WYKŁAD 16.04.2005 r.

POLITYKA SPOŁECZNA

ŚRODKI POLITYKI SPOŁECZNEJ

Środki polityki społecznej można sklasyfikować wg różnych kryteriów. Najważniejsze na świecie to:

1). Świadczenia materialne państwa w formie pieniężnej i usług, które mają chronić jednostkę w trudnych sytuacjach życiowych i wyrównywać różnice w poziomie dochodów z pracy. Funkcja redystrybucyjna (zasiłki, emerytury).

2). Kategoria płacy minimalnej, która wyraża pewien poziom egzystencji, i która zgodnie z prawem rośnie wraz ze wzrostem średniej krajowej.

3). Wyznaczenie max liczby godzin obowiązującej dla wszystkich umów o pracę zawieranych w kraju.

4). Wyznaczenie minimalnego poziomu świadczeń socjalnych, które określa minimalna wielkość świadczeń pieniężnych. Płatne są w sytuacjach określonych przez prawo.

5). Zasiłki dla bezrobotnych, które wypłacane są w wypadku utraty pracy na 6-mc (Grecja, USA); 1-rok Wielka Brytania; 2 lata Francja.

6). Dodatki dochodowe i świadczenia ze środków budżetowych centralnych wypłacanych rodzinom, których dochód nie osiąga poziomu uznawanego za minimum kosztów utrzymania (granica ubóstwa) również w tej grupie ulgi w opodatkowaniu dla rodzin najbiedniejszych (niestety nie w Polsce).

7). Zasiłki mieszkaniowe - stosowane do tych osób, których wysokość nie wystarcza na opłaty za standardowe mieszkanie.

8). Różnego rodzaju środki na zwalczanie zjawisk patologii społecznej (alkohol, narkotyki), mają charakter finansowy, instytucjonalny - poradnie.

9). Społeczne fundusze przeznaczone na bezzwrotne kredyty dla najuboższych, a także pożyczki na uprzywilejowanych warunkach spłaty, różnego rodzaju świadczenia z tytułu opieki społecznej.

Wymienione środki zaliczane do bezpośrednich uzupełniane są poprzez działania o charakterze pośrednim, chociażby takich jak rozbudowa infrastruktury społeczno-ekonomicznej.

KRYTERIA PODZIAŁU ŚRODKÓW W POLSCE

1. INSTRUMENTY PRAWNE

2. INSTRUMENTY FINANSOWE

INSTRUMENTY PRAWNE -

1). Obowiązująca Konstytucja z 02.04.1997 r., w której znalazły się liczne zapisy o prawie socjalnym obywateli co skutkuje wypełnianiem przez państwo jego funkcji opiekuńczych.

2). Szeroko rozumiane ustawodawstwo socjalne, regulujące potencjalne obszary konfliktów socjalnych oraz określające porządek prawny w wielu dziedzinach polityki społecznej.

Ad.1.

Konstytucja oparta jest na doktrynie kościoła katolickiego.

W preambule zawarte jest:

• Obowiązek solidarności, dobra wspólnego, pomoc,

• zasady sprawiedliwości społecznej, godność ludzka, konieczność zapewnienia opieki socjalnej zapewniającej tę godność. Istotną rolę spełnia samorząd terytorialny, który decyduje o jakości życia społecznego. Przekazanie uprawnień samorządowi jest z jednej strony odzwierciedleniem zasady decentralizacji władzy, z drugiej strony pomoc państwa.

Ta ostatnia zasada głosi pierwszeństwo inicjatyw oddolnych i zawiera się w sentencji: „tyle społeczeństwa ile to możliwe, tyle państwa ile to jest konieczne”.

- Szczególnym wyrazem zasady pomocniczości jest referendum będące sposobem wyrażania woli społeczeństwa, wspólnot samorządowych.

- Ważną wartością w Konstytucji jest równość praw bez względu na płeć, rasę. Równość praw oznacza odrzucenie dyskryminacji, w tym dyskryminacji socjalnej.

