14.12.2005

KOMISJE WIELKIE

Zarząd kraju na szczeblu centralnym został oddany Komisjom Wielkim. Zniesiono Unię więc te Komisje otrzymały nazwę Obojga Narodów. Były 4 Komisje:

1. Komisja Edukacji Narodowej (powstała w 1773 r.),

2. Komisja Policji,

3. Komisja Wojskowa,

4. Komisja Skarbu.

Struktura organizacyjna była podobna do ich prototypów.

Komisje Wielkie zostały otwarte dla mieszczan - oprócz komisarzy szlacheckich w komisjach byli też obecni plenipotenci miast, czyli osoby wybrane przez miasta, najczęściej posesjonaci miejscy. Mieli oni prawo do uczestniczenia w obradach Komisji. Ich głos był stanowczy - mogli brać udział w głosowaniach, ale jeżeli Komisja zajmowała się jakąś sprawą, mieli tylko głos doradczy. Mieszczanie byli więc niepełnoprawnymi członkami komisji, a ich kompetencje były ograniczone.

Członkowie Komisji mieli prawo być obecni w Izbie Poselskiej, ale byli tam na prawach członków rządu a nie posłów. Jeżeli dyskusja dotyczyła miast i handlu mieli prawo przemawiać, ale nie mogli głosować. Ponadto mogli składać do Marszałka życzenia. Sejm mógł zajmować się wszystkimi sprawami - zarówno o charakterze ogólnym, jak i szczegółowym, jednostkowym.

Ad. 2

W tamtym czasie policja była rozumiana jako administracja. Komisja z jednej strony miała charakter ministerstwa spraw wewnętrznych - należała do niej cała administracja: Komisja troszczyła się o:

• środki komunikacji,

• budownictwo,

• dobre obyczaje,

• opiekę społeczną,

• zdrowie publiczne (zdrowie oraz opieka były nazywane dobroczynnością, jednak nie chodziło o zapomogi).

Z drugiej strony Komisji podlegała ochrona praw autorskich oraz zbieranie danych statystycznych. Równocześnie przestrzegano zasadę nietykalności własności prywatnej, przez co Komisja miała ograniczone pole działania.

Ustawa o miastach królewskich z kwietnia 1791 r., dotycząca wyjęcia miast królewskich spod władzy króla i przekazaniu ich administracji, stała się częścią składową Konstytucji.

Ad. 4

Miała podobne zadania jak komisje skarbowe - troszczyła się o drogi, kanały, itd.

Ad. 1

Według ustroju wprowadzonego przez Konstytucję 1791 r. przestała być instytucją niezależną, ponieważ została podporządkowana Straży Praw. Konstytucja przewidywała na prezesa KEN prymasa kościoła rzymskokatolickiego, który mógł zasiadać w Straży Praw (był to jedyny przypadek, kiedy prezes Komisji mógł zasiadać w Straży Praw).

KOMISJE PORZĄDKOWE CYWILNO-WOJSKOWE

Komisje te miały działać w województwach. Utworzono je w 1789 r. Na szczeblu lokalnym zostały pomyślane jako organy samorządowe realizujące zadania administracji centralnej. Dostęp do nich miała tylko szlachta-posesjonaci zamieszkująca w okręgu, w którym działała komisja. Szlachta na sejmiku wybierała członków komisji. W 1791 r. dokonano zmianę, według której zdemokratyzowano skład tych komisji dodając nowych członków w postaci posesjonatów miejskich (3). Kadencja członków trwała 2 lata.

Zadania Komisji:

• w zakresie spraw wojskowych:

• przygotowanie kwaterunku dla wojska,

• przeprowadzanie rekrutacji do wojska,

• troska o magazyny wojskowe,

• dostarczanie wojsku środków transportu (konie, wozy),

• wydawanie paszportów,

• w zakresie spraw cywilnych:

• kontrola ruchu ludności (prowadzenie rejestru ludności),

• prowadzenie wykazów statystycznych,

• podejmowanie starań o przeniesienie na swój teren rzemiosła i handlu,

• tworzenie szkół (przy współpracy z KEN),

• opieka nad ludźmi biednymi,

• udzielanie porad rodzinnych.

Ponadto Komisje miały wykonywać polecenia Komisji Wielkich i pomagać im w realizacji ich zadań.

ADMINISTRACJA NA ZIEMIACH POLSKICH W OKRESIE ROZBIORÓW

Po III rozbiorze Polski zaborcy starali się rozszerzyć na tych ziemiach działalność swojej administracji. Na przykład Prusy dzieliły się na prowincje. Z ich nowych nabytków utworzono:

• Prusy południowe,

• Prusy nowowschodnie,

• Prusy wschodnie.

Podzielono je na departamenty.

Kiedy w 1806 r. Napoleon pokonał armię pruską pod Jeną, Prusy zaczęły opuszczać tereny polskie zdobyte po III rozbiorze. Ziemie te zajęło wojsko francuskie. Generał Joachim Murat powołał organy tymczasowe:

• Izbę Najwyższą Wojenną i Administracji Publicznej,

• Izbę Najwyższą Sprawiedliwości.

Obie liczyły po 20 osób i miały zastąpić władze pruskie, które się ewakuowały.

14.01.1807 r. Napoleon wydał dekret, w którym znów ustanawiał tymczasowe władze dla ziem zdobytych. Napoleon świadomie unikał słowa ,,Polska”. Napoleon powołał więc Komisję Rządzącą, składającą się z 7 osób z byłym marszałkiem Sejmu Czteroletniego, Stanisławem Małachowskim, na czele. Ta Komisja miała najwyższą władzę w zakresie władzy ustawodawczej i wykonawczej. Komisji podlegało 5 osób, które tworzyły Dyrektorie Generalne. Te osoby - nazywane dyrektorami - spełniały funkcje ministrów, bo państwa w tamtym czasie nie było. Odpowiednim dyrektorom podlegały:

1. Dyrektoria Sprawiedliwości,

2. Dyrektoria Spraw Wewnętrznych,

3. Dyrektoria Skarbu,

4. Dyrektoria Policji,

5. Dyrektoria Wojny.

Dyrektoria Policji miała zajmować się wyłącznie sprawami bezpieczeństwa, bo sprawami wewnętrznymi zajmowała się Dyrektoria Spraw Wewnętrznych.

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

W lipcu 1807 r. Napoleon wezwał Komisję Rządzącą do Drezna i poinformował ją, że zostanie utworzone Księstwo Warszawskie. Już wówczas gotował była Konstytucja Księstwa, którą Napoleon podpisał 22.07.1807 r. i przekazał członkom Komisji Rządzącej. Była to więc konstytucja oktrojowana, ponieważ została nadana państwu bez konsultacji ze społeczeństwem.

KRÓL

Księstwo zostało połączone unią personalną z Saksonią - król saski został władcą w Polsce, ale jako książę. Monarcha miał bardzo szerokie uprawnienia w zakresie władzy wykonawczej i administracji państwa. Miał prawo nominowania i odwoływania urzędników, z wyjątkiem stanowisk dożywotnich - wszyscy oni mieli władzę pochodzącą od króla, przez akt nominacji. Ponadto monarcha miał duży zakres władzy ustawodawczej. Zakres spraw, które mógł norować jedynie dwuizbowy Parlament w drodze ustaw został ujęty w Konstytucji:

• podatki,

• zakres cywilny i karny (takim kodeksem cywilnym był Kodeks Napoleona),

• sprawy monetarne.

Reszta spraw podlegała monarsze w drodze dekretów. Ponadto władca miał inicjatywę ustawodawczą.

Do 1812 r. król piastował tę władzę. Jednak w związku z wyprawą armii Napoleona na Rosję i niebezpieczeństwem przerwania komunikacji, król przekazał swe uprawnienia Radzie Ministrów.

Konstytucja przewidywała kontrasygnatę ministrów dla aktów królewskich. Minister resortowo właściwy dla danych aktów brał odpowiedzialność za ten akt monarszy w zakresie jego zgodności z Konstytucją - gdyby akt okazał się szkodliwy dla kraju, to minister ponosił za niego odpowiedzialność. Odpowiedzialność tego ministra zależała od króla.

ADMINISTRACJA CENTRALNA

Była traktowana jako wykonawczy organ królewski - ministrowie byli:

• wykonawcami woli monarchy,

• całkowicie zależni od monarchy,

• powoływani, odwoływani i pociągani do odpowiedzialności przez monarchę.

Administracja centralna została zbudowana na zasadzie jednoosobowego kierownictwa, a więc według zasady monokratycznej. Istniały też organy kolegialne, ale miały one charakter pomocniczy.

Ministrów formalnie było 6, w tym 5 resortowych:

1. Minister Sprawiedliwości,

2. Minister Skarbu,

3. Minister Wojny,

4. Minister Spraw Wewnętrznych i Wyznań Religijnych,

5. Minister Policji,

6. Sekretarz Stanu - utrzymywanie łączności między królem a władzami Księstwa.

Monarcha powołał Kancelarię Królewską do spraw Księstwa Warszawskiego z siedzibą w Dreźnie, z Ministrem Sekretarzem Stanu na czele.

W Księstwie brakowało Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ponieważ była polityka w tym zakresie była prowadzona przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Saksonii, chociaż w praktyce prowadzili ją Francuzi. Ponadto w Warszawie przebywali rezydenci francuscy, którzy załatwiali różne sprawy.

Ministrowie mieli:

• kierować powierzonymi im resortami,

• wykonywać ustawy, a przede wszystkim dekrety królewskie,

• nadzorować urzędników,

• kontrasygnować akty monarsze.

Ministrowie wykonywali swe zadania przy pomocy administracji ogólnej.

Ad. 4 i 5

Minister Spraw Wewnętrznych miał zarząd kraju, którego nie przekazał władzom specjalnym ani innym ministrom. Rozszerzała to zasada domniemania kompetencji - minister:

• zajmował się oświatą, kulturą, sztuką, sprawami wyznaniowymi,

• wkraczał w sprawy wojskowe i skarbowe (kwestie poborcze, zaopatrzenie wojska),

• miał dowództwo nad Gwardią Narodową.

Z kolei Minister Policji miał czuwać nad bezpieczeństwem i porządkiem państwa.

Między ministrami pojawił się spór kompetencyjny w kwestii próżniaków (bezrobotnych) i włóczęgów. Podczas gdy Minister Spraw Wewnętrznych miał temu zjawisku zapobiegać, bo były to czyny naganne, to Minister Policji miał stosować represję. Te dwa zadania zahaczały o siebie, ponieważ Minister Policji nie mógł użyć Gwardii Narodowej. Ostatecznie odstąpiono więc od takiego dualizmu.

21.12.2005

Ministrowie ponosili odpowiedzialność. Odpowiadali przed królem, który decydował o tym, czy uruchamiać postępowanie przeciwko ministrowi. Jeżeli król podjął decyzję o wytoczeniu sprawy, musiał wyznaczyć i powołać sąd, który miał rozpoznać sprawę.

Ministrowie mieli ważną pozycję, a także duże znaczenie w praktyce, ponieważ najczęściej król był nieobecny w Księstwie.

Ministrowie najczęściej wywodzili się z arystokracji.

Rada Ministrów w Księstwie Warszawskim składała się z ministrów, ale nie była rządem. Ministrowie zbierali się na posiedzenia żeby uzgodnić sprawy między sobą i przedstawić królowi akty do zatwierdzenia. Był to ponadto organ porozumiewania się podczas nieobecności króla. Rząd znajdował się w osobie króla i kiedy 1812 r. król przelał swe monarsze uprawnienia na Radę Ministrów, stała się ona wówczas rządem.

Rada Stanu była nowym organem w stosunkach polskich (ale nie we francuskich). Skład Rady:

• monarcha (jako przewodniczący, ale rzadko przewodniczył osobiście),

• ministrowie,

• radcy stanu (6, później 12),

• sekretarz Rady Stanu,

• referendarze pocztowi (4, później 6) - funkcjonariusze pełniący funkcje pomocnicze.

Rada Stanu była organem pomocniczym w stosunku do władzy królewskiej; jej decyzje wymagały zatwierdzenia królewskiego. Pomocniczość Rady przejawiała się w przygotowywaniu ustaw i dekretów królewskich oraz w kontroli urzędników - Rada mogła ich pociągać do odpowiedzialności (zasada ta nie dotyczyła ministrów). Z kolei ministrowie byli zobowiązani przedstawiać Radzie kwartalne i roczne raporty oraz sprawozdania finansowe. Ponadto Rada Stanu miała funkcje sądowe - była:

• sądem kompetencyjnym - problem rozstrzygania kompetencji między sądem a administracją (to spór negatywny, który rozstrzygała Rada),

• sądem administracyjnym - ponieważ nie wszystkie sprawy podlegały sądownictwu powszechnemu (np.: gdy stroną było państwo), Rada rozstrzygała spory administracyjne (np.: źle naliczony wymiar podatków). Sądownictwo administracyjne było dwuszczeblowe - Rada Stanu była sądem drugiej instancji, a Rada Prefekturalna sądem pierwszej instancji,

• sądem kasacyjnym - w związku z możliwością odwołania od decyzji sądowej, Rada Stanu działała jak sąd apelacyjny. Badała:

• czy zaskarżony wyrok został wydany zgodnie z prawem formalnym i materialnym,

• czy zastosowano właściwe przepisy i nie naruszono procedury.

Badanie odbywało się na podstawie akt (w praktyce robili to referendarze). Analiza akt mogła wykazać, że wyrok został wydany zgodnie z prawem - w takiej sytuacji sąd postanawiał, że skarga była bezpodstawna i utrzymywał wyrok w mocy. Jeśli jednak referendarz dopatrzył się naruszenia prawa, sąd kasował wyrok i przekazywał sprawę do ponownego rozpoznania sądowi niższej instancji.

Ponadto Rada Stanu była ,,zwrotnikiem” dwóch pionów sądownictwa powszechnego, ponieważ w Księstwie Warszawskim był odrębny system sądów cywilnych i karnych.

Wyroki Rady Stanu nabierały mocy dopiero po akceptacji króla (z wyjątkiem sądu kasacyjnego). W 1809 r. ustalono, że w nagłych wypadkach Rada Stanu mogła decydować samodzielnie.

Dyrekcja Generalna Poczt - urząd centralny, podległy Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Pełniła także funkcje policyjno-wywiadowcze.

Najwyższa Dyrekcja Lekarska - podlegały jej sprawy zdrowia. Później zniesiono ją i utworzono osobne ministerstwo.

Izba Edukacyjna - podlegała formalnie Ministerstwu Spraw Wewnętrznych.

Główna Izba Obrachunkowa - powstała w 1808 r.

ADMINISTRACJA TERENOWA

Podział terytorialny Księstwa Warszawskiego:

• departamenty (kontynuacja systemu pruskiego; początkowo 6, po wojnie z Austrią - 10),

• powiaty,

• municypalność (na wzór Francji).

Pojawiły się trudności z wprowadzeniem municypalności na podstawie Konstytucji. Dlatego dekret z 1809 r. wprowadził tymczasową organizację, odbiegającą od przepisów Konstytucji. Podział ten przetrwał dłużej. Kilka największych miast stało się municypalnościami:

• Warszawa,

• Poznań,

• Toruń,

• Kalisz,

• Kraków,

• Lublin,

• Sandomierz.

Reszta miast, miasteczek i wsi tworzyła gminy - gminy miejskie i gminy wiejskie.

Departament

Władzą administracyjną był prefekt. Podlegał on Ministrowi Spraw Wewnętrznych, ale wykonywał rozkazy każdego z ministrów - był ich organem wykonawczym. Skupiał wszystkie sprawy ministerstwa, z wyjątkiem spraw wojskowych i sądownictwa. Funkcjonowała przy nim Rada Prefekturalna (sąd administracyjny pierwszej instancji), która:

• wydawała zezwolenia dla gmin,

• decydowała o obniżkach podatkowych.

Tam, gdzie wartość sporu przekraczała 1000 zł sądem była Rada Stanu. Natomiast w sporach poniżej 1000 zł Rada Prefekturalna była sądem najwyższej instancji.

Powiat

Władzą administracyjną był podprefekt, który wykonywał polecenia i był podporządkowany prefektowi. Ponadto pełnił funkcje analogiczne do funkcji prefekta w departamencie.

Municypalność

Władzę administracyjną miał prezydent municypalny, podległy prefektowi. W mieście stołecznym Warszawa obok prezydenta municypalnego był również prezydent policji - dbał o sprawy bezpieczeństwa, był podległy Ministrowi Policji.

Gmina miejska - władzę miał burmistrz. Część z nich podlegała prefektom, a część podprefektom - zależało to od tego, czy dane miasto było stolicą departamentu.

Gmina wiejska - na wsi polskiej przed uwłaszczeniem cała ziemia należała do właściciela-szlachcica, a chłopi byli pracownikami na tych ziemiach i uiszczali opłaty. W Księstwie Warszawskim chłopi otrzymali wolność osobistą, ale nie otrzymali ziemi.

Gminy to dobra ziemskie mające właściciela. Ich granice pokrywały się z podziałem własnościowym. Wielkość gminy zależała od wielkości gospodarstw ziemskich. Władzę administracyjną miał wójt, którym według instrukcji Ministra Spraw Wewnętrznych mógł być właściciel dóbr - było to zespolenie prawa własności z własnością publiczną nad ludnością chłopską. Wójt mógł mieć zastępcę - sołtysa. Taka sytuacja trwała do uwłaszczenia.

Samorząd

Był skromny, ponieważ miał mały zakres kompetencji. Nie był wybierany demokratycznie, ale prze króla i urzędników. W przypadku municypalności były to Rady Municypalne/Miejskie, mianowane przez prefekta spośród kandydatów przedstawionych przez posiadaczy miejskich.

W okresie Księstwa Warszawskiego zaczęła powstawać polska warstwa urzędnicza jako warstwa społeczna i zawodowa. Żyli oni z pracy w administracji. Władza troszczyła się o tę warstwę.

W 1808 r. z inicjatywy Ministra Sprawiedliwości F. Łubieńskiego zorganizowano w Warszawie Szkołę Prawa. W 1811 r. poszerzono ją o nauki administracyjne (Szkoła Prawa i Administracji). Rozwijała się także teoria administracji.

Kandydaci do stanowisk administracyjnych podlegali kontroli. Dekret z 1808 r. powoływał komisje egzaminacyjne z Najwyższą Komisję Egzaminacyjną na czele, działającą przy Radzie Stanu, która egzaminowała kandydatów na wyższe stanowiska. Natomiast komisje departamentowe powoływały kandydatów na niższe stanowiska.

Kongres wiedeński postanowił w 1815 r., że prawa narodu polskiego powinny być zagwarantowane przez władzę. Doszło więc do podziału ziem polskich na:

• Wielkie Księstwo Poznańskie,

• Królestwo Polskie,

Rzeczpospolitą Krakowską.

4.01.2006

WIELKIE KSIĘSTWO POZNAŃSKIE

Zostało utworzone przez Prusy w formie odrębnej prowincji (państwo pruskie dzieliło się bowiem na prowincje). Wyróżniało się jednak pewnymi odrębnościami ustrojowymi:

• królowi pruskiemu przyznano tytuł księcia,

• własny herb Księstwa - orzeł polski w orle pruskim,

• występowanie urzędu namiestnika,

• postanowienie utrzymania równouprawnienia języka polskiego z językiem niemieckim,

• równouprawnienie w dostępie do urzędów dla Polaków.

Odrębności utrzymały się do powstania listopadowego. W jego wyniku:

• zmieniono politykę wobec Księstwa,

• ograniczono uprawnienia,

• rozpoczęto proces germanizacji,

• ostatecznie zlikwidowano odrębności.

W wyniku Wiosny Ludów (1948 r.) i poprzedzającego ją Powstania wielkopolskiego (1846 r.) utracono nadzieje na odzyskanie odrębności. Nastąpiła faktyczna likwidacja Wielkiego Księstwa Poznańskiego - brak formalnych aktów ustanawiających likwidację.

NAMIESTNIK

• nie miał zarządzać prowincją,

• przekazywał królowi skargi, prośby, dezyderaty ludności,

• wydawał opinie o przepisach, które miały być wprowadzone w Księstwie,

• składał propozycje co do obsady stanowisk w administracji i stanowisk kościelnych,

• reprezentował króla - w jego imieniu rozdawał łaski, tytuły, odznaczenia,

• był instytucją gwarantującą polskość.

Na to stanowisko został powołany Antoni Radziwiłł.

Urząd namiestnika przetrwał do 1830 r.

SEJM PROWINCJONALNY

Każda prowincja pruska miała taki sejm - Wielkie Księstwo Poznańskie otrzymało go w 1824 r. Sejm Prowincjonalny był organem reprezentującym prowincję - był organem samorządowym.

Składał się z 3 grup posłów, wyłonionych na podstawie archaicznego podziału na stany:

1. posłowie reprezentujący wielką własność ziemską,

2. posłowie reprezentujący stan rycerski (22),

3. posłowie reprezentujący gminy wiejskie (8).

Sejm Prowincjonalny:

• wydawał opinie o ustawach dotyczących prowincji, wyjątkowo mógł wydawać opinie o sprawach państwowych - sprawy dotyczące osób, własności, podatków,

• przedstawiał zażalenia, petycje dotyczące całej prowincji (w praktyce Sejm przedstawiał królowi kilka memoriałów o sprawach narodowych, np.: w czasie Wiosny Ludów przedstawił memoriał dotyczący konstytucji),

• decydował w sprawach samorządu gminnego oraz w kwestiach dotyczących funduszy prowincjonalnych i domów poprawczych.

Decyzje Sejmu wymagały sankcji królewskiej. Ponadto działalność w zakresie samorządu była ograniczona.

Posiedzenia Sejmu były tajne, zbierały się co 3 lata. Obradami kierował marszałek wybierany przez króla.

Sejm nie miał stałego organu wykonawczego, powoływał jedynie komitety wykonawcze, czyli wydziały, które działały doraźnie.

