A

abdykacja (lać.) - zrzeczenie się władzy przez panującego, rezygnacja z tronu, abdykować.

aberracja (lać.) -odchylenie od normy, zboczenie /w optyce wada soczewki lub obiektywu powodująca zamazywanie lub zniekształcanie obrazu.

abiturient (łac.) - uczeń ostatniej klasy szkoły średniej.

ablucje (łac.) - żartobliwie mycie się.

abnegacja (łac.) - niedbanie o korzyści, wygody, własny wygląd; zaniedbywanie się.

abnegat (łac.) - osoba nie dbająca o siebie; niechluj, brudas.

abolicja (lać.) - ustawowy nakaz niewszczynania lub umorzenia postępowania karnego za pewien typ przestępstw.

ab ovo (łac.) - od samego początku.

absencja (łac.) - nieobecność; wyraz używany przede wszystkim w odniesieniu do pracy, szkoły, zebrań.

absolut (łac.) - w filozofii najwyższa, doskonała forma bytu, niezależna od żadnych sił spraw­czych.

absolutny (łac.) - całkowity, zupełny (np. absolutne szaleństwo) II niezależny, nieograniczo­ny, bezwzględny (np. zero absolut­ne) II oparty na regułach > absolu­tyzmu (np. monarchia absolutna).

absolutorium (łac.) - przyjęcie sprawozdania dotyczącego działalności (głównie finansowej) ja­kiegoś organu (rząd, zarząd itp.), uznanie tej działalności za prawi­dłową (np. Sejm udzielił absoluto­rium rządowi). II ukończenie wyż­szej uczelni bez uzyskania dyplo­mu (np. Mam absolutorium, ale pracę magisterską obronię dopie­ro za rok).

absolutyzm (łac.) - ustrój pań­stwowy polegający na nieograniczonej władzy monarchy, samo-władztwo.

absolwent (łac.) - ktoś, kto ukoń­czył szkołą, uczelnię itp.

absorbować (łac.) -pochłaniać czyjąś uwagę, zajmować czas, interesować // w chemii i fizyce po­chłaniać, wiązać.

abstrahować (łac.) - nie uwzględniać czegoś, pomijać coś (np. Nie można go rzetelnie ocenić, abstrahując od warunków, w ja­kich przyszło mu pracować).

absurd (łac.) - nonsens, niedorzeczność, nielogiczność, bzdura.

abulia (gr.) - chorobliwy brak woli lub jej osłabienie przejawiające się niemożnością podjęcia decyzji i wprowadzenia jej w życie.

ad (łac.) - do, odnośnie do czegoś; stosowane w języku formalnym (np. w odpowiedziach na pi­sma dotyczące kilku kwestii: ad l, ad 2, itd.)

A.D. (łac.) -skrót od Anno Domini; w roku Pańskim (po naro­dzinach Chrystusa, naszej ery).

ad acta (łac.) [czytaj: ad akta] -do akt; odłożyć na bok, uznać sprawę za załatwioną.

adekwatny (łac.) - odpowiada­jący czemuś, zgodny z czymś (np. To nie jest w pełni adekwatne określenie).

adherent (łac.) - zwolennik, stronnik.

ad hoc (łac.) [czytaj: ad hok] -doraźnie, naprędce, prowizorycz­nie.

administracja (łac.) - zarzą­dzanie (np. Wydział Prawa i Admi­nistracji) II ogół organów zajmu-

jących się zarządzaniem (np. ad­ministracja spółdzielni mieszka­niowej, administracja państwowa).

adonis (gr. od Adonisa) -przeno­śnie urodziwy, czarujący młodzie­niec // w mitologii greckiej Adonis - piękny kochanek Afrodyty.

ad rem (łac.) - do rzeczy, do właściwego tematu (np. Dość dy­gresji, wracajmy ad rem).

ad vocem (łac.) - w (tej) spra­wie (np. w sejmie: PosełXwystą­pił ad vocem).

adwersarz (łac.) - przeciwnik w dyskusji, zwłaszcza oficjalnej, publicznej; osoba innego zdania.

afera (fr.)- nieczysta, nieuczci­wa sprawa, oszukańcze przedsię­wzięcie; skandal (np. afera Water-gate, afera alkoholowa).

aforyzm (gr.) - krótkie zdanie wyrażające jakąś myśl filozoficz­ną lub ideę moralną; sentencja, maksyma, „złota myśl".

afront (fr.) - obraźliwe lub lek­ceważące zachowanie wobec ko­goś; zniewaga.

agencja (łac.) - przedstawiciel­stwo jakiejś instytucji lub urzędu (np. agencja PKO, agencja celna) II placówka działająca samodziel­nie, często zajmująca się pośred­nictwem lub świadczeniem usług (np. agencja fotograficzna, agen­cja literacka, agencja detektywi­styczna, agencja modelek).

agent (łac.) - przedstawiciel; pośrednik; ajent//tajny wysłannik państwa, organizacji (np. agent obcego wywiadu).

agitować (łac.) - wywierać wpływ na opinię publiczną w celu pozyskania zwolenników Gakiejś osoby, idei, poglądu), agitator.

aglomeracja (łac.) - nagroma­dzenie, skupisko; zwłaszcza: sku­pienie zabudowy, zespól miejski (np. aglomeracja miejska, śląska aglomeracja).

agnostycyzm (gr.) - w filozofii pogląd negujący możliwość obiek­tywnego poznania rzeczywistości.

agresja (łac.) - w psychologii zachowanie zmierzające do wyła­dowania negatywnych emocji na osobach lub rzeczach // zbrojna napaść jednego państwa na drugie.

agroturystyka (gr. -<• fr.) - spę­dzanie urlopu, wakacji w gospo­darstwie rolnym, często z włącza­niem się do prac gospodarzy; or­ganizowanie takiej formy wypo­czynku.

ajencja (łac.) - dzierżawienie placówki handlowej lub usługowej (np. sklep na ajencji) II > agencja, przedstawicielstwo handlowe lub usługowe.

akceleracja (łac.) - przyspie­szenie.

akces (łac.) - przystąpienie do czegoś (np. akces do organizacji), wzięcie w czymś udziału (np. ak­ces do ruchu ludowego).

akcyza (łac.) - podatek pośredni od niektórych artykułów (np. alko­holu) lub usług wliczany w ich cenę.

akredytacja (fr.) - oficjalne upoważnienie przedstawiciela dy­plomatycznego do pełnienia funk­cji przy obcym rządzie lub orga­nizacji międzynarodowej (np. dyplomaci akredytowani przy ONZ); określenie stosowane także w odniesieniu do dziennikarzy de­legowanych do relacjonowania prac jakiejś instytucji lub prze­biegu imprezy (np. dziennikarze akredytowani w parlamencie;

korespondenci akredytowani na festiwalu), akredytować.

akronim (gr.) - wyraz utworzo­ny z pierwszych liter lub zgłosek nazwy wielowyrazowej (np. PKO - Pekao, PKS - Pekaes).

akselbanty (niem.) - plecione sznury naramienne noszone przez generałów, a także oficerów i żoł­nierzy niektórych jednostek.

aksjologia (gr.) - w filozofii nauka o podstawach i kryteriach wartościowania, teoria wartości.

aksjomat (gr.) - twierdzenie uznawane za oczywiste, nie wy­magające dowodów // n' logice sąd w systemie dedukcyjnym bez do­wodu uznawany za prawdziwy.

akta (łac.) - zbiór dokumentów (np. akta osobowe, akta archi­walne).

aktywa (łac.) - w ekonomii ma­jątek jednostki gospodarczej w gotówce, ruchomościach, nieru­chomościach, wierzytelnościach itp.; stan czynny środków wła­snych l/ przenośnie atuty, coś, co przemawia na czyjąś korzyść (np. Na jego aktywa składały się wy­kształcenie i energia).

alegoria (gr.) - przedstawianie pojęć oderwanych, abstrakcyjnych, za pomocą umownych obrazów zastępczych w sztukach plastycz­nych i literaturze.

alfa i omega (gr.. od nazwy pierwszej i ostatniej litery greckie­go alfabetu) - początek i koniec, pełnia wiedzy; niezachwiany auto­rytet (np. Ojciec był dla mnie alfą i omegą).

alians (fr.) -przymierze, sojusz, koalicja.

alias (łac.) - czyli, inaczej zwa­ny (np. Kowalska alias Wirska -Kowalska znana też jako Wir­ska).

alienacja (łac.)-wyobcowanie.

