„musimy polityką kolonialną zdobyć nowe ziemie, które przyjmą nadwyżkę ludności, i stworzyć nowe rynki zbytu dla towarów produkowanych w fabrykach i kopalniach.
[...]Jeśli nie chcecie wojny domowej , musicie być
imperialistami”.
(Cecil Rhodes)
W XVIII w. konflikty europejskie zaczęły wpływać na sytuację na całym świecie. Mocarstwa, przede wszystkim Wielka Brytania i Francja , zaostrzyły rywalizację kolonialną , co, jak się okazało, zaważyło na historii całych kontynentów.
Kolonializm (z łaciny colonia - osiedle), polityka mocarstw polegająca na opanowaniu i utrzymaniu w politycznej i ekonomicznej zależności krajów słabo rozwiniętych w celu czerpania zysków. Kolonializm to też system rządów oparty na takiej polityce. Zjawisko narodziło się w czasie odkryć geograficznych (XIV i XV w.). Proces podziału świata został usankcjonowany prawnie. W ramach porozumień międzynarodowych (pierwsze to traktat z Tordesillas z 1494) uznawano za dozwolone aneksje, handel terytoriami, podporządkowanie zamorskiej ludności władzy metropolii kolonialnych. Zdobyte terytoria miały różny status, były to kolonie, protektoraty, kondominia, terytoria mandatowe i obszary powiernicze, zarządzano nimi za pomocą administracji kolonialnej lub uzależnionych od kolonizatorów lokalnych struktur państwowych bądź plemiennych.
Przyczyny tak wielkiego natężenia ekspansji kolonialnej są ściśle związane z rozwojem kapitalizmu. Wymienić możemy cztery podstawowe przyczyny tego zjawiska :
Źródła surowców - w pierwszym stadium kolonializmu europejskiego po wielkich odkryciach geograficznych na przełomie XV i XVI w. posiadłości zamorskie były w Europie cenione przede wszystkim jako źródło egzotycznych owoców, drogich korzeni, cennego kruszcu .Rozwój przemysłu , produkcja nowych, nieznanych dawniej wytworów pracy i wynalazczości ludzkiej zwiększyły zapotrzebowanie na surowce poprzednio nie używane. Nieskrępowane wyzyskanie źródeł surowców możliwe było wtedy tylko, gdy znajdowały się one we własnych koloniach czy protektoratach.
Rynki zbytu - wprowadzenie przez państwa barier gospodarczych na towary z zewnątrz spowodowało konieczność znalezienia nowych terenów, gdzie można by lokować nadwyżki produkcyjne. To pozwalało na dalszy rozwój przedsiębiorstw. Do koloni często wywożone były towary najgorsze, często z brakami, nie nadające się do sprzedaży lub przestarzałe.
Miejsca wywozu i lokowania kapitału - państwa chętnie lokowały swój kapitał w państwach zacofanych gospodarczo, gdzie była tania siła robocza, gdzie znajdowały się duże bogactwa naturalne, gdzie państwa mogły mu zapewnić uprzywilejowane stanowisko. W zamian za zyskowne pożyczki państw kolonialnych , przedstawiciele tych państw otrzymywali dochodowe koncesje (pozwolenia) na eksploatację kraju.
Bazy wojskowe - niektóre tereny nie przedstawiały dużego znaczenia gospodarczego ale poprzez swoją lokację stanowiły świetne tereny militarne. Pozwalały one kontrolować szlaki handlowe oraz posiadały wielkie znaczenie strategiczne.