Sejm odegrał istotną rolę w obronie narodowości polskiej. Było to bowiem jedyne miejsce, gdzie legalnie formułowano skargi i zadania dotyczące realizacji przyrzeczeń króla pruskiego z 1815

PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY

• prowincja,

• rejencje (obwody rejencyjne) - zostały utworzone w miejsce departamentów w 1808 r.,

• powiaty - obejmowały wsie oraz mniejsze miasta, natomiast większe miasta stanowiły odrębne powiaty miejskie. W 1872 r. powiaty stały się podstawową jednostką administracyjną,

• gminy miejskie - w 1808 r. wydana została ustawa, która określała, a jednocześnie reformowała ustrój gmin w Prusach; potem na ziemiach polskich pozostawiono regulacje z okresu Księstwa Warszawskiego. W 1831 r. wydano przepisy dotyczące ustroju gmin miejskich, które w 1832 r. rozciągnięto na miasto Poznań. W ciągu 20 lat przepisy te rozciągano stopniowo na inne miasta Księstwa. Jednocześnie zniesiono podział na miasta królewskie i prywatne,

• gminy wiejskie - początkowo funkcjonowały przepisy Księstwa Warszawskiego, według których na czele gminy stał wójt. W 1824 r. utworzono tzw. okręgi wójtowskie, które obejmowały od 2 do 8 tys. mieszkańców. W 1836 r. zamiast okręgów wójtowskich wprowadzono dystrykty. Podział ten utrzymał się do 1891 r.

Powiat

Na czele stał landrat - samorząd powiatowy wskazywał 9 kandydatów, spośród których król wybierał jednego. W 1833 r. nastąpiła zmiana polegająca na odebraniu sejmikom powiatowym prawa wskazywania kandydatów - pochodzili oni wyłącznie z nominacji. Sprawowali władzę policyjną i administracyjną.

W 1827 r. dokonano reformy powiatów - mianowany przez monarchę landrat musiał mieć wiedzę w dziedzinie administracji, poświadczoną egzaminem.

Landrat posiadał prawo własności nieruchomości. Był szefem państwowej administracji na szczeblu powiatu, przewodniczył sejmikowi powiatowemu i wydziałowi powiatowemu (organy samorządu).

Miasta

W prowincji poznańskiej początkowo obowiązywały przepisy Księstwa Warszawskiego, a później obowiązywał dekret, który ograniczał samorząd miejski. W 1831 r. znowelizowano przepisy pruskie (organy administracji państwowej zastępowano organami administracji samorządowej) i wprowadzono je na teren poznański. W 1832 r. Poznań miał już ustrój samorządowy, a w ciągu 20 lat posiadały go już i inne miasta.

Wsie

Wójtem był właściciel ziemski - były tu okręgi wójtowskie. Wójt był urzędnikiem państwowym pochodzącym z mianowania przez rejencje, podporządkowanym landratowi.

Wójt zarządzał okręgiem wójtowskim, zajmował się sprawami policyjnymi oraz repartycją podatków.

Później wprowadzono dystrykty, na czele których stali komisarze dystryktowi. Byli to płatni urzędnicy rekrutowani z zasłużonych oficerów i podoficerów armii pruskiej. Byli podporządkowani landratowi. Zajmowali się wszystkimi sprawami administracyjnymi. Chociaż w Prusach sądy były odrębne od administracji, komisarze stanowili odstępstwo - sprawowali sądownictwo policyjne w gminach wiejskich i małych miastach.

Do 1891 r. obowiązywała ustawa wprowadzająca samorząd wiejski.

SAMORZĄD TERYTORIALNY

Samorząd prowincji

Opierał się na sejmiku prowincjonalnym. W 1879 r. nowe przepisy zreformowały sejmik prowincjonalny (na Księstwo rozciągnięto je dopiero w 1889 r.) - sejmik uzyskał własne organy wykonawcze i zarządzające:

• wydział prowincjonalny,

• dyrektor krajowy (starosta krajowy).

W Księstwie, po wyborze wybory musiały być ponadto zatwierdzone przez ministra spraw wewnętrznych.

Samorząd podlegał nadzorowi władz państwowych. Władzę sprawował nadprezydent, który określał zakres legalności aktów. Ponadto badano jeszcze celowość aktów, które wymagały jeszcze zatwierdzenia ministralnego.

Samorząd rejencji

Brak samorządu.

Samorząd powiatu

Pod koniec lat 20-tych XIX w. zaczęto stopniowo tworzyć sejmiki powiatowe. Ich skład była analogiczny do składu Sejmu Prowincjonalnego, ale z przewagą niemieckich właścicieli dóbr ziemskich.

W 1827 r. powiat stał się korporacją samorządową:

• ciało uchwałodawcze - sejmik powiatowy. Pochodził z wyborów; przepisy zapewniały przewagę głównie niemieckim właścicielom dóbr ziemskich. Ustawa obowiązywała w 5 prowincjach Prus, wyłączając tereny Księstwa.,

• ciało wykonawcze - wydział powiatowy. Wprowadzono go w 1889 r. Nie wybierał go sejmik, którego rola ograniczała się do przedstawienia kandydata. Wyboru dokonywały natomiast władze samorządowe.

W Księstwie był szeroki nadzór nad kontrolą legalności działania i celowością uchwał.

11.01.2006

Samorząd miejski

W miastach ustawa z 1831 r. tworzyła samorząd w dość znacznym zakresie.

Organizacja samorządu miejskiego: rada miejska i magistrat (ciało wykonawcze). Rada pochodziła z wyboru. Przepisy prawa wyborczego dawały możliwość wyboru obywatelom miejskim (właściciele ziemscy, przemysłowcy, kupcy, namiestnicy, inteligencja miejska). Pozostała ludność nie miała prawa do udziału w zarządzaniu miastem. Prawa wyborcze do rad miejskich zmieniono w 1853 r. Zapewniły one ludności niemieckiej większy wpływ na magistrat, który był powoływany przez radę miejską i kontrolowany przez nią. Na czele rady stał burmistrz. Przepisy pozwalały powoływać rozmaite komisje. Magistrat znajdował się więc nad radą miejską. I chociaż był przez nią wybierany nie musiał przez nią ustępować. Wybory do magistratu podlegały zatwierdzeniu przez rząd, przez co czuł się on niezależny od rady miejskiej.

Samorząd miejski:

• własne sprawy gminy (drogi, komunikacja miejska, rzeźnie, szkoły, szpitale, itd.)

• zadania od państwa z zakresu administracji ogólnej

Nadzór nad samorządem miejskim:

Sprawowany przez władze regencji, które miały prawo do zatwierdzania uchwał organizacji miasta bądź ich zawieszania. Władze regencji mogły dyscyplinarnie ukarać burmistrza i zawodowych członków magistratu. Monarcha mógł rozwiązać radę miejską przed upływem kadencji.

Samorząd wiejski

Samorząd najpóźniej wprowadzony. Wiąże się z kwestią uwłaszczenia chłopów (nadania im ziemi, którą użytkowali) i likwidacją reliktów o charakterze feudalnym, głównie w zakresie uprawnień sądowo-administracyjnym i policyjnym przysługującym właścicielom ziemskim nad ludnością wiejską.

1891 r. - ustawa samorządowa dla wsi we wschodnich prowincjach Prus łącznie z poznańskim:

• wprowadzenie podziału na gminy (pojedyncza wieś)

• podział mieszkańców gminy na 2 kategorie:

• przynależni do gminy - starzy mieszkańcy, którzy ponoszą wobec gminy pewne ciężary; uprawnieni do korzystania z uprawnień gminnych

• członkowie gminy - stali mieszkańcy, spełniający cenzus majątkowy i wieku. To oni mają czynne i bierne prawo wyborcze. Wybierali na 6 lat radę gminną, która powoływała sołtysa i ławników (również kadencja sześcioletnia)

• samorząd jest ograniczony - musi być zatwierdzony przez starostę powiatowego

• gmina, w której liczba członków przekraczała 40 osób - mieszkańcy nie wybierają rady gminy, tylko wszyscy stanowią oni organ uchwałodawczy gminy (zgromadzenia gminy) i tylko wybierają sołtysa i ławników jako jego pomocników

Kompetencje samorządu gminnego:

• sprawy własne

• sprawy poruczone - zajmuje się nimi sołtys. Sprawy policyjne nie należą do sołtysa, tylko były powoływane okręgi obejmujące kilka gmin i folwarki dworskie. W okręgach działał specjalny urzędnik powołany przez nadprezydenta

Nadzór nad samorządem gminnym:

Wydziały powiatowe i starostowie zatwierdzali uchwały gminne w sprawach majątkowych i oceniali zgodność w zakresie celowości i legalności.

Dostęp Polaków do stanowisk w administracji i kwestia języka urzędowego

• patent króla pruskiego z 1815 r. - równouprawnienie w dostępie do urzędów i swoboda użycia języka polskiego

• 1815-1830 - władze pruskie przestrzegają tych obietnic i ludność mogła swobodnie korzystać z języka polskiego w urzędach i sądach. W przypadku stanowisk w administracji i sądach od początku obietnice króla nie były realizowane w takim zakresie jak ten obiecywał. Brak dostępu do wyższych szczebli (głównie gminne i powiatowe). Władze pruskie wymagały dużo od urzędników, m.in. wyższe wykształcenie, praktyka w administracji, dobra znajomość języka niemieckiego

• po 1830 - władze pruskie zamknęły drogę do urzędów dla Polaków

• 1832 - wprowadzenie wymagania prowadzenia w języku niemieckim korespondencji urzędowej (również przez władze kościelne). Postępowanie administracyjne odbywa się w języku niemieckim (pisma) lub w języku polskim (postępowanie ustne). Pisma z wyższych instytucji pisane są po niemiecku, obok znajdowało się polskie tłumaczenie

ADMINISTRACJA W KRÓLESTWIE POLSKIM

Ramy czasowe

1815 - Kongres Wiedeński decyduje o powstaniu Królestwa Polskiego

1915 - wycofanie wojsk rosyjskich z ziem polskich

Forma państwa

Na początku monarchia konstytucyjna - władza jest regulowana przez Konstytucję, jest to konstytucja oktrojowana. Konstytucja przewidywała, że tron przysługiwał carowi. Królestwo Polskie i Cesarstwo Rosyjskie zostało połączone unią personalną (czasami unia personalno-realna ze względu na wspólną politykę zagraniczną). Między królestwem Polskim i Cesarstwem Rosyjskim występowała duża dysproporcja na niekorzyść Królestwa Polskiego (terytorium, ludność, potencjał gospodarczy), ale ustrój był korzystniejszy (w Cesarstwie Rosyjskim występowała monarchia absolutna).

W 1831 r. car Mikołaj I zniósł konstytucję. W 1832 r. wydał status organiczny, który przewidywał inkorporację Królestwa do Cesarstwa, ale zachowywał pewne odrębności. Po powstaniu 1863 r. nastąpiło zatarcie różnic między Królestwem Polskim i Cesarstwem Rosyjskim. Królestwo Polskie zostało przekształcone w prowincję rosyjską.

Król

Władza monarchy górowała nad wszystkimi innymi. Konstytucja przewidywała, że car Rosji musi się odrębnie koronować na króla polskiego. Wraz z likwidacją Królestwa ceremonia koronacyjna okazała się niepotrzebna. Car zachował tytuł króla polskiego. Po powstaniu car dysponuje pełnią władzy absolutnej jak na terenie całego Imperium. Zwykle car przyjeżdżał na otwarcie Sejmu.

• do monarchy należy władza ustawodawcza sprawowana przez Sejm - prawo wydawania statutów organicznych; prawo zwoływania Sejmu; bez sankcji monarszej ustawa nie miała mocy prawnej; monarcha miał prawo inicjatywy ustawodawczej; do monarchy należała pełnia władzy ustawodawczej i administracyjnej

• prawo nominowania urzędników: senatorów, marszałków sejmików, biskupów

• monarcha dowodzi siłami zbrojnymi oraz wypowiada wojnę

• monarcha podpisuje traktaty międzynarodowe

• monarcha decyduje w kwestiach polityki zagranicznej

• monarcha posiada prawo łaski, nadawania szlachectwa i tytułów honorowych

• wyroki sądowe były wydawane w imieniu króla

• kontrasygnata do podpisów króla przez odpowiedniego ministra (to minister był pociągany do odpowiedzialności)

• król był święty, nietykalny, nie ponosił żadnej odpowiedzialności

Urzędy zastępujące króla:

1. Sekretarz Stanu - pośrednik miedzy władzami lokalnymi a monarchą. Sekretarz Stanu prowadzi sprawy zagraniczne Królestwa

2. Namiestnik. W 1818 r. został wydany akt o jego obowiązkach - większość uprawnień królewskich została przeniesiona na namiestnika:

• polityka zagraniczna

• zwoływanie Sejmów, sejmików i zgromadzeń gminnych

• zatwierdzanie budżetu

• dowództwo sił zbrojnych

• nominacja urzędników dożywotnich

• nobilitacja

• prawo łaski

• nadawanie orderów i odznaczeń

Król nominował wszystkich urzędników, ale tylko spośród kandydatów przedstawionych przez namiestnika.

Namiestnik przewodniczył Radzie Administracyjnej z głosem stanowym oraz podejmował decyzje przy czym wymagały one kontrasygnaty odpowiedniego ministra.

Gen. Józef Zajączek - namiestnik w okresie konstytucyjnym (do 1826 r.). Po jego śmierci przelanie obowiązków namiestnika na Radę Administracyjną. Później książę Konstanty. Ok. 1856 r. w czasie odwilży posewastopolskiej Michaił Gorczakow. W 1856 reforma - namiestnik dostaje dwóch zastępców (sprawy administracyjne i wojskowe). Zastępcą do spraw administracyjnych był Polak Aleksander Wielopolski (do 1863 r.). Nowy namiestnik w 1863 r. - hrabia Berk. W 1874 r. urząd namiestnika zostaje zniesiony. Zamiast namiestnika stworzono urząd Generała Gubernatora Warszawskiego:

• szef gubernatorów guberni, z których składało się dane królestwo

• jego pozycja bardzo spadła w porównaniu do namiestnika - był podległy ministrom

• prawo podejmowania decyzji przekraczających władzę poszczególnych gubernatorów

• atut: dowódca wojsk Warszawskiego Okręgu Wojennego

Stan wojenny wprowadzony po wybuchu powstania styczniowego nigdy nie został uchylony.

18.01.2006

ADMINISTRACJA CENTRALNA KRÓLESTWA POLSKIEG

Opiera się na Radzie Stanu, która wykazywała znaczne O podobieństwo do Rady Stanu Księstwa Warszawskiego. Występowały jednak istotne różnice - strukturalne, a także funkcjonalne.

Rada Stanu w Królestwie Polskim miała 2 wcielenia:

1. Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu,

2. Radę Administracyjną.

Rada Administracyjna to ciało węższe, a Ogólne Zgromadzenie - szersze (także liczbowo). Rada Stanu jako Ogólne zgromadzenie była bardziej podobna do Rady Księstwa Warszawskiego, a pojęcie Rady Administracyjnej ogóle w Księstwie nie występowało.

Ad. 2

Było to kolegium złożone z 5 ministrów stojących na czele 5 resortów administracji rządowej. Król mógł dodatkowo powołać jakieś osoby, ale najważniejsi byli ci ministrowie. Radzie przewodniczył namiestnik.

Rada Administracyjna miała:

• zajmować się wykonywaniem postanowień królewskich,

• rozstrzygać sprawy wykraczające poza kompetencje poszczególnych ministrów,

• przygotowywać projekty na posiedzenia Ogólnego Zgromadzenia Rady Stanu.

Wymagały one kontrasygnaty ministra. Gdyby żaden minister nie chciał udzielić namiestnikowi kontrasygnaty, wtedy decyzja należała do króla.

Gdy namiestnikiem był Józef Zajączek, Rada działała jako organ pomocniczy i miała skromne kompetencje. W 1826 r. po śmierci Zajączka sytuacja się zmieniła i już nie powołano więcej namiestnika. Rada Administracyjna potrzebowała jednak przewodniczącego, więc cesarz mianował Prezesa - został nim minister stanu Walenty Sobolewski, ale wzrosło znaczenie całej Rady, bo król przelał na nią uprawnienia namiestnika. Rada Administracyjna stała się więc faktycznie rządem Królestwa Polskiego, ponieważ wykonywała najważniejszą władz administracyjną. Ten stan rzeczy utrzymał się do wybuchu powstania listopadowego w 1830 r. Rada Administracyjna próbowała zapanować nad sytuacją (m.in. ruch młodzieży wojskowej), ale nie udało się. Nastąpiła więc zmiana składu Rady - doszli do niej nowi członkowie z Towarzystwa Patriotycznego (kooptacja z Sejmu). Wtedy układ sił zmienił się na tyle, że Rada stała się organem władzy powstańczej. Gdy Mikołaj I zmienił status prawny Królestwa - odebrał Konstytucję i nadał w 1832 r. statut organiczny regulujący status guberni - Królestwo zostało zdegradowane. Statut organiczny utrzymał Radę Administracyjną, ale przestała ona być mutacją Rady Stanu, a stała się instytucją odrębną. Między 1832 r. a wybuchem powstania styczniowego w 1863 r. przeżywała rozmaite zmiany. Kres Radzie Administracyjnej położył car po upadku powstania, w 1867 r.

Ad. 1

Skład:

• Rada Administracyjna (5 ministrów resortowych),

• radcy stanu zwyczajni (9),

• radca sekretarz stanu (kierował kancelarią Rady Stanu),

• radcy stanu nadzwyczajni,

• niektórzy wysocy urzędnicy (np.: prezes Izby Obrachunkowej),

• referendarze stanu.

Kompetencje Zgromadzenia były podobne do tych, które miała Rada Stanu w Księstwie Warszawskim. Występowały jednak pewne odrębności:

• przygotowywanie projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich - na pierwszy rzut oka była to taka sama kompetencja jak w Księstwie Warszawskim, ale w Królestwie Polskim sytuacja była o tyle inna, że projekty ustaw i dekretów przygotowywano we właściwych komisjach rządowych i dopiero od króla lub namiestnika zależało czy dany projekt miał być skierowany do Rady Stanu do poprawienia czy też nie,

• decydowanie o poddaniu pod sąd urzędników publicznych, których mianował król (z wyjątkiem ministrów) za przestępstwa związane z urzędowaniem (korupcja, fałszowanie dokumentów, nadużywanie władzy),

• wysłuchiwanie corocznych sprawozdań komisji rządowych - komisje rządowe pracują pod przewodnictwem ministra. Przedkładały sprawozdania Radzie Stanu i na ich podstawie Rada Stanu przygotowywała ogólny raport o stanie Królestwa dla króla. Ponadto mogła czynić uwagi co do funkcjonowania systemu prawnego,

• sprawowanie funkcji sądowych, z tym, że w zakresie sądownictwa utrzymało się sadownictwo kompetencyjne i sądownictwo administracyjne (spory osób prywatnych ze skarbem lub instytucjami publicznymi), zaś gdy chodzi o sądownictwo kasacyjne Rada utraciła takie uprawnienia.

W okresie powstania listopadowego, Rada Stanu nie funkcjonowała. Statut organiczny z 1832 r. powołał ją na nowo, ale jej kompetencje zostały ścieśnione. Potem, na fali polityki ujednolicenia, została zlikwidowana w 1841 r. W 1861 r. Wielopolski wyjednał u cara jej reaktywację, jednak po upadku powstania styczniowego nastąpiła jej ostateczna likwidacja w 1867 r.

ORGANY ADMINISTRACJI NA SZCZEBLU CENTRALNYM

Bezpośredni zarząd Królestwem należał do komisji rządowych - w ten sposób nazwano naczelne władze resortowe. Nazwa ta świadczy o nawrocie do zasady kolegialności na szczeblu władzy centralnej. Nie był to jednak pełny nawrót, ponieważ występował i minister i komicja rządowa - była to próba pogodzenia kolegialności z rządami jednoosobowymi.

Konstytucja powołała 5 komisji rządowych:

1. Komisję Rządową Wojny,

2. Komisję Rządową Sprawiedliwości,

3. Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,

4. Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji,

5. Komisję Rządową Przychodów i Skarbu.

Policja została więc połączona z resortem spraw wewnętrznych.

Na czele każdej komisji stał przewodniczący - był nim minister. Od 1832 r. (statut organiczny) minister nie miał uzasadnienia, zaś lokalnych zarządców nazwano dyrektorami - to dyrektorowie główni zaczęli prezydować w komisjach rządowych.

Ważniejsi ministrowie:

• Ksawery Drucki-Lubecki - stał na czele Komisji Rządowych Przychodów i Skarbu. Rozwinął w Królestwie przemysł oraz stworzył warunki zachęcające do podejmowania działalności gospodarczej,

• gen. Wielchorski - minister wojny. Wprowadził wielkiego księcia Konstantego, który bezprawnie przejął wszystkie sprawy ministra, który wkrótce podał się do dymisji. Konstanty był pozakonstytucyjną osobistością nr 1 w Królestwie.

Czynności komisji zostały podzielone na 2 grupy:

1. czynności o charakterze wykonawczym - wykonywanie ustaw i postanowień króla,

2. czynności o charakterze naradczym - przygotowywanie projektów aktów prawnych i dekretów monarszych (np.: rozdysponowanie funduszy), wydawanie przepisów wykonawczych do ustaw, przygotowywanie raportów i sprawozdań dla Rady Stanu.

Przyjęto zasadę, że kolegialność w działaniu dotyczy czynności naradczych, więc realizowano je na posiedzeniu komisji, któremu przewodniczył minister. Ponieważ decyzje zapadały większością głosów, minister mógł być przegłosowany. Natomiast w przypadku równości zdań, głos ministra przeważał. Minister musiał czuwać by uchwały były zgodne z prawem - w sytuacji takiej niezgodności mógł zawiesić decyzję, albo mógł odwołać się do Rady Administracyjnej.

W przypadku tych prostych czynności wykonawczych, minister decydował jednoosobowo - kompromis: powiązanie kolegialności z jednoosobowością.

Przy komisji rządowej funkcjonowało biuro, kierowane przez Sekretarza Generalnego Biura, który był wybierany przez króla na wniosek ministra.

Ministrowie ponosili odpowiedzialność konstytucyjną przed Sejmem. Sposób realizacji tej odpowiedzialności wyglądał tak jak w Anglii (impeachment - oskarżała Izba Poselska, a sądził Senat). W praktyce nie doszło do takiej sytuacji, że ministrowie zostali pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej (jedynie Towarzystwu Patriotycznemu postawiono zarzut).