Alma Mater (łac.) - uroczysta nazwa wyższych uczelni, zwłasz­cza uniwersytetów; wywodzi się ze średniowiecza.

alter ego (łac.) - dosłownie: drugie ja; powiernik, zaufany za­stępca (np. Postać Kowalskiego to alter ego autora powieści).

alternatywa (fr. z łac.) - albo -albo; konieczność dokonania wy­boru między wykluczającymi się możliwościami (np. Stanął wobec alternatywy: albo zostanie i zgo­dzi się na szykany, albo opuści kraj na zawsze).

altruizm (fr. z łac.) - bezintere­sowna troska o dobro innych ludzi, gotowość do poświęcenia dla bliź­nich; przeciwieństwo > egoizmu. altruista.

aluzja (łac.) - wzmianka nie wprost, napomknienie mające na celu wywołanie określonego sko­jarzenia; przytyk, danie do zrozu­mienia.

ambasador (fr.) - najwyższy w hierarchii dyplomatycznej przed­stawiciel państwa za granicą// przenośnie reprezentant, popula­ryzator za granicą (np. ambasador kultury polskiej).

ambicja (łac.) - poczucie wła­snej godności; chęć wybicia się, wyróżnienia (np. Zranił jej ambi­cję. Miała ambicję zapisania się na kartach historii).

ambiwalencja (łac.) - przeży­wanie przeciwstawnych uczuć w stosunku do tych samych osób, sytuacji itp.; dwuwartościowość.

amnestia (gr.) - iv terminologii prawniczej ustawowy, powszechny akt łaski polegający na całkowi­tym lub częściowym darowaniu kary za pewne przestępstwa; uła­skawienie.

anachoreta (gr.) - pustelnik // samotnik, odludek.

anachronizm (gr.) - przeżytek, niezgodność z duchem epoki (np. Jego poglądy na rolę kobiety były kompletnym anachronizmem w epoce szalejących business-women). II błąd chronologiczny; umieszczenie postaci czy wydarze­nia w nieodpowiedniej epoce (np. powieść historyczna obfitująca w anachronizmy).

anagram (gr.) - wyraz utworzo­ny przez przestawienie liter lub sylab innego słowa (np. sok-kos, tarka - katar).

analfabeta (gr.) - osoba nie umiejąca czytać i pisać IIprzeno­śnie osoba nie mająca elementar­nych wiadomości lub umiejętności z jakiejś dziedziny (np. Jeśli cho­dzi o komputery, to jestem kom­pletnym analfabetą), analfabe­tyzm.

anarchia (gr.) - brak rządu, sa­mowola // chaos, zamęt, dezorga­nizacja.

anatema (gr.) -klątwa kościel­na, ekskomumka//przenośnie po­tępienie, przeklęcie kogoś.

androny (wł.) - głupstwa, nie­stworzone rzeczy, brednie (np. pleść androny)

anegdota (gr.) - krótka, zabaw­na historyjka z dowcipnym zakoń­czeniem; dykteryjka.

aneks (łac.) - dodatek, uzupeł­nienie (np. w książce), załącznik // w architekturze dodatkowe po­mieszczenie, przybudówka (np. aneks kuchenny).

aneksja (łac.) - zagarnięcie, wcielenie terytorium innego pań­stwa przy użyciu siły. anektować.

animizm (łac.) - charaktery­styczny dla religii pierwotnych pogląd, według którego zwierzęta, przedmioty, zjawiska przyrody też mają duszę.

animozja (łac.) - niechęć, ura­za, antypatia.

animusz (łac.) - zapał, werwa, fantazja, odwaga.

ankieta (fr.) - zbieranie infor­macji przez zadawanie pytań; ba­danie np. opinii publicznej przez zadawanie tych samych pytań określonej grupie społecznej // kwestionariusz służący do takich badań.

annały (łac.) - roczniki, kro­niki.

antagonizm (gr.) - wzajemna wrogość, rywalizacja, zwalczanie się.

antagonista (gr.) - przeciwnik, rywal.

antrakt (fr.) - przerwa między aktami przedstawienia teatralne­go, częściami koncertu itp.

antropocentryzm (gr. - łac.) -pogląd, że człowiek jest ośrodkiem wszechświata i celem wszelkiego działania.

antropologia (gr.) - biologia porównawcza człowieka, badająca zmienność jego cech w czasie // nauka o kulturze różnych naro­dów, zwłaszcza ludów pierwot­nych (antropologia kulturowa).

antropomorfizm (gr.) - przypi­sywanie cech ludzkich przyrodzie żywej i martwej // wyobrażanie sobie bogów na podobieństwo człowieka, przypisywanie im cech ludzkich.

antycypować (łac.) -przewidy­wać coś, zakładać coś z góry, uprze­dzać.

antydatować / antedatować (łac.) - oznaczać dokument, list itp. datą wcześniejszą od faktycz­nej.

antypatyczny (gr.) - budzący niechęć, wstręt, odpychający.

antypoda (gr.) - mieszkaniec drugiej półkuli.

antypody (gr.) - obszary poło­żone na przeciwległych krańcach Ziemi //przenośnie przeciwstaw­ne poglądy, stanowiska itp.

antysemityzm (gr.) - uprzedze­nie, wrogość wobec Żydów z po­wodów rasowych, narodowych lub religijnych, antysemita.

antyteza (gr.) - twierdzenie przeciwne do innego twierdzenia (tezy) // w stylistyce zestawienie przeciwstawnych obrazów lub my­śli (np. ostatni będą pierwszymi) II -wfilozofii Heglowskiej element triady (teza-antyteza-synteza), według Kanta jeden z dwóch sprzecznych sądów (teza-antyteza).

anulować (łac.) - unieważnić, uchylić, znieść (np. anulować do­kument; anulować decyzję).

apanaze (fr.) - dobra osobiste, dochody przyznane na utrzymanie członków rodu panującego IIprze­nośnie kwota przeznaczona na czyjeś utrzymanie; dochody, zwłasz­cza duże (np. Moja pensja to nie żadne apanaże - ledwie kilka pro­cent więcej niż średnia krajowa).

apartheid (hol. /afrik.) - segre­gacja rasowa; polityka separowa­nia i dyskryminacji polityczno--ekonomicznej ludności murzyń­skiej; określenie stosowane w od­niesieniu do Republiki Południo­wej Afryki.

aparycja (łac.) - wygląd ze­wnętrzny, powierzchowność (np. królewska aparycja; niepozorna aparycja).

apelacja (łac.) - odwołanie się od jakiejś decyzji lub wyroku są­dowego do wyższej instancji.

apodyktyczny (gr.) - stanow­czy, nie znoszący sprzeciwu, na­rzucający swoją opinię; określenie charakteryzujące człowieka lub sposób bycia, mówienia.

apolityczny (gr.) - nie zaanga­żowany w politykę, nie związany z żadną partią; obojętny wobec ak­tualnych zagadnień politycznych.

apologia (gr.) - obrona osoby lub idei; usprawiedliwienie, po­chwała, apologeta.

apostata (łac.) - odstępca, od-szczepieniec; człowiek, który wy­parł się wiary, poglądów itp.

a priori (łac.) - z góry, z zało­żenia; przed zapoznaniem się z faktami (np. Nie można a priori przyjmować, że ma źle intencje).

aprobata (łac.) - zatwierdzenie, uznanie czegoś za dobre, wyraże­nie pochwały (np. Pomyśl spotkał się z aprobatą wszystkich obec­nych).

a propos (fr.) [czytaj: a propo] - przy sposobności, w związku z tym, skoro już o tym mowa; na te­mat, właściwie, stosownie; wyrażenie używane także gdy chce się zmienić temat rozmowy.

aprowizacja (łac.) - zaopatry­wanie w artykuły pierwszej potrze­by, zwłaszcza w żywność.

arbiter (łac.) - sędzia polubow­ny, rozjemca; sędzia w zawodach sportowych IIprzenośnie znawca, autorytet w jakiejś dziedzinie.

arbiter elegantiarum (łac.) -wzór dobrego smaku; autorytet w sprawach eleganckiego stroju.

arbitralny (łac.) - narzucający swoje zdanie, swoje decyzje (np. Był krytykiem arbitralnym); na­rzucony, samowolny, bezwzględny (o sądach, opiniach, decyzjach -np. wygłaszać arbitralne sądy).

arbitraż (fr.) - w terminologii prawniczej sąd polubowny, postę­powanie rozjemcze; instytucja roz­strzygająca spory między instytu­cjami lub organizacjami.

archaiczny (gr.) - pochodzący z dawnych czasów, starożytny; dawny, staroświecki. archaizm (gr.) - przestarzały wyraz lub zwrot; przestarzała for­ma językowa.

archeologia (gr.) - nauka bada­jąca wczesne dzieje kultury ludz­kiej na podstawie wykopalisk i za­bytków.

archetyp (gr.) - pierwowzór, prototyp, prawzór (np. archetypy kulturowe; archetyp matki}.

argument (łac.) - uzasadnienie czegoś, dowód na coś, fakt przyto­czony w dyskusji w celu przekona­nia o czymś rozmówcy.

arogancja (łac.) - nadmierna pewność siebie połączona z lekce­ważeniem innych; bezczelność, buta. arogancki, arogant.

asertywność (ang. z łac.) - w psychologii umiejętność wyraża­nia własnych pragnień, asertywny. asesor (łac.)-wdawnej Polsce: członek sądu sejmowego, nadwor­nego lub marszałkowskiego // w terminologii prawniczej prakty­kant po odbyciu aplikacji.

asygnata (łac.) - kwit kasowy stanowiący podstawę wypłaty lub przyjęcia wpłaty // dawniej papie­rowy pieniądz, banknot.

asygnować (łac.) - przeznaczać jakąś sumę na określony cel (np. Organizacja ta wyasygnowała na rzecz powodzian ponad sto tysię­cy złotych) II zlecać wypłatę.

