DAGOME IUDEX- akt oddania pañstwa polskiego pod opiekê papie¿a przez Mieszka I, wystêpuj¹cego pod imieniem Dagome. Znany jedynie z mocno zniekszta³conego streszczenia. Stanowi podstawê do okreœlenia terytorium ówczesnego pañstwa polskiego, które wed³ug dokumentu obejmowa³o w latach 990-992 Wielkopolskê, Kujawy, Mazowsze i Œl¹sk oraz prawdopodobnie Pomorze. ZA£AMANIE PRYNCYPATU- Praktycznie zwierzchnia w³adza pryncypacka przesta³a istnieæ za Kazimierza Sprawiedliwego. Leszek Bia³y podtrzymywa³ tytu³ "ksiêcia Polski", ale gdy w 1207r. zabiega³ w Stolicy Apostolskiej o autokratyczn¹ konfirmacje swojej w³adzy, sz³o nie tyle o uznanie jej pryncypackiego charakteru lecz o posiadanie Krakowa. Uda³o mu siê utrzymaæ zwierzchnoœæ Krakowa nad Pomorzem Gdañskim. Uszczupla³o siê prawo monarsze, a œwieccy, mo¿ni i duchowni roœli w si³ê. Zaczêli wp³ywaæ na ksiêcia przez jego doradców. Zdo³ali sobie wyrobiæ reprezentacje nadaj¹c formê instytucji pañstwowej starym s³owiañskim wiecom. W XIIIw. dosz³y one do rozkwitu, mia³y zakres s¹dowy i ustawodawczy. Wiecowi przewodniczy³ ksi¹¿ê, zasiadali w nim dostojnicy œwieccy i duchowni, którym przys³ugiwa³ g³os wi¹¿¹cy w uchwa³ach podejmowanych z regu³y jednomyœlnie. UNIA POLSKI I LITWY- Litwa by³a zagro¿ona przez Zakon Krzy¿acki. Po œmierci Ludwika Andegaweñskiego panowie ma³opolscy mieli w swoich rêkach ster w Polsce.Zaczêto d¹¿yæ do zawarcia unii z Litw¹. W 1385 do Krakowa przyby³o poselstwo litewskie, Jagie³³o wystawi³ akt w Krewie. W 1386 Jagie³³o zosta³ królem polskim po zaœlubieniu Jadwigi i ochrzczeniu siê. Podjêto chrystianizacjê Litwy. Po³¹czenie obu pañstw natrafi³o na trudnoœci, oba pañstwa mia³y ró¿ne organizacje polityczno-ustrojowe. Zagro¿eniem by³ Zakon Krzy¿acki, który d¹¿y³ do rozbicia unii.w 1388 Jagie³³o na zjeŸdzie w Toruniu chcia³ doprowadziæ do ugody z Zakonem. Zakon udzieli³ poparcia Witoldowi co spowodowa³o spiêcie miêdzy Jagie³³¹ i Witoldem. Jagie³³o poszed³ na kompromis i odda³ Witoldowi namiestnictwo na Litwie. Jagie³³o nawi¹za³ porozumienie z Czechami i Wêgrami, ksi¹¿êtami zachodniopomorskimi i Ziemowitem IV.Witold szykowa³ siê do wojny z Tatarami i zawar³ pokój z Zakonem w 1399, w zamian za wsparcie przez Zakon odda³ im ZmudŸ. W 1399 Witold poniós³ klêskê nad rzek¹ Worskl¹ pokonany przez Tatarow i zwróci³ sie z pomoc¹ do Jagie³³y. W 1401 zawarto uniê wileñsko-radomsk¹- Witold uzyska³ do¿ywotni tytu³ na Litwie, ale zwierzchni¹ w³adzê nad nim mia³ Jagie³³o.W 1404 zakoñczy³a siê wojna pokojem w Raci¹¿u. BOJAR- na terenach Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego przed uni¹ z Polsk¹ by³ to tytu³ szlachecki. Istnia³ on tak¿e w Rosji do czasow Piotra I. BULLA- w œredniowieczu tak nazywano okr¹g³¹ pieczêæ metalow¹ (odciskan¹ w olowiu, z³ocie lub srebrze) przytwierdzon¹ do szczególnie wa¿nych dokumentów wydawanych przez monarchów i papie¿y. Z czasem nazwa bulla przyjê³a siê jako nazwa samego dokumentu. CECH- organizacja zawodowa rzemieœlników okreœlonej bran¿y kieruj¹ca siê w³asnymi przepisami. Posiada³a w³adzê z wyboru, zapewnia³a opiekê cz³onkom, ustala³a wysokoœæ i jakoœæ produkcji, organizowa³a ¿ycie towarzyskie. Wed³ug przynale¿noœci cechowej rzemieœlnicy uczestniczyli w uroczystoœciach œwieckich i koœcielnych oraz w obronie miasta. DYPLOMACJA- ca³oksztalt dzialalnoœci