ADMINISTRACJA - z łac. Administrare - kierować, ministrare - usługiwać

POJĘCIE ADMINISTRACJI

1. Trwała działalność mająca na celu zarządzanie czyimiś sprawami

2. Kierownicze organy jakiejś instytucji (aparat administracyjny)

3. korpus urzędniczy

ROZRÓŻNIENIE

• administracja publiczna - państwowa, dzieli się na centralną i lokalną (samorządowa)

• administracja prywatna

ADMINISTRACJA PAŃSTWOWA

• działalność państwa, która nie należy do ustawodawstwa i sądownictwa

• organizatorska działalność państwa, państwo występuje jako organizator życia publicznego:

1. powinna być realizowana przy pomocy systemu biurokratycznego

2. powinna obejmować obszerny zakres praw o znaczeniu społecznym

3. powinna być regulowana przez generalne normy prawne

BIUROKRACJA

J. de Gowinay - rządy urzędników (poł. XVIII wieku)

Max Webber (stworzył pojęcie)

System zarządzania

ZORGANIZOWANIE ADMINISTRACJI

Podział w pionie i poziomi, specjalizacja w ramach systemu. System powinien mieć do dyspozycji normy prawne.

Państwa starożytne - państwa systemowe

Państwa feudalne - mało cech

Od monarchii absolutnej francuskiej - początek administracji

PERIODYZACJA HISTORII USTROJU PAŃTWA POLSKIEGO

Periodes (gr.) - okres

Periodyzacja - podział procesu historycznego na odcinki czasowe. Podział jak się zmienia forma państwa (aparatu państwowego)

1. od VIII do połowy X wieku państwa plemienne, z których wykształca się państwo polskie

2. połowa X wieku do 1320r. monarchia patrymonialna

1. do 1138

2. po 1138

3. 1320 - 1454 monarchia stanowa

4. 1454 - 1795 Rzeczpospolita szlachecka (elementy monarchiczne), główna pozycja Sejmu i szlachty. Głównie lata 1764 0 1795 - monarchia konstytucyjna

5. 1772/1795 - 1918 okres rządów zaborczych ze szczególnym uwzględnieniem polskich organów państwowych o cząstkowej suwerenności lub korzystających z autonomii (Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie)

6. 1918 - 1939 II Rzeczpospolita

7. 1939 - 1944/45 rządy okupacyjne na ziemiach II RP

8. 1944/45 - 1989 - Polska Ludowa i Polska Rzeczpospolita Ludowa (od 1952)

ADMINISTRACJA W MONARCHII PATRYMONIALNEJ

1. Geneza i pojęcie monarchii patrymonialnej

Pojawia się w Europie. Pierwsze przyjmują ją państwa germańskie po rozpadzie imperium rzymskiego, później inne państwa m.in. Państwo Polskie

• głowa państwa w postaci króla/księcia

• władca traktował państwo jako własność dynastii/rodu panującego państwo jest przedmiotem a nie podmiotem

• państwo traktowane jako ojcowizna( łac. Patrimonium) odziedziczona po przodkach

• stosuje się pojęcie prawa spadkowego

• państwo należy do sfery prywatno - prawnej (nie do publiczno - prawnej)

• prawo prywatne rożne od prawa publicznego - różnica znana już w starożytnym Rzymie

• tron jest dziedziczny

• ziemię dziedziczą tylko synowie / męscy spadkobiercy

• prawa synów były równe

• prawo prywatne -- >pierwotnie zakaz zbycia ziemi w prywatne ręce, później można ale za zgodą krewnych

• element publiczno - prawny: wiec - ludność państwa uczestniczy w sprawach publicznych, władca podejmuje problem i oczekuje aprobaty dla swoich decyzji. Elekcje władców - gdy jest kilku uprawnionych do dziedziczenia decyzja za którymś z nich (np. gdy jeden wydaje się agresywny), poparcie zbrojne, finansowe, pozostali czekali na moment słabości władców.