Istniały kolegialne organy pomocnicze, które miały różne nazwy - Rada, Dyrekcja Generalna. Istnienie tych organów było konieczne ze względu na szeroki zakres zadań, więc pewne sprawy były wydzielone, np.: Dyrekcja Generalna Poczt, Dyrekcja Generalna Towarzystwa Ogniowego (przekształcona w Dyrekcję Generalną Ubezpieczeń, która ubezpieczała przed pożarem), Rada Ogólna Lekarska.

Po wybuchu powstania listopadowego nazwa ,,minister'' została zastąpiona przez nazwę ,,dyrektor generalny komisji''. Część ministerstw zlikwidowano, np.: likwidacja Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oznaczała rusyfikację. Wielkim sukcesem było więc reaktywowanie tej Komisji w 1861 r. przez A. Wielopolskiego. Polityka władz carskich polegała na wyjmowaniu z komisji pewnych dziedzin i podporządkowywaniu ich administracji w Petersburgu. Były to kwestia komunikacji oraz sprawa poczt (powstał XIII Okręg Pocztowy Cesarstwa - adresowanie przesyłek w języku rosyjskim). Dalsze zmiany nastąpiły po upadku powstania styczniowego - w 1866 r. zniesiono Komisję Rządową Przychodów i Skarbu, a 1867 r. Komisję Rządową Oświecenia Publicznego. Reaktywowano jednak Okręg Naukowy Warszawski - gubernie stały się tym okręgiem. Na czele okręgu stał kurator Apuchtin (,,noc apuchtinowska”). Dużą stratą była też likwidacja Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchowych w 1868 r. Do 1868 r. skasowano niemalże wszystkie odrębności, a jedynym śladem dawnej administracji została Komisja Rządowa Sprawiedliwości, którą zlikwidowano ostatecznie w 1876r. Wiązały się z tym dalsze zmiany w systemie sądownictwa - ujednolicono system sądów w Królestwie z systemem występującym w Cesarstwie (zmiany w zakresie prawa cywilnego, karnego, itd.).

PODZIAŁ TERYTORIALNY KRÓLESTWA I ADMINISTRACJA TERENOWA

Konstytucja Królestwa nawiązywała do tradycji przedrozbiorowej wprowadzając podział na 8 województw:

1. krakowskie województwo królewskie (ze stolicą w Miechowie, później w Kielcach),

2. województwo sandomierskie,

3. województwo lubelskie,

4. województwo podlaskie (ze stolicą w Siedlcach),

5. województwo mazowieckie (ze stolicą w Warszawie),

6. województwo płockie,

7. województwo augustowskie,

8. województwo kaliskie.

Władzę w województwach sprawowały komisje wojewódzkie, składające się z:

• prezesa,

• komisarzy:

• komisarze zasiadający (5),

• komisarze delegowani (4-7).

W praktyce komisarze delegowani zarządzali obwodem, czyli niższą jednostką województwa, a organem decydującym był prezes i komisarze zasiadający. Na szczeblu województwa połączono elementy kolegialności z zarządem jednoosobowym - prezes komisji wojewódzkiej decydował jednoosobowo w sprawach czysto wykonawczych, natomiast w sprawach naradczych decydowały komisje. Do ważności uchwał wystarczyło 3-osobowe quorum.

Komisja wojewódzka miała biura pod nazwą wydziałów, na czele których stali komisarze zasiadający. Wydziały odpowiadały komisjom rządowym na szczeblu centralnym (wydział wojskowy, wyznań religijnych i oświecenia publicznego, skarbowy). Występowała tendencja do łączenia tych wydziałów.

Obwody były jednostką niższego szczebla. W Księstwie Warszawskim taką jednostką był powiat - obwód był jednak większy od powiatu, nawet trzykrotnie. W Królestwie Polskim też istniały powiaty, ale nie dla celów administracyjnych, ale dla celów wyborczych do Sejmu. W obwodzie była delegowana władza jednoosobowa w postaci komisarza obwodowego, który miał za zadanie wykonywać polecenia swej komisji wojewódzkiej. Był to organ ściśle wykonawczy. Miał do pomocy asesorów oraz urzędników kancelaryjnych.

W 1818 r. namiestnik wydał postanowienie, które normowało organizację w administracji miasta i później na szczeblu gmin wiejskich.

Urząd municypalny składał się - w zależności od rangi miasta - z prezydenta i radnych lub z burmistrza i ławników. Wszyscy oni pochodzili z nominacji, które obejmowały obywateli posiadających nieruchomości miejskie. Istniały te stanowiska sekretarza i kasjera miejskiego. Były to funkcje płatne, ale wynagrodzenie nie płynęło z kasy państwowej - to mieszkańcy składali się na wynagrodzenia (przynajmniej 600 zł ówczesnych) dla prezydenta/burmistrza i sekretarza. Był to pewien problem - gdyby nie uzbierano tych pieniędzy, to miastu groziłaby degradacja i zabranie praw miejskich.

Na czele gminy wiejskiej stał wójt. Postanowienie namiestnika z 1818 r. unormowało sprawę wójtów i gmin - przyjęto bardzo niski pułap, bowiem już 10 domostw mogło tworzyć gminę (przed uwłaszczeniem), wójtem był z mocy prawa właściciel. Państwo nie płaciło wójtom żadnego wynagrodzenia.

Po klęsce powstania listopadowego starano się upodobnić administracje terenową Królestwa do administracji rosyjskiej. Zaczęto od zmian w nazewnictwie:

• w 1837 r. zmiana ,,województwa” na ,,gubernię”. W konsekwencji nie było komisji wojewódzkich, ale rządy gubernialne z gubernatorem cywilnym na czele,

• w 1842 r. zamiast ,,urząd municypalny'' wprowadzono nazwę ,,magistrat''.

W 1859 r. przeprowadzono zmiany, gdy chodzi o gminę wiejską - powiększono liczbę domostw, które tworzyły gminę do 50.

Po upadku powstania styczniowego, przeprowadzono w 1866 r. reorganizację, która dotknęła istoty rzeczy, a nie tylko zmian nazw - wprowadzono nowe zasady organizacji Królestwa Polskiego Zwiększono liczbę guberni z 8 do 10 - miało to znaczenie polityczne (więcej władzy). Na czele guberni stał gubernator, który sprawował inną role niż dawniej w komisji wojewódzkiej - gubernator:

• był przedstawicielem guberni,

• sprawował ogólne kierownictwo administracją guberni,

• należały do niego sprawy policji i bezpieczeństwa, głównie o charakterze politycznym,

• nadzorował duchowieństwo katolickie,

• przewodniczył organowi zwanemu rządem gubernialnym.

Z jednej strony gubernator zarządzał administracją guberni, a z drugiej był przedstawicielem rządu guberni - było to nowe rozwiązanie, ale ta tendencja utrzymała się.

Obok gubernatora występował również wicegubernator, który czuwał nad gospodarką miejską oraz należytym przebiegiem spraw w guberni - wicegubernator zajmował się więc administracja ogólną. W guberni występowały ponadto organy administracji specjalnej, np.: administracja specjalna należała do Dyrekcji Naukowej.

22.02.2006

Z uwłaszczeniem chłopów wiązała się konieczność przebudowy gminy wiejskiej - reforma gminy i uwłaszczenie zostały wprowadzone przez ten sam ukaz.

Wzrosła również liczba powiatów. Na czele stał naczelnik powiatu, posiadający 2 pomocników:

1. do spraw administracyjnych,

2. do spraw policyjnych.

Występował ponadto zarząd powiatu z naczelnikiem powiatu na czele, który zajmował się prawami majątkowymi.

Ten stan rzeczy utrzymał się do wybuchu wojny. Ostatnim aktem wydanym ze strony władz rosyjskich w zakresie podziału administracyjnego było uchwalenie przez Dumę Państwową w 1912 r. ustawy o utworzeniu guberni chełmskiej - ten akt był podyktowany względami narodowościowymi i wyznaniowymi. W praktyce nie udało się jednak jej utworzyć.

SAMORZĄD

Cechą charakterystyczną dla całego Królestwa Polskiego było nieutworzenie przez długi czas organów samorządowych w ścisłym tego słowa znaczeniu. Wprawdzie w latach 1815-1830 istniały instytucje władzy obywatelskiej, ale nie były to typowe organy samorządowe; poza tym zniknęły po powstaniu listopadowym. Wielopolski starał się utworzyć samorząd, ale nie udało mu się tego zrealizować z powodu wybuchu powstania styczniowego. Po powstaniu car wydał 2.03.1864 r. ukaz o urządzeniu gmin wiejskich. W tym samym czasie podpisał ukaz o uwłaszczeniu włościan i chłopów. Pojawili się więc chłopscy właściciele obok szlachty, która nadal posiadała uszczuplone folwarki. Ukaz powołał samorząd na szczeblu wiejskim. W gminie wiejskiej utworzono gminę zbiorową, która składała się z mniejszych jednostek - gromad, którą tworzyła wieś. Ukaz włączył do tej gminy obszar folwarku oraz prywatne miasteczka.

Struktura samorządu gminnego:

1. organy uchwałodawcze,

2. organy wykonawcze i zarządzające.

Ad. 1

• na szczeblu gminy zbiorowej - zebranie gminne,

• na szczeblu gromady - zebranie gromadzkie.

Kto mógł uczestniczyć:

• w zebraniach gminnych - pełnoletni właściciele ziemscy (minimum 3 morgi gruntu). Ukaz wyłączał pewnych mieszkańców gminy z udziału w zebraniach gminnych: proboszcz, nauczyciel, lekarz (czyli przedstawiciele miejscowej inteligencji),

• w zebraniach gromadzkich - pełnoletni gospodarze lub właściciele ziemscy. Właściciele folwarków nie uczestniczyli w zebraniach.

Ad. 2

• samorząd gminy - wójt i ławnicy,

• samorząd gromady - sołtys.

Byli oni wybierani przez odpowiednie zebrania.

Wójt:

• nadzorował wykonywanie wszystkich spraw należących do gminy, w szczególności zwoływanie i przeprowadzanie zebrań,

• zarządzał funduszami gminy,

• pilnował spokoju i bezpieczeństwa - wójt dzielił to uprawnienie policyjne ze strażą ziemską (organizacją mającą pilnować porządku). Ukaz o straży ziemskiej z 1866 r. wprowadził zamieszanie, wprowadzając podobne uprawnienia dla wójta i straży. Za drobne wykroczenia wójt mógł karać grzywną do 1 rubla lub aresztem do 2 dni,

• prowadził ewidencję ludności,

• zapobiegał epidemiom, pożarom,

• utrzymywał w dobrym stanie szkoły, pola, łąki, lasy,

• udzielał pomocy przy sprawach ściągania różnych świadczeń państwowych, danin, podatków,

• organizował rekrutację.

Sołtys:

• był pomocnikiem wójta - był zobowiązany do wykonywania jego poleceń,

• zwoływał zebrania gromadzkie,

• był poborcą kar sądowych i podatków.

Zebrania gminne:

• wybierały wójta, ławników i wszystkich urzędników gminy,

• podejmowały uchwały w rozlicznych i istotnych sprawach natury gospodarczej,

• uchwalały lokalne podatki,

• obciążały mieszkańców płaceniem składek,

• podejmowały decyzje w sprawie szkół,

• dysponowały majątkiem gminy.

W praktyce zgromadzenia były liczne, ale nie było odpowiedniego protokołu oraz miejsca do pracy przez co nie były efektywne. Pomimo tych wad, samorząd gminy był jedynym działającym samorządem oraz jedyną instytucją ustrojową, gdzie społeczność lokalna miała jakiś wpływ na sprawy publiczne.

GALICJA - OKRES AUTONOMICZNY (II POŁ. XIX W.)

Austria do połowy XIX w. była państwem absolutnym. Administracja centralna i terenowa stosowała rozmaite środki służące wynarodowieniu ludności polskiej. W II poł. XIX w. nastąpiły jednak istotne przeobrażenia ustrojowe:

• 1860 r. - Austria staje się monarchia konstytucyjną (,,dyplom październikowy”),

• 1867 r. - na podstawie konstytucji grudniowej, państwo zostało przekształcone w monarchię dualistyczną: Cesarstwo Austriackie i królestwo Węgier, połączone wspólnym monarchą, ale posiadające osobne parlamenty (Austro-Węgry).

Galicja znalazła się w obrębie Cesarstwa Austriackiego - była 1 z 17 krajów koronnych. W Parlamencie Wiedeńskim służyli Polacy tworząc liczne Koło Polskie (20% Parlamentu). Ponadto Polacy zajmowali stanowiska w centralnym rządzie austriackim.

Kraje koronne Cesarstwa otrzymały autonomię. Podstawą prawną autonomii dla Galicji był ,,dyplom październikowy” z 1860 r. i ,,patent lutowy” z 1861 r. Przepisy te okazały się dość trwałe, ponieważ w tym kształcie przetrwały do 1914 r.

Administracja dawała więcej niż samorząd i polegała na tym, że władza prawodawcza została przekazana państwu otrzymującemu autonomię - istnienie lokalnego parlamentu, który dawał możliwość stanowienia prawa. Konsekwencją tej autonomii był podział na administrację rządową i administrację krajową oraz samorząd.

ADMINISTRACJA KRAJOWA

Na szczeblu Wiednia był minister do spraw Galicji, który był członkiem rządu centralnego. Podlegał mu urzędujący we Lwowie namiestnik, który miał do pomocy urząd zwany namiestnictwem. Namiestnikowi podlegali starostowie zarządzający starostami powiatowymi.

Minister:

• prowadził wszystkie sprawy galicyjskie w skali kraju,

• opiniował i koordynował w skali centralnej zarządzenia ministrów odnoszące się do Galicji.

Namiestnik:

• reprezentował osobę cesarza, wyrażał jego wolę,

• rozpisywał wybory do Sejmu Krajowego,

• miał prawo inicjatywy ustawodawczej,

• przedkładał cesarzowi ustawy Sejmu z prośbą o aprobatę lub sankcję,

• przedkładał Sejmowi Krajowemu sprawozdania z działań mających miejsce w Galicji,

• udzielał wyjaśnień na interpelacje poselskie,

• kierował administracją państwową poprzez starostów działających w powiatach (zostały wprowadzone w 1868 r.). Miał wyodrębnione działy tej administracji:

• poczta i telegraf,

• sprawy wojskowe.

Mianowany 1870 r. namiestnik Kazimierz Grocholski, poprzez politykę personalną spolszczył administrację i wprowadził do niej język polski.

ADMNISTRACJA KRAJOWA

,,Patent lutowy” i wydane na jego podstawie statuty krajowe powołały do życia Sejmy Krajowe. Wyznaczały miejsce Sejmu w organach przedstawicielskich, przedstawiały kompetencje, organizacje prac Sejmu, skład, itd. Pojawił się problem z prawem wyborczym do Sejmu Krajowego, który był skomplikowany i niedemokratyczny. Przyjęto system kurialny - było 6 kurii, bardzo wobec siebie zróżnicowanych. 2 grupy były szczególnie uprzywilejowane, bo były reprezentowane przez wirylistów:

1. duchowieństwo (3 arcybiskupi i 4 biskupi),

2. ,,świat nauki”:

• rektor Uniwersytetu Krakowskiego,

• rektor Uniwersytetu Lwowskiego,

• rektor Politechniki Lwowskiej,

• prezes Akademii Umiejętności.

4 pozostałe grupy wchodziły do Sejmu na zasadzie wyborów (co 6 lat):

3. kuria wielkiej własności - właściciele wielkich majątków ziemskich (44 mandaty),

4. kuria izb przemysłowo-handlowych - osoby zajmujące się przemysłem, handlem, przedsiębiorcy, kupcy, zrzeszeni w izbach skarbowych w Krakowie, Lwowie i Brodach (3 mandaty),

5. kuria miast większych - przepisy określały, które miasta były większe, decydowała o tym wysokość płaconego podatku (20, później 28 mandatów),

6. kuria gmin wiejskich i drobnych miast - wybory 2 stopniowe: w prawyborach wybierano wyborców, którzy dokonywali wyboru posłów (74 mandaty).

Uprawnienia do uczestnictwa w głosowaniu posiadało 10% ludności. Podział na kurie był krytykowany przez chłopstwo, mieszczaństwo oraz ludność niepolską. Pod koniec XIX w. domagano się zmiany i demokratyzacji praw wybiorczych. Zmiany nastąpiły w 1914 r.

1.03.2006

Sejm Krajowy

Jego kompetencje były określone w statutach krajowych. Od tego ile kompetencji władza centralna przekazała Sejmowi zależała jego autonomia.

W Austrii występowało ustawodawstwo ogólnopaństwowe i krajowe. W 1861 r. przyjęto zasadę, że ustawodawstwo ogólnopaństwowe ma charakter podstawowy, a ustawodawstwo krajowe jest wyjątkiem.

Kompetencje Sejmu były odmierzone skromnie - poszerzono je w 1907 r.

Sejm galicyjski:

• kompetencje ustawodawcze:

• według przyjętej zasady, miał stanowić normy prawne odnoszące się do ,,kultury krajowej” - pod tym pojęciem rozumiano kompleks zagadnień z zakresu rolnictwa i leśnictwa (Galicja była bowiem krajem rolniczym i zalesionym). W te zagadnienia wchodziły kwestie ustroju agrarnego, kredyty na cele rolnicze, stosunki pracy w rolnictwie - nie było tu nic o przemyśle ani handlu,

• mógł tworzyć przepisy prawne dotyczące obiektów użyteczności publicznej, wznoszonych funduszy krajowych (zakłady dobroczynne),

• uchwalał co roku budżet (był on skromny, ponieważ środki, które otrzymywała Galicja były niewielkie),

• mógł stanowić ustawy dotyczące samorządu terytorialnego oraz ustawy z zakresu spraw kościelnych i szkolnych (wyłączone były uniwersytety, ponieważ podlegały bezpośrednio ministrowi w Wiedniu),

• do 1873 r. wyłaniał ze swego grona posłów do Parlamentu Wiedeńskiego. Później sytuacja zmieniła się, ponieważ wprowadzono odrębne wybory,

• mógł stanowić przepisy dotyczące spraw wojskowych i wymiaru sprawiedliwości,

• miał prawo formułowania własnych propozycji we wszystkich kwestiach, w których rząd w Wiedniu zasięgnął jego rady,

• kompetencje wykonawcze:

• wybierał 6-osobowy Wydział Krajowy z Marszałkiem Sejmu Krajowego na czele (był to drugi element autonomii obok Sejmu Krajowego). Wydział być sejmowym organem wykonawczym:

• przygotowywał wnioski ustawodawcze,

• regulował tok prac parlamentarnych,

• weryfikował postępowania wyborcze,

• za pomocą Wydziału Sejm zarządzał majątkiem krajowym,

• kompetencje kontrolne:

• sprawował nadzór nad wszystkimi dziedzinami administracji w granicach kraju, ale środki prawne do realizacji tego nadzoru były skromne,

• mógł wystosować adresy i wezwania, czyli pisma wpływające do odpowiednich kancelarii - cesarz nie uwzględniał ich za bardzo,

• nie mógł uchwalić wotum nieufności ministrom w Wiedniu.

W praktyce była nawiązana współpraca między Sejmem a namiestnikiem - sprawozdania namiestnika miały być składane na początku sesji.

Sejm był zwoływany przez cesarza raz do roku, ale w związku z tym, że jednocześnie funkcjonował Parlament Wiedeński (Rada Państwa), musiał być zwoływany tak by poprzedzać obrady Rady Państwa. Sejm miał więc mało czasu na obrady i treścią adresów do cesarza była m.in. prośba o wydłużenie sesji.

Kadencja trwała 6 lat. Obradom przewodniczył Marszałek mianowany przez cesarza. Językami urzędowymi był język polski i język ukraiński, przy czym język polski miał więcej uprawnień.

Do uchwalenia ustaw potrzebne było quorum wynoszące 50% i zwykła większość głosów. Sejm mógł dokonać zmiany statutu krajowego, ale wymagało to kwalifikowanego quorum w wysokości 2/3 głosów oraz kwalifikowanej większości w wysokości 3/5. Głosowanie było jawne. Ważność ustaw zależała od otrzymania sankcji królewskiej. Wydział Krajowy przekazywał ustawę do Wiednia, gdzie opiniował ją Marszałek. Uchwała, która nie otrzymała sankcji była ponownie dyskutowana na forum Sejmu i przekazywana cesarzowi jeszcze raz. Ustawa, która dostała sankcję podlegała opublikowaniu w Dzienniku Ustaw i Rozporządzeń Krajowych.

Sejm Krajowy miał żywe ustawodawstwo, wydał m.in. ustawę o ochronie przyrody tatrzańskiej.

Poza uniwersytetami, szkolnictwo znalazło się w polskich rękach, ale na szczeblu kraju zarządzała szkolnictwem Rada Szkolna Krajowa. Było to ciało kolegialne, na czele którego formalnie stał namiestnik (jako wirylista), ale w praktyce zastępował go wiceprezydent Rady, którym był najczęściej profesor uniwersytecki. Wybitnym wiceprezydentem był Michał Bobrzyński - profesor historii, który pełnił ten urząd kilka lat. Członkowie Rady byli mianowani przez cesarza:

• przedstawiciele nauki - pedagodzy (2),

• duchowni różnych wyznań (5),

• reprezentanci Wydziału Krajowego,

• reprezentanci samorządów miejskich Krakowa i Lwowa.

Rada Szkolna Krajowa stanowiła szczyt struktury administracyjnej, ponieważ podlegały jej rady szkolne okręgowe w powiatach oraz rady szkolne gminne w gminach. W Galicji istniały polskie szkoły z polskim językiem i historią. Kontrolę nad Radą sprawował Sejm za pośrednictwem Wydziału Krajowego.

SAMORZĄD W GALICJI

Samorząd terytorialny istniał na 2 szczeblach:

1. gminy,

2. powiatu.