W XVIII w. głównymi rywalami w sprawach podboju świata i tworzenia terytoriów gospodarczo zależnych , była Wielka Brytania i Francja. W dłuższej perspektywie francuskie ambicje dominowania na Starym Kontynencie miały negatywny wpływ na politykę kolonialną i utrudniały rywalizację z przeciwnikiem. Ponadto w Anglii kształtowały się coraz silniejsze tradycje żeglugi morskiej , a względnie otwarty ustrój polityczny zachęcał ambitne jednostki do realizacji ambitnych przedsięwzięć. Okres pokoju europejskiego, dzielący wojnę o sukcesję austriacką do wybuchu wojny siedmioletniej , w Anglii odpowiadał w przybliżeniu rządom Pelhamów: Henryka Pelhama i jego brata, księcia Newcastle. Duże znaczenie dla zmiany układu sił miała sukcesyjna wojna hiszpańska(1701-1714). Głównym motywem wojny była walka o tron, jednak jej wpływ na sytuację w koloniach był znaczący. Dzięki temu konfliktowi Anglia (od 1707 roku Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii) zyskała Minorkę, Gibraltar i francuską Akadię (Nową Szkocję) w Kanadzie. Ponadto Francja uznała prawo angielskiej Kampanii Hudsońskiej do ogromnych, nie zbadanych jeszcze obszarów kontynentu.
Na kontynencie amerykańskim od końca XV w. następowała stopniowa kolonizacja tego terenu. W 1607r. powstała pierwsza kolonia angielska, zwana Jamestown w Wirginii. W latach 1619-1732 istniało już 13 kolonii utworzonych z inicjatywy kampanii handlowych, emigrantów politycznych, religijnych oraz prywatnych przedsiębiorców. Po wojnie siedmioletniej przyłączona została Kanada (była pierwszą posiadłością zamorską, która jeszcze w 1840 r. uzyskała system rządów parlamentarnych, a następnie Australia w 1855 r., Nowa Zelandia w 1856 r., Kraj przylądka w 1872 r., Unia Południowej Afryki w 1909 r.) jak i Terytorium Północno-Zachodnie ziemie na zachód od rzeki Missisipi. Coraz jawniej było widać chęć ścisłego podporządkowania kolonii metropolii. Było to tym ważniejsze, że po wojnie Wielka Brytania wyszła z ogromnymi długami. Rząd angielski nakładał na kolonie wysokie cła na towary wywożone z kolonii, ograniczał ich samodzielność. Wywołało to falę protestów ze strony kolonii, budziła się świadomość do uniezależnienia się z pod wpływów angielskich. Ostatecznym przełomem było zatopienie Kampanii ładunku herbaty w Bostonie w 1773r. , tzw. bostońskie picie herbaty. Był to sygnał do wybuchu wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Po wielu walkach 4 lipca 1776 r. Kongres przyjął tekst Deklaracji Niepodległości opracowany pod kierownictwem Thomasa Jeffersona - co stanowiło formalne wypowiedzenie wojny Anglii . Ostatecznie we wrześniu 1783 r. podpisano pokój wersalski. Postanowienia pokoju nie były dla Wielkiej Brytanii korzystne, ponieważ musiała uznać pełną niepodległość Stanów Zjednoczonych ,tak pod względem militarnym, jak i gospodarczym. Do 1800 roku Anglia posiadała taki nabytki jak: Jamajka, Dominika Wyspy Bahama, Bermudy, Barbados, Grenada, Tobago, Trynidad. Kolejnymi nabytkami Wielkiej Brytanii w XX w. były Gujana Brytyjska (1814) oraz Falklandy (1833).
Darująca się od końca XVI w. ekspansja angielska w Indiach Wschodnich, rozwijana za pośrednictwem Kompanii Wschodnioindyjskiej, doprowadziła w ciągu XVII w. do znacznego poszerzenia tam wpływów angielskich i założenia szeregu fortów i faktorii , które z czasem przekształciły się w miasta. Zwycięstwo Wielkiej Brytanii w wojnie siedmioletniej doprowadziło do wyparcia wpływów francuskich w Indiach na rzecz angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. W budowaniu imperium w Indiach, szczególną rolę odegrali dwaj gubernatorzy: Robert Clive i Warren Hastings. Clive rozpoczął w 1765 r. legalizowanie władzy kompanii w zagarniętym w 1757 r. Bengalu i Biharze, uzyskał od władcy w Delhi prawo ściągania podatków, pozostawiając jednak administrację i władzę polityczną w rękach krajowców. W1772 r. gubernatorem Bengalu został Warren Hastings. Zorganizował on system podatkowy , na zarządców większych okręgów wyznaczył już Anglików, ustanowił sądy cywilne i karne. Siedzibą władz brytyjskich w Indiach stała się Kalkuta i w 1773 r. Hastingsa mianowano generalnym gubernatorem. W 1784 r. Indie zostały bezpośrednio podporządkowane rządowi brytyjskiemu. Indie , zwane „ perłą korony brytyjskiej” , były największa posiadłością kolonialną. 3/5 obszaru Indii zajmowały posiadłości angielskie , a pozostałe 2/5 obszaru dzieliły między sobą państewka formalnie niepodległe, ale związane z Anglią. O połowy XIX w. Anglicy opanowali niemal całe terytorium Indii. W 1849 r. Indie zostały objęte zwierzchnictwem brytyjskim. Językiem urzędowym stał się angielski. W 1858 r. Indie zostały wcielone do Korony angielskiej. Dla zapewnienia Koronie brytyjskiej większego autorytetu królowa Wiktoria przybrała w 1876 r. tytuł cesarzowej indyjskiej.