- Wśród praw socjalnych jedno odnosi się do pracy - „praca pozostaje pod opieką państwa”. Państwo powinno dążyć poprzez politykę do pełnego i produktywnego zatrudnienia.

- Państwo organizuje formy zabezpieczenia społecznego dla biednych, a realizacja ta oznacza rozwój ubezpieczeń socjalnych na wypadek choroby, starości.

- Państwo jest zobligowane do równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, finansowej ze środków publicznych, prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego połączone z obowiązkiem jego ochrony.

- Ważnym prawem jest prawo do nauki. Jest to realizowane w systemie szkolnictwa publicznego (zasadniczo bezpłatnego).

- Konstytucja wspomina również o dobrze rodziny: małżeństwo, macierzyństwo, rodzina pozostają pod opieką państwa. W trosce o dobro rodziny państwo ma konstytucyjny obowiązek poprawy sytuacji mieszkaniowej poprzez rozwój rożnych form budownictwa mieszkaniowego.

- Konstytucja przypomina o bezdomnych, którzy mają prawo do bezpłatnej opieki zdrowotnej.

- Prawo zrzeszania się, a więc dopuszcza się tworzenie organizacji, stowarzyszeń, fundacji, które w jakiś sposób są szkołami obywatelskiej aktywności i zaangażowania.

Ad.2. USTAWODAWSTWO SOCJALNE

• ustawa o planowaniu rodziny, ochronie życia płodowego,

• o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych,

• o zatrudnianiu i przeciwdziałaniu bezrobociu,

• Kodeks pracy po nowelizacji,

• o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym,

• o przeciwdziałaniu narkomani,

• o rehabilitacji społecznej,

• o systemie ubezpieczeń społecznych,

• o dodatkach rodzinnych,

• o rzeczniku praw dziecka,

• o ochronie lokatorów,

• o chorobach zakaźnych i zakażeniach.

II INSTRUMENTY FINANSOWE

Źródłem finansowania polityki społecznej są:

• środki budżetu socjalnego

• środki budżetów samorządowych

• fundusze celowe (centralne).

Na te ostatnie przypada największy obszar finansowy zadań z zakresu polityki społecznej.

FUNDUSZ CELOWY - jego przychody pochodzą z dochodów publicznych, a wydatki przeznaczone są na realizację wyodrębnionych zadań. Fundusze te powstają w socjaliźmie gdzie spełniały funkcję redystrybucyjną i dlatego nazywano je funduszami parabudżetowymi.

W latach 80-tych nastąpił wzrost funduszy co z jednej strony wynikało z presji różnych środowisk i grup społecznych, a z drugiej strony ich tworzenie było świadectwem kupowania sobie przez państwo przychylności, dyspozycyjności różnych grup społecznych. Przykładem są fundusze na budowę mieszkań dla adwokatów, prawników.

Na początku transformacji L.Balcerowicz zlikwidował wiele funduszy celowych, ale większość pozostała, a z czasem zaczęła się odradzać. Zaobserwowano zjawisko dekocentracji środków publicznych.

Z funduszy aktualnie funkcjonujących za najważniejsze należy uznać:

1). Fundusz gwarantowanych świadczeń pracowniczych - celem jest zrekompensowanie wynagrodzeń pracowników na skutek niewypełniania obowiązków przez pracodawcę (ustawa z 1993 r. o ochronie pracowników).dochodami funduszu są głównie składki pracodawcy, stanowią one główną część funduszu. Jest to fundusz, który ma najlepszą kondyncję. Dzięki niemu udało się utrzymać miejsca pracy.

2). Fundusz pracy - 980 rok), działa na bazie składek oraz dzięki dotacji budżetowej, składki stanowią 60%, dotacja z budżetu 40%. Z tego funduszu finansuje się zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki szkoleniowe, koszty szkoleń pracowników, koszty związane z robotami publicznymi i pracami interwencyjnymi, pożyczki na prowadzenie działalności na własny rachunek, pożyczki dla pracodawców na zorganizowanie dodatkowych miejsc pracy. W strukturze wydatków z funduszu pracy dominują zasiłki dla bezrobotnych (prawie 50%), a to oznacza, że z funduszu finansuje się bierne czy pasywne formy walki z bezrobociem (zasiłki przedemerytalne 28%, świadczenia przed. 20%). Wynika, że na aktywne formy pieniędzy nie ma.