Istniała ogólnoaustriacka kodyfikacja prawa gminnego z 1862 r., w ramach której Sejm wydał w 1866 r. szczególną ustawę o gminach i obszarach dworskich, która obowiązywała do 1914 r. W świetle tej ustawy gminę tworzyła każda wieś ukształtowana historycznie, niezależnie od wielkości. Uwłaszczenie, przeprowadzone w latach 1862 i 1866 nie zlikwidowało własności ziemskiej, ponieważ wciąż istniały folwarki, które zatrudniały zamieszkujących wieś chłopów, na zasadzie najmowania do pracy robotników. Folwark, w świetle tych przepisów również tworzył odrębną gminę. Ponadto na każdym obywatelu monarchii ciążył obowiązek przynależności do jakieś gminy. Ta przynależność określana była terminem Heimatsrecht (heimat - ojczyzna, region pochodzenia), co oznacza w tłumaczeniu prawo swojszczyzny.

W gminie włościańskiej miała funkcjonować Rada Gminna, licząca o 8 do 36 członków, która była pomyślana jako organ uchwałodawczy i nadzorczy. Rada pochodziła z wyborów - ordynacja wyborcza nie była demokratyczna. Drugim organem była Zwierzchność Gminna, której zadanie polegało na zarządzaniu i wykonywaniu uchwał Rady Gminy. Składała się z:

• naczelnika gminy, w postaci wójta,

• ławników przysiężnych (co najmniej 2).

Byli oni wybierani przez Radę Gminną spośród swoich członków.

Kadencja Rady i Zwierzchności trwała 6 lat. Zwierzchność była również organem kolegialnym, ale ustawa uposażyła namiestnika w szereg jednoosobowych uprawnień - w ten sposób wójt był faktycznym zarządcą gminy, działającym pod nadzorem Rady.

Kompetencje gminy wiejskiej:

• własny zakres działań - sprawy bezpośrednio dotyczące społeczności gminnej (mogły zostać załatwione za pomocą własnych środków, które w przypadku wsi małej były niekiedy mizerne),

• szkolnictwo,

• zakłady dobroczynne, sierocińce,

• drogi,

• uchwalanie budżetu,

• załatwianie tzw. spraw poruczonych - należących do administracji centralnej, ale przerzuconych na gminy (sprawy meldunkowe, spisy ludności, ściąganie podatków, pobór rekruta).

Miasto tworzyło gminę miejską. Organem uchwałodawczym była Rada Miasta, a zarządzającym Magistrat, wybierany przez Radę Miasta. Na czele Magistratów w Krakowie i Lwowie stali prezydenci. Zakres działań również obejmował sprawy własne i poruczone.

Organami samorządu powiatowego były Rada Powiatowa i Wydział Powiatowy. Były one podobne do organów pruskich, ale na samorząd w Galicji dochodził nadzór nad samorządem ze strony Sejmu Krajowego. Samorządem gminnym nadzorowali starostowie powiatowi i naczelnik.

W II poł. XIX w. zabór austriacki był jedynym terenem z polskim samorządem i polską administracją, przez co wyraźnie kontrastował z ziemiami zaboru rosyjskiego i pruskiego. Polska administracja odgrywała dużą rolę w rozwoju życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego.

SYTUACJA NA ZIEMIACH BYŁEGO KRÓLESTWA POLSKIEGO POD OKUPACJĄ NIEMIECKĄ I AUSTRIACKĄ W LATACH 1915-1918

Na wiosnę 1915 państwa centralne - Prusy i Austo-Węgry, dzięki sukcesom militarnym zajęły ziemie byłego Królestwa Polskiego i podzieliły je na 2 Generalne Gubernatorstwa:

1. Generalne Gubernatorstwo Warszawskie - część północna, pod władzą pruską,

2. Generalne Gubernatorstwo Lubelskie - część południowa, pod władzą austriacką.

Wojska zajęły pozycję i zatrzymały się na tych terenach na dłużej, mimo że początkowo postrzegano ten podział jako chwilowy. Polacy, którzy chcieli przedostać się z jednego Gubernatorstwa do drugiego musieli uzyskać przepustkę od władz.

ADMINISTRACJA GUBERNATORSTW

Kiedy Rosjanie wycofali się z ziem polskich ze swoimi urzędnikami, a Niemcy nie zdążyli jeszcze na nie wkroczyć, powstała bardzo niebezpieczna sytuacja dla ludności cywilnej. Polacy zorganizowali więc sami swoją administrację w postaci Polskich Komitetów Obywatelskich, które zajmowały się zarządem miastami oraz dbaniem o funkcjonowanie instytucji. Niemcy i Austriacy wkroczyli na ziemie polskie bombardując Kalisz. Zastali Komitety, nad którymi przejęli zarząd. Ponadto tworzyli podległe sobie Magistraty i Rady Miejskie. Polacy stworzyli również straż obywatelską pod nazwą milicji.

Najwyższą władzę wojskową i rządową w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim sprawował generał-gubernator. Powołano Zarząd Cywilny Generalnego Gubernatorstwa, który kierował władzą cywilną i któremu podlegali naczelnicy powiatów. Niemcy rozbudowali ponadto żandarmerię i sądownictwo karno-policyjne.

W Generalnym Gubernatorstwie Lubelskim istniała podobna struktura jak w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim. Tu jednak władzę administracyjnych w dużym stopniu stanowili Polacy.

Zarówno Niemcy jak i Austriacy stworzyli system daleko idącej kontroli nad wszystkimi dziedzinami życia (głównie produkcją, zbytem) - miało to na celu obrabowanie ziem polskich z jak największej ilości zasobów, ponieważ państwa centralne zaczęły przeżywać coraz większe trudności na froncie.

8.03.2006

W związku z problemami, proklamowano powstanie państwa polskiego (Akt 5.11.1916 r.). Proklamacja miała charakter ogólnikowy - miało powstać Królestwo Polskie, czyli monarchia, w oparciu o państwa centralne. Nie konkretyzowano sprawy granic, ale przejęte miały być ziemie rosyjskie. Akt ten miał na celu wzmocnienie potencjału ludzkiego armii niemieckiej i austriackiej. Akt stanowił naruszenie prawa międzynarodowego, według którego na terenach okupowanych nie można wprowadzać zmian i wywołał protesty Rosji i pozostałych państw ententy - spowodowało to umiędzynarodowienie sprawy Polski.

W następstwie tego Aktu Niemcy i Austria zaczęły wolno stwarzać władze państwowe - 6.12.1916 powołano Tymczasową Radę Stanu (25 osób), która była organem przejściowym i doradczy. Zajmowała się planowaniem organizacji przyszłych władz państwowych w Polsce. Miała skromne zadania, a jej członkowie domagali się urealniania władzy. Żądali ponadto władzy administracyjnej w zakresie sądownictwa, szkolnictwo oraz urzędu namiestnika i zniesienia granicy między okupacją niemiecką i austriacką. Stosunek państw centralnych do tych postulatów był jednak negatywny. W sierpniu 1917 Rada podała się do dymisji - chciała w ten sposób wywrzeć presję na władzy, żeby podchodziła do swoich obietnic w sposób bardziej odpowiedzialny. Przy Radzie zaczął powstawać polski aparat urzędniczy - mimo że państwa nie było, powstawała administracja polska.

Organizacja Tymczasowej Rady Stanu:

• stroną administracyjną zajmował się działający przy Radzie Wydział Wykonawczy, który składał się z 7 departamentów, będących zalążkiem ministerstw,

• istniały specjalne komisje, z których najważniejszą była komisja wojskowa przygotowująca przyszłe wojsko → na tym tle wybuchł konflikt, tzw. kryzys przysięgowy - 3 brygady legionów nie wiedziały, komu miały składać przysięgę na wierność,

• istniały placówki konsularne jako pełnomocnictwo zagraniczne (na terenie państw centralnych),

• istniały biura prasowe (m.in. w Szwajcarii, Szwecji),

• Rada przygotowywała różne ustawy (pod kontrolą komisarzy wybranych przez Niemcy i Austrię).

15.08.1917 r. utworzono w Paryżu Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele. Został on uznany przez państwa koalicji za oficjalną organizację polską. Komitet sprawował różnorodne funkcje administracyjne wobec Polaków zamieszkujących tereny tych państw. Utworzył ponadto organizacje państwowe walczące po stronie ententy.

12.09.1917 r. powołano Radę Regencyjną, która miała sprawować funkcję głowy państwa przed wyborem monarchy. W charakterze regentów powołano:

• Aleksandra Kakowskiego (arcybiskup warszawski),

• Zdzisława Lubomirskiego (prezydent Warszawy),

• Józefa Ostrowskiego.

W końcu listopada 1917 r. Rada Regencyjna powołała pierwszy rząd z Janem Kucharzewskim na czele. Rząd składał się z 8 ministerstw, ale to nie oznaczało, że administracja przeszła w ręce Polaków - okupanci oddali tylko oświatę i szkolnictwo. Administracja była podzielona na resorty:

• spraw wewnętrznych,

• skarbu,

• przemysłu i handlu,

• aprowizacji,

• opieki społecznej,

• rolnictwa,

• wyznań religijnych i oświecenia publicznego.

Mimo że tylko 2 ministrów miało realną władzę, wszyscy przygotowywali resorty do działania.

3.01.1918 r. Rada Regencyjna wydała dekret o tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim - Rada Regencyjna unormowała instytucję Rady Ministrów, pozycję premiera i zadania ministrów. Dekret ten miał duże znaczenie, ponieważ obowiązywał dłużej w wolnej Polsce jako podstawa prawna dla funkcjonowania administracji centralnej. Ponadto Rada Regencyjna pod koniec swojego istnienia starała się stworzyć administrację terenową - urzędy powiatowe ze starostami na czele.

W październiku 1918 r. rewolucja obaliła w Austrii monarchię - zabór austriacki przestał istnieć. Na terenie wolnej Galicji powstała Polska Komisja Likwidacyjna z Wincentym Witosem na czele. Ta polska władza dzielnicowa musiała uporać się z ciężkimi walkami z Ukraińcami na terenie Lwowa, którzy również walczyli o niepodległość.

W listopadzie 1918 r. powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej na czele z Ignacym Daszyńskim, który był wieloletnim parlamentarzystą do Parlamentu Wiedeńskiego. Rząd Lubelski wydał manifest przewidujący radykalne zmiany społeczne. Nie uznawał Rady Regencyjnej, ale ostatecznie uznał Piłsudskiego jako namiestnika.

Na skutek starań Rady Regencyjnej Piłsudski został zwolniony z więzienia w Magdeburgu i 10.11.1918 r. przybył do Polski. Następnego dnia zostały zakończone walki na froncie zachodnim. Rada Regencyjna przekazała pełnię władz Piłsudskiemu jako Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa i rozwiązała się. Piłsudski został więc głową państwa z pełnią władzy cywilnej i wojskowej.

II RZECZPOSPOLITA

GŁOWA PAŃSTWA

• od 14.11.1918 r.

Był to okres rządów dyktatorskich Tymczasowego Naczelnika Państwa. Podstawą tych rządów był wydany przez Piłsudskiego dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej z 22.11.1918 r. Dekret regulował ustrój państwa i miał charakter konstytucyjny. Państwo polskie odrodziło się w formie republiki - zerwano z monarchią, która w tamtym czasie przeżywała w Europie kryzys. Dekret regulował więc pozycję Tymczasowego Naczelnika, który:

• mianował ministrów i prezydenta ministrów (premiera),

• mianował rząd, który był przed nim odpowiedzialny,

• mianował innych wyższych urzędników zgłoszonych przez premiera,

• zatwierdzał budżet,

• zatwierdzał projekty ustawodawcze uchwalone przez Radę Ministrów.

Nie było parlamentu jako najwyższej władzy Narodu. Piłdudski wprawdzie posiadał najwyższą władzę jako Naczelnik, ale uznał, że jego stanowisko było ograniczone w czasie do momentu zebrania się Sejmu. Naczelnik miał pełnię władzy wykonawczej, ale realizował ją za pośrednictwem rządu oraz pełnię władzy ustawodawczej, ale to rząd przygotowywał projekty dekretów, które Tymczasowy Naczelnik tylko podpisywał.

W listopadzie 1918 r. Piłsudski wydał dekret, w którym zarządzał wybory do Sejmu na 26.01.1919 r. Dekret przewidywał bardzo demokratyczną ordynację wyborczą, opartą na 5-przymiotnikowym prawie wyborczym. Uroczyste otwarcie pierwszego Sejmu odbyło się 10.02.1919 r. Przeszedł do on do historii jako Sejm Ustawodawczy - stało przed nim zadanie uchwalenie konstytucji.

• od 20.02.1919 r.

Zgodnie z postanowieniem, Piłsudski złożył władzę na ręce Sejmu, który 20.02.1919 r. podjął uchwałę o powierzeniu Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa. Pozycja ustrojowa naczelnika uległa zmianie, a wraz z nią nazwa - z Tymczasowego Naczelnika Państwa na Naczelnika Państwa. Było to prowizorium ustrojowe, a ustawa rozpoczęła okres rządów parlamentarno-gabinetowych.

Pierwsze miejsce wśród organów państwowych miał Sejm. Naczelnik natomiast był głową państwa i jego reprezentantem na zewnątrz oraz wykonawcą uchwał Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych - do Naczelnika należała więc najwyższa władza wykonawcza. Wprawdzie to Naczelnik mianował Rząd, ale miało się to odbywać w ,,porozumieniu z Sejmem” - z tego powodu istniały spory kompetencyjne między Sejmem a Naczelnikiem. Naczelnik i rząd byli odpowiedzialni przed Sejmem za sprawowanie urzędów. Przyjęto też zasadę, każdy akt Naczelnika wymagał kontrasygnaty właściwego ministra - minister kontrasygnujący brał w ten sposób na siebie polityczną odpowiedzialność za akty Naczelnika.

Piłsudski pełnił swoje obowiązki do 11.12.1922 r., czyli do czasu wyboru Gabriela Narutowicza na prezydenta.

• od 17.03.1921 r.

Konstytucja marcowa opierała się na 2 zasadach ustrojowych:

• trójpodziału władzy,

• zwierzchności Narodu - suwerenem państwa był Naród, który sprawował władzę przez właściwe organy.

Prezydent wraz z odpowiedzialnymi przed Sejmem ministrami sprawował władzę wykonawczą. Prezydent był wybierany przez Naród pośrednio - wyboru dokonywało Zgromadzenie Narodowe, które zbierało się w tym celu raz na 7 lat.

Kompetencje prezydenta:

• mianowanie i odwoływanie premiera (przy uwzględnieniu stanowiska i opinii większości sejmowej),

• mianowanie i odwoływanie ministrów (na wniosek premiera),

• obsadzanie najwyższych urzędów cywilnych i wojskowych,

• mianowanie wojewodów,

• mianowanie sędziów,

• urząd najwyższego zwierzchnika sił zbrojnych w czasie pokoju,

• zwoływanie, zamykanie i odraczanie sesji sejmowych,

• możliwość rozwiązania Sejmu za zgodą 3/5 Senatu,

• podpisywanie wraz z ministrami uchwalonych przez Sejm ustaw i zarządzanie ich publikacji w Dzienniku Ustaw (podpisywanie miało charakter restrykcji, a nie sankcji),

• możliwość darowania kary,

• reprezentacja państwa na zewnątrz.

Prezydent nie miał wielkiego wpływu na skład rządu. Nie mógł również bezpośrednio zarządzać - zajmowali się tym ministrowie.

Odpowiedzialność prezydenta według konstytucji marcowej:

• brak odpowiedzialności parlamentarnej - ponosili ją minister i premier, którzy kontrasygnowali akty prezydenta,

• odpowiedzialność konstytucyjna - za naruszenie Konstytucji lub innych ważnych ustaw, prezydent stawał przed Trybunałem Stanu, pod wpływem ustawy Sejmu podjętej większością 3/5głosów.

• od 1926 r.

Nowela sierpniowa zmieniała sytuację na korzyść prezydenta, który:

• uzyskał prawo samodzielnego rozwiązania Sejmu,

• uzyskał prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy (czyli prezydent uzyskał władzę ustawodawczą):

1. w sytuacji, gdy Sejm i Senat były rozwiązane,

2. na podstawie uprawnienia ustawowego, nawet gdy Sejm i Senat funkcjonowały (zakres tego uprawienia był bardzo szeroki, więc prawie wszystkie sprawy mogły być normowane w formie rozporządzenia).

Prezydent uzyskał prawo uporządkowania systemu prawnego w państwie przy pomocy tych rozporządzeń - tę działalność w szerokim zakresie realizował rząd. Wszystkie akty prawne z zakresu administracji przyjęły formę rozporządzeń z mocą ustawy. Starano się jednak zachować pewną kontrolę w zakresie tych rozporządzeń - musiały być one w określonym czasie przedłożone Sejmowi, inaczej traciły moc obowiązującą. Ponadto Sejm mógł uchylić rozporządzenia prezydenta.

15.03.2006

• od 23.04.1935 r.

Konstytucja kwietniowa odeszła od zasady zwierzchnictwa narodu - wartością najwyższą stało się państwo, którego personifikacją stał się prezydent. Jego pozycja została wyeksponowana w myśl maksymy Ludwika XIV Państwo to ja. Prezydent stał ponad aparatem państwowym - był czynnikiem nadrzędnym i koordynatorem działania organów państwowych. Nie ponosił żadnej odpowiedzialności.

Organy państwa pod zwierzchnictwem prezydenta:

• rząd,

• Sejm,

• Senat,

• siły zbrojne,

• kontrola państwowa.

Kadencja trwała 7 lat. Skomplikowały się zasady wyboru prezydenta - Konstytucja przewidywała 2 tryby obsadzania stanowiska głowy państwa:

1. tryb zwykły - Zgromadzenie Elektorów wyłaniało kandydata na prezydenta. Również urzędujący prezydent mógł wskazać własnego kandydata. Jeżeli tego nie uczynił, to kandydat Zgromadzenia Elektorów stawał się prezydentem. Jeżeli prezydent wskazał kandydata, to spośród tych dwóch kandydatów obywatele wybierali nowego prezydenta,

2. tryb nadzwyczajny - stosowany w czasie wojny. Prezydent mógł wyznaczyć swego zastępcę. Taka sytuacja zaszła w praktyce - Ignacy Mościcki wyznaczył ostatecznie na następcę Władysława Raczkiewicza.

Konstytucja dzieliła zadania prezydenta na:

• kompetencje zwykłe - wymagały zwykłego trybu, czyli kontrasygnaty,

• kompetencje osobiste (prerogatywy) - nie wymagały kontrasygnaty, ponieważ były to uprawnienia osobiste:

• mianowanie następcy w czasie wojny,

• mianowanie i odwoływanie premiera oraz szefa i urzędników kancelarii cywilnych,

• poddawanie członków rządu pod Trybunał Stanu,

• rozwiązywanie Sejmu i Senatu przed upływem kadencji.

Taki stan prawny istniał do 1939 r., ale Konstytucja obowiązywał też po wybuchu wojny. Raczkiewicz nie mógł więc na emigracji realizować swojej władzy bez premiera Władysława Sikorskiego, który był jednocześnie naczelnym wodzem sił zbrojnych W związku z silną pozycją Sikorskiego, 30.09.1939 r. prezydent zawarł z nim umowę paryską (była to umowa o charakterze prywatnym). Umówili się w niej, że prezydent rezygnował z prerogatyw na rzecz ,,ścisłego porozumienia z prezesem Rady Ministrów”. Rezydent Raczkiewcz wygłosił w radiu przemówienie o tej umowie - jego tekst wraz z samą umową wydrukowano w Monitorze Polskim.

Prezydent:

• miał bardzo duże uprawnienia w zakresie prawodawstwa - były kwestie mogące być unormowane tylko w drodze dekretów prezydenta (np.: organizacja sił zbrojnych, organizacja rządu, organizacja administracji państwowej),

• miał prawo weta w stosunku do ustaw w zakresie ustawodawstwa sejmowego,

• obsadzał urzędy państwowe,

• sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi,

• zawierał i ratyfikował umowy z innymi państwami.

Prezydent nie ponosił odpowiedzialności za czynności urzędowe, ponieważ nie było organu mającego takie kompetencje, bo wszystkie organy były mu podrzędne. Prezydent odpowiadał jedynie przed Bogiem i historią - była to podstawa dla rządów autorytarnych.

ADMNISTRACJA CENTRALNA

Powstała już wcześniej, jednak po listopadzie 1918 r. liczba ministrów podwoiła się - na fali tworzenia nowych resortów powstało m.in. ministerstwo byłej dzielnicy pruskiej, funkcjonujące w latach 1919-1921 (w PRL pojawiło się ministerstwo Ziem Odzyskanych).

Występował podział na 2 systemy:

1. system prowincjonalny - państwo jest podzielone na duże jednostki, a minister zajmuje się wszystkimi sprawami prowincji,

2. system realny (ministerialny) - administracja państwowa podzielona jest na resorty. Minister zarządza sprawami resortu, ale jego władza rozciąga się na całe państwo.

Ostatecznie zwyciężył system realny.

Ministerstwa tworzono według potrzeb, a konstytucja marcowa nie regulowała ani liczy ministrów ani ich kompetencji. Od 1921 r. występowała jednak tendencja do zmniejszania liczby ministerstw poprzez łączenie funkcji sprawowanych przez ministrów. W 1928 r. administracja centralna była podzielona między 13 ministrów. Najważniejszym był minister spraw wewnętrznych, który:

• był zwierzchnikiem całej administracji zespolonej,

• nadzorował samorząd,

• był szefem służby bezpieczeństwa,

• zarządzał wszystkimi sprawami wewnętrznymi niezastrzeżonymi dla innych ministrów - domniemanie kompetencji.

Ministrowie pod przewodnictwem premiera tworzyli Radę Ministrów, która:

• uchwalała budżet,

• przygotowywała projekty ustaw,

• miała władzę w zakresie nominacji na stanowiska - albo robiła to samodzielnie, albo przedkładała wnioski prezydentowi (np.: przy obsadzaniu stanowiska wojewody),

• decydowała w sprawach przekraczających kompetencje jednego ministra.

Po nowelizacji konstytucji marcowej w 1926 r., pozycja Rady Ministrów zwiększyła się - nowela przewidywała m.in., że budżet musiał być przyjęty przez Sejm, ale w krótkich terminach miała być rozpatrzona ustawa.