W planach angielskich Indie miały być dostawcą surowców i rynkiem zbytu. Administracja angielska przeciwdziałała powstawaniu rodzimego przemysłu i nie dopuszczała wyrobów nie angielskich. W 1885 r. zebrał się po raz pierwszy Wschodnioindyjski Kongres Narodowy, celem jego było przedstawianie władzom brytyjskim projektów reform nie mogących wszakże doprowadzić do ich realizacji. W roku 1905 zwycięstwo odniosła Japonia nad potęgą europejską, Rosją , co ożywiło znacznie ruch narodowy w Indiach. W tym też czasie władze angielskie wprowadziły podział administracyjny prowincji Bengal, tworząc nową prowincję- Bengal Wschodni. Krok ten wywołał sprzeciw w Indiach. W 1906 r. Kongres domagał się nie tylko cofnięcia podziału, ale także daleko idących reform w rządzie Indii . W społeczeństwie dominowały dwa hasła - Swaradż ;tj. własny rząd, i Swadesi; tj. własna wytwórczość. Przez kolejne lata w tym państwie toczyło się wiele powstań chłopskich i licznych zaburzeń. Rząd brytyjski odpowiedział represjami . Tilak został aresztowany i zesłany na wyspy Andamany. Rząd brytyjski rozumiał ,że same represje nic tu nie zdziałają . Ustawa z 1909 r. zwiększyła zakres kompetencji ciał doradczych stojących u boku króla i gubernatorów prowincji. Jednak pozorny spokój jaki został osiągnięty, nie był taki pewny. Podczas I wojny światowej , został przyspieszony proces wyzwalania Indii spod panowania angielskiego. Jednak ostatecznie w latach 1947-50 Indie uzyskały całkowitą niezależność w hinduskiej Republice Indii i muzułmańskim państwie Pakistanu.
Utrzymanie nieskrępowanej łączności z Indiami było jednym z głównych przykazań polityki angielskiej, a najbliższa droga do Indii wiodła przez Kanał Sueski, Anglicy wykupili go od kedywa Egiptu w 1875 r. pakiet akcji Towarzystwa Kanału. Z tych samych powodów przystąpili w parę lat później do opanowywania Egiptu oraz w latach 1877-1878 poparli Turcję przeciwko Rosji. Obawiali się bowiem Rosjan w Cieśninach i na Morzu Śródziemnym i widzieli zagrożenie Suezu w wypadku, gdyby azjatyckie posiadłości sułtana znalazły się w rękach czy choćby pod wpływem Rosji.
Otoczone naturalnymi barierami, wnętrze Afryki pozostawało niemal całkowicie nieznane do XIX wieku, kiedy to wiedzeni ciekawością badacze postanowili dołączyć Czarny Ląd do mapy świata. Europejska eksploracja kontynentu zaczęła się w XV w. ,kiedy to ekspedycje portugalskie żeglowały wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki, opływając ostatecznie kontynent od południa i docierając od Indii. Wielka Brytania przodowała w wyprawach kolonialnych na tym kontynencie . Rósł ogólny sprzeciw przeciw niewolnictwu.W 1772 r. uznano, że niewolnictwo w Anglii nie istnieje, a niewolnik zyskuje wolność, po prostu stając na angielskiej ziemi. W roku 1780 William Wilberforce rozpoczął kampanię o zaprzestanie handlu niewolnikami. Ostatecznie niewolnictwo zostało zniesione w roku 1834. Jedną z oznak nowego podejścia do Czarnego Lądu było założenie w 1788 r. Brytyjskiego Towarzystwa Afrykańskiego.