Na koniec 2000 r. te bierne formy asekuracji bezrobocia stanowiły 95% wydatków wszystkich funduszy.

3). Fundusz Ubezpieczeń Społecznych - największy celowy fundusz, jego przychody przekraczają 100 mld zł. Dysponentem jest ZUS.

Przychody tego funduszu to:

• składki na ubezpieczenie społeczne nie przekazane do OFFE,

• dotacje celowe z budżetu państwa dochodzące do 30% ogółu wydatków,

• odsetki z rach. bankowych i wpłaty funduszu rezerwy demograficznej

19,52% podstawy- ubezpieczenie emerytalne

13% podstawy - ubezpieczenie rentowe

2,45 podstawy - na ubezpieczenie chorobowe

0,40-8,12 podstawy na ubezpieczenie wypadkowe.

Ze środków zgromadzonych w funduszu społecznym pokrywa się:

• wypłaty świadczeń z ubezpieczeń rentowych, emerytalnych, chorobowych, wypadkowych.

• wydatki na prewencję rentową.

Fundusze społeczne znajdują się nie tylko w gestii władzy publicznej, ale również w gestii zakładów pracy oraz związków zawodowych:

1). Zakładowy fundusz rehabilitacyjny osób niepełnosprawnych.

2). Zakładowy fundusz świadczeń socjalnych.

Za instrumenty polityki społecznej można uznać plany, programy strategiczne rozwoju różnych dziedzin sporządzane przez władze rządowe.

• narodowe strategie zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich

• program pierwsza praca (absolwentów 2000-2006 i młodzież, która kończyła szkołę).

• Młodzież 2000-2002

• Narodowy program zdrowia

• Krajowy program zabezpieczenia HIV

• Program działań na rzecz osób niepełnosprawnych

• Program budownictwo mieszkaniowe

• Narodowy plan rozwoju 2002-2006 (teraz 2007-2013) w tychże planach pewne części odnoszą się do polityki społecznej - program rynku pracy; program budowy gospodarki oparty na wiedzy (wynika pośrednio z założeń startegii Lizbońskiej); budownictwo mieszkaniowe, ochrona środowiska, ubóstwo.

KWESTIE SPOŁECZNE W POLSCE

Ujmowane są w II grupach.

I grupa

Obejmuje kwestie o charakterze przedmiotowym dotyczą pewnych dziedzin społecznych i w ostatnich publikacjach wymienia się 17kwestii tej grupy.

• populacyjno-ludnościową, bezrobocia, ubóstwa, edukacyjną, mieszkaniową, bezdomności, zdrowia, AIDS, alkoholizm, narkomani, migracji, rolną, ochrona środowiska, prostytucji, samobójstwa, żebractwa.

II grupa

Kwestie o charakterze podmiotowym dotyczą konkretnych jednostek lub konkretnych grup społecznych:

• rodziny, przemocy w rodzinie, dziecka, przestępczości wśród nieletnich, kwestii osób niepełnosprawnych, osób starszych, mniejszości narodowych.

KWESTIA DEMOGRAFII

KWESTIA BEZROBOCIA

KWESTIA UBÓSTWA

KWESTIA DEMOGRAFII

DEMOGRAFIA- słowo pochodzenia greckiego, składa się z 2 słów demos - lud, ludność; grapheia - opis; całość oznacza opis ludności, populacji.

Ze względu na ogromne zapotrzebowanie na prognozy, ekspertyzy demografia stała się jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się nauk społecznych ponieważ to przecież wielkość i struktura populacji stanowi wyjściową przesłankę przy podejmowaniu większości decyzji polityczno-ekonomicznycjh, technologucznych.

Demografia dostarcza tworzywa dla tzw. Polityki ludnościowej , prowadzonej w każdym kraju w sposób oficjalny lub nieoficjalny.