2. Geneza monarchii i obsadzanie tronu

• na czele państwa stoi panujący - monarcha

• stanowisko wywodzi się ze stanowiska wodza plemiennego

• plemiona wybierały wodza wybór pierwotny

• wybór się utrwala i staje się dziedziczny

• z przyjęciem chrześcijaństwa monarcha przyjmuje tytuł „z bożej łaski” + nazwa województwa

• niektórzy przyjmują tytuł królewski - rex

• ceremonia publiczno - prawna - koronacja

• rozpad monarchii

• instytucja pryncypatu (XI w) nie tylko w Polsce

• Princeps - jeden Książe - ma prawo do całego terytorium, decyduje o wojsku, wyznacza arcybiskupa, decyduje o polityce zagranicznej

• Kto ma być princepsem? - decydują możni ( górna warstwa społeczeństwa) Bolesław Krzywousty chciał uregulować w sposób prawny- statut z 1138 r

• Krzywousty uzupełnił pryncypat zasadą senioratu - miała rozstrzygać kto ma zostać najwyższym princepsem + dzielnica senioralna, seniorem zostaje najstarszy wiekiem członek dynastii

• Seniorat - wyłączenie możnych z decyzji o elekcji, co nie spotkało się z poparciem społecznym

• Zasada primogenitury - przekazanie władzy najstarszemu synowi (Kazimierz Sprawiedliwy Leszek Biały) Po jego śmierci upadła zasada pryncypatu

• Kto z krewnych bocznych przejmie tron? - różne okoliczności:

• na zasadzie porozumienia (układ sukcesyjny) lub adopcja (przysposobienie)

• wiec popierał decyzje władcy

• konkluzja - przy obsadzaniu tronu funkcjonował system mieszany, polegający na tym, że decydowała zasada dziedziczenia połączona z elekcją tronu.

3. Zakres władzy monarszej

• Władca miał pewien ogół praw należących do monarchy zwyczajowo - brak aktu prawnego

• ma tyle praw ile jest w stanie wyegzekwować

• ius ducale - prawo książęce, władza zwierzchnia nad ludnością oraz władza sądowa

• prawo poboru danin

• prawo do żądania posług ( na swoją rzecz władca ale również jego urzędnicy), np. udzielanie środków transportu, przewodnika

• prawo do regaliów - zastrzeżone wyłącznie dla panującego dziedziny działalności gospodarczej, np. wydobywanie kruszców, soli, prawo posiadania młynów, prawo stawiania grodów, zakładanie karczm, korzystanie z wód, regal rybołówstwa, regale mennicze - prawo wytwarzania monet

• wszystkie regale oparte na regalu ziemi - wszystkie ziemie należą do władcy oprócz ziem, które mają konkretnego właściciela

• w miarę wzrostu funkcji państwa władza monarsza wzrasta, bardzo silna za pierwszych Piastów, ale nie absolutna

• po 1138 władza monarsza uległa skrępowaniu prawem, bo monarcha wydaje immunitety

• ius resistenti - prawo oporu, tyran traci prawa naturalne do tronu, możni pozbawiają go tronu (nie tylko polska instytucja)

• opozycja wykorzystywała prawo oporu w walce z monarchą

• do 1138 istniały tendencje centralizacyjne, po 1138 decentralizacyjne, władca musi liczyć się z wiecem, radą monarszą

4. Treść władzy monarszej

5. Sposób sprawowania władzy przez monarchę

• władca = wódz, więc utrzymuje drużynę (stały oddział zbrojny), drużynnicy pierwotnie byli utrzymywani całkowicie przez władcę

• poprzez drużynę egzekwował bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne

• dysponuje rozsianymi po kraju twierdzami z dowódcami na czele

• zarząd państwem:

• obsadza urzędnicze stanowiska państwowe i kościelne (gł. Episkopat_ w tym czasie kościół związany był z państwem

• ma w swoich rękach zarząd

• wydaje urzędnikom polecenia

• kontroluje ściąganie świadczeń

• wydaje ustawy (monarcha jest prawodawcą)

• szachuje darowania ziemi

• najwyższy sędzia

• najwyższy wódz

• cała władza skupiona w rękach monarchy

• sposób sprawowania władzy:

• władca i jego dwór są w ciągłym ruchu - przemieszcza się z miejsca na miejsce, zarządzając sprawami administracyjnymi i sądowymi, uciszając opozycję, eksploatując miejscowe zasoby

• istnieje lokalny samorząd

• nie wykształca się stolica, siedziba państwa ze stałą siedzibą władcy

6. Podstawa materialna władzy monarszej

• skarb państwa należy do władcy, czerpie on z niego w celach prywatnych i państwowych

• dochody: daniny, służebność, uzupełnienia - system regaliów, dochody z tytułu zwierzchności menniczej, dochody z ceł ,podatek od obrotu uiszczony na targu (tzw. targowy), dochód z kar pieniężnych, sądowych, dochody z majątków ziemskich

• dochody skarbowe szły na wydatki monarchy, jego dworu i państwa: utrzymywanie siły zbrojnej i urzędników

7. Urzędy

• władca zarządza państwem we własnym zakresie w dużej części

• na nazwy wpływały języki frankońskie

• rozbudowany system urzędniczy koncentrujący się na dworze, należy do szeregu utytułowanych osób pełniących różne funkcje na rzecz władcy

• komornicy = dworzanie, urzędnicy dworscy - dostojnicy, komes - żupan

• urzędy centralne

• urzędy lokalne

• urzędy mieszały się ze sobą (np. opieka nad dziećmi monarszymi)

Najważniejsi urzędnicy i ich funkcje:

• zadania urzędników ustalały się zwyczajowo. Monarcha mógł jednak od tych zwyczajów odstępować

• komes płacowy (łac. komes palatinus) = wojewoda

• funkcje wojskowe - prowadzi wojów do boju, naczelny dowódca (w imieniu władcy)

• zastępował w prowadzeniu sądów i w zakresie zarządu władcę

• centralny urzędnik państwowy

• wojewodowie próbowali przejąć władzę (np. Sieciech za Hermana, wojewodowie małopolscy)

• komornik na Śląsku

• kanclerz - od początku XII wieku osoba duchowna bo umiała czytać i pisać:

• prowadzi korespondencję władcy

• sprawował pieczę nad pieczęcią monarszą służącą do uwierzytelniania dekretów monarszych

• wytwarza się kancelaria monarsza kierowana początkowo przez kanclerzy, od XIII wieku pojawiają się fachowi pisarze kancelaryjni - notariusze, kieruje nimi pronotariusz

• skarbnik czuwa nad skarbem monarszym, nad archiwami, przedmiotem pieczy były pieniądze, kosztowności, dokumenty państwowe

• mincerz - zarządza zasobami kruszcu, z którego wytwarza się monety, zwalcza fałszerzy monet, ściąga świadczenia pieniężne należące do monarchy, pojawiają się mennice regionalne (XIII w) czyli z urzędnika centralnego staje się urzędnikiem regionalnym

• komornik zarządza materialną stroną dworu (dobra ziemskie, niepieniężne dochody, zarządzane przez komornika) [łac. komora - miejsce gromadzenia zbiorów] urząd zanika

• podkomorzy urząd utrzymuje się do końca I RP

• marszałek zajmuje się całym dworem monarszym, zwierzchnik dworzan, utrzymuje porządek na dworze, dba o bezpieczeństwo w otoczeniu monarchy, na początku zajmował się dworem monarszym

• - miedzy urzędnikami nie ma zależności ani podległości

Urzędnicy nadworni:

• cześnik piwnica monarsza

• stolnik stół monarszy

• łowczy łowy

• kuchmistrz

• w okresie rozbicia dzielnicowego urzędy centralne występują w formie lokalnej

• urzędy dworskie przekształcają się w urzędy ziemskie

• występuje tendencja do utrzymywania poszczególnych urzędów w poszczególnych księstwach

8. Podziały terytorialne

• od 1138 r występował podział terytorialny na prowincje:

• poznańska, gnieźnieńska, krakowska, sandomierska, śląska, mazowiecka, kujawska, łęczycko - sieradzka

• na czele prowincji stał namiestnik

• podział na mniejsze jednostki: kasztelanie, oparty na grodach

• ważniejszy gród - centrum jednostki terytorialnej, zarządca - komes grodowy, od XII wieku kasztelan grodowy, w połowie XIII około 100 kasztelani