Najwcześniejszą kolonią utworzoną w Afryce była Sierra Leone (1787), a od XVII w. trwał podbój Złotego Wybrzeża .Punktem oparcia w procesie kolonizacyjnym dla Anglii był Kraj Przylądkowy, zdobyty na Holendrach w 1806 r. . Stamtąd posuwali się Anglicy na północ , zajęli w 1885 r. Beczuanę, w latach 1889-1890 Rodezję , w wojnach z Burami w latach 1899-1902 podbili Transwal i Oranię. W 1910 r. utworzyli nowe dominium- Związek Południowej Afryki . Na północy kontynentu okupowali w 1882 r. Egipt, w latach 1896-1899 opanowali Sudan. W 1888 r. podbili południowo-wschodnią część Nowej Gwinei oraz Kenię i Tanganikę, a ponadto Anglia uzyskała wówczas protektorat nad Borneo Północnym. W 1890 r. dostała się pod panowanie brytyjskie Uganda oraz Zanzibar, odstąpiony przez Niemcy w zamian za wyspę Helgoland. W latach 1888-1890 powstała kolonia Brytyjska Afryka Wschodnia (zawierająca Ugandę , Kenię, Zanzibar) .W 1883 r. zakończony został podbój Nigerii i Somalii, W Afryce Zachodniej należały do Wielkiej Brytanii takie państwa jak Sierra Leone, Złote Wybrzeże oraz Nigeria.
Kiedy w rządzie zasiadł Salisbury kontynuował on praktyki tworzenia kompanii handlowych, którym nadał prawa wykonywania jurysdykcji nad ludnością. W ten sposób w 1889 r. władzę nad terytorium położonym na północ od rzeki Limpopo w Afryce Południowej otrzymała Kompania Południowoafrykańska (British South Africa Company) . Celem jego polityki było połączenie wszystkich posiadłości od Afryki Południowej ku Północy do Egiptu i dalej na wschód do Indii. W 1890 r. podporządkowany został Kraj Przylądka. Pod koniec XIX w. Wielka Brytania podporządkowała sobie Sudan.
Omówienie podziału Afryki na kolonie Wielkiej Brytanii i innych państw, należy uzupełnić wskazując, w jak znamienny sposób opanowany został Egipt przez Europejczyków. Na początku Egipt budził zainteresowanie Francji, ponieważ wpływy kulturalne i gospodarcze były od dawna silne na Nilem, znacznie większe niż wpływy Brytyjczyków. Kiedy w 1869 r. otwarty został Kanał Sueski, przekopany zresztą za pieniądze francuskie, rząd w Londynie, uznał że kraj faraonów jest w polityce światowej punktem kluczowym, a dla imperium brytyjskiego ma on ogromne znaczenie. Okoliczności bardzo sprzyjały Anglikom. Kiedy zadłużony kedyw Izmail postanowił sprzedać pakiet akcji Kanału Sueskiego, szczęśliwym nabywcą okazała się Wielka Brytania. Po wielu buntach ludności wieśniackiej, zwanej inaczej fellachami, i zbombardowaniu 11 lipca 1882 r. Aleksandrii, ostatecznie zapewniło to wolną rękę rządowi brytyjskiemu w Egipcie. Anglicy nie przeprowadzili ostatecznie aneksji Egiptu i nie ogłosili nowego zarządcy , oficjalnie do 1914 roku był on oficjalnie lennikiem sułtana. W Kairze najwyższe stanowisko zajmował urzędnik angielski noszący tytuł konsula generalnego. Był on oficjalnym zarządcą kraju. Egipt uzyskał formalnie niepodległość w 1922 r. , jednak okupacja trwała aż do 1936 r. w którym podpisany został układ kończący okupację. Ale wojska brytyjskie pozostawały w strefie Kanału Sueskiego i sprawowało kontrolę nad polityką zagraniczną. W 1952 r. podpisana została umowa o wycofaniu wojsk brytyjskich ze strefy Kanału , następnie proklamowaniu republiki i objęcie władzy przez G. Nasera.