POLITYKA LUDNOSCIOWA - świadome oddziaływanie państwa zmierzające do osiągnięcia określonych efektów w sferze stosunków demograficznych w szczególności zmierzających do ukształtowania pożądanej liczby, struktury i rozmieszczenia ludności.

Podejmowane przez państwo przedsięwzięcia będą się koncentrowały na zapewnieniu tzw. Równowagi demograficzno-ekonomicznej kraju strzegąc przed przeludnieniem i niedoludnieniem oraz innymi niepożądanymi zjawiskami dla dalszego rozwoju ludności.

Istnieją ścisłe związki między rozwojem ludnościowym i ekonomicznym, które znajdują odzwierciedlenie w tzw. ekonomicznych teoriach ludności.

Najbardziej znaną teorią z XVIII w. Jest teoria anglikańskiego pastora Thomasa Malthusa. W tej teorii zawarł tzw. prawo ludności mówiące o tym, że ludność wzrasta w tempie geometrycznym, natomiast liczba żywności w postępie arytmetycznym. Uważa, że nędza ludzi jest spowodowana nadmiernym przyrostem ludności.

Obecnie poglądy na tę teorię nie są już tak krytyczne jak jeszcze na początku XiX - XX w. Ponieważ ujawnia ona pewien związek między wzrostem demograficznym, a potencjałem wytwórczym rolnictwa, ziemi. Uważa się, że dzięki wydajności produkcji rolnej, nie potrzebującej niekiedy samej ziemi (uprawa na sznurkach).

Ponadto mamy postęp genetyczny - kukurydza, zboża. Konfrontując dzisiejsze możliwości w produkcji żywności z populacją na świecie można stwierdzić, żę zaledwie połowa ziemii jest wykorzystywana dla celów rolniczych, zaś ludność świata nie rośnie tak szybko jak przewidywał to Malthus. Jeszcze w XIX w. Uważano, że populacja między 5-6 mld ludzi wyznacza graniczną pojemność Ziemi oraz możliwość jej wyżywienia. Na początku 60-lat ONZ podało, że kulę ziemską może zamieszkiwać nawet 16 mld ludzi. Ostatnie badania i szacunki (2002 r.) określono max liczbę ludności Ziemi 157 mld, teraz niecałe 6 mld. Z teoriami ekonomicznymi ludności wiąże się doktryna ludności optymalnej - teoria optimum zaludnienia mówiąca, że dla danego kraju można wyznaczyć optymalną liczbę ludności.

Wg Malthusa ludność optymalna powinna się zmieścić w granicach środków żywnościowych. Ekonomicy angielscy twierdzą, że ludność optymalna to taka liczba, której odpowiada największa wydajność przemysłu.

Najbardziej aktualne poglądy na ludność optymalną. Uważają, że jest ludność, której stan ilościowy i jakościowy umożliwia realizację celów społecznych, a zarazem taka, która charakteryzuje się najwyższym dochodem narodowym po przeliczeniu na 1 mieszkańca.

Generalnie uważa się, że dla zrealizowania celów społecznych przyrost ludności w ciągu jednego pokolenia powinien wahać się od 10-15 promili. Istnieje jednak konieczność indywidualnego rozpatrywania tego przyrostu dla każdego kraju. Spośród demografów określonego optimum ludnościowe istnieją duże rozbieżności i tak Włoch Nora Federichi - za opt. Dla Europy przyjmuje się stopę dzietności na rodzinę 2,3-2,5.; Sauwi (francus) przyjmuje stopę 1,3-1,5; Edward Rosset - postuluje dla Polski „2 dzieci dla rodziny”

Optimum zaludnienia będzie tyczyło się zarówno urodzin żywych jak i podejmowania przedsięwzięć polegających na ograniczeniu umieralności czy chociażby prowadzenia stosownej polityki migracyjnej.

CELE POLITYKI DEMOGRAFICZNEJ

Cele są różnie formułowane ponieważ polityka musi każdorazowo dostosowywać się do zmieniających się uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych.

