Określenia Oświęcimskie:

BLOK - barak obozowy. Każdy więzień był przydzielony do jakiegoś bloku, przy którym musiał stawać na apel.

BLOKOWY - więzień, przełożony w bloku, dbał o orządek, nadzorował wydawanie jedzenia, paczek. Był odpowiedzialny za zgodność apelu

FUNKCJA - dobre stanowisko w obozie, nie na komandzie.

FLEGER - sanitariusz w szpitalu.

KAPO - więzień kierujący grupą roboczą. Pilnował roboty, rozdawał zupę, premie i kije. Posiadał nieograniczoną władzę nad więźniami.

KANADA - symbol dobrobytu obozowego. Także komando pracujące przy transportach przychodzących do obozu i do gazu.

KOMANDO - oddział robotniczy, mający swojego kapę, dowodzącego esmana i pracujący przy określonej robocie lub w określonym miejscu.

LAGER - obóz (domyślnie: koncentracyjny)

ZLAGROWANY - człowiek, który myśli tylko kategoriami życia obozowego i postępuje według moralności obozowej.

MUZUŁMAN - człowiek całkowicie zniszczony fizycznie i duchowo, nie mający ani sił ani woli do dalszej walki o życie, zazwyczaj z obozowymi dolegliwościami, dojrzały do komina. Najbardziej pogardzana postać w obozie. Więźniowie bardzo niechętnie przyznają się, że byli muzułmanami.

ORGANIZACJA - zdobywanie środków utrzymania poza porcją, obojętnie jak, uczciwie (z kuchni SS, z rampy) czy nieuczciwie (z porcji kolegi). Organizator to człowiek oswojwny z tym trybem życia, miał nieraz potężne zapasy i cieszył się poważaniem i zawiścią obozu.

SONDERKOMMANDO - komando specjalne, złożone wyłącznie z Żydów i pracujące w krematorium przy gazowaniu i paleniu ludzi.

VORARBEITER - pomocnik kapy.

Totalitaryzm - (od łac. totalis - całkowity)

system organizacji państwa, polegający na ingerencji władz we wszystkie dziedziny życia kulturalnego, społecznego i prywatnego obywateli, sprawujący wszechwładną kontrolę i brutalnie eliminujący wszelkie przejawy buntu, wymierzony przeciwko wolności jednostki. Mianem totalitaryzmu określa się rządy w faszystowskich Niemczech oraz okres stalinowski w Związku Radzieckim. Doświadczenia totalitaryzmu, które doprowadziły do powstania hitlerowskich obozów koncentracyjnych i sowieckich obozów pracy, przedstawione zostały w tzw. literaturze obozowej (np. Pożegnanie z Marią T. Borowskiego) i łagrowej (Inny świat G. Herlinga-Grudzińskiego).

1)

Rozróżnienie pojęć lagry i łagry

Lagry - organizowane przez władze hitlerowskie obozy koncentracyjne. Powstawały już od 1933 roku na terenie III Rzeszy oraz krajów przez nią okupowanych. Miejsca więzienia i odosobnienia, przymusowej i niewolniczej pracy oraz masowej zagłady ludzi. Służyły one przede wszystkim wyniszczeniu opozycji antyhitlerowskiej oraz odizolowaniu ludzi uznanych za groźnych bądź \"nieprzydatnych\".

2)

Łagry - radzieckie obozy odosobnienia i przymusowej pracy. Powstawały już od 1918 roku i pokryły gęstą siecią cały obszar ZSRR. Panowały tam nieludzkie warunki klimatyczne i bytowe, a wszystko w celu wyniszczenia ludności niewygodnej. Najczęściej obozy te znajdowały się na Syberii. Przez obozy przeszły miliony ludzi, a liczba ofiar dzięki skrzętnie skrywanym tajemnicom kremlowskich dygnitarzy, nawet w przybliżeniu do dziś nie została poznana.

3)

Hierarchia obozowa

O kryterium hierarchii w lagrach decydowało doświadczenie obozowe i umiejętność wykorzystania w kontaktach z więźniami:

- sztubowy - miał nieograniczoną władzę nad więźniami, wydawał także żywność,

- kapo - osoba kierująca grupą roboczą, pilnował pracowników, rozdzielał jedzenie i przydzielał kary. Była to osoba rekrutowa spośród przestępców,

- Vorarbeiter - pomocnik kapo,

- muzułmanie - mieszkańcy trupiarni, najsłabsi, oczekujący na śmierć.