Obszarem budzącym szczególne zainteresowanie angielskiej polityki zagranicznej był Bliski Wschód, nie tylko ze względu na drogę do Indii Wschodnich, ale i coraz poważniejszą ekspansją rosyjską. Palmerston obawiał się, że silne na Bliskim Wschodzie polityczne i handlowe wpływy rosyjskie mogły zagrozić coraz żywiej rozwijającemu się handlowi Wielkiej Brytanii ze Wschodem. Rywalizacja między Francją, Rosją i Anglią w tej części świata doprowadziły do wybuchu wojny krymskiej , która w rzeczywistości okazała się sporem pomiędzy mocarstwami zachodnioeuropejskich z caratem o wpływy na Bliskim Wschodzie, o Konstantynopol i cieśniny Bosfor i Dardanele. Rosja poniosła klęskę i straciła swoje wpływy na Wschodzie. Wielka Brytania usiłowała podporządkować swoim wpływom nie tylko imperium osmańskie, ale również Iran, Afganistan i Chiny. Prowadzone wojny w Chinach w latach 1856-1858 oraz 1860 umocniły jeszcze bardziej przewagę kolonialną Wielkiej Brytanii. W latach 1862-1864 Anglicy i Francuzi wraz z Amerykanami dokonali interwencji w Chinach przeciwko powstaniu taipingów. Wcześniej wojska angielskie zbombardowały Kanton i zdobyły oraz zburzyły rezydencje carskie pod Pekinem. Anglia uzyskała poważną kontrolę nad handlem zagranicznym Chin, a także w ekspansji krajów zachodnich na Japonię, uzyskując w 1854 r. dostęp do kilku portów japońskich oraz przywileje dla swoich obywateli w tym kraju. W 1899 r. Anglia dokonała kolejnej inwazji w Chinach i zajęła port Weihaiwei. W 1899 r. ogłosiła protektorat nad portem Kuwejtem i przyległymi do niego obszarami północnej części Zatoki Perskiej. Tajne porozumienie pomiędzy Anglią a szejkatem Kuwejtem oddawało Anglii kontrolę nad zagraniczną polityką Kuwejtu.
W Chinach w po tzw. powstaniu bokserów Anglikom udało się zająć Szanghaj, uzyskać rozległe wpływy w dolinie rzeki Jangtsekiang, a następnie podjąć wysiłki w celu wyparcia Rosji ze świeżo okupowanej przez nią Mandżurii. --> [Author:KN]
W czasach panowania emira Dosta Mohammada Chana Afganistan stał się terenem politycznej rywalizacji angielsko-rosyjskiej. Obawy Wielkiej Brytanii spowodowane rosnącymi wpływami Dosta Mohammada w Indiach stały się przyczyną wybuchu pierwszej wojny angielsko-afgańskiej (1838-1842). W 1878 r. Wielka Brytania rozpoczęła wojnę z Afganistanem, narzucając temu krajowi, mimo oporu i powstania miejscowej ludności, korzystne dla siebie warunki. W 1881 r. po interwencji wojsk brytyjskich udało się Anglikom osadzić tam swojego protegowanego. Afganistan uzyskał swoją niepodległość w 1919 r.
Rosja zagrażała nie tylko na Dalekim Wschodzie, ale też w rejonach Bałkanów i Morza Egejskiego, co mogło by zagrozić angielskim liniom komunikacyjnym na Morzu Śródziemnym. Wielka Brytania potrafiła wykorzystać trudną sytuację Turcji, uzyskując od niej w 1878 r. Cypr, bardzo ważny punkt strategiczny we wschodniej części Morza Śródziemnego. Uzyskanie Suezu i Cypru stworzyło dla Anglii dogodne przyczółki do dalszej ekspansji w rejonie Kanału Sueskiego.