• opole - najniższa jednostka terytorialna, obejmuje wsie, które najbliżej ze sobą sąsiadują

• podziały powstały w długotrwałym procesie praktycznym, w drodze praktyki

• podziały kościelne:

• w roku 1000 powstaje odrębna polska prowincja kościelna: Arcybiskupstwo Gnieźnieńskie i podległe mu biskupstwa wrocławskie, krakowskie i kołobrzeskie

• już w 1000 roku istniało biskupstwo misyjne w Poznaniu

• od końca XII wieku podział na diecezje i później archidiakonaty - jednostki administracyjno - sądowe, później diakonaty i parafie

• sieci parafialne dzieliły się na kościoły prywatne i kościoły w grodach i przy szlakach

• podział kościelny charakteryzuje się stabilnością

9. Urzędy / Zarząd lokalny

• namiestnik - na czele prowincji, mało wiadomo o funkcjach

• kasztelan - zarząd terytorialny podporządkowanego sobie terytorium, zgromadzanie środków pieniężnych, naturaliów, dowództwo wojskowe nad załogą wojskową stacjonująca w grodzie, strażnik bezpieczeństwa wewnętrznego, lokalny sędzia, na czele działalności urzędników, którzy mu podlegają: wojski (sprawy wojskowe), włodarz (zarządzający dobrami monarszymi), sędzia grodowy, sędzia targowy (w czasie targu - szybki wymiar sprawiedliwości)

• wynagrodzenie kasztelana i innych urzędników: udział w daninach i posługach ludności oraz w karach sądowych i regaliach

• w ciągu XIII wieku rozwijają się immunitety, więc panujący uposaża urzędników w ziemie, która staje się formą zapłaty

• urzędnik lokalny posiada władzę, którą czasami wykorzystuje żeby powiększyć swoją majętność kosztem ludności

• rycerstwo zyskuje przywilej, że będzie sądzone przez księcia, a nie przez kasztelanów

• starosta przejmuje z czasem funkcje kasztelanów (za Łokietka)

10. Początki samorządu

• początki samorządu wiążą się z powstaniem miast i wsi na prawie niemieckim

• samorząd miejski: rada miejska i burmistrz na czele

• na powoływanie rady miejskiej miały wpływ odrębne czynniki np. w Toruniu radę miejską wybierali obywatele miasta, Poznań - rade miasta wybierali cechy, często poważny wpływ na skład rady mieli starosta i wojewoda

• rada wybiera burmistrza (wpływ na decyzję mógł mieć starosta)

• rada miejska przejęła uprawnienia administracji w mieście, prawo uchwalania uchwał (tzw. wilkierz), może wydawać zarządzenia dla mieszkańców miasta, władza sądowa

• zwłaszcza miast królewskie stały się enklawami samorządów miejskich

• później lokowanie miast

ZMIANY W ADMINISTRACJU PAŃŚTWOWEJ PO POWSTANIU

POLSKIEGO PAŃSTWA PUBLICZNO PRAWNEGO

Państwo publiczno prawne - [łac. Corona Regni - Korona Królestwa] - w połowie XIII wieku państwo jako podmiot prawny, niezależnie i samoistnie od osoby władcy, władca umiera, a państwo trwa, monarcha reprezentuje państwo

Corona Regni Poloniae - koronacja Łokietka zakończyła okres państwa patrymonialnego. Nazwy państwa - Korona, Rzeczpospolita, Respublica

Konsekwencje przekształcenia się w państwo publiczno - prawne:

• osłabieniu uległy dziedziczne prawa władcy do tronu

• dochodzi do elekcyjności tronu

• udział stanów we władztwie jest coraz silniejszy (duchowieństwo, rycerstwo, początkowo również stan mieszczański)

Udział stanów w sprawowaniu władzy:

• tradycja z monarchii patrymonialnej zwoływania zjazdów (prowincjonalnych lub ogólnopolskich) udział również władzy monarszej, przedstawicieli kapituł i miast królewskich, władztwo