W radzieckich łagrach utworzyły się różne grupy więźniów:

- urkowie - młodzi przestępcy, którzy rządzili obozem. Utworzyli własne prawo, budzili postrach szczególnie po zmroku. Urządzali zabawy polegające na łapankach kobiet, grze o ubrania. Dokonywali samowolnych egzekucji i gwałtów,

- bezprizorni - zwykli ludzi, którzy trafiali do łagrów z błahych przyczyn,

• biełoruczki - byli to więźniowie polityczni.

4)

Sytuacja kobiet

W obozach nie było różnicy między kobietą, a mężczyzną. Jeżeli ludzie byli chorzy lub w podeszłym wieku to posyłano ich do komór gazowych na pewną śmierć. Młodsze kobiety często były gwałcone. Nie przyznawały się do swoich dzieci, robiły tak dlatego by uratować swoje życie.

Natomiast w łagrach świeżo przybyłe kobiety zazwyczaj padały ofiarą nocnych łowów urków. Po takich przeżyciach załamane znajdowały stałego opiekuna, który nad nimi czuwał. Ciąża dawała im zwolnienie z pracy. Często kobiety wykorzystywały swoje ciało, dzięki temu mogły zdobyć więcej pożywienia.

5)

Praca i siła jako gwarancja życia w obozie

Aby dostać większą porcje żywności w lagrach, by zaspokoić swój głód więźniowie musieli ciężko pracować, gdyż tylko praca zapewniała im przetrwanie. Z pracą wiązało się wyrabianie norm. Im wyższą normę wyrobił skazaniec, tym więcej i bardziej pożywnego jedzenia dostawał. Nagrodą za sumienną pracę była dolewka wodnistej zupy. Ci którzy nie byli w stanie pracować byli mordowani.

Ludzie, którzy wyrabiali normę pracy dostawali większe racje żywnościowe, a co za tym idzie byli silniejsi. Słabi byli skazywani na śmierć z powodu chorób i wycieńczenia. Więźniowie pracowali cały dzień przy wyrębie i cięciu drzewa. Mróz, ogromny wysiłek, głód i wycieńczenie sprawiały, że człowiek nie wytrzymywał długo. Ci którzy nie dawali się już do pracy byli mordowani.

Dehumanizacja człowieka

Proces dehumanizacji, czyli odczłowieczenia ludzi był jednym z podstawowych celów istnienia obozów koncentracyjnych. Człowiek osadzony wyzbywa się wszelkich norm etycznych i moralnych, jakimi kierował się na wolności. W opowiadaniach możemy przeczytać jak syn wpycha swego ojca do komory gazowej. Nie robi tego z nienawiści, po porostu boi się o własne życie. Widzimy również jak Abramek opowiada o nowym sposobie palenia ludzi w krematorium. O jakimkolwiek szacunku dla zmarłych nie ma mowy. W opowiadaniu „Dzień na Harmenzach” stary Becker opowiada o tym jak powiesił swojego syna za kradzież chleba. Obóz koncentracyjny rządzi się własnymi prawami, za kradzież grozi śmierć. Zanik człowieczeństwa obrazuje również przykład z opowiadania „Proszę państwa do gazu”. Młoda kobieta, w obawie przed śmiercią nie przyznaje się do swego kilkuletniego dziecka. Ucieka przed nim, instynkt macierzyński został tutaj przytłumiony, walka o przetrwanie dominuje.

Autorzy ukazują kondycję moralną człowieka doświadczonego przeżyciami wojny. W sposób rzeczowy uświadamiają, że poniżony człowiek, poddany surowym prawom łagru, próbie głodu, wyniszczony ciężką pracą zapomina o współczuciu, miłości do bliźniego, wzajemnej solidarności. Obóz to nieludzkie miejsce, w którym człowiek musi się dostosować do narzuconych siłą praw. W łagrze człowiek nauczył się, że nie powinien dzielić się kromką chleba ze swym towarzyszem. Obojętny, nie podaje ręki choremu na „kurzą ślepotę”. Egoistycznie próbuje ratować sam siebie i przywyka do istniejących warunków.