asymilacja (łac.) - upodobnie­nie się (np. pod względem narodo­wościowym), przyswojenie sobie czegoś (np. kultury, języka) // w biologii przyswojenie przez orga­nizm pobranych substancji, za­miana ich na składniki tego orga­nizmu.

atawizm (łac.) - występowanie u ludzi, zwierząt, roślin cechy cha­rakterystycznej dla ich dalekich przodków, a nie dziedziczonej przez przodków bliższych, atawistyczny.

atut (fr.) - atu; w kartach - ko­lor uprzywilejowany w danej grze, bijący wszystkie pozostałe IIprze­nośnie możliwość, okoliczność lub cecha, która może zwiększyć czy­jeś szansę na sukces, zapewnić przewagę.

au courant (fr.) [czytaj: o kura] - zaznajomiony na bieżąco, obe­znany z czymś (np. być au courant z najnowszymi tendencjami w mo­dzie).

audiencja (łac.) - posłuchanie udzielone komuś przez osobę na wysokim stanowisku (np. audien­cja u królowej; Papież przyjął go na prywatnej audiencji).

auspicje (łac.) - w wyrażeniu: pod czyimiś auspicjami - pod opieką, pod skrzydłami, pod patro­natem (np. Pod auspicjami MEN odbywają się tu co roku warsztaty dla najzdolniejszych dzieci) II rza­dziej pod dobrymi (złymi) auspi­cjami - pod dobrą (złą) wróżbą. austeria (wł.) - dawniej karcz­ma, zajazd, gospoda.

autonomia (gr.) - prawo jakiejś zbiorowości (mieszkańców miasta. regionu, grupy narodowościo­wej itp.) do samodzielnego decy­dowania o swoich sprawach we­wnętrznych; samostanowienie. autonomiczny.

autoryzować (fr.) - zezwalać na wydanie, przekład, adaptacją swo­jego utworu, informacji na swój temat lub swoich wypowiedzi (np. autoryzowana biografia; autory­zowany wywiad) II zezwalać ja­kiejś firmie lub osobie na używa­nie swojego znaku lub swojej na­zwy; pełnomocnictwo (np. autory­zowany dealer Opla).

azyl (łac.) - schronienie dla ści­ganych przez prawo // schronienie udzielane przez państwo cudzo­ziemcom prześladowanym we własnym kraju z przyczyn poli­tycznych (np. Zdecydował się po­prosić o azyl w USA). IIprzenośnie schronienie, bezpieczne miejsce.

azylant (łac.) - osoba ubiegają­ca się o azyl polityczny lub z nie­go korzystająca (np. obóz dla azy­lantów; środowisko azylantów).

B

bachantka (łac.) - w starożyt­nym Rzymie: uczestniczka miste­riów ku czci > Bachusa // kobieta uczestnicząca w pijackiej zabawie.

bagatela (wł. i fr.) - drobnost­ka, rzecz bez znaczenia, błahost­ka (np. Nie myśl, że to bagatela zdać ten egzamin). II w muzyce drobny utwór instrumentalny, naj-

częściej fortepianowy, o swobod­nej formie.

bagatelizować (wh i fr.) - lek­ceważyć, pomniejszać, nie doce­niać (np. Nie powinnaś bagateli­zować tych dolegliwości).

bajońskie (fr., od miasta Bayonne) sumy - olbrzymie, zawrotne kwoty.

bajroniczny (ang., od nazwiska George'a Byrona) - w stylu boha­terów Byrona - mroczny, tajemni­czy, samotniczy, melancholijny, zbuntowany.

bakszysz (tur. z pers.) - na Bli­skim Wschodzie: podarek pienięż­ny, napiwek, łapówka.

banalny (fr.) - pospolity, stereo­typowy, oklepany, pozbawiony oryginalności (np. banalne stwie­dzenie), banał.

bandera (hiszp.) - flaga morska informująca o przynależności pań­stwowej statku lub jego charakterze (bandera wojenna, handlowa itp.; pływać pod polską banderą).

banderola (fr.) - papierowa opaska na opakowaniu świadczą­ca o tym, że towar jest nienaruszony lub że opłacono podatek akcy­zowy.

banicja (łac.) - wypędzenie z kraju i pozbawienie praw obywatelskich.

basta (wł.) - koniec, dosyć, kropka; wyraz ucinający dyskusję, nakazujący zaprzestanie czegoś (np. Chłop potęgą jest, i basta\).

basza (tur.) - dygnitarz w daw­nej sułtańskiej Turcji, Egipcie i niektórych innych krajach muzuł­mańskich; pasza (np. „ Twardow-ski siadł w końcu stola, II Podparł się w boki jak basza " - A. Mickie­wicz).

benefis (fr.) - przedstawienie teatralne lub koncert na rzecz jed­nego z wykonawców, zwykłe z okazji jubileuszu.

biennale (wł.) - impreza arty­styczna, np. wystawa, odbywająca się co dwa lata.

bigoteria (fr.) - powierzchow­na, fałszywa pobożność przejawia­jąca się w przesadnej gorliwości w wypełnianiu praktyk religijnych i rygoryzmem wobec innych; świę-toszkowatość. bigot.

biodegradacja (gr. + łac.) - na­turalny, nieszkodliwy dla środowi­ska, rozkład jakiej ś substancji pod wpływem działania mikroorgani­zmów, enzymów itp. (np. Ten płyn do naczyń jest przyjazny dla śro­dowiska, bo ulega biodegradacji).

bohema (fr.) - luźne ugrupowa­nie artystów prowadzących życie niezgodne z mieszczańskimi nor­mami; cyganeria.

bojkot (ang., od nazwiska Boy-cott) - forma walki z instytucją, oso­bą, grupąosób, państwem polegają­ca na zerwaniu stosunków, niekupo-waniu towarów, niekorzystaniu z usług, niepodejmowaniu pracy, nie-zatrudnianiu itp. (np. W okresie sta­nu wojennego wielu aktorów bojko­towało telewizję), bojkotować.

bonifikata (łac.) - obniżka usta­lonej ceny towaru; rabat, opust // w sporcie w niektórych dyscypli­nach doliczenie dodatkowego cza­su lub punktu za uzyskanie dobre­go wyniku.

brutto (wł.) - bez potrąceń: waga brutto = waga z opakowa­niem; cena brutto = cena z podat­kiem i bez uwzględniania ewentu­alnych rabatów; dochód, wyna­grodzenie brutto = bez uwzględ­niania potrąceń, np. podatku.

budżet (ang.) - zestawienie przewidywanych dochodów i wy­datków instytucji w jakimś okre­sie; plan finansowy.

C

carte blanche (fr.) [czytaj: kart bląsz] - nieograniczone pełnomocnictwo, swoboda działania.

casus (łac.) [czytaj: kazus] -zdarzenie, zwłaszcza nieprzyjemne; charakterystyczny wypadek (np. Casus Marioli, od której firma ta wyłudziła grube pieniądze, powinien stać się przestrogą dla wszystkich spragnionych łatwego zarobku). II w języku prawniczym przypadek, fakt pociągający za sobą skutki prawne (np. Nie do­strzegał dramatu tej rodziny; dla niego był to po prostu kolejny ca­sus).

centralizacja (łac.) - koncen­tracja, skupianie sił i środków pod jednym zarządem, w jednym punk­cie // skupianie uprawnień do po­dejmowania decyzji w jednym ośrodku przy jednoczesnym ogra­niczaniu władzy ośrodków lokal­nych (np. Większość członków opowiedziała się przeciw dalszej centralizacji władzy w stronnic-t\vie).

cenzura (łac.) - kontrola prasy, radia, telewizji, książek itp. pod względem politycznym i obyczajo­wym, dokonywana przez specjal­ny urząd państwowy // urząd spra­wujący tę kontrolę (np. Cenzura nie zezwoliła na dystrybucję tego filmu w naszym kraju), l/ przenośnie ocenianie, kontrolowanie, poddawanie krytyce, cenzurować. IIprzestarzafe świadectwo szkolne.

certyfikat (łac.) - pisemne za­świadczenie o charakterze oficjal­nym, poświadczenie czegoś (np. Tylko niewiele wyrobów otrzymu­je certyfikat jakości ISO).

chimera (gr.) - wymysł, uroje­nie, mrzonka // chimery = kaprysy, dąsy, dziwactwa, chimeryczny. // w mitologii greckiej potwór z tu­łowiem kozy, ogonem węża i pasz­czą lwa; później fantastyczna po­stać o różnym wyglądzie.

chronologia (gr.) - kolejność wydarzeń, następstwo dat; ustala­nie dat wydarzeń.

cito (łac.) - prędko, niezwłocz­nie - napis umieszczany obecnie na receptach i zleceniach badań, które mają być zrealizowane na­tychmiast.

clou (fr.) [czytaj: klu] - główny punkt, największa atrakcja, gwóźdź programu (np. Clou wieczoru było pojawienie się na estradzie daw­no nie oglądanej piosenkarki).

corpus delicti (łac.) [czytaj: korpus delikti] - rzeczowy dowód przestępstwa.

curriculum vitae (łac.) [czytaj: kurrikulum vite] - życiorys; obec­nie zwłaszcza życiorys zawodowy; często spotykany skrót: cv.