Rozróżniamy 2 rodzaje:

1). W szerszym, kompleksowym znaczeniu (sensu largo)

2). W węższym znaczeniu (stricto).

Ad. 1.

Obok oddziaływania na rozwój populacji i kształtowania jej cech jakościowych obejmuje ona także przedsięwzięcia kształtujące warunki życia i pracy. W tym ujęciu polityka ludnościowa jest fragmentem polityki społeczno-ekonomicznej państwa, bo do istniejącej sytuacji demograficznej należy dostosować i politykę zatrudnienia i edukacyjną. Wszystkie dziedziny trzeba dostosować.

Ad. 2.

Jest to tylko polityka kształtująca procesy ludnościowe, czysta polityka ludnościowa, w której działania zmierzają do kształtowania płodności, umieralności i ruchów migracyjnych. W tym węższym znaczeniu politykę ludnościową w zależności od kierunku działań można podzielić na 3 rodzaje.

1). Polityka pronatalistyczna - ma na celu zwiększenie liczby ludności poprzez przysposobieniu tempa jej przyrostu lub też zachowanie tempa jej spadku. Będzie to polityka popierania rozrodczości. Jest realizowana głównie w krajach wysoko rozwiniętych, w których zaznacza się tzw. regres populacji (spadek) i w których występują problemy z tzw. zastępowalnością pokoleń.

2). Polityka antynatalistyczna - zmierza do obniżenia tempa wzrostu ludności, zahamowania. Charakterystyczna dla krajów słabo rozwiniętych, w których jest nadmierny przyrost naturalny np.Indie.

3). Polityka neutralna - ambiwalentna. Sprowadza się do nieingerencji w kształtowanie procentowe demografii przy milczącym założeniu, że procesy samoistne, autonomiczne i działa tu mechanizm prowadzący do swoistej równowagi biologicznej.

Spotyka się również podział na :

1). Polityka ilościowa - będzie się dążyć do osiągnięcia optymalnego stanu zaludnienia.

2). Polityka jakościowa - będzie się podejmować działania mające na celu ochronę przed degeneracją fizyczną i umysłową (np. choroby dziedziczne, umysłowe). Zagadnieniami tymi zajmuje się tzw. eugenika - czyli nauka zakładająca możliwości doskonalenia dziedzicznych cech człowieka, a zwłaszcza rozwijania u niego cech dodatnich oraz ograniczenia cech ujemnych. Praktycznym odzwierciedleniem eugeniki jest np. poradnictwo przedślubne, badania prenatalne. Aids, higiena pracy.

Aktualnie Polska polityka demograficzna ukierunkowana jest na takie 3 integralne cele strategiczne.

1). Zagwarantowanie co najmniej prostej zastępowalności pokoleń.

2). Podnoszenie stanu jakościowego ludności (zdrowie).

3). Stymulowanie wewnętrznego odpływu i napływu migracyjnego w taki sposób, aby niedopuścić do terytorialnego zniekształcenia struktury ludności wg płci i wieku.

Oprócz tych celów polityka demograficzna zakłada

• likwidację nadumieralności niemowląt,

• likwidację nadumieralności mężczyzn.

• równomierne rozłożenie zadań prokreacyjnych między małżeństwa należące do różnych grup społecznych.

• Podniesienie poziomu eugenicznego ludności.

Przy realizacji wymienionych celów, w tym wąskim znaczeniu wykorzystuje się 3 grupy środków, instrumentów oddziaływania.

1). Ekonomiczne - zasiłki macierzyńskie, z tytułu narodzin dziecka, wychowawcze, prorodzinna polityka podatkowa, system ochrony zdrowia. W przypadku antynatalistycznych państw takie jak: darmowa antykoncepcja, premiowanie sterylizacji, przymusowa aborcja (Indie, Chiny).

2). Prawne i administracyjne - akty prawne, ustawy, zakazy usuwania ciąży, liberalne ustawy o aborcji, prawna ochrona kobiet w ciąży i na macierzyńskim, przepisy administracyjne określające wiek na zawieranie małżeństwa, okres na urlop macierzyński.