• zjazdy te dały początek powstaniu parlamentu polskiego (cała szlachta, przedstawiciele duchowieństwa i mieszczaństwo)

• sejmiki prowincjonalne, lokalne zjazdy szlachty

• duchowieństwo odbywa synody prowincjonalne (w ramach prowincji kościelnych

• każde miasto stanowiło odrębną całość i prowadziło własne interesy między miastami występuje konkurencja, a nie współpraca

MONARCHIA STANOWA

• państwo publiczno - prawne

• podmiot prawny nie zależy od monarchy

• działają dwie zasady:

1. zasada suwerenności państwa - uważano, że państwo (jako podmiot prawa) i jego monarcha nie są od nikogo zależne (np. od cesarza): rex est imperator un regno suo. W 1328r cesarz Ludwik Bawarski nadał Polskę w lenno swojemu synowi

2. zasada integralności terytorium państwa - państwa nie można dzielić, stanowi integralną całość - to korona (państwo) jest podmiotem. Do Korony należą zarówno tereny zarządzane przez króla, ale również ziemie etnicznie/historycznie polskie, które należy odzyskać. W związku z tą zasadą władca nie może dzielić państwa, odrywać części od całość

• godło ziemi krakowskiej stało się godłem ogólnopolskim, podobnie jak sztandar, urzędnicy krakowscy robią zawrotną karierę

Urzędy centralne

• powstają ogólnopaństwowe urzędy centralne - urzędnicy krakowscy zostają powołani do pełnienia swych funkcji na skalę ogólnopaństwową

• urzędy koronne = urzędy nadworne

• na czele kancelarii stało dwóch urzędników: kanclerz i podkanclerzy (zastępca), ich stanowiska są równorzędne

• podskarbi koronny zarządza skarbem, podskarbi nadworny (zastępca) - główny rachmistrz państwa (prowadził księgi skarbowe)

• marszałek koronny (połowa XIV w) i marszałek nadworny (1409) czuwa nad dworem monarszym

• podstoli - obsługa stołu monarszego, kuchmistrz urzędy dworskie obok centralnych

• obok dworu króla istniał dwór królowej

Podział administracyjny państwa

• królestwo jest odrodzone

• podział na kasztelanie ustępował podziałowi na powiaty początkowo był to okręg sądowy, sądy ziemskie były to sądy stanowo - szlacheckie, powiat był tym terytorium, z którego napływały sprawy do określonego sądu

• pojawiają się województwa - dawne księstwa dzielnicowe, które utrzymywały pełną hierarchię urzędników ziemskich z wojewodą na czele

• w 1434 roku rozciągnięto prawo polskie na Ruś Halicką: podział tego województwa na ziemie: halicką, lwowską, przemyska, sanocka

• w okresie monarchii stanowej mamy sieć województw, ziem i powiatów, która to pozostała do trzeciego rozbioru

Urzędy lokalne:

• urzędy ziemskie i królewskie

• urzędy ziemskie pochodzą od podziału na ziemie i urzędy w niewielkim stopniu związane z urzędem władcy, ale przede wszystkim związane z określonym terytorium (województwo - ziemie) i szlachtą tam zamieszkującą, urzędy ziemskie mają charakter urzędów samorządowych szlachty

• urzędy ziemskie tworzyły hierarchiczną strukturę, składającą się z dwóch grup urzędów:

• urzędy dygnitarskie:

• wojewoda

• kasztelan (1 miejsce - kasztelan krakowski)

• koniuszy (w ziemi łęczycko - sieradzkiej)

• te urzędy dawały dostęp do rady królewskiej

• podkomorzy (sędzia ziemski, rozpoznawał sądy graniczne)

• sędzia ziemski na czele sądu ziemskiego, duży prestiż, dożywotnio

• niższe urzędy ziemskie, Hierarchiczność wtedy oznaczała, że godność danego urzędnika jest większa od innego.