zwi¹zanej z realizacj¹ polityki zagranicznej pañstwa. Terminem tym okreœla sie równie¿ ogó³ zasad i zwyczajów, jakiepowinny obowi¹zywaæ w stosunkach miêdzynarodowych. EDYKT- rozporz¹dzenie urzêdowe, termin u¿ywany od staro¿ytnoœci do koñca XVIIIw. FEUDALIZM- ustrój spo³eczno-polityczny rozwiniety w œredniowieczu. Podstaw¹ gospodarki by³a ziemia pozostaj¹ca w rêku feuda³a i przekazana w u¿ytkowanie ch³opom. Wytworzy³a siê drabina spo³eczna, na szczycie której sta³ monarcha, ni¿ej mo¿ni wasale, a jeszcze ni¿ej drobniejsi wasale - rycerstwo. GRÓD- pierwotnie obronna osada usytuowana w trudno dostêpnym miejscu, otoczona wa³em i palisad¹, póŸniej uzupe³niona drewnianym zamkiem i basztami.Z czasem wokó³ grodów powstawa³y osady rzemieœlnicze i handlowe tzw. podgrodzia, które da³y pocz¹tek miastom. HEREZJA- odstêpstwo od religii panuj¹cej. Ludzi g³osz¹cych pogl¹dy niezgodne z panuj¹c¹ religi¹ nazywano heretykami. IMMUNITET- przywilej wydawany przez panuj¹cego, który w ten sposób zwalnia³ pana feudalnego i jego maj¹tek z okreœlonych powinnoœci. Wspó³czeœnie jest to przywilej dla cz³onków parlamentu i dyplomatów, zwalniaj¹cy od odpowiedzialnoœci s¹dowej i zapewniaj¹cy nietykalnoœæ osobist¹. INWESTYTURA- w œredniowieczu nadanie lenna wasalowi przez seniora, tak¿e nadawanie stanowisk koœcielnych przez monarchê. KOLCZUGA- rodzaj uzbrojeni ochronnego, wykonanego z ³¹czonych kó³ek ¿elaznych lub siatki drucianej w formie kaftana i czepca. U¿ywana od wczesnego œredniowiecza po wiek XVIII. MARSZA£EK- w dawnej Rzeczypospolitej jeden z najwy¿szych urzêdów. W jego kompetencjach by³o m.in zarz¹dzaniem dworem królewskim, zapewnienie bezpieczeñstwa w³adcy oraz wymiar sprawiedliwoœci. MONARCHIA- forma rz¹dów w pañstwie, w którym jedna osoba (ksi¹¿ê, król, cesarz) jest do¿ywotnio najwy¿szym organem w³adzy. Monarchia stanowa, typowa dla œredniowiecza, by³a form¹ rz¹dów, gdzie panuj¹cy rz¹dzi³ w porozumieniu z przedstawicielami poszczególnych stanów. PóŸniej ukszta³towa³a siê monarchia parlamentarna, polegaj¹ca na przejêciu znacznej czêœci uprawnieñ monarchy przez parlament. REKTOR- w dawnej Polsce prze³o¿ony szkó³ zakonnych, przykoœcielnych i elementarnych, a tak¿e nazwa prze³o¿onego wy¿szej uczelni wybieranego przez profesorów. SEKULARYZACJA- przejœcie ze stanu duchownego w stan œwiecki lub zniesienie instytucji duchownych i przejêcie dóbr koœcielnych przez pañstwo. Przykladem tego jest utworzenie pañstwa œwieckiego z ziem krzy¿ackich i przyjêcie przez wielkiego mistrza Zakonu tytu³u ksiêcia pruskiego. STAROSTA- w dawnej Polsce urzêdnik królewski, sprawuj¹cy w³adzê administracyjn¹ i s¹dow¹ zwykle na obszarze jednego powiatu. SUKCESJA- nastêpstwo tronu, dziedziczenie praw do tronu, dziedziczenie dóbr materialnych, prawo do spadku. WOJEWODA- najwy¿szy dostojnik na dworze pierwszych Piastów, pocz¹tkowo zarz¹dza³ dworem, póŸniej dowodzi³ wojskiem. W wiekach póŸniejszych urzêdnik ziemski i jednoczeœnie senator. W Polsce po odzyskaniu niepodleg³oœci najwy¿szy urzednik terenowej administracji pañstwowej. WÓJT- przedstawiciel pana feudalnego i jego dziedziczny urzêdnik w mieœcie zorganizowanym na prawie niemieckim. Wójtem zwykle zostawa³ zasadŸca, pobiera³ on czynsze i sta³ na czele s¹du zatrzymuj¹c pewn¹ czêœæ tych op³at.