cymelia (gr.) - cenne i rzadkie okazy biblioteczne.

cymes (jid.) -potocznie, żarto­bliwie przysmak, rarytas, coś wspa­niałego.

cynizm (gr.) - lekceważenie ogólnie przyjętych zasad i warto­ści, nieuznawanie autorytetów // doktryna w greckiej filozofii (V-IV w p.n.e.) uznająca za najwyż­szą wartość życie w zgodzie z na­turą, lekceważąca normy i instytu­cje społeczne, cynik.

cywilizacja (łac.) - stan rozwo­ju społeczeństwa ludzkiego w da­nym okresie historycznym, zwłasz­cza pod względem stopnia opano­wania przyrody i rozwoju kultury materialnej.

cyzelować (fr.) - wykańczać, wygładzać przedmioty rzemiosła artystycznego i rzeźby odlewane w metalu // przenośnie bardzo sta­rannie, z pieczołowitą dokładno­ścią, coś wykańczać, opracowy­wać.

czako (węg.) - wysoka, sztyw­na czapka wojskowa noszona m. in. w Polsce doby Księstwa War­szawskiego i Królestwa Kongreso­wego.

czambuł (ukr. z tur.) - dawniej zbrojny oddział tatarski; najazd Tatarów // w czambuł = ogólnie, w całości, bez wyjątku (np. Nie na­leży jednak w czambuł potępiać za to wszystkich uczniów).

czarczaf (tur.) - zasłona zakry­wająca głowę i twarz z wyjątkiem oczu; element tradycyjnego stro­ju kobiet w krajach muzułmań­skich.

czarter (ang.) - wynajmowanie statków lub samolotów do prze­wozu osób lub towarów, czarte­rować.

czek (ang.) - zlecenie, na spe­cjalnym blankiecie, wypłaty lub przelewu określonej sumy z ra­chunku wystawcy.

D

dantejski (wł., od Dantego Ali-ghieri) - dantejskie sceny, dantejskie piekło = koszmar; makabra; wstrząsające, budzące grozę wyda­rzenia, zwłaszcza z udziałem tłu­mu zrozpaczonych, nie panują­cych nad sobą ludzi.

debata (fr.) - dyskusja, obrady; szczegółowe omawianie jakiegoś zagadnienia (np. debata parla­mentarna; debata budżetowa).

debel (ang.) - w sporcie gra po­dwójna w tenisie lub tenisie stoło­wym.

decentralizacja (łac.) -przeka­zanie części uprawnień władzy centralnej organom niższych szcze­bli lub organom lokalnym.

decydent (łac.) - osoba mogąca Podejmować decyzje w ważnych

sprawach politycznych lub spo­łecznych (np. Decydenci zdawali się jednak nie dostrzegać tego problemu).

dedukcja (łac.) - rozumowanie polegające na wyprowadzeniu ze zdania lub zdań jakiegoś ich na­stępstwa, czyli zdania logicznie z nich wynikającego, dedukować.

de facto (łac.) [czytaj: de fakto] - faktycznie, w rzeczywistości, w praktyce, tak naprawdę (np. Uda­wał współczucie, ale de facto jej sytuacja była mu najzupełniej obojętna).

defenestracja (łac.) -wyrzuce­nie przez okno; zwykle w odnie­sieniu do wydarzeń z historii Czech (defenestracja praska).

defensywa (łac.) - obrona, akcja obronna; taktyka obronna w czasie działań wojennych, defensywny.

defetyzm (fr.) - brak wiary w powodzenie jakiejś sprawy; przewi­dywanie porażki, uleganie panice.

defetysta (fr.) - człowiek szerzący > defetyzm.

deficyt (łac.) - brak czegoś, niedostatek czegoś (np. Na rynku wystąpił przejściowy deficyt środków odkażających i bakteriobójczych; Utrzymujący się deficyt pewnych kładników mineralnych może spowodować poważne zaburzenia pracy organizmu). II w ekonomii przewaga wydatków nad dochoda­mi (np. deficyt w handlu między­narodowym; deficyt budżetowy).

deficytowy (łac.) - o czymś, czego jest za mało w stosunku do potrzeb (np. towar deficytowy) II o czymś, co przynosi straty, do czego trzeba dopłacać (np. deficy­towe przedsięwzięcie, deficytowe czasopismo).

defraudacja (łac.) - sprzenie­wierzenie; przywłaszczenie po­wierzonego majątku.

dekret (łac.) - przepis prawny z mocą ustawy wydany nie przez parlament; akt normatywny; za­rządzenie organów władzy wyko­nawczej; rozporządzenie.

delegalizacja (łac.) - uznanie (instytucji, działań, organizacji) za nielegalne.

deliberować (łac.) - dogłębnie rozważać coś, zastanawiać się, roztrząsać (np. Deliberowali nad tym w trójkę i niczego nie posta­nowili), deliberacje.

delikwent (łac.) - winowajca, przestępca, złoczyńca; skazaniec.

demagogia (gr.) - wywieranie wpływu na ludzi (np. wyborców) przez składanie obietnic bez po­krycia, wysuwanie haseł i używa­nie argumentów zyskujących po­klask // świadome używanie w dyskusji argumentów nieprawdzi­wych, operowanie wieloznaczny-

mi i niejasnymi sformułowaniami, oszukiwanie słuchaczy w celu osiągnięcia zamierzonego celu. demagog.

demarkacyjny (fr.) - pogra­niczny, rozgraniczający; linia de-markacyjna = strefa oddzielająca podczas rozejmu lub zawieszenia broni walczące armie i zajmowa­ne przez nie terytoria.

dementi (fr.) - oficjalne zaprze­czenie lub sprostowanie jakiejś informacji.

dementować (fr.) - składać > dementi; zaprzeczać czemuś (np. Policja zdementowala pogłoskę o współpracy kilku wysokich funk­cjonariuszy z szefami lokalnej ma-fii).

demograficzny (gr.) - dotyczą­cy stanu zaludnienia i przemiesz­czania się ludności; wyż demogra­ficzny = okres, w którym urodziło się procentowo więcej dzieci niż w innych latach; niż demograficzny = okres, w którym odnotowano procentowy spadek urodzin w sto­sunku do innych lat.

demokracja (gr.) - rządy ludu; ustrój polityczny zapewniający obywatelom możliwość udziału w rządach i współdecydowania o polityce państwa za pośrednic­twem odpowiednich instytucji.

demokratyzacja (gr.) - prze­kształcanie struktur i stosunków w państwie lub jakiejś organizacji w myśl zasad demokratycznych.

demolować (łac.) - niszczyć, burzyć, rozwalać.

demonstracja (łac.) - pochód, zgromadzenie mające na celu wy­rażenie protestu lub poparcia opi­nii publicznej // publiczne okazy­wanie uczuć i wyrażanie swojej postawy wobec czegoś (np. Zacho­wanie ucznia zostało odebrane jako demonstracja niechęci wobec nowego matematyka). II pokaz, doświadczenie naukowe wykony­wane publicznie.

demonstrować (łac.) - pokazy­wać coś, przedstawiać (np. Dyrek­tor z dumą zademonstrował naj­nowszy prototyp). II brać udział w > demonstracji.

denominacja (łac.) - denominacja pieniędzy, denominacja złotówki = wymiana pieniędzy o dużych nominałach na pieniądze o nominałach małych przy zachowaniu określonych proporcji i nie zmienionej wartości pieniądza.

deportacja (łac.) - wywożenie z jakiegoś kraju lub terytorium do innego miejsca wbrew woli osoby wywożonej (np. Rząd zapowie-dział deportację nielegalnych imigrantów); kara przymusowego wywiezienia do odległej miejscowości, zsyłka.

deprecjonować (łac.) - obniżać wartość czegoś, deprecjacja.

deprymować (łac.) - wprawiać w zakłopotanie; zniechęcać, przytłaczać (np. Nie należy dziecka deprymować tylko dlatego, że coś mu się nie udaje; przeciwnie -należy je zachęcać do ponowienia próby). /1 przestarzałe wprawiać kogoś w stan > depresji.

deputat (łac.) - część wynagrodzenia wypłacana w naturze (np. w postaci przydziału węgla, żywności).

deputowany (łac.) - poseł, delegat do ciała ustawodawczego w niektórych krajach (np. deputowany do parlamentu europejskiego; deputowany do parlamentu francuskiego).

derby (ang., od nazwiska E. Derby'ego) - gonitwa koni trzylet­nich rozgrywana raz do roku na dystansie 2400 m.

destrukcja (łac.) - rozpad, rozkład, zniszczenie.

destrukcyjny / destruktywny (łac.) - powodujący > destrukcję; niszczący, burzący.

determinacja (łac.) - stanowczość, zdecydowanie w postępowaniu (np. Z determinacją dążył do celu, jakim było zdobycie wykształcenia).

detonacja (fr. z łac.) - wybuch, eksplozja; huk towarzyszący wybuchowi.

detronizacja (łac.) - pozbawie­nie panującego władzy monarszej, zrzucenie z tronu.

