki, może ułatwiać roślinom wydalenie toksycznych dla nich metabolitów w postaci lepiej rozpuszczalnych połączeń

O-glikozydy

• wiązanie acetalowe wrażliwe na działanie rozcieńczonych kwasów i enzymów: α-glikozydaz i β-glikozydaz

• najbardziej rozpowszechniona w przyrodzie grupa glikozydów (najczęściej spotykane są β-glikozydy, α-glikozydy występują rzadziej)

C-glikozydy

• wiązanie niepolarne

• trwałe

• słabo reaktywne

• nie ulega hydrolizie kwasowej i enzymatycznej

• ulega rozpadowi w wyniku ogrzewania z HJ, chlorkiem pirydyny

• spotykane w świecie roślinnym rzadziej niż O-glikozydy

N-glikozydy

• rozpowszechnione w organizmach żywych

• nukleozydy i nukleotydy zasad purynowych i pirymidynowych - kwasy DNA i RNA składniki jąder komórkowych komórek roślinnych i zwierzęcych

• β-glikozydy bardzo rozpowszechnione

• α-glikozydy rzadko spotykane (np. witamina B12)

• w świecie roślinnym bardzo rzadko spotykane (oprócz DNA i RNA)

S-glikozydy

• tylko w niektórych rodzinach botanicznych

• obecne w roślinach leczniczych

Glikozydy fenolowe

- połączenia rozpowszechnione w świecie roślinnym

- tylko niektóre cechują się działaniem farmakologicznym, a ich obecność warunkuje właściwości lecznicze zawierających je roślin

Ze względu na budowę zawartych w nich glikozydów fenolowych surowce dzielimy na:

- arbutynowe

- salicylowe

- fenolokwasowe

Surowce arbutynowe

- surowce zawierające w składzie arbutynę i metyloarbutynę

- arbutyna i metyloarbutyna ulegają hydrolizie kwasowej i enzymatycznej

Arbutyna → hydrochinon + β-D-glukoza

Metyloarbutyna → metylohydrochinon + β-D-glukoza

- obydwa glikozydy po hydrolizie w organizmie człowieka ulegają sprzęganiu z kwasem glukuronowym i w tej postaci są wydalane przez nerki

- w alkalicznym, nieprawidłowym pH moczu (8,0-8,5) estry z kwasem glukuronowym ulegają hydrolizie do hydrochinonu i metylohydrochinonu, działających dezynfekująco i antyseptycznie

Surowce arbutynowe:

Vitis idaeae folium - liść brusznicy FPV

Vaccinium vitis idaea - borówka brusznica

Ericaceae - wrzosowate

roślina: krzewinka zimozielona do 60cm; owoc - jagoda, zbierana jako produkt spożywczy

występowanie: dość powszechna w północnych częściach Europy, Azji i Ameryki, w Polsce na całym niżu - lasy iglaste, wrzosowiska, oraz w górach

surowiec: liście borówki brusznicy, zebrane jesienią

skład chemiczny:

• arbutyna - 5-7% (wymagane 4%)

• pirozyd (6-acetylo-glukozydo-arbutyna)

• hydrochinon 1%; garbniki 12%

• flawonoidy: hyperozyd, myrycetyna, izokwercytryna

działanie i zastosowanie:

surowiec stosowany jako dezynfekujący drogi moczowe i moczopędny (urodesinficiens i diureticum), choroby pęcherza moczowego i nerek, wchodzi w skład Species diureticae, garbniki warunkują działanie przeciwbiegunkowe

Uvae ursi folium - liść brusznicy FPV

Arctostaphylos uva ursi - mącznica lekarska

Ericaceae - wrzosowate

roślina: krzewinka zimozielona o ścielących się pędach do 1m długości, owoc - jagoda o mączystej owocni

występowanie: prawie cała Europa, Azja - Syberia i Himalaje, Ameryka Północna, w Polsce dość częsta na północy - lasy sosnowe, rzadziej na południu i w górach Roślina pod częściową ochroną

surowiec: liście mącznicy lekarskiej, zebrane jesienią

skłąd chemiczny:

• arbutyna i metyloarbutyna łącznie 3-12% (wymagane 6%)

• garbniki hydrolizujące (dające kwas galusowy, elagowy i glukozę)