Pod rządami konstytucji kwietniowej rząd był organem państwa znajdującym się pod zwierzchnictwem prezydenta - zwierzchnictwo to było realne. Rząd kierował sprawami państwa niezastrzeżonymi dla innych organów - zasada domniemania kompetencji.

W konstytucji marcowej pozycja premiera była słaba (primus inter pares - pierwszy wśród równych). Konstytucja kwietniowa zmieniła to - ograny jednoosobowe zyskały na znaczeniu.

Według konstytucji marcowej ministrowie byli odpowiedzialni przed parlamentem za zgodność swej działalności z prawem - odpowiadali przed Trybunałem Stanu. Ponosili również odpowiedzialność parlamentarną za kierunek swojej polityki. Minister odpowiadał nie tylko za swoje działania, ale również za to co zrobił w ramach posiedzenia Rady Ministrów.

Administracja centralna była dość słaba. Niestabilność rządów prowadziła do krytyki. Często korzystano z możliwości wotum nieufności. Nie można jednak było przegłosować wotum na tym samym posiedzeniu, na którym został zgłoszony wniosek - przepis ten ustabilizował sytuację.

Konstytucja kwietniowa wprowadziła zmiany. Jeżeli doszło do uchwalenia wotum nieufności dla rządu, prezydent mógł odwołać cały rząd lub ministra, albo mógł rozwiązać izby ustawodawcze. Na podjęcie decyzji miał 3 dni. Jeżeli nie skorzystał z tego prawa to uchwała o wotum nieufności przechodziła do Senatu, który mógł sprzeciwić się lub poprzeć wniosek. Jeżeli zajął stanowisko Sejmu o odwołaniu, prezydent miał znowu 2 możliwości decyzji do wyboru.

Sejm w konstytucji kwietniowej zachował dotychczasowe uprawnienia, ale pod kontrolą prezydenta. Sejm mógł pociągnąć rząd do odpowiedzialności za umyślne naruszenie prawa. O postawieniu ministra w stan oskarżenia decydowały izby połączone Sejmu i Senatu. Ponadto prezydent mógł pociągnąć prezesa Rady Ministrów i ministrów do odpowiedzialności - w ramach odpowiedzialności politycznej odpowiadali oni przed prezydentem oraz parlamentem pod kontrolą prezydenta.

ADMNISTRACJA TERENOWA

Organizacja powiatowa wprowadzona początkowo na terenach okupacji austriackiej przyjęła się, więc przepisy zostały rozciągnięte na całe państwo. W 1919 r. Rada Ministrów wydała rozporządzenie, które przewidywało, że w całym państwie władzą administracyjną jest starosta. Podział na województwa i utworzenie na ich terenie władzy nastąpiło na skutek ustawy z 1919 r. - wojewodowie stali się drugą instancją administracyjną. Ponieważ gminy istniały już wcześniej, konstytucja marcowa zaakceptowała tylko istniejący stan rzeczy. Konstytucja sformułowała jedynie zasady, na których miała się opierać administracja terenowa:

1. zasada dekoncentracji, według której organy terenowe administracji zostały wyposażone w pewien zakres kompetencji z prawem decydowania - przeciwieństwem jest zasada koncentracji,

2. zasada zespolenia, która umożliwiła w miarę możliwości tworzenie administracji niezespolonej, np.: wojskowej,

3. zasada udziału obywateli powoływanych w wyborach w wykonywaniu zadań administracji państwowej,

4. zasada, według której od decyzji administracji przysługiwało odwołanie tylko do jednej wyższej instancji,

5. zasada, według której od decyzji zawierających wymiar kary dla obywatela przysługiwało mu odwołanie do właściwego sądu - Konstytucja stała na stanowisku rozdziału władz, w tym administracji od sądownictwa.

22.03.2006

Rozporządzenie prezydenta z 19.01.1928 r. o administracji i organizacji władz w administracji ogólnej unormowało administrację ogólną - znaczenie tego rozporządzenia miało wykraczać poza czasy II RP. Rozporządzenie zajęło się podziałem administracyjnym państwa - nastąpił podział na 16 województw z 227 powiatami. Warszawa była wyodrębniona z województwa warszawskiego i miała status oddzielnego województwa. Niektóre duże miasta też były wyodrębnione, ale z powiatu. Zmiany w podziale państwa wymagały aktu ustawowego - zmiany w granicach województw lub uchwalenie nowych powiatów wymagało uchwały Rady Ministrów. Rozporządzenie stwierdzało, że wojewodowie, komisarz rządu na miasto stołeczne Warszawa, starostowie powiatowi i starostowie grodzcy stanowili administracje ogólną. Pewne zadania administracji ogólnej miały wykonywać organy samorządowe.

WOJEWODA

Miał 2 funkcje:

1. szef administracji ogólnej,

2. przedstawiciel rządu.

Był powoływany przez prezydenta, któremu nominację przedstawiała Rada Ministrów, na wniosek ministra spraw wewnętrznych.

Podległość wojewody:

• personalna (osobista) - był podporządkowany ministrowi spraw wewnętrznych,

• w zakresie służbowym - w zależności od rodzaju załatwianej sprawy był podległy odpowiedniemu ministrowi.

Urząd wojewody miał charakter urzędu jednoosobowego, jednak bez zaplecza biurowego wojewoda nie byłby w stanie wykonać wszystkich swoich zadań.

Kompetencje wojewody:

• reprezentacja rządu na rozmaitych uroczystościach - funkcja ta nie obowiązywała, gdy rząd przysłał osobnego delegata,

• uzgadnianie działalności całej organizacji państwowej na obszarze województwa w myśl zasadniczej linii wytyczonej przez rząd:

• możliwość żądania wyjaśnień od urzędników, władz urzędu, itd.,

• prawo osobistego wglądu w działania pewnej instytucji (w szczególnej sytuacji),

• naczelnicy urzędów byli zobowiązani uzgadniać z wojewodą projekty swoich zarządzeń natury ogólnej,

• organizacja periodycznych zebrań wszystkich naczelników władz urzędów działających na terenie województwa,

• prawo uczestniczenia we wszystkich naradach kolegialnych, zabierania głosu poza kolejnością, objęcia przewodnictwa obrad.

Zarządzenia wojewody nie dotyczyły:

• wojska,

• kolei,

• sądownictwa,

• więziennictwa,

• szkolnictwa,

• spraw dydaktycznych,

• sprawowanie nadzoru nad sprawami osobowymi funkcjonariuszy państwowych ze stanowiska wymogu bezpieczeństwa i spokoju społecznego - nadzór nad korpusem urzędniczym:

• przyjęcie na stanowisko urzędnika wymagało wydania dobrej opinii przez wojewodę,

• awans wymagał opinii wojewody. Nie dotyczyło to:

• funkcjonariuszy władz centralnych,

• sędziów,

• dowódców wojskowych,

• funkcjonariuszy więziennictwa,

• otrzymanie medalu wymagało dobrej opinii wydanej przez wojewodę - wyjątek stanowiły wyżej wymienione zawody,

• uzgadnianie działalności administracji cywilnej i interesów gospodarczych województwa z potrzebami obrony państwa - czuwanie żeby wszystkie działy administracji państwowej uwzględniały w swoich planach działania interesy obrony państwa (np.: opieka nad żołnierzami),

• uprawnienia nadzwyczajne na wypadek mobilizacji czy stanu wyjątkowego państwa:

• wojewoda miał prawo objąć kierownictwo naczelnej administracji państwowej na terenie całego województwa - wyjątki:

• nie miał władzy nad wojskiem,

• nie miał zwierzchnictwa nad wymiarem sprawiedliwości,

• nie miał zwierzchnictwa nad komunikacją,

• nie miał zwierzchnictwa nad pocztą i telegrafem,

• możliwość w pewnych sytuacjach wstrzymania zarządzeń władzy centralnej, np.: w momencie sprzeczności z innymi zarządzeniami,

• możliwość bezpośredniego porozumienia się z władzami centralnymi z pominięciem drogi służbowej,

• prawo wydawania rozporządzeń:

1. z upoważnienia ustaw,

2. o charakterze porządkowym w dziedzinach nieuregulowanych przez prawo, ale wymagających takich regulacji ze względu na bezpieczeństwo państwa.

Zadania wojewody jako szefa administracji ogólnej:

• wszystkie sprawy z zakresu działania ministra spraw wewnętrznych,

• wszystkie sprawy, które przekraczały uprawnienia ministra spraw wewnętrznych:

• przemysł i handel,

• sprawy wyznaniowe,

• sztuka i kultura.

Do spraw wojewody nie należały:

• administracja wojskowa,

• administracja wymiaru sprawiedliwości,

• administracja skarbowa,

• administracja oświaty,

• administracja kolejowa,

• administracja poczty i telegrafu.

Wojewoda był wykonawcą zaleceń właściwych ministrów i miał jako szef administracji ogólnej prawo realizowania swoich zadań:

• udzielanie poleceń poprzez wskazówki władzom administracji ogólnej, które mu podlegały,

• rozstrzyganie odwołań do zarządzeń władz powiatowych, a także miejskich i gminnych,

• wydawanie zarządzeń jako pierwsza instancja (mimo iż generalnie wojewoda był druga instancją),

• wykonywanie nadzoru nad organami administracji ogólnej,

• uchylanie lub zmienianie decyzji władz mu podległych,

• wydawanie powszechnie obowiązujących zarządzeń (były drukowane w Dzienniku Wojewódzkim).

APARAT POMOCNICZY

• Urząd Wojewódzki - organizacja urzędów wojewódzkich była unormowana przez ministra spraw wewnętrznych. Na tej podstawie każdy wojewoda określał statut organiczny określający czynności urzędu wojewódzkiego.

Urząd wojewódzki dzielił się na wydziały, których ilość określał wojewoda. Wydziały mogły dzielić się na mniejsze jednostki - oddziały. W ramach wydziałów miały być załatwiane sprawy jednorodne pod względem prawnym lub faktycznym.

• Wojewódzkie Organy Kolegialne - miały współdziałać z wojewodą w wykonywaniu zadań administracji ogólnej. Konstytucja marcowa przewidziała bowiem samorząd na szczeblu wojewódzkim (nie powstał w praktyce pomimo wydania odpowiedniej ustawy), a Wojewódzkie Organy Kolegialne miały być organami tymczasowymi do czasu jego powstania. Były nimi:

• Rada Wojewódzka - składała się z członków delegowanych przez organ samorządu powiatowego. Przewodniczącym był wojewoda. Jej zadanie polegało na wydawaniu opinii na żądanie wojewody,

• Wydział Wojewódzki - składał się z wojewody, 3 członków wybranych przez Radę Wojewódzką i 2 urzędników państwowych. Posiadał uprawnienia doradcze - doradzał w sprawach, które wojewoda przesłał do Wydziału w celu zaopiniowania. Posiadał ponadto uprawnienia stanowcze - zatwierdzał uchwały organów samorządu powiatowego, gminnego i miejskiego.

• na terenie województwa poznańskiego i pomorskiego występowały ponadto Sejmik Wojewódzki oraz Wydział Wojewódzki, a na Śląsku - Śląska Rada Wojewódzka.

• Warszawa była odrębną jednostką administracyjną. Posiadała rangę województwa. Na czele od 1919 r. stał komisarz rządu miasta stołecznego Warszawa. Początkowo komisarz był organem administracyjnym pierwszej i drugiej instancji. W 1928 r. nastąpiła zmiana - Warszawa została podzielona na dzielnice, a każda dzielnica posiadała status powiatu grodzkiego. Na czele każdej dzielnicy stał starosta grodzki, który został organem administracji ogólnej pierwszej instancji. Komisarz został więc organem drugiej instancji.

29.03.2006

SZCZEBEL POWIATOWY

Na czele powiatu stał starosta (,,wojewoda w miniaturze”). Był mianowany przez ministra spraw wewnętrznych. Pod względem podległości personalnej i służbowej starosta podlegał wojewodzie. Starosta występował w podwójnym charakterze:

1. przedstawiciela rządu w powiecie:

• starosta został wyposażony w uprawnienia do wykonywania szczegółowych zadań w celu realizacji celów rządu

• starosta organizował periodyczne zebrania organów administracji niezespolonej

• starosta uczestniczył w różnych uroczystościach jako reprezentant rządu

2. szefa administracji ogólnej:

• starosta zarządzał działami administracji państwowej, które nie zostały wyłączone na rzecz organów niezespolonych

Starosta był odpowiedzialny za realizację zleceń wojewody. Wojewoda mógł rozszerzyć kompetencje starosty w obu kierunkach.

Podział starostów:

• zarządca powiatu (starosta powiatu)

• zarządca miast powyżej 70 tys. mieszkańców (starosta grodzki)

Starosta miał swoje biuro w postaci starostwa. Ze starostwem działały organy samorządu powiatowego. Na szczeblu powiatu istniały:

1. sejmiki/rady powiatowe

2. wydziały powiatowe

Zgodnie z zasadą zespolenia starosta był przewodniczącym wydziału powiatowego.

ADMINISTRACJA SPECJALNA (NIEZESPOLONA)

Pojawiła się już w konstytucji marcowej, która zasadę zespolenia ograniczała do materii realizowanej przez organy odrębne, np.: resort spraw wojskowych, resort sprawiedliwości, resort skarbu, poczta i telegraf, resort reform rolnych, resort wyznań publicznych i oświecenia publicznego.

Administracja wojskowa

W czasie pokoju zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta poprzez ministra spraw wojskowych. W 1926 r. nastąpiła zmiana konstytucji:

• powstał nowy urząd - Generalny Inspektor Sił Zbrojnych

• w czasie pokoju prezydent wykonywał zwierzchnictwo sił zbrojnych przez ministra spraw wojskowych oraz Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych

• w czasie wojny prezydent mianował Naczelnego Wodza

Minister spraw wojskowych:

• dowodził siłami zbrojnymi w czasie pokoju

• kierował szkoleniem wojska

• kierował administracją wojskową

• był odpowiedzialny za zaopatrzenie armii

• przedkładał wnioski w sprawie obsady kluczowych stanowisk w armii i administracji wojskowej, zastrzeżonych dla prezydenta

Generalny Inspektor Sił Zbrojnych (od 1926 r.):

• był oficerem przewidzianym na stanowisko Naczelnego Wodza w czasie wojny

• był zastępcą ministra spraw wojskowych w sprawach dotyczących przygotowania wojska do obrony w przypadku wojny

W 1936 r. nastąpiło rozszerzenie uprawnień Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych:

• kierował faktycznie całokształtem spraw i prac związanych z obroną państwa

• wpływał w zasadniczy sposób na obsadę kluczowych stanowisk w wojsku

Generalnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych podlegał Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ) oraz Sztab Generalny, w 1928 r. przemianowany na Sztab Główny.

Z chwilą utworzenia urzędu Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych funkcję tę pełnił Józef Piłsudski, a ministrem spraw wojskowych też był Józef Piłsudski. W ten sposób ministerstwo spraw wojskowych utraciło w znacznym stopniu wpływ na kierowaniem wojska na rzecz Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych. Po śmierci Józefa Piłsudskiego gen. Rydz-Śmigły przejął obowiązki Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych dzięki czemu stał się osobą numer 2 w państwie.

Dla celów wojskowych został stworzony osobny podział terytorialny państwa. Kraj został podzielona na 10 okręgów korpusów, na czele których stał dowódca okręgu korpusu, który kierował administracją wojskową. Przy dowódcy był sztab oraz okręgowi szefowie służb. Dowódcy okręgu korpusu podlegali komendanci garnizonów. Na szczeblu najniższym znajdowały się powiatowe (od 1938 r. rejonowe) komendy uzupełnień.

Szkolnictwo

Na czele stał minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego → nawiązanie do terminologii z czasów Królestwa Polskiego. Powstał specjalny podział terytorialny na 10 okręgów szkolnych. Na czele okręgu stał kurator, który miał swoje pomocnicze biuro - kuratorium. Okręgi szkolne dzieliły się na obwody. Jeden obwód obejmował jeden lub więcej powiatów. Na czele obwodu szkolnego stał inspektor szkolny.

Nadzór nad szkolnictwem powszechnym (stopnia podstawowego) należał w pierwszej instancji do inspektora szkolnego. Natomiast w przypadku szkolnictwa średniego nadzór w pierwszej instancji należał do kuratora.

Na terenie Rzeczypospolitej po zaborach były różne systemy szkolne. Administracja musiała ujednolicić organizację szkoły i programy nauczania. Do ostatecznej unifikacji doszło dopiero w 1932 r. w wyniku tzw. reformy Jędrzejewicza (ówczesny minister). Ustawa przewidywała podział szkół ze względu na:

1. źródła finansowania:

• szkoły publiczne (utrzymywane przez państwo lub samorząd)

• szkoły prywatne (utrzymywane przez organizacje religijne, stowarzyszenia społeczne lub osoby prywatne)

2. stopień nauczania:

• szkoły powszechne (podstawowe):

• czteroklasowe (realizujące program elementarny)

• sześcioklasowe

• siedmioklasowe (realizujące program pełny).

W 1919 r. wprowadzono obowiązek nauki w zakresie szkoły powszechnej. Ten obowiązek nie został w pełni zrealizowany.

• szkoły średnie:

• czteroletnie gimnazjum (,,mała matura”)

• dwuletnie liceum (,,duża matura” - przepustka na studia)

• szkoły wyższe:

• akademickie (miały prawo nadawania stopni naukowych)

• państwowe

• prywatne

• nieakademickie

Utworzenie szkoły wyższej wymagało ustawy.

Szkoły wyższe miały różne nazwy: uniwersytety, politechniki, akademie, szkoły główne.

Organizacja szkół wyższych opierała się na zasadach ekonomii normowanych przez ustawy o szkołach akademickich (z 1926 r. i 1933 r.). Szkoły miały autonomię i były podmiotem prawa (miały różne organy, np.: rektor, senat, rada wydziału, dziekan, ogólne zebranie profesorów - dzisiaj już nie występuje). Stanowisko rektora było najwyższym w administracji szkół wyższych i w wyniku ustawy z 1933 r. uległo jeszcze wzmocnieniu. Szkoła wyższa posiadająca autonomię wskazywała prezydentowi kandydatów na profesorów za pośrednictwem ministerstwa (ministerstwo mogło zgłosić sprzeciw wobec kandydatów). Teren uczelni był wyjęty spod ingerencji organów policji, która mogła wkroczyć tylko na wezwanie rektora w przypadku zagrażającym bezpieczeństwu publicznemu. Nadzór nad szkołami wyższymi należał do ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Ustawa z 1933 r. wzmocniła uprawnienia ministra w tym zakresie, co w konsekwencji osłabiło autonomię uczelni.

Administracja rolna

Celem tej administracji było dokonanie reformy rolnej. Własność ziemi opierała się na tym, że ziemia znajdowała się w rękach prywatnych, przy czym podział ziemi miedzy jednostki był nierównomierny. Dlatego politycznymi postulatami (głównie partii chłopskiej) w tej materii była zmiana nierównomiernego podziału ziemi oraz przeprowadzenie reformy rolnej.

10.07.1919 r. została wydana ustawa Sejmu o zasadach reformy rolnej, normująca w indywidualnym posiadaniu maksymalnie 180 ha ziemi. Nadwyżka miała podlegać wywłaszczeniu dokonywanemu przez organy administracji rolnej i późniejszej parcelacji miedzy chłopów. Kwestą najbardziej sporną było odszkodowanie za wywłaszczane majątki oraz jego wysokość (czy według cen rynkowych czy w inny sposób). W 1920 r. wydano nową ustawę, która uściśliła, że właściciel parcelowanego majątku miał otrzymać odszkodowanie w wysokości połowy ceny rynkowej. Ustawa została zaskarżona do Najwyższego Trybunału Administracyjnego, który uznał ją za sprzeczną z konstytucją. W związku z tym wykonanie ustawy zostało wstrzymane. Realizacja reformy rolnej nastąpiła później w wyniku nowej ustawy wydanej w grudniu 1925 r. Według niej wykonanie reformy rolnej zostało oparte o system parcelacji, które miały przeprowadzać organy administracji rolnej, a także Państwowy Bank Rolny, uprawnione instytucje oraz osoby prywatne. Żeby wykupić ziemię można było wziąć kredyt z Państwowego Banku Rolnego, jednak ta możliwość była w znaczący sposób ograniczona.

Organy administracji rolnej:

1 pion: administracja rolna. Na czele stał minister rolnictwa, który wykorzystywał w terenie wojewodów i starostów.

2 pion: administracja reform rolnych:

• Główny Urząd Ziemski, który w 1923 r. został zastąpiony przez ministra reform rolnych

• okręgowe i powiatowe urzędy ziemskie, które realizowały reformę rolną w terenie

W 1932 r. połączono oba resorty w jeden i powstał resort rolnictwa i reform rolnych z odpowiednim ministrem na czele. W ten sposób reforma rolna straciła na znaczeniu. Natomiast urzędy ziemskie z administracji reform rolnych dołączono do urzędów wojewódzkich i starostw.

Administracja przemysłu i handlu

Minister przemysłu handlu zajmował się nie tylko przemysłem, ale także górnictwem oraz handlem lądowym i wodnym.

Administracja przemysłowa terytorialna korzystała z administracji ogólnej. Natomiast do realizacji zadań poruczonych zostały wyznaczone osobne organy.