dewaluacja (łac.) - obniżenie wartości czegoś (np. Jesteśmy świadkami dewaluacji dawnych cnót —prawdomówności, wierno­ści, obowiązkowości). II iv ekono­mii reforma polegająca na obniże­niu kursu pieniądza krajowego w stosunku do złota lub walut zagra­nicznych.

dezinformacja (fr. + łac.) - po­dawanie nieprawdziwych, mylących informacji; wprowadzanie kogoś w błąd.

dezintegracja/rzadziej dezyn-tegracja (fr.) - rozpadanie się ca­łości na części składowe; rozpad, rozkład.

diagram (gr.) - wykres przed­stawiający przebieg jakiegoś zja­wiska; graficzny plan czegoś, schemat, grafik.

dionizyjski (gr.) - związany z kultem > Dionizosa // zmysłowy, radosny, beztroski, upojny.

dogmat (gr.) - twierdzenie przyj­mowane jako prawdziwe bez bada­nia jego prawdziwości i bez wzglę­du na zgodność z doświadczeniem // objawiona prawda, zasada wia­ry chrześcijańskiej.

doktryna (łac.) - spójny system poglądów dotyczących jakiejś dziedziny wiedzy (np. filozofii, polityki, teologii) właściwy jakie­muś myślicielowi lub szkole filo­zoficznej // skostniałe, sztywne poglądy // ogół planów strategicz­nych (np. doktryna wojenna).

dominanta (łac.) - cecha głów­na, przeważająca; wybijający się element (np. Jest to zapach świe­ży, owocowy, z dominantą cytry­nową).

dominować (łac.) - panować, górować nad czymś lub nad kimś; przewyższać, przeważać (np. Pa­weł zdecydowanie dominował nad resztą grupy, pozostałe dzieciaki shichafy go bez zastrzeżeń; W ko­lekcji Diora dominuje w tym sezo­nie czerwień), dominacja.

dossier (fr.) [czytaj: dosje) -komplet dokumentów, akt doty­czących jakiejś sprawy lub osoby // teczka z aktami.

dotacja (łac.) - bezzwrotna po­moc finansowa przyznawana in­stytucji lub organizacji na określo­ną działalność lub cel (np. Stowa­rzyszenie otrzymało dotację na za­kup sprzętu komputerowego), do­tować.

drakoński (gr., od: Drakon) -surowy, okrutny, bezwzględny (np. drakońskie kary).

drastyczny (gr.) - dosadny, ja­skrawy, niesmaczny, nieprzyzwo­ity (np. Film, ze względu na kilka drastycznych scen, nie powinien być oglądany przez dzieci). II ostry, silnie działający (np. Dla za­pobieżenia przestępczości wśród nieletnich radni miejscy postano­wili sięgnąć po drastyczny środek: wprowadzono ciszę nocną dla młodzieży), gwałtowny (np. dra­styczny wzrost przestępczości).

dryl (niem.) - musztrowanie; rygor, bezwzględne posłuszeń­stwo.

duce (wł.) [czytaj: ducze] -wódz; tytuł wodza włoskiego fa­szyzmu, Mussoliniego.

dumping (ang.) [czytaj: dam-ping] - sprzedaż towarów na ob­cych rynkach po cenach niższych niż ustalają inni, a niekiedy niż­szych nawet od kosztów produkcji, w celu wyparcia konkurencji lub oslabieniajej pozycji.

dygresja (łac.) - odejście od głównego wątku lub tematu wypo­wiedzi; wypowiedź wtrącona w tok opowiadania, utworu literac­kiego.

dyktator (łac.) - szef państwa lub wódz naczelny dysponujący nieograniczoną władzą // dyktator mody = ceniony, słynny projektant mody.

dylemat (gr.) - kłopotliwa ko­nieczność wyboru między dwiema możliwościami; problem, alterna­tywa.

dyletant (wł.) - człowiek zajmujący się jakąś działalnością lub twórczością bez odpowiedniego przygotowania, powierzchownie (np. Posługuję się komputerem od dawna, ale ciągle jestem w tej dziedzinie dyletantem), dymisja (łac.) - odwołanie kogoś z pełnionej funkcji, zdjęcie ze sta­nowiska; ustąpienie ze stanowiska, zrzeczenie się funkcji (np. Prezy­dent przyjął wczoraj dymisję pre­miera. Rząd podał się do dymisji).

dyplomata (łac.) - osoba upo­ważniona do reprezentowania swojego państwa w stosunkach za­granicznych, członek placówki za­granicznej //przenośnie człowiek taktowny, zręcznie postępujący z innymi, dyplomacja.

dyrektywa (łac.) - wskazówka dotycząca postępowania, wytycz­na, zalecenie.

dyskredytować (fr.) - psuć ko­muś opinię, kompromitować, pod­ważać autorytet (np. Ciągle wa­śnie wewnętrzne dyskredytują ten kraj wobec opinii międzynarodo­wej).

dyskryminacja (łac.) - odma­wianie komuś praw przysługują­cych innym; poniżanie, prześlado­wanie ze względu na kolor skóry, wiarę, płeć.

dyskurs (łac.) - rozmowa, dys­kusja, przemówienie.

dysponować (łac.) - rozporzą­dzać czymś lub kimś; wydawać polecenia, zamawiać coś (np. Proszę bardzo, możesz dyspo­nować moim samochodem. Za­dysponował, żeby przyniesiono trunki).

dysputa (łac.) - wymiana po­glądów na tematy poważne (zwy­kle naukowe lub religijne).

dystrybucja (łac.) - rozdziela­nie, przydzielanie, rozprowadza­nie towarów.

dysydent (łac.) - człowiek prze­ciwstawiający się poglądom, ide­ologii i polityce ugrupowania, do którego kiedyś należał // histo­rycznie odstępca od dogmatów panującego kościoła, dysydeno ki.

dywagacje (łac.) - mówienie lub pisanie nie na temat, rozwle­kle i bezładnie.

dywersja (fr.) - działania wo­jenne prowadzące do dezorganiza­cji sił nieprzyjaciela, polegające na niszczeniu urządzeń obron­nych, produkcyjnych, komunika­cji itp. //działalność mająca na celu osłabienie jakiegoś państwa pod wzglądem gospodarki, obronno­ści, a także dezorganizację życia politycznego (dywersja ideolo­giczna).

dywidenda (łac.) - przeznaczo­na do podziału między akcjonariu­szy część zysku przedsiębiorstwa akcyjnego.

E

ecu (ang.; skrótowiec od: Euro-pean Currency Unit) [czytaj: eki]

- umowna jednostka monetarna przyjęta przez państwa EWG w międzynarodowych rozlicze­niach.

edykt (łac.) - historyczne waż­ne rozporządzenie, akt prawodaw­czy; obwieszczenie woli panujące­go (np. edykt królewski).

egalitarny (fr.) - dążący do zrównania ludzi pod względem warunków życiowych i praw; wy­równany.

egocentryzm (łac.) - nadmier­ny subiektywizm w odbieraniu świata; uważanie siebie za ośrodek wszystkiego, przecenianie swoje­go znaczenia, egocentryk.

egoizm (łac.) - samolubstwo, sobkostwo; kierowanie się tylko własnym interesem, nadmierna miłość własna, egoista.

egotyzm (łac.) - nadmierna skłonność do zajmowania siebie i innych własną osobą, egotysta.

egzaltacja (łac.) - przesada w okazywaniu uczuć; nadmierny za-Pał, zachwyt; podniecenie emocjonalne, egzaltowany.

egzekwować (łac.) - wykonywać coś, zrealizować coś (np. Rzut wolny będzie egzekwował Janas). II domagać się zrobienia czegoś, wymagać czegoś (np. Nauczyciel ten wsławił się bezwzględnym egzekwowaniem dyscypliny).

ekscentryczny (łac.) -dziwacz­ny, odbiegający od normy, celowo udziwniony (np. Gustowała w ekscentrycznych nakryciach glo-\vy).

ekscentryk (łac.) - dziwak, ory­ginał, odmieniec.

eksces (łac.) - wybryk, wykro­czenie; ekscesy: zakłócenie po­rządku publicznego (np. Tym ra­zem nie odnotowano żadnych eks­cesów na ulicach miasta).

ekslibris (łac.) - nalepka z na­zwiskiem właściciela książki, czę­sto ozdobiona elementem graficz­nym, umieszczana na wewnętrz­nej stronie okładki.

ekspansja (łac.) -rozprzestrze­nianie się, zajmowanie nowych te­rytoriów, rynków zbytu itp.

ekspansywny (łac.)-dążący do rozszerzenia sfery swoich wpły­wów // nieopanowany w okazywa­niu uczuć, żywiołowy, zaborczy.

ekspert (łac.) - specjalista; bie­gły, rzeczoznawca.

ekspertyza (fr.) - zbadanie określonej sprawy lub rzeczy przez specjalistów na zlecenie jakiejś instytucji; dokument zawierający opinię ekspertów.

eksport (łac.) - wywóz na sprze­daż za granicę towarów, kapita­łów, usług.

eksterminacja (lać.) - zbrodni­cze wymordowanie określonych grup ludności ze względów raso­wych, politycznych, religijnych albo narodowościowych (np. eks­terminacja Żydów w czasie II woj­ny światowej).