HENRYK PROBUS (1257 - 1290) Urodzi³ siê w 1257 lub 1258 r., jedyny znany syn ksiêcia wroc³awskiego Henryka III, syna Henryka Pobo¿nego i Judyty, córki Konrada I Mazowieckiego, poprzednio ¿ony Mieszka Oty³ego opolsko-raciborskiego (zmar³a tu¿ po urodzeniu Henryka). W 1266 r., po œmierci ojca, sta³ siê dziedzicem jego ksiêstwa, nad którymi rz¹dy przej¹³, wobec ma³oletnioœci nastêpcy, stryj jego W³adys³aw, arcybiskup salzburski. Stryj powierzy³ Henryka królowi czeskiemu na dwór w Pradze. Tam zetkn¹³ siê on z wykwintnym ¿yciem dworskim, w którym siê rozsmakowa³. PóŸniej rozwin¹³ on u siebie ¿ycie dworskie z wystêpami poetów i turniejami, a tak¿e sam komponowa³ pieœni mi³osne na wzór minnesaengerów. W 1273 r. zostaje uznany za pe³noletniego, ale nadal utrzymuje siê jego zale¿noœæ od króla czeskiego Przemys³a Ottokara II. 18 lutego 1277 r. z jego dworu w Jelczu pod Wroc³awiem porwali go ludzie Boles³awa Rogatki i uwiêzili we Wleniu. 22 lipca za cenê uwolnienia odst¹pi³ Rogatce szóst¹ czêœæ swego terytorium, ze Strzegomiem i Œrod¹. Na wieœæ o œmierci króla czeskiego w bitwie pod Suchymi Krutami (25 VIII 1278 r.) ruszy³ zbrojnie na Pragê, aby za¿¹daæ regencji w Czechach i opieki nad ma³oletnim Wac³awem II. Ubieg³ go jednak w tym Otton brandenburski i Henryk musia³ siê zadowoliæ, otrzyman¹ od Rudolfa Habsburga jako do¿ywotnie odszkodowanie, ziemi¹ k³odzk¹. W lutym 1281 r. wezwa³ on na zjazd w Baryczy swych s¹siadów: Przemys³a II wielkopolskiego, Henryka legnickiego (syna Rogatki) i Henryka g³ogowskiego, po czym uwiêziwszy ich, zmusi³ do ustêpstw. Przemys³ odst¹pi³ mu ziemiê wieluñsk¹, a obaj Henrykowie zajêli wobec niego pozycjê lenn¹. W nastêpnych latach narasta³ spór Henryka IV z biskupem Tomaszem II o wsie za³o¿one przez biskupów w puszczy granicznej. Ksi¹¿ê zosta³ wyklêty, ale poparli go miejscowi franciszkanie, premonstratensi i cystersi, a tak¿e Piastowie œl¹scy (poza górnoœl¹skimi), wiêkszoœæ rycerstwa i miasta. Skonfiskowa³ on dobra biskupie w Nysie i Otmuchowie, wygna³ ze swego ksiêstwa zwolenników biskupa i zabroni³ stosowaæ siê do zarz¹dzeñ biskupich. W styczniu ogólnopolski synod w £êczycy, któremu przewodzi³ arcybiskup Jakub Œwinka, potêpi³ jednak Henryka, a ten zwolni³ skonfiskowane dobra biskupie i dokona³ dalszych ustêpstw na rzecz Koœcio³a. W 1288 r., po œmierci Leszka Czarnego Henryk wyst¹pi³ jako nastêpca na tronie krakowskim; Wawel wyda³ mu kasztelan krakowski, Su³ko z NiedŸwiedzia, a miejscowi rzeŸnicy otworzyli bramy miasta. Napotka³ wszak¿e na opór biskupa krakowskiego Paw³a z Przemankowa, sporej czêœci rycerstwa, W³adys³awa £okietka i ksiêcia halickiego Lwa. Poparli go natomiast ksi¹¿êta œl¹scy oraz miasta, zw³aszcza Kraków i Wroc³aw. Do papie¿a wys³a³ Henryk poselstwo z proœb¹ o przywrócenie królestwa w Krakowie, zmar³ jednak 24 czerwca 1290 r. we Wroc³awiu, prawdopodobnie otruty. Miejsce pochówku to kolegiata œw. Krzy¿a na Ostrowiu Tumskim we Wroc³awiu. Ksiêstwo wroc³awskie zapisa³ Henrykowi G³ogowskiemu, Kraków Przemys³owi II (jako przysz³emu królowi), ziemiê k³odzk¹ zwróci³ Wac³awowi II, a biskupowi wroc³awskiemu pe³niê praw ksi¹¿êcych w ziemi nysko-otmuchowskiej. Nie szczêdzi³ przywilejów miastom (siedemnaœcie dla samego Wroc³awia, w tym pierwsze w Europie Œrodkowej prawo sk³adu, poza tym np. przywilej lokacyjny dla Wieliczki), organizowa³ ruch osadniczy.