W okresie międzywojennym państwo w coraz większym stopniu zajmowało się gospodarką, m.in. powstało wiele przedsiębiorstw państwowych. Pojawił się problem jak zarządzać tymi przedsiębiorstwami:

1 możliwość: przedsiębiorstwa były traktowane jak urzędy administracji państwowej - niezależnie od wyników pracownicy otrzymywali płacę; nie było możliwości bankructwa przedsiębiorstwa; przedsiębiorstwa były poza gospodarką rynkową

2 możliwość: rozporządzenie prezydenta z 1927 r. o wydzieleniu z administracji państwowej przedsiębiorstw państwowych i ich komercjalizacji. Miało to zapoczątkować proces przekształcania przedsiębiorstw w podmioty gospodarcze, które podlegałyby prawom gospodarki rynkowej i musiałyby sprostać konkurencji. Przedsiębiorstwa państwowe powstawały jako spółki akcyjne lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Te wszystkie procesy nie zostały doprowadzone do końca co spowodowało dużą mozaikę wśród przedsiębiorstw:

1. monopole:

• ich organizację określały odrębne ustawy

• posiadały osobowość prawną

• posiadały różne uprawnienia do majątku państwowego

• przykłady:

• Polski Monopol Tytoniowy

• Polski Monopol Solny

• Państwowy Monopol Spirytusowy

• Państwowy Monopol Zapałczany

• Polski Monopol Loteryjny

2. przedsiębiorstwa wyposażone w osobowość prawną:

• przykłady:

• Bank Gospodarstwa Krajowego

• Polskie Koleje Państwowe

• Państwowy Bank Rolny

• Polska Poczta i Telegraf

3. przedsiębiorstwa, które nie posiadały osobowości prawnej:

• przykłady:

• urzędy administracji państwowej

• warsztaty szkolne

• zakłady poligraficzne

5.04.2006

Administracja skarbowa

Na czele znajdował się minister skarbu. Do kwestii, którymi się zajmował należały:

• polityka finansowa

• ściąganie wpływów i rozdysponowanie nimi

• kierowanie administracją skarbową

• wykonywanie kontroli

• opracowywanie eliminarza budżetowego

• sprawy walutowe

• sprawy walutowe i celne pozostające w związku z handlem międzynarodowym

Administracja skarbowa stworzyła dla swoich potrzeb własny podział terytorialny:

1. 13 okręgów skarbowych. Terenowymi organami administracji skarbowej były izby skarbowe. Podlegał im cały szereg rozmaitych urzędów:

• urzędy katastralne

• urzędy akcyz i monopolu

• państwowe kasy skarbowe

• urzędy podatków i opłat skarbowych

• dyrekcje celne

2. 15 okręgów celnych. Sprawy celne miały dość rozbudowana administrację:

• dyrekcje celne => urzędy celne

• naczelny inspektor straży celnej (podporządkowany bezpośrednio ministrowi skarbu) => inspektoraty okręgowej straży celnej => inspektoraty straży celnej => komisariaty i placówki straży celnej

Ministrowi skarbu podlegał też komendant główny straży granicznej. Była to formacja powołana do ochrony granic na tych terenach, na których nie działał Korpus Ochrony Pogranicza.

ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA

Stworzenie jednolitej administracji rządowej było początkowo skomplikowane, ponieważ Rzeczpospolita odziedziczyła po rozbiorach i wojnie mozaikę prawną. Okupanci pruscy i austriaccy wprowadzili na ziemiach polskich samorząd koncesjonalny. Ordynacja wyborcza była archaiczna, a zakres zadań był ograniczony. Państwo Polskie stanęło przed zadaniem dostosowania przepisów o samorządzie do warunków nowego państwa. W 1918 i 1919 r. pojawiło się kilka dekretów Naczelnika Państwa dotyczących samorządu terytorialnego, które dążyły do:

• demokratyzacji ordynacji wyborczych (usunięcie kurii),

• rozbudowa organów samorządowych,

• rozszerzenie kompetencji organów samorządowych.

Były to czasy bardzo pomyślne dla samorządu. Po 1926 r. uległo to zmianie.

Dekrety Naczelnika Państwa nie zmieniały przepisów wprowadzonych przez zaborców - były one jedynie nowelizowane. Daleko idąca unifikacja prawa samorządowego nastąpiła dopiero w wyniku wydanej w 1933 r. ustawy scaleniowej. Zajęła się ona głównie gminą.

Wszędzie występował samorząd na szczeblu gminy (wieś lub miasto) oraz powiatu. Realizacja samorządu na szczeblu województwa nie przyniosła oczekiwanych rezultatów.

Według konstytucji marcowej samorząd terytorialny miał występować na wszystkich szczeblach podziału administracyjnego państwa - na terenie województwa, powiatu i gminy.

Konstytucja marcowa sformułowała pewne zasady, które miały leżeć u podstaw organizacji samorządu terytorialnego:

1. prawo stanowienia w jednostkach samorządowych miało należeć do organów wybieralnych, tzn. do organów, które wybiera ludność zamieszkująca dany teren,

2. czynności wykonawcze miały należeć do organów wykonawczych na zasadach zespolenia. Zespolenie kolegiów miało wybiegać przed jednostki samorządowe wybierane przez przedstawicieli władzy i pod ich kierownictwem. W praktyce powołano później wydziały powiatowe ze starostą na czele.

Konstytucja w dalszych artykułach przewidywała, że samorząd terytorialny będzie podlegać nadzorowi ze strony państwa, ale państwo nie miało bezpośrednio wykonywać funkcji nadzorczej lecz miało się posługiwać odpowiednimi organami wykonawczymi.

Uchwały organów samorządowych podlegały zatwierdzeniu w sytuacjach wyjątkowych przez organy wyższe.

Pomimo postanowień konstytucyjnych i ustawy z 1922 r. samorząd na szczeblu wojewódzkim nie powstał w praktyce. Prace nad przygotowaniem jednolitej ustawy samorządowej trwały od lat 20-tych. Wiele sporów i kontrowersji zakończyło się dopiero w 1933 r., gdy weszła w życie ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Większość przepisów dotyczyła gminy. Ponadto ustawa nic nowego nie wprowadziła w stosunku do tego co już w praktyce występowało. Ustawa przyjęła podział organów samorządowych na 2 grupy:

1. organy stanowiące i kontrolujące:

• w gminie - rada gminy lub rada miejska

• w powiecie - rada powiatowa lub sejmik powiatowy

2. organy wykonawcze i zarządzające:

• w gminie - zarząd gminy z wójtem na czele lub zarząd miejski z burmistrzem lub prezydentem na czele

• w powiecie - wydział powiatowy ze starostą na czele

Jeżeli chodzi o wieś, ustawa wprowadziła gminę zbiorczą. Był to rodzaj gminy składający się z gromad (wsi), które miały samorząd. Organem stanowiącym była rada/zebranie gromadzkie, a organem wykonawczym - sołtys.

Ustawa z 1933 r. wzmocniła pozycję jednoosobowych organów samorządowych, zgodnie z tendencją, która wystąpiła po przewrocie majowym i ogłoszeniu noweli sierpniowej. Organy samorządu były kierowane w sposób monokratyczny - ograniczono kompetencje organów kolegialnych na rzecz organów monokratycznych. Wszystkie kwestie, które nie były unormowane jako kompetencje ciał kolegialnych były kompetencjami ciał monokratycznych. Poza tym, w stosunku do wcześniejszej sytuacji prawnej, nastąpiło wzmocnienie kontroli państwowej nad samorządem. Zamiast wyborów nastąpiło mianowanie organów samorządowych przez organy administracji państwowej - jest to wybór komisaryczny.

Ustawa z 1933 r. wprowadziła podział zadań na:

• zadania własne - dotyczyły lokalnych spraw samorządu, kultury, oświaty, komunikacji miejskiej, spraw gospodarczych, zdrowia publicznego (część spraw realizowano w zakresie zadań własnych, a część w zakresie zadań poruczonych),

• zadania poruczone - ustawy i rozporządzenia mogły przekazać różne sprawy samorządom, np.: sprawy budowlane, przemysłowe, kwestie związane ze zdrowiem publicznym, pośrednictwem pracy.

Konstytucja kwietniowa poświęciła samorządowi terytorialnemu artykuł 72: ,,Administracja państwowa spaja administrację rządową oraz samorząd terytorialny.”

W połowie lat 30-tych samorząd terytorialny zatrudniał ok. 100 tys., czyli był ważnym prawodawcą. Samorząd terytorialny prowadził również działalność gospodarczą, czyli odgrywał ważną rolę w życiu gospodarczym państwa. Budżet samorządu stanowił ok. 30% budżetu państwa.

Dochody samorządu:

• dopłaty pobierane przy podatkach państwowych

• rozmaite spłaty samoistne

• majątek własny samorządu

Jednakże nie były to dostateczne pieniądze, które wystarczyłyby na realizację zadań samorządu. W tej sytuacji (zwłaszcza w miastach) samorząd zaciągał kredyty przez co stawał się dłużnikiem skarbu państwa i stawał się coraz bardziej zależny od państwa. Inną możliwością oprócz zaciągania kredytów było tworzenie tzw. związków celnych - gminy mogły łączyć się w pewien związek, który działał w oparciu o statut, miał osobowość prawną i własne organy. W ten sposób samorząd terytorialny miał większą niezależność finansową.

Przykłady związków celnych:

• Związek Miast Polskich

• Związek Powiatów

• Związek Gmin (obejmował ziemie byłego Królestwa Polskiego)

• Związek Gmin Województwa Śląskiego (związek lokalny)

Wszystkie te związki tworzyły komisje porozumiewawcze, które miały przedstawiać propozycje samorządów wobec planów i działań władzy wykonawczej.

Wszystkie powiatowe lub wojewódzkie związki miały obowiązkowo należeć do Związku Rewizyjnego Samorządu Terytorialnego, którego działanie polegało na sprawowaniu kontroli przez te związki nad gospodarka i finansami samorządu. Prezes Związku był mianowany przez premiera na wniosek ministra spraw wewnętrznych.

Samorząd zawodowy

Obejmował osoby skupione w tzw. wolnych zawodach (np.: adwokaci, lekarze) i przynależące do izb zawodowych (np.: izba adwokacka).

Samorząd gospodarczy

Według konstytucji marcowej osoby, które trudniły się działalnością gospodarczą mogły się zrzekać w izbach mających chronić ich interesy (np.: izba rolników). Te zrzeszone izby miały mieć nadbudówkę w postaci Izby Gospodarczej RP, z którą państwo miało konsultować akty o tematyce gospodarczej.

KONTROLA ADMINISTRACJI

W II RP administracja publiczna podlegała:

1. kontroli wewnętrznej - była dokonywana w ramach administracji, która była strukturą hierarchiczną: organ hierarchicznie niższy był kontrolowany przez organ hierarchicznie wyższy,

2. kontroli zewnętrznej - kontrolujący organ stał poza administracją:

• kontrola parlamentarna

• sądy - sądownictwo administracyjne

• Izby Kontroli

W sierpniu 1917 r. Tymczasowa Rada Stanu utworzyła Urząd Obrachunkowy, który został potem zastąpiony przez Najwyższą Izbę Kontroli Państwa, powołaną przez Naczelnika Państwa dekretem z 1919 r. NIK P podlegała głowie państwa, a jego skład obsadzał marszałek Józef Piłsudzki jako głowa państwa. NIK P miała wszechstronnie kontrolować finanse państwa, z tym że kontrolowano wszystkie urzędy, przedsiębiorstwa państwowe - NIK P była wszędzie tam, gdzie był majątek państwowy oraz kontrolował takie jednostki, które otrzymywały dotacje publiczne. Kontroli podlegały też finanse organów samorządowych.

NIK P miała swoje terenowe ekspozytury w kilku większych miastach kraju.

Nowy okres kontroli nikowskiej wprowadziła konstytucja marcowa oraz ustawa Sejmu o NIK wydana w czerwcu. Ta NIK została podporządkowana prezydentowi a nie Sejmowi - była to kontynuacja wcześniejszej tradycji. NIK była całkowicie niezależna od rządu.

Struktura NIK:

• prezes NIK - był mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów,

• 2 wiceprezesi - byli mianowani przez prezydenta na wniosek prezesa NIK,

• kolegium NIK,

• 4 departamenty NIK,

• wydział personalny,

• okręgowe izby kontroli otwierane w terenie przez prezesa NIK.

12.04.2006

SĄDOWA KONTROLA ADMINISTRACJI

Administracja może być kontrolowana na 2 sposoby:

1. przez sądy powszechne. Ten rodzaj kontroli został przyjęty przez system angielski. Jego zaletą jest fakt, że kontrolujący organ jest odrębny od administracji; inna władza - władza sądowa - zajmuje się kontrolą władzy wykonawczej,

2. przez sądy administracyjne. Ten rodzaj kontroli pojawił się na kontynencie europejskim. Nowoczesne sądownictwo administracyjne wykształciło się w XIX w. i istnieje po dzień dzisiejszy. Jest to element wyznaczający standard w państwie praworządnym. Zaletą tego systemu jest fakt, że kontroli dokonują fachowcy - sędziowie, którzy są specjalistami w tych sprawach. Ponadto jednostka ma możliwość kontrolowania państwa poprzez te sądy. Jednak ten system ma wadę: sądy administracyjne mogą być uzależnione od administracji, którą mają kontrolować.

Ad. 1

Sądy powszechne kontrolują:

• czy akt prawny został wydany zgodnie z prawem (prawo materialne),

• czy organ, który wydał akt prawny zrobił to zgodnie z procedurą.

Sądy powszechne posiadają duże uprawnienia w stosunku do administracji:

• mogą nakazać lub zakazać organowi administracyjnemu wykonanie czynności,

• mogą uchylić lub zmienić wydaną decyzję,

• mogą przyznać odszkodowanie za szkodę powstałą w wyniku decyzji administracyjnej.

Jednak prawo określa kiedy urzędnik przekroczył swoje kompetencje w ramach tzw. swobodnego uznania.

Oprócz sądów powszechnych występują trybunały administracyjne - sądy o charakterze kolegialnym upoważnione do rozpatrywania pewnych spraw z zakresu administracji, np.: czynsz.

Ad. 2

W II poł. XIX w. rozpowszechniły się niezawisłe sądy administracyjne.

Modele rozwiązywania sądownictwa administracyjnego kontynentalnego:

1. model francuski → wpływ na sądownictwo w Księstwie Warszawskim

2. model pruski

3. model austriacki → wpływ na ustawę z okresu międzywojennego o Trybunale Administracyjnym

Modele różnią się:

• metodami określenia kompetencji sądów administracyjnych:

• klauzule generalne - bez wgłębiania się w szczegóły,

• klauzule enumeratywne - ustawa wylicza co może być pod kontrolą (enumeracja pozytywna lub negatywna),

• system mieszany - kombinacja powyższych metod: albo klauzule generalne uzupełnione o klauzule enumeratywne, albo klauzule enumeratywne uzupełnione o klauzule generalne.

• trybem orzekania - sąd podchodzi do skargi dwojako:

• sąd bada czy zaskarżona decyzja była zgodna z prawem materialnym lub proceduralnym. Sąd może taką decyzję uchylić lub przekazać organowi administracyjnemu do ponownego rozpatrzenia - sąd kasacyjny,

• sąd bada sprawę merytoryczną jeszcze raz, prowadzone jest postępowanie dowodowe - sąd rozstrzyga w sposób merytoryczny.

• liczbą instancji sądowych:

• sądownictwo jednoinstancyjne,

• sądownictwo wieloinstancyjne.

Model francuski

Związany z Francuską Radą Stanu, powstałą w 1799 r. w okresie konsulatu, gdy pierwszym konsulem był Napoleon Bonaparte. Był to organ opiniodawczy, doradczy oraz pełniący funkcję najwyższego sądu administracyjnego. W tym samym roku powołano też w departamentach rady prefekturalne - organy opiniodawcze, doradcze prefektów oraz sądy pierwszej instancji. Rozpatrywały one spory kompetencyjne o charakterze majątkowym. Później te spory przekazano sądom powszechnym. Właściwością rad prefekturalnych były klauzule enumeratywne, natomiast Rady Stanu - klauzule generalne. W dobie napoleońskiej Rada Stanu rozpatrywała też skargi na nadużycia władzy przez administrację.

Sposoby działanie tego sądownictwa:

• skargi o charakterze kasacyjnym o uchylenie aktu administracyjnego,

• inne skargi - skarżący domagał się odszkodowania za błędy w administracji. Te sprawy wymagały merytorycznego rozpoznania.

Model pruski

Pojawił się dopiero kiedy Prusy stały się monarchią konstytucyjną, tzn. po 1850 r. Główną podstawą prawną była ustawa z 1875 r. o ustroju sądów administracyjnych i spornym postępowaniu administracyjnym.

W Prusach sądownictwo było trójstopniowe:

• sądy pierwszej instancji - wydziały powiatowe (organy wykonawcze samorządu powiatowego),

• sądy drugiej instancji - wydziały obwodowe (działały na szczeblu regencji). Wyjątkowo mogły rozpatrywać niektóre sprawy z zakresu obowiązków sądów pierwszej instancji. Udział w sądownictwie, oprócz czynnika fachowego, mieli też obywatele,

• sąd trzeciej instancji - Wyższy Trybunał Administracyjny z siedzibą w Berlinie. Trybunał orzekał wyłącznie w składzie zawodowym. Od sędziów wymagano fachowości - połowa sędziów miała kompetencje z zakresu wiedzy administracyjnej, a druga połowa z zakresu wiedzy sędziowskiej.

Właściwością sądów był system mieszany - klauzule enumeratywne były uzupełnione klauzulą generalną. Pruskie sądownictwo administracyjne orzekało merytorycznie. Procedura była pisemna - wszystko polegało na wymianie pism.

Model austriacki

Powodem powstania tego modelu było przekształcenie monarchii absolutnej w konstytucyjną. Konstytucja z 1867 r. otwierała drogę do powstania sądownictwa administracyjnego. Powstało ono w 1875 r. w związku z powołaniem Trybunału Administracyjnego z siedzibą w Wiedniu. Była to jedyna instancja sądowo-administracyjna. Trybunał Administracyjny składał się z fachowców - połowa składu miała kwalifikacje sędziowskie. Właściwość Trybunału określono przy pomocy klauzul generalnych. Trybunał Administracyjny rozstrzygał skargi na sprzeczne z prawem decyzje administracyjne, które naruszały publiczne prawa podmiotowe osoby skarżącej. Jednocześnie wyłączono z kompetencji Trybunału niektóre sprawy i wyliczono je enumeratywnie, np.: decyzje podejmowane przez administrację na podstawie swobodnego uznania. Trybunał Administracyjny był wyłącznie sądem kasacyjnym - rozpatrywane akta sprawy mógł uchylić lub utrzymać w mocy.

Wprawdzie Trybunał Administracyjny był jeden jako taki, ale miał konkurenta w postaci Trybunału Państwa, który miał rozmaite zadania:

• działał jak sąd kompetencyjny,

• rozstrzygał skargi o naruszenie konstytucyjnie zagwarantowanych praw obywatelskich (podobnie jak Trybunał Administracyjny),

• rozstrzygał inne roszczenia obywateli względem państwa,

• itd.

SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE W II RP

Konstytucja marcowa przewidywała w art. 73:

1. powołanie wieloinstancyjnego sądownictwa administracyjnego z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele,

2. uczestnictwo czynnika obywatelskiego obok sędziowskiego w orzekaniu,

3. zajmowanie się przez sądownictwo administracyjne badaniem legalności aktów rządowych oraz samorządowych.

W praktyce utworzono jedynie Najwyższy Trybunał Administracyjny, zgodnie z ustawą z 1922 r., która była później nowelizowana. Najwyższy Trybunał Administracyjny był wzorowany na austriackim Trybunale Administracyjnym powołanym w 1875 r.

Nie powstały sądy niższej instancji oprócz tych, które działy wcześniej w zaborze pruskim w województwach: poznańskim, śląskim i pomorskim:

• sądy pierwszej instancji - wydziały powiatowe w powiatach lub wydziały miejskie w miastach,

• sądy drugiej instancji - wojewódzkie sądy administracyjne, które miały siedziby w Poznaniu, Katowicach i Toruniu. Działały one przy urzędach wojewódzkich.

Istniała mimo wszystko potrzeba powołania sądów niższej instancji Przedstawiciele nauk prawnych wysuwali postulat realizacji art. 73 konstytucji.

Konstytucja kwietniowa nic nie mówiła o sądownictwie.

NAJWYŻSZY TRYBUNAŁ ADMINISTRACYJNY

Skład:

• wyłącznie fachowcy,

• połowa sędziów posiadała kwalifikacje sędziowskie, a połowa - kwalifikacje urzędnicze.

Struktura:

• pierwszy prezes,

• prezesi i sędziowie.

Liczba sędziów systematycznie rosła. W przededniu wojny było ich ok. 50.

Prezesów i sędziów Najwyższego Trybunału Administracyjnego mianował prezydent RP. Kandydatów wskazywało Zgromadzenie Ogólne Sędziów Najwyższego Trybunału Administracyjnego. Przed podpisaniem nominacji prezydent konsultował sprawę z premierem.

Pozycja pierwszego prezesa była bardzo wysoka - przysługiwały mu wszystkie prawa niezawisłości sędziowskiej zagwarantowane w konstytucji.

Najwyższy Trybunał Administracyjny był podzielony na izby, których liczba wahała się od 2 do 5. Ostatecznie powstały dwie izby:

• Izba Ogólna Administracji,

• Izba Skarbowa.

Właściwość Najwyższego Trybunału Administracyjnego określono przy pomocy klauzul generalnych. Istniała jeszcze enumeracja negatywna (jakie sprawy nie należały do Najwyższego Trybunału Administracyjnego):

• wszystko to, co należało do sądownictwa powszechnego,

• decyzje podejmowane przez administrację, dotyczące decyzji personalnych (obsada urzędów),

• niektóre sprawy dyplomatyczne dotyczące reprezentacji państwa za granicą,

• sprawy sił zbrojnych,

• sprawy dyscyplinarne,

• wszystkie sprawy, które były załatwiane w drodze swobodnego uznania.

Wszystko to dotyczyło całości państwa polskiego z wyjątkiem tych trzech województw, gdzie obowiązywało prawo pruskie.

Procedura:

• uprawnieni do złożenia skargi:

• prezes Najwyższego Trybunału Administracyjnego,

• osoba fizyczna lub prawna, której prawo zostało naruszone lub na którą nałożono obowiązek bez podstawy prawnej.

W praktyce w bardzo wielu przypadkach skargi składały przedsiębiorstwa, głównie w sprawach podatkowych,

• zakres spraw podlegający zaskarżeniu - takie akty prawne, które zostały wydane przez ostatnią instancję administracji po wyczerpaniu odwoływania się w ramach administracji. Nie można było zaskarżyć braku działania administracji,

• Najwyższy Trybunał Administracyjny działał jako sąd kasacyjny - gdy skasował wyrok sprawa wracała do ostatniego organu, który wydał ten akt. Ten organ w określonym terminie był zobowiązany wydać nową decyzję, ale z uwzględnieniem orzeczenia Najwyższego Trybunału Administracyjnego. Wyrok Trybunału był ostateczny.