eksterytorialny (lać.) - wyłą­czony spod prawa obowiązującego w danym państwie; określenie może dotyczyć osób (np. dyploma­tów), obiektów (np. okrętów wo­jennych, dróg komunikacyjnych), terenów znajdujących się w grani­cach jakiegoś państwa (np. obszar eks teiyto ria lny).

ekstremista (łac.) - człowiek o skrajnych poglądach, zwolennik ostatecznych rozwiązań.

ekwiwalent (łac.) - odpowied­nik, równoważnik; równowartość (np. Zamiast deputatu węglowego pracownicy dostali w tym roku ehviwalent pieniężny).

elekcja (łac.) - wybory; wybór na wysokie stanowisko lub urząd; w dawnej Polsce obieranie króla. elekt (łac.) - osoba wybrana na jakieś stanowisko lub urząd, ale jeszcze nie zaprzysiężona, nie peł­niąca oficjalnie funkcji (np.prezy­dent elekt).

elektorat (łac.) - ogół wybor­ców; wyborcy popierający jakiegoś kandydata lub partię (np. Elekto­rat tej partii zmniejszył się od ostatnich \wyborów ponad dwukrotnie).

embargo (hiszp.) - w ekonomii zakaz handlu zjakimś państwem; zakaz wywozu pewnych towarów do jakiegoś kraju lub ich przywo­zu z niego (np. embargo na dosta­wy broni) II w dziennikarstwie za­kaz publikowania jakiejś wiado­mości (zwykle przed określoną datą czy godziną).

empatia (gr.) - uczuciowe utoż­samianie się z inną osobą; umie­jętność wczuwania się w sytuację innej osoby.

enfant terrible (fr.) [czytaj: afa teribl] - źle wychowane dziecko; osoba stwarzająca kłopotliwe sytu­acje, nietaktowna, niedyskretna (np. Takim enfant terrible francu­skiej literatury tego okresu byt Rimbaud).

epitafium (gr.) - napis nagrob­ny; tablica z napisem ku czci zmarłego // iv literaturze utwór po­etycki ku czci zmarłego.

erystyka (gr.) - sztuka prowa­dzenia sporów, dyskutowania.

eskalacja (ang. i fr. z łac.) - na­silanie się, wzmaganie, narasta­nie; zwłaszcza w odniesieniu do działań wojennych (np. eskalacja zbrojeń; eskalacja działań zbroj­nych).

estyma (fr.) -przestarzałe uzna­nie, szacunek, poważanie (np. Cieszył się ogromną estyma w miasteczku).

etnografia (gr.) - nauka o życiu, obyczajach, kulturze materialnej i duchowej ludów świata; ludo-znawstwo.

etyka (gr.) - nauka o moralno­ści zajmująca się opisem istnieją­cych zjawisk moralnych i ustala­niem dyrektyw postępowania // ogół zasad i norm postępowania obowiązujących w danej epoce i środowisku (np. etyka lekarska). etykieta (fr.) - ustalony porzą­dek zachowania się w określonych sytuacjach obowiązujący w niektó­rych środowiskach (np. etykieta dworska) II nalepka na towarze lub opakowaniu informująca o na­zwie, cenie, producencie itp. etymologia (gr.) - pochodzenie

wyrazu, źródłosłów // dział języko­znawstwa zajmujący się badaniem pochodzenia wyrazów i ich pier­wotnych znaczeń.

eufemizm (gr.) - słowo lub sfor­mułowanie wyrażające w sposób bardziej oględny, złagodzony treść wyrażenia dosadnego lub nieprzy­zwoitego (np. Siadaj na czterech literach).

ewenement (fr.) - osobliwe zda­rzenie, niezwykły wypadek, sensa­cja (np. Narodziny malej pandy w ogrodzie zoologicznym są praw­dziwym ewenementem).

expose (fr.) [czytaj: ekspoze] -wystąpienie programowe premie­ra albo ministra przed parlamen­tem.

F

faksymile (łac.) - dokładna ko­pia dokumentu lub podpisu; pie­czątka odtwarzająca podpis wła­snoręczny.

falsyfikat (łac.) - sfałszowany, podrobiony dokument, pieniądz, dzieło sztuki itp.

fama (łac.) - wieść, pogłoska (np. jak fama niesie)', rozgłos (np. Szła za nim zła fama).

fanatyzm (łac.) - zagorzała, bezkrytyczna wiara w słuszność jakiejś idei, w połączeniu z nieto­lerancją wobec innych poglądów. fanatyczny.

fatum (łac.) - los, przeznacze­nie, nieuchronna konieczność; nieszczęście, przekleństwo (np. Wydawało się, że jego problemy nie mają końca, zupełniejakby za­wisło nad nim jakieś fatum).

faux-pas (fr.) [czytaj: fo pa] -nietakt, niezręczność, gafa.

feministka (łac.) - zwolennicz­ka > feminizmu.

feminizm (łac.) - ruch dążący do równouprawnienia kobiet pod względem politycznym, społecz­nym, prawnym.

femme fatale (fr.) [czytaj: fam fatal] - kobieta przynosząca zgubę, sprowadzająca nieszczęście, rujnująca życie mężczyzny; kobieta fatalna.

ferować (łac.) - ferować wyro­ki = wyrokować, postanawiać, orzekać; wydawać werdykt, osą­dzać.

fetysz (fr.) - przedmiot, które­mu przypisuje się moc magiczną; amulet.

filantropia (gr.) - dobroczyn­ność, wspieranie ubogich, działal­ność charytatywna.

filantrop (gr.) - osoba uprawia­jąca > filantropię.

filister (niem.) - człowiek ogra­niczony, przyziemny, bez wyż­szych aspiracji; mieszczuch, koł­tun.

fiskalny (łac.) - podatkowy (np. system fiskalny).

fiskus (łac.) - skarb państwa; potocznie urząd skarbowy.

fizjonomia (gr.) - rysy twarzy, wyraz twarzy, twarz; oblicze, po­stać.

fizys (gr.) - żartobliwie twarz, oblicze, fizjonomia.

forsować (fr.) - przeprowadzać siłą jakieś przedsięwzięcie; narzu­cać, wymuszać jakieś rozwiązanie (np. Moim zdaniem forsowanie tego projektu bardzo zaszkodziło ministrowi). II męczyć, nadwerę­żać, przeciążać zbytnim wysiłkiem (np. Nie forsuj się, jesteś jeszcze rekonwalescentką).

fort (fr.) - zamknięta, umocnio­na budowla obronna; samodzielny punkt oporu lub część składowa twierdzy.

fortel (niem.) - podstęp, wy­bieg; sprytny sposób pokonania trudności.

fortuna (łac.) - los, zwłaszcza dobry; szczęście, powodzenie (np.

Fortuna kołem się toczy). II mają­tek, bogactwo (np. Na handlu sa­mochodami zarobi! fortunę).

fortyfikacje (lać.) - umocnienia obronne, obwałowania.

forum (łac.) - w miastach sta­rożytnego Rzymu: plac, na którym odbywały się zebrania, targi, sądy //przenośnie miejsce publicznych wystąpień, przemówień (np. Jutro minister wypowie się w tej sprawie na forum parlamentu).

frakcja (łac.) - odłam; grupa wewnątrz partii lub stronnictwa głosząca odrębny program; frakcja parlamentarna = grupa partyjna w parlamencie, klub parlamentarny II h- chemii część destylatu wrzą­ca w określonym przedziale tem­peratur.

frapować (fr.) - zadziwiać, za­ciekawiać, robić wrażenie (np. fra­pująca lektura).

fraternizacja (łac.) - bratanie się, zwłaszcza niestosowne, przed­wczesne; sprzymierzanie się.

frazes (gr.) - zwykle: frazesy -wyszukane, pięknie brzmiące sło­wa pozbawione głębszej treści; banały; slogany.

frekwencja (łac.) - uczęszcza­nie; liczba widzów, zwiedzają­cych, głosujących, uczniów obec­nych na lekcjach itp.; stosunek procentowy tej liczby do liczby miejsc do zajęcia lub liczby upraw­nionych do obecności gdzieś (np. Frekwencja w wyborach wyniosła zaledwie 48% ogółu uprawnio­nych do głosowania).

frustracja (łac.) - stan przykre­go napięcia emocjonalnego wywo­łany niemożnością zaspokojenia potrzeb lub doznanym niepowo­dzeniem.

frymarczyć (niem.) - kupczyć czymś, handlować czymś, nie zważając na honor czy poczucie przyzwoitości; spekulować, robić nieuczciwe interesy.

fundacja (łac.) - instytucja dys­ponująca majątkiem pochodzącym od jej założyciela lub od różnych darczyńców i przeznaczająca ten majątek na cele powszechnie uży­teczne (np. dobroczynne, krzewie­nie kultury).

fundamentalizm (łac.) - rygo­rystyczne przestrzeganie zasad ja­kiejś ideologii, wiary, jakichś norm (np. fundamentalizm islam­ski).

fundamentalny (łac.) - podsta­wowy, zasadniczy; trwały.

fuzja (łac.) - połączenie się, zjednoczenie ugrupowań, przed­siębiorstw itp. (np. Nowy bank powstał w wyniku fuzji pięciu ma­łych banków komercyjnych).