II. Literatura podmiotu:

Tadeusz Borowski "Utwory wybrane", opracował Andrzej Werner, Wrocław 1991.

W. Bolecki, „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Warszawa 1994 (Biblioteka Analiz Literackich).

Werner, Zwyczajna Apokalipsa. Tadeusz Borowski i jego wizja świata obozów, Warszawa 1971 i wyd. nast., Warszawa 1981.

"Lagry i łagry" (Tadeusz Borowski, Gustaw Herling-Grudziński, Aleksander Sołżenicyn); Konrad Strzelewicz [red.] „Proza, proza, proza... opowiadania, fragmenty, krytyka, eseje, publicystyka, felietony, korespondencje, wspomnienia, kronika”, Rocznik VI, Związek Literatów Polskich - Oddział w Krakowie, Kraków 2000, str. 363-389

BIBLIOGRAFIA PRZEDMIOTU

? I. Nowacka, Poezje Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Lublin 2004.

? W. Budzyński, Miłość i śmierć Krzysztofa Kamila, Warszawa 2003.

? W. Budzyński, Kiedy się miłość śmiercią stała?, Warszawa 2004.

? W. Bolecki, ?Inny świat? Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Warszawa 1994.

? A. Nasiłowska, ?Inny świat? Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Warszawa 1994.

? E. Czaplejewicz, Polska literatura łagrowa, Warszawa 1992.

? W. Wójcik, Opowiadania Tadeusza Borowskiego, Warszawa 1972.

? M. Kisiel, Poeta punktu zero. Tadeusz Różewicz wobec ?cezury oświęcimskiej?, Pamięć, biografia, słowo. Szkice o poetach dwóch generacji, Katowice 2000.

? H. Zaworska, Medaliony Zofii Nałkowskiej, Warszawa 1975.

? Z. Jarosiński, Literatura lat 1945-1975, Warszawa 2002.

?Powinniśmy umrzeć, my gnój ludzki, powinniśmy umrzeć dla własnego dobra i Bożej chwały?.

Nieludzka ziemia i warunki życia na niej, gdzie strach przed śmiercią z głodu czy wycieńczenia determinuje ludzkie poczynania, nosi ludzi, którzy potrafili mimo wszystko obronić resztki swej godności ? człowieczeństwa, którego nie stłamsi nawet patologia zezwierzęcenia. Jednak postawy takie, choć pożądane, są rzadkością, są jednostkowe. Całkowity brak uczuć panujący w obozie w połączeniu w dezintegracją wartości moralnych tworzy klimat sprzyjający postępującemu procesowi zabijania w sobie wartości czysto moralnych. Okrutne życie, bezwzględna walka o zaspokajanie nawet czysto biologicznych potrzeb, podważenie zasad przyjaźni i godności ? to łagrowa codzienność.

II. LITERA PRZEDMIOTU

1. Maciąg W. : Literatura Polski Ludowej. Warszawa 1974, s.209-217

2. Nosowska D. : Leksykon motywów literackich. Bielsko-Biała 2004, s. 290-297

3. Żurowski A. : Czytając Szekspira. Łódź 1996, s. 265-271

Mechanizmy i skutki działania systemu totalitarnego (na wybranych przykładach).

Totalitaryzm - system rzadów uznający wyższość państwa nad jednostką; podporzadkowuje sobie społeczeństwo za pomocą terroru, rozbudowanych tajnych służ, propagandy, narzucając wszystkim jedną oficjalną ideologię; jest to system rządów dyktatorskich, tłumiący wszelkie przejawy idywidualizmu. Literatura traktująca o systemach totalitarnych to: literatura łagrowa i lagrowa - obozy niemieckie i łagry sowieckie były potwornym wytworem systemów totalitarnych; obozy są wyrazem dążeń totalitaryzmu do pełnego zapanowania nad jednostką, podporządkowania jej myśli, uczuć i działań władzy.