Najwyższy Trybunał Administracyjny rozpoczął swoją działalność w 1922 r. Orzeczenia dotyczyły głównie spraw podatkowych i emerytalnych. Koszty postępowania przed Najwyższym Trybunałem Administracyjnym były wysokie, ale i tak do Trybunału napływało dużo skarg (ok. 11 tys. rocznie). Na orzeczenie czekano ok. 2 lata.

Oprócz Najwyższego Trybunału Administracyjnego i sądów regionalnych w tych trzech województwach, gdzie obowiązywało prawo pruskie, istniały w Polsce międzywojennej jeszcze inne sądy administracyjne - sądy szczególne:

• Inwalidzki Sąd Administracyjny - powstał w 1935 r. Był organizacyjnie powiązany z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym, aby odciążyć go od spraw o zaopatrzeniu emerytalnym i rentowym inwalidów wojennych i ich rodzin. Postępowanie odbywało się na podstawie przepisów, które obowiązywały w Najwyższym Trybunale Administracyjnym,

• Trybunał Ubezpieczeń Społecznych - powstał w lipcu 1939 r. Z powodu wybuchu wojny nie zaczął funkcjonować.

19.04.2006

POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE

Początki postępowania administracyjnego należy szukać w praktyce monarchii absolutnej. Administrację cechował centralizm - władza wykonawcza była w rękach monarchy, a urzędnicy wykonywali jego wolę. Gdy urzędnik wydał decyzję, z której zainteresowany nie był zadowolony, mógł on skorzystać z instytucji tzw. rekursu hierarchicznego (łac. recursus - cofnięcie się, powrót) - zawsze od decyzji urzędnika istniała możliwość zwrócenia się do monarchy z prośbą we własnym interesie. W praktyce jednak ciężko było to zrealizować, ponieważ nie było żadnych przepisów proceduralnych - monarcha nie miał obowiązku załatwienia pomyślnie sprawy proszącego, ani nawet nie miał określonego terminu na jej rozpatrzenie.

W państwach liberalno-burżuazyjnych przepisy proceduralne miały większą szansę się rozwinąć.

W państwach konstytucyjnych utrwaliła się zasada, że zarówno poddany jak i organ prawny były związane prawem. Poza tym ten organ był związany wydanym przez siebie aktem prawnym. Ponadto utrwaliły się przepisy o kompetencji - organ wyższego szczebla nie mógł bezprawnie wtrącać się do spraw organu niższego szczebla. Mógł to zrobić jedynie w sytuacji skargi złożonej przez obywatela, gdy źle realizowano przepisy prawne. Przepisy te regulowały relacje między stroną (poddanym) i władzą (organ administracyjny). Wśród tych przepisów najważniejsza była kwestia odwołania się od organu niższego rzędu do instytucji wyższej.

W sądownictwie przepisy proceduralne pojawiły się wcześniej. Ich rozwój nastąpił pod wpływem orzecznictwa sądów administracyjnych (II poł. XIX w.). Szczególną rolę w kształtowaniu się postępowania administracyjnego odegrała Rada Stanu we Francji i Trybunał Administracyjny w Austrii. Działały one jednak na podstawie precedensu - nie posiadały kodyfikacji. Pierwsza kodyfikacja procedury postępowania administracyjnego nastąpiła w 1925 r. Później za przykładem Austrii poszły inne kraje:

• Czechosłowacja, 1928 r.,

• Jugosławia, 1930 r.,

• Turyngia, 1926 r.,

• Polska, 1928 r.

Na polską kodyfikację prawa o postępowaniu administracyjnym składają się 3 rozporządzenia prezydenckie z mocą ustawy z 22.03.1928 r.:

1. Rozporządzenie o postępowaniu administracyjnym (weszło w życie 1.07.1928 r. na obszarze całego państwa),

2. Rozporządzenie o postępowaniu przymusowym w administracji,

3. Rozporządzenie o postępowaniu karno-administracyjnym.

Wszystkie te akty były w latach późniejszych nowelizowane (w 1934 i 1938 r.), a rozporządzenie o postępowaniu administracyjnym obowiązywało również w okresie PRL, oczywiście po znowelizowaniu.

Zanim ukazały się te rozporządzenia władze Polski Odrodzonej podejmowały działania ustawodawcze, m.in.: ustawa z 1.08.1923 r. w sprawie środków prawnych od orzeczeń administracyjnych, ustawa z 1924 r. o środkach prawnych przeciw orzeczeniom władz szkolnych.

Wprowadzenie tych aktów o postępowaniu ogólnym i proceduralnym było ważnym działaniem zmierzającym do scementowania państwa polskiego.

Ad. 1

To rozporządzenie było wzorowane na austriackiej ustawie z 1925 r. Projekt rozporządzenia opracowała specjalna podkomisja Komisji Wniosków Ustawodawczych, która działała w latach 1924-1930 przy Prezydium Rady Ministrów. Nie była to jednak kalka ustawy austriackiej - komisja w wielu wypadkach wkroczyła z własnymi rozwiązaniami.

Tryb postępowania administracyjnego:

• według art. 1 rozporządzenie prezydenckie ma zastosowanie do postępowania we wszystkich sprawach z zakresu prawa administracyjnego załatwianych przez władzę i urzędy administracji państwowej i samorządu terytorialnego - przepisy rozporządzenia o postępowaniu administracyjnym nie stosowały się do organów administracyjnych, które nie były władzami. Takie organy można wymienić:

• nieskomercjalizowane przedsiębiorstwa państwowe, np.: PKP, Polska Poczta, Telegraf i Telefon,

• samorząd gospodarczy, np.: Izby Skarbowe,

• wyłączono spod rozporządzenia sprawy dyscyplinarne, podatkowe, celne, ubezpieczeń społecznych - obok tego rozporządzenia występowały inne rozporządzenia proceduralne. W PRL tych przepisów było bardzo dużo,

• przepisy o postępowaniu administracyjnym opierały się na zasadzie właściwości miejscowej i rzeczowej - te pojęcia są pojęciami podstawowymi i określają, który sąd będzie kompetentny do rozpoznania sprawy. Właściwość rzeczowa - właściwy jest ten organ administracji państwowej, w którego kompetencjach jest ta sprawa. Ta właściwość jest jednak mało przydatna i do pomocy wchodzi właściwość miejscowa - trzeba wnieść sprawę do tego urzędu, który jest terytorialnie właściwy. Dotyczy to też sądów.

Nawet te drobiazgowo regulujące przepisy nie wyłączyły problemu sporów kompetencyjnych:

• Trybunały Kompetencyjne rozpatrywały spory między sądem a administracją. Trybunały Kompetencyjne powstawały w ramach administracji,

• Rada Ministrów rozstrzygała spory między ministrami,

• władza hierarchicznie wyższa rozstrzygała spory w ramach jednego resortu,

• bardzo istotny dla postępowania administracyjnego był art. , który określał wypadki, w których mogło dojść do uchylenia decyzji administracyjnej, np.: gdy decyzja została wydana bez jakiejkolwiek podstawy prawnej. Można to było rozumieć wąsko lub szeroko. Najwyższy Trybunał Administracyjny w końcu orzekł, że przepis jest wyjątkowy i nie można go interpretować rozszerzająco. Orzeczenie to było więc niekorzystne dla obywateli.

W latach 30-tych pojawiły się przepisy pozwalające na ominięcie skrępowań wynikających z postępowania administracyjnego i swobodnego uznania, np.: dekret o bezpieczeństwie i przepisy o obozie odosobnienia w Berezie Kertsukiej z 1934 r. Te przepisy pozwalały na działania władz administracyjnych przy zachowaniu uproszczonych procedur i nie dawały możliwości zaskarżenia.

Ad. 3

Władze administracyjne uzyskały prawo orzekania kar oraz nakładania na obywateli kar i to w bardzo wysokich granicach (np.: grzywna w wysokości 3000 zł, 3-miesięczny areszt). Rozmaite ustawy szczegółowo przewidywały jeszcze wyższe sankcje, np.: ustawa o nabywaniu broni i amunicji, rozporządzenie o stanie wojennym. W konsekwencji przepisy o postępowaniu prawno-administracyjnym dały w ręce administracji szereg środków doraźnych uciążliwej represji, np.: nakazy doraźne, tzw. ,,mandatki” - policja mogła nałożyć mandat do wysokości 20 zł. Ponieważ policja działała na polecenie starosty musiała być zgoda władzy wojewódzkiej na wystawienie takiego nakazy doraźnego. Stosowano je wtedy, gdy schwytano winnego na gorącym uczynku i nie było wątpliwości co do osoby przestępcy. Lista wykroczeń, na które nakłada się nakazy doraźne była ustalona przez powiat. Ponadto stan faktyczny trzeba było zinterpretować, co policja robiła w odniesieniu do listy lub pomimo jej. Listę stosowano często do szykan. Policja nakaz wymierzała. W trybie administracyjnym nie było odwoławczego środka - można było jedynie odmówić płacenia. Wtedy sprawa przechodziła do zwykłego postępowania prawno-administracyjnego. Jednak wtedy grzywna mogła być wyższa. Nakazy doraźne były stosowane głównie na drogach publicznych i w przepisach sanitarno-porządkowych.

Ad. 3

To rozporządzenie miało zastosowanie wtedy, gdy dobrowolnie została niewykonana decyzja władzy. Postanowienie wykonywała powiatowa władza administracji ogólnej, czyli starosta. Przy tym obowiązywała zasada, że w tym przymusowym postępowaniu administracyjnym wartość egzekwowanego świadczenia nie mogła przekraczać 10 tys. zł. Jeżeli chodzi o wyegzekwowanie kwoty wyższej to należało to czynić na drodze sądowego postępowania administracyjnego. Przysługiwał ponadto środek prawny - można było złożyć decyzję o zastosowaniu postępowania administracyjnego do wyższej instancji. Decyzja o egzekucji mogła zostać zaskarżona wtedy, gdy wykonanie przymusowego postępowania było sprzeczne z tytułem wykonawczym lub przepisami.

URZĘDNICY

Pod koniec XIX w. nastąpił poważny wzrost liczy pracowników państwowych. Było to związane z faktem, że dawne służby się rozbudowywały, a ponadto powstawały nowe, np.: poczta. W Polsce pod zaborami ten wzrost był dziesięciokrotny. Tutaj przyczyny były specyficzne - z jednej strony było to związane ze wzrostem potrzeb państwa, z drugiej strony państwa zaborcze zwiększając liczbę urzędników chciały bardziej kontrolować Polaków:

• w Królestwie Polskim początkowo, przed powstaniami, urzędnikami byli wyłącznie Polacy. Jednak po powstaniach sytuacja się zmieniła i urzędnikami mogli zostać tylko Rosjanie,

• w Prusach Polacy byli dopuszczeni do urzędów, ale były im postawione bardzo wysokie wymagania w zakresie języka i wykształcenia,

• w Austrii za sprawą namiestnika Grabskiego nastąpiła polonizacja urzędów na terenie Galicji.

Z wyjątkiem zaboru pruskiego urzędnicy wśród inteligencji byli nieobecni. Ponadto występowała do nich niechęć.

W ciągu XIX w. ugruntowało się, że urzędnik jest zawodem, z którym łączą się pewne uprawnienia względem państwa w kwestii uposażenia, świadczeń rentowych i emerytalnych oraz trwałości sprawowania urzędu (w państwach europejskich był olbrzymi wachlarz tej trwałości). Ponadto w ciągu XIX w. skrystalizowały się wymagania, które stawiano wobec kandydatów na urzędników. Lista tych wymagań była różna w różnych krajach, np.: w Prusach:

• wymagano wyższego wykształcenia prawniczego,

• po ukończeniu studiów należało odbyć aplikację sądową (wymów wprowadzony w 1846 r.),

• po aplikacji kandydat powinien był odbyć służbę przygotowawczą w administracji i zakończyć ją zdanym egzaminem.

Sejm Polski Odrodzonej pracował nad ustawą o prawie urzędniczym. Ścierały się różne koncepcje unormowania tej funkcji państwowej. Uznano, że sprawność administracji można podnieść przez nadanie stanowi urzędniczemu karty praw i obowiązków w postaci pragmatyki wypróbowanej w państwach o ustalonej biurokratycznej tradycji. Ostatecznie sejm Ustawodawczy uchwalił w 1922 r. ustawę o państwowej służbie cywilnej. Ta ustawa jako swój wzorzec miała przepisy pruskie i po części austriackie. Ustawa normowała sytuację prawną ogółu funkcjonariuszy państwowych. Były natomiast odrębne przepisy regulujące pragmatykę sędziów, prokuratorów, nauczycieli i profesorów szkół wyższych, pracowników przedsiębiorstw i monopoli państwowych).

26.04.2006

Szczególny stosunek jaki powstał między funkcjonariuszem państwowym a pracodawcą (państwem) nie był oparty na umowie o pracę - był to stosunek publiczno-prawny w postaci aktu nominacji/ mianowania/ powołania na stanowisko:

• akt administracyjny władzy państwowej,

• akt jednostronny (umowa o pracę jest aktem dwustronnym),

• wszystkie sporne kwestie wypływające z tego stosunku podlegały rozpoznaniu przez sądy administracyjne.

Kończąc funkcjonowanie urzędnik otrzymywał akt pożegnania.

W aparacie urzędniczym występowali też pracownicy kontraktowi.

Urzędnicy dzielili się na:

1. urzędników centralnych,

2. urzędników niższych.

Urzędnicy byli podzieleni na 12 kategorii. Wymagano od nich m.in. wyższego wykształcenia oraz odbycia służby przygotowawczej kończącej się egzaminem. Po przewrocie majowym 1926 r. ten szeroki zakres wymagań został zmniejszony i miejsca w administracji zaczęli obejmować byli legioniści. Praktyka ta z czasem zinstytucjonalizowała się - Prezes Rady Ministrów określał co roku liczbę stanowisk w administracji rządowej, samorządowej i w przedsiębiorstwach państwowych zastrzeżonych dla zawodowych oficerów, którzy byli zwalniani z wojska i przechodzili w stan spoczynku. Byli to ludzie wykształceni wojskowo. Przechodzili więc półroczne przeszkolenie i wtedy obejmowali kierownicze stanowiska, najczęściej w administracji ogólnej (np.: w 1937 r. wśród wojewodów 75% stanowili oficerowie w stanie spoczynku). W przypadku stanowisk, które zaliczały się do pierwszych czterech kategorii, akt nominacji podpisywał prezydent. W ten sposób podkreślano wagę ich stanowiska. Natomiast w przypadku pozostałych kategorii urzędników, akt nominacji podpisywał premier.

Korzyści wynikające z nominacji:

• stabilizacja - regułą była sytuacja, w której nominacja miała charakter stały (w odróżnieniu od nominacji prowizorycznej). Mianowanie na stałe zapewniało urzędnikowi stabilizację - nie było łatwo zwolnić go ze służby. Było to możliwe tylko w sytuacji:

• dopuszczenia się przez urzędnika uczynku, który komisja dyscyplinarna orzekła za naganny,

• gdy urzędnik był z jakiś względów niepożądany i była możliwość przeniesienia go w stan spoczynku (do 6 miesięcy). Później urzędnik mógł przejść na emeryturę (przepisy emerytalne dla urzędników były bardzo korzystne).

Nominacja określała, że urzędnik był powołany do wypełniania określonych funkcji, w tej lub innej miejscowości. Czyli można było przenosić urzędnika z miejsca na miejsce,

• emerytura - uzyskanie emerytury było dla urzędnika bardziej korzystne niż dla innych zawodów, gdyż otrzymywał ją od razu w pełnym wymiarze (już 10 lat pracy zapewniało urzędnikowi pełną emeryturę),

• opieka lekarska dla urzędników,

• pomoc dla urzędników w pokrywaniu kosztów kształcenia dzieci,

• zniżka na przejazdy kolejowe,

• urzędnicy mogli się zrzeszać w osobne stowarzyszenia, które miały charakter związku zawodowego urzędników.

Ustawa o państwowej służbie cywilnej z 1922 r. normowała także inne sprawy, np.: tryb awansu, obowiązki funkcjonariuszy:

• lojalność,

• zachowanie tajemnicy,

• szczególna wierność,

• posłuszeństwo przełożonym,

• obowiązek przeniesienia się na równorzędne stanowisko do innej miejscowości.

Warunki materialne urzędnika:

Zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nie były one dobre. Wynikało to z faktu, ze polska waluta - marka polska - podlegała hiperinflacji. Potem ta sytuacja się zmieniła - płace urzędników wzrosły, ale nawet wtedy uposażenie pracowników państwowych było niższe niż uposażenie pracowników wykonujących zbliżone funkcje w innych instytucjach publicznych, czyli w przedsiębiorstwach państwowych, instytucjach samorządowych i instytucjach prywatnych. Z powodu niskich pensji ludzie bogaci nie pchali się do administracji, podczas gdy dla ludzi biedniejszych był to awans społeczny.

Państwo było w tym czasie ważnym pracodawcą, bo dawało obywatelom liczne miejsca pracy. Spis powszechny z 1923 r. wskazał, że w administracji państwowej pracowało 120 705 osób, w tym urzędy centralne piastowało 3 682 osoby, a urzędy niższe - 62 350 osoby. Wśród nich było 37 566 osób, które pełniły stanowisko policjanta. Dodając do tego osoby, które były zatrudnione w przedsiębiorstwach państwowych i osoby zatrudnione w wojsku, łącznie 400 000 osób było zatrudnionych w administracji państwowej.

Kwalifikacja kadr:

W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, Polska dysponowała szczupłym zasobem osób z kwalifikacjami urzędniczymi (15 000 - liczba osób z wyższym wykształceniem). Duży odsetek osób bez odpowiednich kwalifikacji stanowił jedną z przyczyn słabego funkcjonowania administracji. Na polskich uniwersytetach zaczęła się kształcić młodzież, która z czasem zaczynała pracować w administracji. Wybuch II wojny światowej przerwał ten proces.

ADMINISTRACJA NA ZIEMIACH POLSKICH W OKRESIE OKUPACJI

1.09.1939 r. - atak III Rzeszy na Polskę

17.09.1939 r. - atak ZSRR na Polskę

W końcu września 1939 r. ustalił się przebieg linii demarkacyjnej Rzeczypospolitej i jej podział między agresorów. Chociaż terytorium państwa polskiego znalazło się pod obcą okupacją, ono samo nie upadło. Władze polskie zdołały opuścić obszar okupowanego państwa i - zgodnie z regułami zawartymi w konstytucji kwietniowej - zostały ustalone nowe władze na uchodźtwie. Na terytorium okupowanym rozwijał się ponadto ruch oporu. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego państwo polskie trwało więc nadal.

W wyniku umowy paryskiej między prezydentem Władysławem Raczkiewiczem i premierem Władysławem Sikorskim ograniczeniu uległa władza prezydenta na rzecz premiera (art. 13 umowy wyliczał jego prerogatywy). Ponadto Sikorski został mianowany naczelnym wodzem.

Prezydent na początku listopada rozwiązał Sejm i Senat, co stwarzało mu pełną możliwość wykonywania władzy ustawodawczej (wydawanie dekretów z mocą ustawy). Natomiast na początku grudnia 1939 r. powołał Radę Narodową Rzeczypospolitej Polskiej, która miała być namiastką parlamentu oraz doradczym organem prezydenta. Rada w swojej praktyce zmierzała do tego, aby kontrolować rząd. Ponadto miała opracować zasady przyszłego ustroju Polski po zakończeniu wojny.

Skład Rady:

• powoływany przez prezydenta na wniosek premiera,

• wchodzili przedstawiciele 4 głównych partii politycznych:

• Stronnictwa Narodowego,

• Stronnictwa Ludowego,

• Polskiej Partii Socjalistycznej,

• Stronnictwa Pracy.

Pominięto osoby należące przed wybuchem wojny do obozu sanacyjnego,

• liczyła początkowo tylko 15 osób. Później prezydent dokonał dalszych nominacji - skład Rady wzrósł do 22 osób,

• intencją była reprezentacyjność Rady - w jej skład weszły również osoby bezpartyjne, przedstawiciele mniejszości narodowej, osoby o wysokiej moralności,

• na czele Rady stał Ignacy Paderewski; zastępcą był Stanisław Mikołajczyk. Po śmierci Paderewskiego przewodniczącym został Stanisław Grabski ze Stronnictwa Narodowego,

• różne losy Rady:

• wrzesień 1941 r. - Raczkiewicz rozwiązał Radę,

• 3.02.1942 r. - nowy skład Rady i rozszerzenie go,

• nie liczenie się za bardzo z Radą w londyńskim okresie istnienia rządu,

• marzec 1945 r. - ostateczne rozwiązanie Rady.

RZĄD

Działał na początku w Paryżu. Skupiał się na polityce zagranicznej i koncentrował się na tworzeniu i rozwijaniu polskich sił zbrojnych (tych, które powstawały i walczyły poza terytorium państwa polskiego u boku wojsk sprzymierzonych). Inne działania rządowe były dostosowane do faktu, że rząd był na emigracji - liczba ministrów uległa ograniczeniu. Ponadto istniała spora liczba ministrów bez teki, którzy reprezentowali różne opcje polityczne.

Odtworzono w Paryżu urząd Najwyższej Izby Kontroli.

Francja nadała prawo eksterytorialności dla rządowych budynków polskich; później to samo prawo zostało nadane w Wielkiej Brytanii.

W Paryżu ukazywał się Dziennik Ustaw i Monitor Polski.

W Polsce powstawały podziemne struktury administracyjne i wojskowe, które uznawały zwierzchnictwo rządy emigracyjnego.

Gdy Rzesza zajęła terytorium francuskie, trzeba było się ewakuować do Wielkiej Brytanii. Cała przeprawa przez kanał La Manche urzędników i wojska została poddana krytyce - obwiniono rząd Sikorskiego o niefortunne i nieprawidłowe przeprowadzenie akcji ratunkowej.

W Londynie powrócono do podziału z Paryża na sprawy urzędnicze i sprawy przyszłościowe - przygotowywano projekty ustaw i różnych działań na okres po spodziewanym wyzwoleniu Polski spod okupacji. Powołano ponadto 2 nowe ministerstwa:

1. ministerstwo prac kongresowych,

2. ministerstwo odbudowy administracji.