3). Socjologiczne, psychologiczne, moralne (świadomościowe, wychowawcze, popularyzatorskie). Szkolna edukacja seksualna, przygotowanie do życia w rodzinie, oddziaływanie i kształtowanie za pomocą środków masowego przekazu, korzystnego klimatu dla macierzyństwa, oddziaływania poprzez tworzenie systemu norm etycznych wynikających ze społecznej nauki kościoła katolickiej.

Oprócz tych wszystkich środków najważszniejsza grupa znajduje się w ręku państwa bowiem trudno będzie realizować racjonalną politykę ludnościową bez zabezpieczenia każdej rodzinie warunków mieszkaniowych, dostępu do usług komunalnych itp.

Problem ten nabiera znaczenia ponieważ w Polsce utrwalił się model rodziny małodzietnej i dla zabezpieczenia prostej zastępowalności pokolenia konieczny jest model co najmniej rodziny z 2, a jeszcze lepiej z 3 dzieci.

W POLSCE JAK KSZTAŁTUJĄ SIĘ CECHY I WSKANIKI ROZWOJU

DEMOGRAFICZNEGO POLSKI

Od początku lat 90-tych rozwój uległ zahamowaniu na wskutek niskiego przyrostu naturalnego. W latach 99-2003 liczba ludzi zmniejszył się o prawie 90000tyś., a rok 2003 był już piątym z kolei, w którym odnotowano rzeczywisty ubytek, a równocześnie w którym nastąpił ujemny przyrost naturalny. Liczba zgonów przekroczyła urodzenia. Pod względem liczby znajdujemy się na 30 miejscu na świecie, 8 w Europie. 62% ogółu populacji w Polsce stanowi ludność miejska żyjąc w 870 miastach, co oznacza, że na ludność wiejską przypada 38%. Wśród innych krajów ludność Polski jest nadal młoda w sensie demograficznym, jednakże średnia stale się podwyższa - aktualnie 36,2, w 95 r. 35 lat.

Czynnikiem wpływającym na liczbę ludności jest ujemne saldo migracji zagranicznej co oznacza przewagę Polaków na emigrantami. To ujemne saldo występowało po drugiej II wojnie światowej i kształtowało się w wysokości 25-35 tyś. Rocznie w latach 90-tych. Po otwarciu granic rynków pracy (Irlandia, Włochy) przekracza 100 tyś. Cechą charakterystyczną ludności Polski jest systematyczne starzenie się. W okresie transformacji udział dzieci i młodzieży (osoby 0-17 lat) obniżył się prawie o 8% i ta grupa stanowi 22% wszystkich Polaków. O ponad 2 mln zwiększyła się liczba ludzi w wieku produkcyjnym, którzy stanowią prawie 63% ludności w kraju. Rośnie również liczba osób w wieku emerytalnym, jest ich obecnie o prawie 1000000 osób więcej. W końcu 2003 roku odsetek tej grupy wynosił 15,5%, a to już było ponad 2,5% więcej niż w 90r.

Od 1996 r. obserwuje się w Polsce szybki wzrost ludności w wieku produkcyjnym szacuje się, że grupa ta wzrośnie do 2005 r. o kolejne 2000150 tyś. Osób.

Szacuje się, że liczba ludności tej grupy będzie rosła aż do 2010 r. kiedy to osiągnie max na poziomie 27 300 tyś. osób. Po roku 2010 liczba będzie zmniejszać i w 2020 r. osiągnie 25,1 mln, w 2030 23 mln w wyniku niskiego poziomu dzietności.

W wyniku tych procesów ludność Polski do 2030 r. zmniejszy się w stosunku do 2000 r. o 2,5 mln osób. Przeciętny wiek obywatela Polski wzrośnie do 45,5 lat, a tzw. współczynnik obciążenia demograficznego będący stosunkiem liczby osób w wieku emerytalnym do liczby osób w wieku produkcyjnym wyniesie 2-krotnie więcej niż obecnie tzw. 2030 r. - 37%, a obecnie 19%. Problem starzenia się ludności dotyczy wszystkich krajów UE

---