"Inny świat" Gustaw Herling - Grudziński "Inny świat" to jedna z najbardziej wstrząsających książek literatury łagrowej. Głównym założeniem utworu jest ukazanie roli obozów w państwie totalitarnym. Wyodrębnia on ich dwie funkcje: * eliminowanie ze społeczeństwa jednostek uznanych za "szkodliwe" lub wrogie, poddawanie ich procesowi resocjalizacji przez wpajanie im norm moralności socjalistycznej, utrzymywanie przez komunistów monopolu na władzę; * dostarczenie taniej siły roboczej podczas realizacji gigantycznych inwestycji przemysłowych. "Medaliony" Zofia Nałkowska Celem zbioru jest ukazanie ogromu zbrodni hitlerowskich oraz oddanie hołdu wszystkim pomordowanym ofiarom fałszu. O okrucieństwie hitlerowców i wyrządzonym przez nich złu świadczy nie tylko treść wspomnień świadków i ofiar, ich przeżycia, ale również sposób mówienia o przeszłości, będący dowodem zmian w psychice tych ludzi, zmian, jakie zaszły pod wpływem wojennych doświadczeń. Z jednej strony widać u nich porażenie śmiercią, zrezygnowanie, brak chęci do życia, z drugiej oswojenie ze zbrodnią, zobojętnienie na krzywdę, otepienie psychiczne. Nieludzkie traktowanie, wstrząsające przeżycia, zetknięcie ze śmiercią, która stała się codziennością, doprowadziły do zaniku elementarnego instynktu moralnego. Autorka przeprowadza rzeczową analizę celów, jakim służył hitlerowski system ludobójstwa. Wskazuje funkcję ideologiczną - wyniszczenie "gorszych" ras i narodów, polityczną - uwolnienie pewnych terenów od ich mieszkańców, by tymi terenami zawładnąć, i wreszcie funkcję ekonomiczną - uzyskanie ogromnych dochodów z odbieranych więźniom kosztowności, przedmiotów codziennego użytku, z ich pracy, a nawet ciał. Wszystkie te korzyści płynące z ludzkiej męczarni, upodlenia i śmierci są oskarżeniem zbrodniarzy. "Opowiadania" Tadeusz Borowski "Opowiadania" Borowskiego dają rzeczową i dokładną analizę działania systemu obozowego. Obóz koncentracyjny stwarza ekstremalne warunki (śmierć, zbrodnia, wyzysk, zadawanie bólu). Nadrzędnym celem staje się przeżycie i jemu podporządkowane jest zachowanie ludzi. Wartość zyskują cechy takie jak: cwaniactwo, spryt, egoizm, uległość wobez prześladowców. Zamierają naturalne odruchy uczuciowe i solidarność między ludźmi, godność ludzka. Człowiek traci wrażliwość na zło i wartości moralne. Bezmiar zbrodni i masowe mordy powodują otępinie moralne, zobojętnienie i degradację psychiki. "Kto ma żarcie, ten ma siłę" - wyraz surowego prawa walki o byt. "Folwark zwierzęcy" George'a Orwella Przedstawione zdarzenia i postacie mają znaczenie alegoryczne, są wyobrażeniem państwa totalitarnego. Utwór ten jest analizą systemu tego państwa, jego kształtowania się i rozwoju. Przedstawiono tutaj schemat narodzin państwa totalitarnego. Stąd wiele tu uwag dotyczących działania władzy i reakcji obywateli znanych z historii faszyzmu czy komunizmu. Utwór jest parabolą - ostrzeżeniem przed totalitaryzmem, pokazuje ułomność natury ludzkiej, zachęca do stworzenia doskonalszych rozwiązań współżycia w społeczeństwie. Proponuje układ opatry na partnerstwie eliminujący krzywdę drugiego człowieka. Rozwój systemu totalitarnego prowadzi do coraz większego zastraszenia społeczeństwa i wyniszczenia ekonomicznego. "Początek" Andrzej Szczypiorski Jest to powiesc, która wśród wielu tematów podejmuje i prezentuje narodziny i rozwój totalitaryzmu w XX wieku. Ludzkie losy wplątane w koło dziejowe świata okazują zię zależne od historii, a historia okazuje się procesem powtórzeń. Powieść - refleksja zatrzymuje się nad analizą czynów człowieka, który wciąż odnowa dąży do władzy, używa metod przemocy, zabija - zmieniają się tylko daty i mundury

---