G

gabinet (fr.) -pokój w mieszka­niu przeznaczony do pracy umy­słowej ; w urzędzie - pokój dla oso­by na kierowniczym stanowisku; pokój do pracy o specjalnym cha­rakterze (np. gabinet lekarski, ga­binet kosmetyczny) // komplet sprzętów do takiego pokoju // rada ministrów, wszyscy członkowie rządu (np. Skład nowego gabine­tu zostanie ogłoszony jutro po po­łudniu).

gafa (fr.) - niestosowna uwaga, niezręczne zachowanie się; nietakt.

galanteria (fr.) - wyszukana grzeczność // drobne przedmioty o charakterze użytkowym i ozdob­nym (np. galanteria skórzana = rę­kawiczki, torebki, paski itp.).

galera (\vł.) - dawny typ okrętu wojennego (niekiedy handlowego) poruszanego za pomocą wioseł; galery = ciężka praca przy wiosło­waniu na galerze; kara polegają­ca na przymusie wykonywania tej pracy, przenośnie ciężka lub mo-

zolna praca nie sprawiająca przy­jemności.

galeria (wł.) - pomieszczenie przeznaczone na wystawę dzieł sztuki; zbiór dzieł sztuki // kryty ganek, balkon biegnący dookoła sali lub na zewnątrz budynku // najwyższe piętro w sali teatralnej, widowiskowej; miej sca dla publicz­ności na tym piętrze; jaskółka.

galernik (wł.) - skazaniec, wię­zień pracujący jako wioślarz na galerze.

galimatias (fr.) - zamieszanie, zamęt, bałagan.

gehenna (hebr.) - bolesne, ciężkie przeżycie; wielkie cierpie­nie.

genealogia (gr.) - historia ro­dziny, rodu; rodowód // nauka po­mocnicza historii zajmująca się pokrewieństwem między ludźmi, datami narodzin, ślubów, śmierci itp.

generacja (łac.) - ogół ludzi żyjących i działających w tym sa­mym czasie i będących mniej wię­cej w tym samym wieku; pokole­nie.

geneza (gr.) - całokształt warunków i przyczyn, które doprowadziły do powstania czegoś (np. Jaka była geneza ,,Pana Tadeusza '?); pochodzenie, rodowód. genialny (łac.) - niezwykle utalentowany, obdarzony > geniuszem (np. genialny twórca)', noszący cechy niezwykłego talentu (np. genialna koncepcja) II potocznie świetny, fajny (np. Byłem wczoraj na genialnym filmie).

geocentryzm (gr. + łac.) - teoria, rozpowszechniona w starożytności i średniowieczu, według której Ziemia jest środkiem wszechświata.

geopolityka (gr.) - doktryna polityczna, według której położenie geograficzne państwa ma zasadnicze znaczenie dla jego polityki.

getto (wł.) - wydzielona część miasta zamieszkiwana, przymusowo lub dobrowolnie, przez mniejszość narodową, wyznaniową, ra­sową (np. getto żydowskie; getto murzyńskie).

giaur (tur.) - niewierny; muzuł­mańskie określenie innowiercy, zwłaszcza chrześcijanina.

globalny (łac.) - całościowy, ogólny, całkowity; obliczony ogól­nie (np. Globalna wartość tego przedsięwzięcia szacowana jest na pięć milionów złotych). II (ang.) obejmujący całą kulę ziemską (np. problem o zasięgu globalnym).

globtroter (ang.) - człowiek wiele podróżujący, wędrujący po świecie, zwłaszcza dla przyjemno­ści; obieżyświat.

gradacja (łac.) - stopniowanie; szeregowanie według stopnia na­silenia.

gratyfikacja (lać.) - zaplata, wynagrodzenie za wyświadczoną przysługę; zadośćuczynienie // na­groda przyznana pracownikowi niezależnie od regularnych pobo­rów.

gremialny (łac.) - ogólny, po­wszechny, trumny (np. gremialny zachwyt).

gremium (łac.) - grono, zespół, kolegium.

groteska (wł. z fr.) - utwór li­teracki, muzyczny lub plastyczny o elementach komicznych, przeja­skrawionych, nieprawdopodob­nych lub karykaturalnych // fanta­styczny ornament z motywów ro­ślinnych, zwierzęcych, postaci ludzkich, wywodzący się ze staro­żytności, obecny także w sztuce renesansu.

gułag (ros.) - system obozów pracy przymusowej w byłym ZSRR; sowiecki obóz pracy przy­musowej, łagier.

guru (sans.) - w hinduizmie: przewodnik duchowy; przywódca sekty //przenośnie mistrz, nauczy­ciel życia, najwyższy autorytet; uwaga: wyraz nieodmienny (np. być czyimś guni).

gwarant (wł.) - ten. kto daje gwarancję; poręczyciel.

H

harakiri (jap.) - sposób popeł­niania samobójstwa przez japoń­skich samurajów polegający na rozcięciu brzucha sztyletem.

harpagon (od imienia bohatera Moliera) - skąpiec, chciwiec, sknera.

harpia (gr.) - w mitologii grec­kiej skrzydlaty potwór z głową kobiety // przenośnie kobieta--potwór, dręczycielka, okrutnica; osoba chciwa, wyzyskująca in­nych.

haute couture (fr.) [czytaj: oot kuti(u)r] -projektowanie i tworze­nie ekskluzywnych kreacji, które wywierają wpływ na światową modę; domy mody decydujące o kierunkach w modzie; stroje wy­konane przez te domy.

hegemonia (gr.) - przewodnic­two, przewaga, przywództwo.

hekatomba (gr.) - wielka licz­ba ofiar jakiejś sprawy; poświęce­nie życia wielu ludzi; ofiara.

heliocentryzm (gr. + lać.) -stworzona przez Kopernika teoria budowy Układu Słonecznego, gło­sząca, że planety krążą wokół Słońca.

heraldyka (niem.) - nauka o herbach; potocznie historia rodów szlacheckich.

herb (niem.) - szlachecki znak rodowy umieszczany na pieczęciach, tarczach itp. // godło państwa, miasta, instytucji umieszczane na monetach, flagach itp.

heretyk (gr.) - wyznawca poglądów sprzecznych z dogmatami religii panującej; przenośnie osoba głosząca w jakiejś sprawie poglądy inne niż powszechnie przyjęte.

hermafrodyta (gr.) - obojnak; osobnik mający narządy rozrodcze obu płci.

hetera (gr.) - w starożytności: kobieta lekkich obyczajów, często wykształcona i wpływowa; kurtyzana //potocznie zła. kłótliwa kobieta; jędza.

hiobowy (od imienia biblijnego Hioba) - smutny, rozpaczliwy, pełen bólu, cierpienia; hiobowa wieść = zła. tragiczna, przerażająca wiadomość.

holocaust (łac. z gr.) [czytaj: holokaust] - zagłada, całkowite wyniszczenie; wyraz stosowany głównie do nazwania zbrodni na narodzie żydowskim w czasie II wojny światowej (w tym użyciu pisany dużą literą); shoah.

honoris causa (łac.) - za zasługi; doktorat honoris causa.

hossa (fr.) - zwyżka; wzrost kursów akcji i innych papierów wartościowych na giełdzie.

hurysa (pers.) - wiecznie pięk­na dziewczyna z mahometańskie-go raju; przenośnie piękna dziew­czyna.

hybryda (łac.) - mieszaniec; organizm powstały ze skrzyżowa­nia osobników innych ras, gatun­ków, rodzajów itp.

I

idee fix (fr.) [czytaj: idę fiks] -natrętna, powracająca uparcie myśl; pomysł stale zaprzątający uwagę (np. Przez cale lata próbo­wał zbudować ten silnik; to była jego ideefix).

identyfikacja (łac.) - rozpozna­nie kogoś lub czegoś; ustalenie czyjejś tożsamości; utożsamienie, stwierdzenie, że dwie rzeczy są identyczne, identyfikować. // utożsamienie się z jakąś osobą, uznanie jej za wzór do naśladowa­nia pod względem stylu bycia, wyglądu, przekonań, identyfiko­wać się (np. Często zdarza się, że młodzi ludzie identyfikują się z bohaterami seriali).

idiom (gr.) - wyraz, zwrot lub wyrażenie właściwe tylko jednemu językowi, nie dające się dosłownie przetłumaczyć; idiomatyzm.

ignorować (łac.) - świadomie nie brać czegoś pod uwagę, nie zauważać czegoś (np. Zignorował Jej uwagę).

ignorant (łac.) - nieuk, ktoś, kogo cechuje > ignorancja.

ikona (gr.) - w sztuce bizantyj­skiej i wschodniochrześcijańskiej: obraz o tematyce religijnej (portre­ty świętych, sceny biblijne itp.) // w terminologii komputerowej sym­bol graficzny widoczny na ekranie komputera, ułatwiający dostęp do programów i plików.

ikonografia (gr.) - ogół dzieł plastycznych dotyczących jakiejś osoby albo wydarzenia (np. ikono­grafia powstania styczniowego) II nauka pomocnicza historii sztu­ki zajmująca się interpretacją mo­tywu lub tematu w różnych dzie­łach plastycznych // nauka po­mocnicza historii badająca dzieła sztuki jako źródła historyczne.