• flawonoidy: izokwercytryna, hyperozyd,

• glikozydy myrycetyny

• kwasy: elagowy, galusowy, chinowy

• pochodne triterpenowe: kwas ursolowy,

• pochodna amyryny

działanie i zastosowanie:

urodesinficiens i diureticum, choroby nerek, pęcherza i moczowodów, przy dłuższym stosowaniu podrażnienie błony śluzowej żołądka

Inne:

liść gruszy

Pyrus communis - grusza pospolita

Rosaceae - różowate

2-4% arbutyny

ziele wrzosu

Calluna vulgaris - wrzos pospolity

Ericaceae - wrzosowate

0,5-1% arbutyny

Surowce salicylowe

Salicis cortex - kora wierzby

Salix purpurea - wierzba purpurowa

Salicaceae - wierzbowate

roślina: Krzew do 6m, młode pędy czerwone

występowanie: Europa i Azja, nad rzekami i potokami, w Polsce pospolita na całym niżu

surowiec: kora zebrana wczesną wiosną przed rozwojem liści z pędów 2-3 letnich, wysuszona na powietrzu w cieniu

skład chemiczny:

pochodne alkoholu salicylowego w ilości 10%:

salikortyna 5-7%; salicyna; salirepozyd ok.2%

flawonoidy: izosalipurpozyd 3%

5-O-glukozyd naryngeniny (salipurpozyd)

garbniki 10%

działanie:

salicyna została wyodrębniona w roku 1830 - jest jednym z najdawniej poznanych związków naturalnych; salicylany działają przeciwgorączkowo, antyseptycznie, przeciwbólowo, przeciwzapalnie i przeciwreumatycznie; nie znoszą bólów narządów wewnętrznych, działają korzystnie w bólach głowy, mięśni, stawów hamują aktywność cyklooksygenazy; małe dawki salicylanów obecnych w surowcach roślinnych; Flawonoidy obecne w korze wierzby działają moczopędnie i rozkurczowo, a garbniki ściągająco

zastosowanie:

schorzenia reumatyczne; przewlekły gościec

choroby przeziębieniowe i przebiegające z podwyższoną temperaturą

nerwobóle

zewnętrznie w schorzeniach reumatycznych

wchodzi w skład Species antirheumaticae i preparatu Reumogran

Ulmariae flos syn. Filipendulae flos - kwiat wiązówki

Filipendula ulmaria - wiązówka błotna

Rosaceae - różowate

roślina: bylina, kwiaty żółtawobiałe, wonne, zebrane w duże baldachy

występowanie: dość powszechne, prawie cała Europa, środkowa Azja, brzegi wód, wilgotne łąki, zarośla, w Polsce pospolita na całym obszarze

surowiec: pojedyncze otarte kwiaty wiązówki błotnej zebrane w początkowym okresie kwitnienia i wysuszone w cieniu

skład chemiczny: pochodne kwasu salicylowego, flawonoidy - spireozyd (4'-glukozyd kwercetyny) - 1,2%; garbniki 15%; około 0,2% olejku eterycznego (ester metylowy kwasu salicylowego; aldehyd salicylowy, wanilina)

działanie i zastosowanie:

środek przeciwreumatyczny, przeciwzapalny, napotny, w stanach podgorączkowych, przeziębieniach, w bólach stawowych i mięśniowych, wykazuje także działanie moczopędne

Populi tremulae cortex - kora osiki 

Populi nigrae gemmae i Populi tremulae gemmae - pączki topoli i pączki osiki

Populus tremuloides Michx. (Salicaceae)

Populus nigra L. (Salicaceae)

kora osiki Populus tremula

salicyna (2-4%), salikortyna, salirepozyd; pochodne kwasu benzoesowego - populina (salicyny 6-benzoesan), tremuloidyna (salicyny 2-benzoesan), tremulacyna (salikortyny-2-benzoesan) tanniny, triterpeny- ၡ-amyryna i ၢ- amyryna p/reumatyczne, p/zapalne, antyseptyczne, ściągające

pączki topoli

olejek eteryczny kariofylen, cyneol, seskwiterpeny (0,2-2,1 %) wykrztuśne - infekcje dolnych dróg oddechowych, choroba reumatyczna