Australia oddzielona od innych kontynentów ogromną ilością wód, pozbawiona była kontaktów zewnętrznych. Nie posiadała sąsiadów, lecz na jej dzieje składało się powstanie kilku odrębnych kolonii, rozdzielonych wielkimi pustynnymi przestrzeniami, które w połowie stulecia korzystały z kompletnego samorządu, a pod koniec XIX w. poprzez długie linie kolejowe związały się w jeden obszar gospodarczy. W Australii w 1901 r. przyszła pora na unię federalną. Osobliwością polityki australijskiej była wczesna potęga Partii Pracy i walka o demokratyczny podział ziemi i likwidację wielkich majątków. Nowa Zelandia jako obszar leżący blisko Australii też znalazła się w centrum zainteresowania polityką kolonialną Anglii. Towarzystwo Nowozelandzkie utworzone przez Gibbona Wakefield w 1837 r., utworzyły tam pierwsze brytyjskie kolonie, które w samą porę zapobiegły aneksji wysp przez Francję. Nowa Zelandia w roku 1840 została kolonią brytyjską. Nowa Zelandia z jej półtora milionem mieszkańców pozostaje jednym z najmniejszych, lecz wcale nie najmniej szczęśliwym i umiłowanym krajem wśród samorządnych dominiów brytyjskich.
Imperia kolonialne powstawały z wielu przyczyn, między innymi jako wynik rywalizacji miedzy mocarstwami, planowanej lub nie planowanej ekspansji poprzez wmieszanie się mocarstw w konflikty lokalne i z potrzeby zapewnienia sobie bazy surowcowej oraz rynków zbytu dla własnych produktów. System zarządzania koloniami różnił się w poszczególnych przypadkach. Szczególnie odnosiło się to do kolonii brytyjskich . Mogły być one zarządzane bezpośrednio przez Koronę- wtedy funkcję kontrolne i prawodawstwo sprawowane były przez przedstawicieli rządu brytyjskiego. W innym przypadku możliwe było uznanie przez lokalnych władców „opieki” brytyjskiej, w różnej formie. Spisywano traktat, w którym władca lokalny zobowiązał się do konsultacji swych działań z brytyjskim doradcą. W wieku XIX mocarstwa kolonialne przedstawiały swoją działalność jako misję niesienia cywilizacji w odległe regiony świata (słynne „brzemię białego człowieka”, o którym mówi Kipling). Rzeczywiście w koloniach wybudowano koleje, przywieziono tam lekarstwa i inne zdobycze cywilizacji. Jednak gospodarka kolonii była rozwijana w ten sposób, by zaspokoić potrzeby rządzącego państwa, nie mieszkańców kolonii , a obiecywane często stopniowe wprowadzanie samorządności kolonii było prowadzone w tak powolnym tempie ( z wyjątkiem terenów zdominowanych przez białych kolonistów), że perspektywa niepodległości oddalała się w nieskończoność. Niezadowolenie ludności podbitych terytoriów z rządów kolonialnych widać wyraźnie po liczbie wojen i powstań, zmierzających do zrzucenia obcego jarzma. Bunty te były krwawo tłumione przez wojska państwa kolonialnego i prowadziły za sobą restrykcję i represje mocarstwa.
Najlepszy opis brytyjskiego systemu kolonialnego oddaje fragment książki Swifta „Podróże Guliwera”:
„Burza zepchnęła statek piracki na nieznany załodze szlak, wreszcie jednak chłopiec ze szczytu masztu spostrzega ląd; piraci schodzą na brzeg, aby grabić i łupić; spotykają łagodnych mieszkańców, którzy gotują im gościnne przyjęcie; nadają krainie nową nazwę; obejmują ją formalnie w imieniu swego króla; stawiają „pomnik” w postaci zgniłej deski albo kamienia; mordują dwa lub trzy tuziny tubylców; drugie tyle wywożą siła jako „wzór”; powracają do swojego kraju i utrzymują ułaskawienie. Do nowo odkrytego kraju zostają niezwłocznie wysłane okręty; mieszkańców morduje się lub wypędza; ich władców poddaje się torturom; aby wykryć skarby i złoto; pozostawia się pełną swobodę dokonywania wszelkich aktów okrucieństwa i żądzy a ziemia paruje od krwi mieszkańców; otóż ta obrzmiała banda rzezimieszków, zatrudniona do tak zbożnej ekspedycji, to jest nowoczesna kolonia, misja wysłana, by nawracać i cywilizować lud pogański i barbarzyński.”