image (fr. i ang.) [czytaj: imaż albo imi(y)dż] - czyjś wizerunek, celowo kreowany, przeznaczony do upublicznienia (np. Niezwykle dbała o swój image wzorowej żony idealnego męża stanu, ale nie­ustanne demonstrowanie zadowo­lenia kosztowaloją coraz więcej).

imaginacja (lać.) - bujna wy­obraźnia, fantazja // rzadkie wy­twór wyobraźni.

imaginować (łac.) -przestarza­łe wyobrażać sobie; wymyślać, fantazjować.

imbecyl (łac.) - osoba niedoro­zwinięta umysłowo; potocznie głupiec.

imigracja (lać.) - napływ lud­ności obcej, osiedlającej się na sta­łe w jakimś kraju; ogół cudzo­ziemców, którzy osiedlili się na stałe w jakimś kraju.

immunitet (łac.) - niepodlcga-nie przez osoby na określonych stanowiskach pewnym obowiąz­kom ciążącym na innych; prawo do nietykalności osobistej (np. po­słów, senatorów, sędziów).

imperatyw (łac.) - nakaz, regu­ła, norma moralna.

imperium (łac.) - wielkie pań­stwo o ustroju monarchicznym (np. imperium rzymskie, imperium brytyjskie); wielkie wpływowe państwo, mocarstwo //przenośnie potężna instytucja o międzynaro­dowym zasięgu (np. imperium fi­nansowe; hotelowe imperium).

impertynencja (fr.) - zniewaga, obelga; niegrzeczne, aroganckie, zuchwałe zachowanie, imperry-nent.

implikacje (łac.) - następstwa czegoś; skutki (np. Łatwo przewi­dzieć społeczne implikacje zwycię-_swa katolickiej prawicy).

imputować (łac.) -przypisywać coś komuś, zarzucać coś; poma­wiać, obwiniać, posądzać.

inauguracja (łac.) - rozpoczę­cie, uroczyste otwarcie lub zapo­czątkowanie czegoś.

in blanco (wł.) [czytaj; in blan­ko] - nie wypełniony (o formula­rzu, wekslu itp.); podpis in blan­co = podpis na nie wypełnionym formularzu, czystej kartce, na któ­rej dopiero zostanie coś zapisane.

incognito (łac.) [czytaj: inko-gnito] - nie dając się poznać, ukry­wając swoje nazwisko; tajnie, skrycie, nieoficjalnie (np. Książę podróżował incognito, bez służ-by).

incydent (łac.) - wydarzenie, wypadek, zajście; spór.

indoktrynacja (ang.) - wpaja­nie, szerzenie jakichś przekonań za pomocą systematycznej propa­gandy.

industrializacja (łac.) - uprze­mysłowienie, wprowadzenie wiel­koprzemysłowej techniki do go­spodarki kraju.

industrialny (łac.) - przemysło­wy.

indyferentyzm (łac.) - postawa obojętności wobec ważnych kwe­stii moralnych, religijnych, spo­łecznych itp.; brak zainteresowa­nia czymś, obojętność wobec cze­goś (np. Zdumiewa jedynie indy­ferentyzm kadry oficerskiej wo­bec tego, co działo się w kosza­rach).

infamia (łac.) - dawniej niesła­wa, kara pozbawienia czci i praw obywatelskich; potocznie hańba. infamis.

infant (hiszp.) - tytuł nadawa­ny dzieciom rodziny królewskiej w Hiszpanii i Portugalii.

in flagranti (łac.) - na gorącym uczynku; w chwili popełniania przestępstwa (np. A co ty byś zro­bił, gdybyś przyłapał żoną in fla­granti z przystojnym bnmeteml).

infrastruktura (lać.) - podsta­wowe urządzenia i instytucje usłu­gowe konieczne do funkcjonowa­nia gospodarki lub życia społe­czeństwa (np. komunikacja, trans­port, placówki handlowe) // układ i wzajemne powiązania jednostek wewnętrznych jakiejś instytucji lub organizacji (np. infrastruktu­ra uniwersytetu).

inklinacja (łac.) - długotrwała albo stała skłonność do czegoś, upodobanie; sympatia, pociąg do kogoś (np. Jest raczej powierz­chowny; nie zdradza inklinacji do głębszej refleksji).

inkwizycja (łac.) - instytucja kościelna powołana w celu tępie­nia herezji; działała do XIX w.

in minus (łac.) - na minus, na niekorzyść (np. To zdarzenie nie powinno in minus wpłynąć na two­ją ocenę z matematyki}.

innowacja (łac.) - wprowadze­nie czegoś nowego; nowe rozwią­zanie, reforma, nowość, innowa­cyjny.

inspekcja (łac.) - przegląd, kontrola pracy jakiejś instytucji // instytucja nadzorująca, przepro­wadzająca kontrole.

insygnia (łac.) - oznaki godno­ści, urzędu, władzy, stanu. np. in­sygnia królewskie = berło, korona, jabłko królewskie.

insynuacja (łac.) - złośliwe podsuwanie myśli krzywdzących kogoś, wzbudzanie podejrzeń;

sugerowanie, wmawianie, insy­nuować.

integracja (łac.) - łączenie, ze­spalanie się, scalanie grup, państw, regionów itp. (np. Dążymy do in­tegracji z Europą).

integralny (łac.) - nierozerwal­nie złączony z jakąś całością; sta­nowiący całość, nienaruszalny.

internować (łac.) - przymuso­wo umieszczać w wyznaczonym miejscu osoby podejrzane w czasie konfliktu wewnętrznego lub wojny.

interpelacja (łac.) - zapytanie skierowane na forum parlamentu przez członka parlamentu do przedstawiciela rządu; zapytanie w sprawie urzędowej.

interview (ang.) [czytaj: in-tc(r)wju] - wywiad; rozmowa pro­wadzona przez dziennikarza albo rozmowa kwalifikacyjna (np. w czasie naboru pracowników).

intratny (wł.) - zyskowny, do­chodowy, popłatny.

inwentaryzacja (łac.) - prze­prowadzanie spisu z natury (np. towarów na półkach sklepowych) // sporządzanie naukowego reje­stru zabytków.

inwestor (łac.) - osoba lub fir­ma dokonujące > inwestycji.

inwestycja (łac.) - przeznacze­nie pieniędzy na trwały majątek; to, co jest wynikiem takiej inwe­stycji, inwestować.

inwigilacja (łac.) - tajny nadzór nad kimś, systematyczna obserwa­cja, śledzenie kogoś np. przez po­licję, inwigilować.

ironia (łac. z gr.)- ukryta drwina złośliwość w wypowiedzi po­zornie przychylnej, ironiczny, ironizować.

irracjonalny (łac.) - pozba­wiony pierwiastków racjonal­nych,'nie dający się uzasadnić rozumowo.

J

janczar (tur.) - historyczne żoł­nierz wyborowej piechoty turec­kiej, początkowo wywodzący się z grupy chrześcijańskich brańców, później również o tureckim rodo­wodzie.

jasyr (tur.) - historyczne niewo­la turecka lub tatarska; branie w niewolę, uprowadzanie przez Tur­ków lub Tatarów.

jidysz (niem.) - język Żydów powstały ok. 1000 r., oparty na ba­zie odmiany języka niemieckiego z dodatkiem hebrajskiego, ele­mentów słowiańskich i romań­skich.

joint-venture (ang.) [czytaj: dżojn wencze(r)] - przedsiębior­stwo krajowo-zagraniczne, firma z udziałem kapitału zagranicznego.

jowialny (łac.) - pogodny, do­broduszny.

jubileusz (łac.) - uroczystość dla uczczenia rocznicy (chodzi o znaczący upływ lat) jakiegoś wy­darzenia, czyichś urodzin lub roz­poczęcia działalności.

judaica (łac.) [czytaj: judaika] -materiały literackie albo historycz­ne dotyczące Żydów.

judaizm (łac.) - monoteistycz­na religia oparta na nauce Mojże­sza, wyznawana przez Żydów // żydowskie obyczaje i tradycja.

junta (hiszp.) [czytaj: hunta] -władza wojskowa, która objęła rządy, dokonując zbrojnego zama­chu stanu; określenie dotyczy głównie sytuacji w Ameryce Połu­dniowej i Środkowej (np. junta chilijska).

jurysdykcja (łac.) - prawo są­dzenia; zakres działania sądu; okrąg sądowy.

K

kabotyn (fr.) - pozer, człowiek lubujący się w tanich efektach, niepoważny // przestarzałe lichy aktor.

kabura (roś.) - futerał przy pa­sie do noszenia rewolweru lub pi­stoletu.

kacerz (niem.) - heretyk; okre­ślenie stosowane przez katolików (głównie w okresie reformacji) oznaczające odstępcę od oficjalnej doktryny.

kacet (niem.) - potocznie hitle­rowski obóz koncentracyjny.

kadencja (łac.) - przewidziany w ustawie okres działania organu władzy, pełnienia jakiejś funkcji lub zajmowania stanowiska (doty­czy organów, stanowisk i funkcji obieralnych (np. kadencja prezy­denta, kadencja parlamentu).

1

---