Po śmierci Sikorskiego w 1943 r. rząd nie zmienił swojego składu. Stanisław Mikołajczyk został PO. Ponadto została rozłączona funkcja premiera i wodza naczelnego - Kazimierz Sosnkowski, najwyższy rangą generał w Londynie, został nowym wodzem naczelnym. 14.07.1943 r. doszło do zaprzysiężenia rządu Mikołajczyka, który przetrwał do 24.11.1944 r. Rząd składał się z 13 ministrów, w tym 11 resortowych. Wpływ na obsadę stanowisk miały również władze brytyjskie. Pozycja Mikołajczyka jako premiera była bardzo silna - panował on niepodzielnie nad polityką swojego rządu.

POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE

Jest to określenie nadane państwu polskiemu w czasach okupacji.

Polskie państwo podziemne powstawało etapami - początki sięgają już pierwszych dni okupacji. Powstaniu struktur podziemnych towarzyszyła nie tylko walka wojskowa, ale też spory polityczne jak działać w chwili bieżącej oraz w przyszłości. Pojawił się poza tym problem dotyczący tego, który czynnik powinien mieć przewagę - czynnik emigracyjny czy czynnik krajowy. Ponadto na struktury polskiego państwa podziemnego oddziaływały służby wojskowe oraz partie polityczne działające w podziemiu.

10.05.2006

PODZIEMNE ORGANY CYWILNE POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO

1. Delegat Rządu na Kraj,

2. 3 zastępcy,

3. delegaci okręgowi,

4. delegaci powiatowi.

W pierwotnym zamyśle miało być 3 Delegatów, odrębnych dla poszczególnych ziem:

• dla obszaru Generalnego Gubernatorstwa,

• dla ziem znajdujących się pod okupacją Rzeszy,

• dla ziem znajdujących się pod okupacją ZSRR.

Obsadzono jednak tylko dwa pierwsze stanowiska: Cyryl Ratajski został Delegatem dla obszaru Generalnego Gubernatorstwa, a Adolf Bniński dla ziem znajdujących się pod okupacją Rzeszy. Kiedy aresztowano Bnińskiego, Ratajski został mianowany głównym Delegatem. Później urząd ten piastował Jan Piekałkiewicz, a po nim Jan Jankowski. Zmiany łączyły się z aresztowaniami Delegatów.

W 1944 r. prezydent wydał dekret, który stawiał Delegata Rządu w randze ministra, pełniącego na terenie okupowanej Polski funkcję wicepremiera. Zastępcy natomiast pełnili funkcje ministrów.

Główny Delegat posiadał aparat wykonawczy, który na szczeblu centralnym tworzyła Delegatura Rządu. Odrębny dekret nadał Delegaturze i jej odgałęzieniom statut administracji rządu polskiego. Delegatura składała się z:

• biura prezydialnego - grupa pomocnicza względem Delegata. Biuro pełniło wiele funkcji, które można przyrównać do Biura Prezydium Rady Ministrów. Na czele biura stał Sekretarz Generalny Delegatury Rządu, który został później przemianowany na Prezydenta Biura Generalnego,

• 13 departamentów resortowych:

1. departament spraw wewnętrznych,

2. departament skarbu,

3. departament sprawiedliwości,

4. departament oświaty i kultury,

5. departament rolnictwa,

6. departament przemysłu i handlu,

7. departament pracy i opieki społecznej,

8. departament komunikacji,

9. departament poczt i telegrafów,

10. departament likwidacji skutków wojny,

11. departament odbudowy i robót publicznych,

12. departament prasy i informacji,

13. departament obrony narodowej.

Struktury tych departamentów przypominały struktury ministerstw przedwojennych. Administracja centralna była też dostosowana do potrzeb chwili. Ponadto departamenty nastawiały się na moment zakończenia okupacji.

Ad. 1

W ramach departamentu od 1944 r. działało Biuro Ziem Nowych, które przewidywało przejęcie po wojnie Prus Wschodnich, Pomorza Zachodniego i Śląska Opolskiego. Ponadto działał Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, który był zalążkiem policji.

Ad. 12

Celem departamentu było dostarczanie ludności polskiej prawdziwych informacji o tym co się naprawdę dzieje na frontach II wojny światowej, aby miała więcej ducha do wytrzymania wojny oraz walki w okupacji. Bowiem po okresie sukcesów militarnych Rzeszy, od czasu bitwy pod Stalingradem wojsko niemieckie zaczęło ponosić porażki, które propaganda niemiecka starała się ukryć. Departament wydawał m.in. dwutygodnik ,,Rzeczpospolita Polska”.

Ad. 4

Pomimo okupacji i woli Rzeszy odcięcia Polaków od edukacji, departament stawiał sobie za cel podtrzymywanie oświaty i ratowanie kultury polskiej od zniszczenia.

Ad. 7

Departament roztaczał opiekę nad rodzinami więźniów politycznych oraz organizował pomoc dla osób szczególnie cennych dla społeczeństwa polskiego, np.: dla profesorów szkół wyższych.

W ramach podziemnych organów cywilnych rozwijano również delegatury okręgowe w województwach oraz delegatury powiatowe w powiatach - był to główny cel działalności Delegata Rządu. Z czasem sieć delegatur rozwijała się i zaczęły powstawać delegatury w miastach i gminach. Jednak rozwój ten nie był równomierny - najlepiej rozwinięta była sieć delegatur w Generalnym Gubernatorstwie, a do najlepiej zorganizowanych należała delegatura pomorska z siedzibą w Toruniu. Poza tym rozwój struktur podziemnych spowodował, że dla delegatur pracowało wiele tysięcy ludzi ( pod koniec wojny nawet 30 000 osób).

Na początku lipca 1944 r. postał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Natomiast 3.05.1944 r. Delegat Rządu powołał Krajową Radę Ministrów. Kiedy 1.08.1944 r. wybuchło powstanie warszawskie KRM, która była ekspozyturą rządu na uchodźtwie, zaczęła działać jawnie. Po upadku powstania skład Rady został aresztowany przez władze radzieckie.

ADMINISTRACJA W POLSCE LUDOWEJ

22.07.1944 r. w Lublinie został ogłoszony Manifest PKWN, który zawierał zapowiedź reform społecznych i gospodarczych oraz ustalał struktury organów państwowych:

• Krajowa Rada Narodowa jak tymczasowy podziemny parlament,

• PKWN jako tymczasowy naczelny organ władzy wykonawczej,

• na szczeblu wojewódzkim, powiatowym, gminnym i miejskim zapowiedziano utworzenie Rad Narodowych → nowość ustrojowa.

Skład PKWN:

• przewodniczący (Edward Osóbka-Morawski),

• 2 wiceprzewodniczących,

• członkowie PKWN - kierownicy resortów stojący na czele resortów (było ich 14), które odpowiadały przedwojennym ministerstwom. Jedynie ministerstwo spraw wewnętrznych rozbito na resort bezpieczeństwa publicznego oraz resort administracji publicznej.

PKWN funkcjonował do 31.12.1944 r. Tego samego dnia KRN powołała Rząd Tymczasowy, który funkcjonował na szerszym terytorium niż PKWN. Rząd umacniał i rozbudowywał struktury terytorialne państwa. Struktury administracji centralnej, poza nazewnictwem (powrócono do nazwy ,,ministerstwo'' zamiast ,,resort''), nie uległa zmianie. Wobec zniszczenia Warszawy stolicę przeniesiono tymczasowo do Łodzi.

28.06.1945 r., w następstwie ustaleń konferencji jałtańskiej, doszło do powstania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN). Większość struktur Polski podziemnej została już w tym czasie zlikwidowana. TRJN uzyskał akceptację międzynarodową, głównie ze strony państw zachodnich, które jednocześnie cofnęły poparcie dla władz w Londynie.

19.02.1947 r. uchwalono tzw. Małą Konstytucję, która programowo nawiązywała do postępowych tradycji konstytucji marcowej, przy jednoczesnej przeróbce jej artykułów. Mała Konstytucja przewidywała powołanie centralnych władz wykonawczo-zarządzających:

1. prezydent:

• powoływany przez Parlament,

• kadencja 7-letnia,

• przewodniczył Prezydium Rządu i Radzie Państwa.

Sejm wybrał na prezydenta Bolesława Bieruta, który pełnił jednocześnie najwyższe funkcje w Partii,

2. Rada Państwa:

• skład:

• prezydent,

• Marszałek Sejmu,

• 3 wicemarszałków,

• prezes NIK,

• naczelny dowódca wojska polskiego (w razie wojny),

• Rada Państwa wieńczyła strukturę Rad Narodowych oraz stała na ich czele,

3. Rada Ministrów:

• Mała Konstytucja nie określiła struktury wewnętrznej rządu w kwestii liczby ministerstw i ich kompetencji oraz wzajemnych stosunków między ministrami. Konstytucja odsyłała do ustawy, której nigdy nie wydano - funkcjonowanie Rady Ministrów opierało się więc na praktyce,

• Konstytucja wzmocniła pozycję prezesa Rady Ministrów,

• przy Radzie Ministrów utworzono Komitet Ekonomiczny, który był pomyślany jako organ pomocniczy Rady Ministrów, doradzający jej w zakresie spraw gospodarczych. Państwo wkraczało bowiem na nową drogę ekonomii - upaństwawiania gospodarki. Administracja rządowa stanęła więc przed zadaniem znacjonalizowania przedsiębiorstw,

• Rada Ministrów to nie tylko grupa ministrów działających pod kierownictwem premiera. Utworzono również organ poza konstytucyjny - Prezydium Rządu.

Skład Prezydium:

• premier,

• wiceprezesi Rady Ministrów,

• Podsekretarz stanu,

• fakultatywnie niektórzy ministrowie.

Prezydium obradowało pod przewodnictwem prezydenta i odgrywał w praktyce bardo ważną rolę:

• kierowanie pracami rządu we wszystkich dziedzinach,

• zastępowanie rządu w ważnych sprawach,

• ministrowie - w trakcie kadencji Sejmu Ustawodawczego następował stały wzrost liczby ministerstw. Istotne zmiany wprowadziła szczególnie ustawa z 10.02.1949 r. O zmianie organizacji naczelnych władz gospodarki narodowej, która spowodowała rozbudowę ministerstw zajmujących się poszczególnymi sprawami z zakresu gospodarki. Ponadto podjęto realizację planu 6-letniego, która wymusiła rozbudowę administracji - powstała Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego, która była organem państwowym równorzędnym ministerstwu. Nazwa Komisji była myląca, ponieważ to jej prezes - do 1954 r. Hilary Minc - miał najważniejsze znaczenie.

22.07.1952 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję PRL. W Konstytucji odrzucono monteskiuszowski trójpodział władzy i wprowadzono podział organów państwowych na:

1. organy władzy państwowej,

2. naczelne organy administracji państwowej,

3. organy sądowe,

4. organy kontroli państwowej.

Ad. 1

Konstytucja wyróżniała Radę Państwa jako kolegialną głowę państwa, wybieraną przez Sejm raz na 4 lata oraz Radę Narodową.

Ad. 2

Konstytucja wymieniała:

1. rząd,

2. premiera (w latach 1947-1970 stanowisko to pełnił Józef Cyrankiewicz),

3. przewodniczących komisji i komitetów, np.: Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego, przemianowana później na Komisję Planowania przy Radzie Ministrów, której podlegały wszystkie resorty gospodarcze.

Był okres, gdy do rządu wchodził prezes NIK.

Prezesa Rady Ministrów i jej członków powoływał Sejm. Według Konstytucji członkowie rządu ponosili odpowiedzialność parlamentarną, ale nie ponosili odpowiedzialności konstytucyjnej.

Konstytucja określiła główne kompetencje Rady Ministrów:

• funkcje kierowniczo-koordynacyjne względem całego aparatu administracyjnego podległego sobie,

• funkcje wykonawczo-zarządzające.

Organ poza konstytucyjny, Prezydium Rządu, istniał nadal. Po 1976 r. Prezydium stało się organem konstytucyjnym.

Ministrowie kierowali oddziałami administracji państwowej. W zasadzie była to władza jednoosobowa, ale połączona z kolegialnością. W 1950 r. utworzono - zgodnie ze wzorami radzieckimi - Kolegia Ministerstw, które działały przy ministrze i miały charakter opiniodawczo-doradczy. Każdy minister miał takie Kolegium, oprócz ministra obrony narodowej oraz ministra bezpieczeństwa publicznego. Pewną specyfikę w tym zakresie wykazywały ministerstwa gospodarcze - do 1958-59 r. działały przy nich centralne zarządy poszczególnych branż. Później zamiast nich powołano Centralne Zjednoczenie Przedsiębiorstw Państwowych, które zlikwidowano ostatecznie w 1982 r.

17.05.2006

ADMINISTRACJA TERENOWA

Podział administracyjny państwa:

W 1944 r. PKWN wydał dekret, który regulował sprawę podziału administracyjnego państwa. Ten dekret uchylił podział administracyjny, który wprowadziły władze okupacyjne oraz przywrócił podział państwa polskiego sprzed 1939 r.:

• województwa (14),

• powiaty (271),

• miasta wydzielone z powiatów i stanowiące samodzielne powiaty (44),

• gminy (ok. 3000) - w ich obrębie znajdowały się gromady (40 124),

• powrót do koncepcji, według której miasto Warszawa stanowiło samodzielną jednostkę wyłączoną z województwa. W ten sposób wyłączono również miasto Łódź.

Ten podział przetrwał do 1975 r., kiedy powiaty uległy skasowaniu, przez co powstał dwuszczeblowy podział administracyjny:

• gmina jako władza najbliższa obywatelowi,

• województwo (49) jako władza pośrednicząca między obywatelem i władzą centralną.

Ponadto już w 1954 r. odstąpiono od gminy w pojęciu gromady i zastąpiono ją gromadą nowego typu.

Natomiast nowością były, wyróżnione ze względu na prowadzoną działalność, osiedla:

• robotnicze,

• rybackie,

• uzdrowiskowe.

Terenowe organy administracji:

PKWN przywrócił organy sprzed wojny, dokonując jednak pewnych zmian wynikających z ówczesnych realiów:

• PKWN przejął zadania prezydenta, którego nie było,

• wojewodowie byli organami pierwszej instancji,

• starostowie byli organami drugiej instancji.

Wojewodowie byli przedstawicielami rządu w województwach, a starostowie w powiatach. Przy wojewodzie działał Urząd Wojewódzki jako organ pomocniczy, natomiast przy staroście - starostwo. Pozycję prawną tych urzędników zmodyfikowano - nominacji wojewodów dokonywał PKWN, a starostów minister administracji publicznej. Natomiast na Ziemiach Odzyskanych mianowały ich Rady Narodowe (wojewódzkai powiatowa). Wojewodowie i starostowie podlegali ministrowi administracji publicznej, a na ziemiach Odzyskanych - ministrowi Ziem Odzyskanych → koncepcja społecznej kontroli Rad Narodowych.

W miastach i na wsi, zgodnie z dekretem PKWN funkcje terenowych organów administracji ogólnejw zakresie władzy wykonawczej pełnili prezydenci (w miastach większych) lub burmistrzowie (w miastach mniejszych), a na wsi wójtowie. Istniały również organy administracji niezespolonej, np.: urzędy skarbowe oraz nowe urzędy, np.: Urzędy Prasy i Propagandy.

W tym pierwszym okresie, w latach 1944-1950, nawiązywano do tradycji przedwojennych, dokonując jednak pewnej ich modyfikacji.

RADY NARODOWE I SAMORZĄD TERYTORIALNY

Struktura i nazwa polskich Rad Narodowych były wzorowane na Związku Radzieckim i stanowiły zasadniczą strukturę państwa. Krajowa Rada Narodowa została stworzona jeszcze w czasie okupacji, jednak działała w konspiracji. Dopiero po wypędzeniu Niemców przeszła do działalności jawnej.

Rady Narodowe tworzyły hierarchicznie podporządkowane organy:

1. Krajowa Rada Narodowa,

2. Wojewódzkie Rady Narodowe,

3. Powiatowe Rady Narodowe,

4. Miejskie Rady Narodowe,

5. Wiejskie Rady Narodowe.

Pozycja prawna tych Rad regulowała początkowo uchwała Krajowej Rady Narodowej z 1944 r. zawierająca statut tymczasowy Rad Narodowych. W tym statucie określono Rady Narodowe jako tymczasowe organy władzy i traktowano je jako polityczną reprezentację państwa polskiego. W tamtym czasie Krajowe Rady Narodowe przeciwstawiano Polskiemu Państwu Podziemnemu. Krajowe Rady Narodowe miały działać do czasu powołania Sejmu w wyzwolonej Polsce. Jednak w związku ze zmianami politycznymi już 11.09.1944 r. Krajowa Rada Narodowa wydała ustawę, która normowała pozycję ustrojową Rad Narodowych. Ta ustawa została znowelizowana w 1946 r. Według niej Rady Narodowe:

• są organami tymczasowymi,

• są organami ustawodawczymi i samorządowymi.

Skład Rad w tamtym czasie był wyłaniany na podstawie procedury niedemokratycznej, na podstawie delegowania. Ten stan rzeczy istniał do 1954 r.

Zadania Rad Narodowych:

• planowanie działalności publicznej (przygotowywanie budżetu),

• kontrola administracji publicznej,

• powoływanie samorządowych organów wykonawczych.

23.11.1944 r. PKWN wydał dekret, którym przywrócił samorząd terytorialny i połączył go z Radami Narodowymi w jedną całość. Istniejące Rady Narodowe stały się organami uchwałodawczymi kontrolującymi samorząd, natomiast organami wykonawczymi i zarządzającymi zostały reaktywowane organy przedwojenne. Ponieważ Rady Narodowe funkcjonowały na wszystkich szczeblach podziału administracyjnego państwa, należało odtworzyć przedwojenny samorząd (powiat i gmina) lub stworzyć go od podstaw (województwo).

Organy uchwałodawczo-kontrolujące	Organy wykonawczo-zarządzające
Struktura
Wojewódzka Rada Narodowa	Wydział Wojewódzki z wojewodą na czele
Powiatowa Rada Narodowa	Wydział Powiatowy ze starostą na czele
Miejska Rada Narodowa	Zarząd Miejski z burmistrzem lub prezydentem na czele
Gminna Rada Narodowa	Zarząd Gminny z wójtem na czele
Nadzór
Krajowa Rada Narodowa, a po jej rozwiązaniu Rada Państwa	Kierownik Resortu Administracji Publicznej

Na Ziemiach Odzyskanych panowały tymczasowe odrębności w organizacji administracji terenowej. Administrowanie tych ziem powierzono ministrowi Ziem Odzyskanych, który działał w latach 1945-1947 (był to drugi w historii Polski przykład ministra zorganizowanego na zasadzie terytorialnej). Na terenie Ziem Odzyskanych funkcjonowali pełnomocnicy rządowi szczebla okręgowego i obwodowego. Pełnomocnicy okręgowi odpowiadali wojewodom, natomiast pełnomocnicy obwodowi - starostom. W końcu jednak nastąpiło administracyjne ujednolicenie tych terenów z resztą Polski.

REFORMA ADMINISTRACJI TERENOWEJ W 1950 R.

Podczas gdy w latach 1944-1950 kraje bloku sowieckiego miały podobne przeżycia powracając do zasad przedwojennych w zakresie organizacji państwa, od 1950 r. zaczęto przyjmować za wzór zasady ustrojowe Związku Radzieckiego → zasada centralizmu demokratycznego.

20.03.1950 r. Sejm uchwalił ustawę o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Ta ustawa oddała całą władzę Radom Narodowym, likwidując jednocześnie inne struktury:

• zniesienie hierarchii organów wykonawczych samorządu,

• likwidacja wojewodów i starostów,

• zniesienie szeregu organów administracji niezespolonej (np.: izby skarbowe, urzędy skarbowe).

Ustawa pozostawiła jedynie Rady Narodowe działające w postaci kolegiów. Jeszcze przed reformą przy Radach Narodowych funkcjonowały prezydia Rad Narodowych, które pomagały w funkcjonowaniu Rad Narodowych jako organów ustawodawczych. W związku z ustawą Rady Narodowe wymagały reorganizacji - prezydia zostały skasowane, ale zostały powołane nowe organy pod starą nazwą. Do nowych prezydiów należały zadania z zakresu działań wykonawczych.

Ustawa z 1950 r. przewidywała strukturę, według której Rady niższego szczebla podlegały Radom wyższego szczebla, z Radą Państwa na szczycie hierarchii oraz Rządowi. Rady Narodowe z jednej strony podlegały Radom Narodowym wyższego szczebla, a z drugiej strony wyborcom, którzy mogli odwołać radnego. Natomiast dla prezydiów Rad Narodowych wszystkich szczebli najwyższą instancją była Rada Ministrów. Prezydia Rad Narodowych podlegały z jednej strony prezydiom wyższego szczebla, a z drugiej strony Radom Narodowym swojego szczebla.

Organami zarządzającymi w terenie były Rady Narodowe z przewodniczącym na czele. Prezydia dzieliły się na wydziały, które zarządzały poszczególnymi dziedzinami. Całość administrowania skupiała się w terenie w prezydiach w myśl hasła Cała władza w ręce Rad. Ustawa z 1950 r. wprowadziła więc poważne zmiany.

W 1952 r. Sejm przyjął Konstytucję PRL, która zaaprobowała stan rzeczy wprowadzony ustawą z 1950 r.

W 1954 r. wydano ustawę, która w miejsce istniejących gmin i gromad wprowadziła gromady nowego typu. Były one trzykrotni mniejsze od dawnych gmin, dzięki czemu władza miała być bliżej obywatela. Przy tej okazji zlikwidowano również sołtysów.

Przejście na zasadę jednoosobowego kierownictwa nastąpiło w XIX w. Stan ten obowiązuje do dziś.

Wirylista - ktoś kto wchodzi do ciała kolegialnego bez wyborów, z racji piastowanego stanowiska.

Zgromadzenie Elektorów:

• 50 osób wybranych przez Sejm,

• 50 osób wybranych przez Senat,

• 5 wirylistów:

• Marszałek Sejmu,

• Marszałek Senatu,

• Premier Generalny,

• Inspektor Sił Zbrojnych,

• Pierwszy prezes Sądu Najwyższego.

26

---