Bibliografia:
Henryk Zins : „Historia Anglii ” , Wydawnictwo- Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1995 r.
Janusz Pajewski : „Historia Powszechna 1871-1919” , Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1998 r.
Derek Kartun : „Afryka, Afryka ! Kontynent budzi sie”, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1955 r.
George Macaulay Trevelyan : „Historia Anglii ”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe , Warszawa 1965 r.
Encyklopedia Szkolna : „Historia”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993 r.
Encyklopedia Szkolna : „Historia”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993 r.
Encyklopedia Popularna PWN, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1991 r.
Dave Abrams, Rob Andrews, Jules Brown : „Anglia”, Wydawnictwo Pascal, Wydanie pierwsze, 1998 r.
Hasło opracowane na podstawie „Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawca Europa.
Autorzy: Roman Smolski ,Marek Smolski , Elżbieta Helena Stadtmüller. Rok wydania 1999.
austriacka wojna sukcesyjna (1740-48) -wojna Austrii z państwami nie uznającymi sankcji pragmatycznej Karola VI i sprzeciwiającymi się objęciu władzy przez Marię Teresę.
wojna siedmioletnia (1756-1763) -wojna rozrywająca się na Starym Kontynencie, jak i na posiadłościach zamorskich Francji i Wielkiej Brytanii ,pomiędzy koalicją Austrii, Rosji, Francji, Saksonii, Szwecji przeciwko Prusom i Wielkiej Brytanii. W 1759 r. flota francuska została rozbita w zatoce Quiberon, co zapewniło Brytyjczykom kontrolę nad Karaibami, a zwycięski atak generała Wolfe`a na Quebec umożliwił podbój Kanady.
Kompania Wschodnioindyjska- jedna z odmian kompanii handlowych, stowarzyszenia kupców organizowane gł. w celu prowadzenia handlu zagranicznego ,do XVII w. z reguły w formie spółek akcyjnych, rozpowszechnione zwłaszcza w zach. Europie. Kompania ta trudniła się zwłaszcza handlem niewolnikami.
Bal Gangadhar Tilak - przywódca radykalnej, skrajnej, mniejszości Swaradż, opierających się głównie na rzemieślnikach. Dla nich Swaradż oznaczał pełną niepodległość z rządem republikańsko-federacyjnym.
Niewolnictwo polega na traktowaniu człowieka jako własności innej osoby, grupy lub instytucji . Pierwsi niewolnicy zostali dostarczeni w 1440 r. na skutek portugalskich odkryć geograficznych. Zniesienie niewolnictwa następowało na wszystkich kontynentach :1834-zniesienie niewolnictwa na Karaibach, 1848 we Francji, 1861 w Indiach , 1865 w Stanach Zjednoczonych.
Burowie (Afrykanerzy)-potomkowie kolonistów holenderskich osiadłych w XVII w. w Afryce Południowej(Kraj przylądkowy).
Salisbury lord tworzący konserwatywny rząd gabinetowy.
Kedyw- dziedziczny tytuł władców (wicekrólów) Egiptu 1867-1914
Palmerston Henry John- angielski mąż stanu , kilkakrotnie minister, 1855-58 i od 1859 premier, rzecznik angielskiej polityki kolonialnej w Indiach i Chinach.
Wojna krymska (1853-1856) - wojna prowadzona przez Rosję z koalicją Anglii, Francji, Sardynii i Turcji. Powodem wybuchu były sprzeczne interesy mocarstw europejskich i Rosji na Bałkanach, Rosja dążyła do uzyskania wpływów w Turcji oraz opanowania Bosforu i Dardaneli. Wojna zakończona podpisanym traktatem paryskim podpisanym 30 III 1856 roku.
Taipingowie - mieszkańcy miasta w Malezji.
Kanton - inna nazwa Kuangczou miasto w Chinach ośrodek administracyjny prowincji Kuangtung.
Bokserzy - 1899-1901 r. , chiński ruch antyfeudalny antyimperialistyczny, stłumiony przez interwencyjne wojska mocarstw kapitalistycznych.
9