Surowce fenolokwasowe

Echinacea purpurea - jeżówka purpurowa

również E. pallida i E. angustifolia

Compositae - złożone

roślina: bylina

występowanie: Ameryka północna; uprawiana

surowiec: ziele jeżówki

skład chemiczny:

pochodne kwasu kawowego związki poliinowe, olejek eteryczny, polisacharydy

działanie i zastosowanie:

immunostymulujące, przeciwwirusowe; stymulujące fagocytozę, zewnętrznie - przyspieszające gojenie ran

Cynara scolymus - karczoch

Compositae - złożone

roślina; występowanie:

bylina, południowa Europa, rejon Morza Śródziemnego, uprawy w Hiszpanii, Francji i USA

skład chemiczny:

fenolokwasy - cynaryna; (kwas 1,5-dikawoilochinowy)

działanie i zastosowanie:

cynaryna wykazuje działanie żółciopędne oraz obniżające stężenie cholesterolu i lipidów we krwi; składnik preparatów np. Cynarex

Curcumae rhizoma - kłącze kurkumy

Curcuma longa; Curcuma xanthorrhiza

Zingiberaceae - imbirowate

roślina; występowanie:

bylina; tworzy kłącza, Azja Południowo-Wschodnia

skład chemiczny:

fenolokwasy - kurkumina; (dimer kwasu ferulowego)

działanie i zastosowanie:

wyciągi alkoholowe z kłączy kurkumy działają żółciopędnie, żółciotwórczo, przeciwzapalnie, pobudzają czynność wydzielniczą żołądka

wyciąg alkoholowy z kłącza kurkumy jest stosowany:

- w niewydolności wątroby z niedostatecznym wytwarzaniem żółci, w stanach zapalnych wątroby z wyjątkiem ciężkich uszkodzeń i marskości

- w stanach zapalnych dróg żółciowych, pęcherzyka żółciowego i przewodu żółciowego wspólnego

- upośledzenie wytwarzania soku żołądkowego, osłabienie perystaltyki jelit, skłonność do zaparć, wzdęć

wyciągi alkoholowe z kłącza kurkumy zwiększają wytwarzanie kwasów żółciowych m.in. ursodezoksycholowego; kwas ten zmniejsza syntezę cholesterolu w wątrobie i wzmaga jego wchłanianie w jelicie cienkim. Zapobiega kamicy żółciowej, cholesterolowej i powoduje rozpuszczanie złogów cholesterolowych w drogach żółciowych, cenny lek w początkowych stadiach kamicy żółciowej, tzw. piasku przy skłonności do kamicy

Surowce fenolowe

Creosotum - kreozot

Fagus silvatica - buk pospolity

Fagaceae - bukowate

roślina:pospolite drzewo

surowiec: mieszanina związków fenolowych otrzymanych z drewna bukowego przez suchą destylację, o ostrym smaku i intensywnym aromatycznym zapachu, bezbarwna lub żółta

skład chemiczny: gwajakol i inne fenole

działanie i zastosowanie:

dezynfekujące i wykrztuśne, w formie mleczanu (Creosotum lacticum), lub węglanu (Creosotum carbonicum), w formie syropu, jako lek wykrztuśny i odkażający drogi oddechowe w kaszlu, nieżytach oskrzeli i przeziębieniach gwajakol stosowany jest w formie soli potasowej kwasu gwajakosulfonowego (Sirupus Kalii guaiacosulfonici)

Fenolokwasy niezglikozydowane

są to fenole cechujące się obecnością grupy karboksylowej wśród aktywnych farmakologicznie fenolokwasów wyróżniamy pochodne

• kwasu cynamonowego (kw. cynamonowy, kawowy, kwas ferulowy)

• kwasu benzoesowego (kw. galusowy)

Depsydy - są to estry fenolokwasów, powstałe w wyniku wzajemnej estryfikacji fenolokwasów, grupa fenolowa jednej cząsteczki jest zestryfikowana grupą karboksylową drugiej: (kw. rozmarynowy, chinowy, elagowy, m-digalusowy)

Działanie i zastosowanie fenolokwasów:

• Kwasy chlorogenowy, ferulowy i synapinowy działają żółciopędnie

• Kwas kawowy wykazuje słabe działanie bakteriobójcze

• Dość silne właściwości bakteriostatyczne posiada kwas cetrarowy (Cetraria islandica)

• Kwas elagowy wykazuje działanie przeciwkrwotoczne

18

---