• urzędy honorowe: cześnik, podstoli, miecznik

• chorąży ( w pospolitym ruszeniu) pilnuje chorągwi (dba o morale)

• wojski (gra na rogu na polowaniu), czuwa nad bezpieczeństwem rodzin szlacheckich

• podsędek i pisarz ziemski

Mianowanie urzędników ziemskich

• król mianował urzędników ziemskich dożywotnio, spośród szlachty osiadłej w danej ziemi, kandydatów na urzędy przedstawiało środowisko miejscowe przez co był od niego zależny

• kandydat powinien być zasłużony, powinien wykazywać się rozwagą, cechy osobiste poprawne, dobra sława

Urzędy królewskie

• starosta - początkowo wysoki charakter bo zarządza prowincją (starosta wielkopolski), wysoka godność, uprawnienia monarsze z wyjątkiem nadawania przywilejów i zwoływania pospolitego ruszenia, z namiestnika królewskiego przekształca się w urzędnika naczelnego królewskiego, na znak, że był kiedyś starostą wielkopolskim dostaje tytuł starosty generalnego, ma funkcje policyjne, sądowe, zarządza majątkami królewskimi.

• Małopolska - nie było potrzeby ustalania namiestnika królewskiego w osobie starosty. Byli natomiast urzędnicy lokalni, którzy zajmowali się ściganiem i sądzeniem przestępców - oprawcy (justycjariusze)

• Dobrami królewskimi (tzw. wielkorządctwa krakowsko - sandomierskie ) zarządzał wielkorządca

• Mniejszymi jednostkami krakowsko - sandomierskimi(podrządztwa) zarządzali podrządcy

• Kopalnie soli - osobny zarząd

• Zamkami i twierdzami zarządzali burgrabiowie, którzy byli bezpośrednio podlegli królowi. Za Kazimierza Wielkiego burgrabiów przekształcono w starostów, którzy zarządzali majątkami, zamkami i sprawowali dowództwo wojskowe w starostwie grodowym

• Starostowie grodowi poszerzali swoje kompetencje kosztem niższych urzędników, m.in. starostowie grodowi starali się podporządkować sobie oprawców. Z czasem funkcje oprawców przechodzą na starostów. Sprawy rolne nigdy nie weszły w zakres ich kompetencji

• Trzej starostowie generalni: wielkopolski, krakowski i ruski

• starosta z biegiem czasu oprócz sprawami karnymi zaczyna także rządzić sprawami cywilnymi ( w kancelarii grodzkiej). Sprawy sędziów ziemskich przechodzą więc do sędziów grodzkich

• spod zarządu starostów wyodrębniono kompleksy majątkowe (starostwa niegrodowe). Posiadaczy kompleksów nazywano także starostami (był tylko wierzycielem królewskim, nie miał żadnej władzy)

• starosta grodowy był „namiestnikiem” króla, Polak urodzony w Koronie podstawowe kryterium urodzeniowe. Urzędy te przetrwały do końca RP Szlacheckiej

Elementy patrymonialne w monarchii stanowej

• w organizacji skarbu nie wyodrębniono (do schyłku XVI w) skarbu królewskiego od skarbu państwowego

• królewszczyzny były poddane władzy monarszej tak dalece, że król mógł swobodnie nimi dysponować (od 1504 zaczynają się pojawiać przepisy, które ograniczają władzę króla nad królewszczyznami)

• patrymonialny władca lokował miasta na prawie niemieckim, był panem miast i wsi przez siebie lokowanych. Monarcha był też panem miast i wsi królewskich

Monarchia stanowa w Polsce to monarchia nierównych stanów. Stan szlachecki odgrywał w państwie dominującą rolę, z czasem uzyskał status hegemona, dostawał liczne przywileje. M.in. przywileje nieszawskie z 1454 oznaczają koniec monarchii stanowej i początek Rzeczpospolitej szlacheckiej.

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA

W wielu państwach monarchia stanowa przekształciła się w monarchię absolutną (np. w Rosji monarchia absolutna trwała aż do 1905r), w Szwajcarii monarchia absolutna już w 1499 przekształciła się w Konfederację Wolnych Kantonów)

W Polsce nie ma monarchii absolutnej choć pewne elementy tego ustroju aż do trzeciego rozbioru przetrwały.

Elementy monarchiczne + elementy republikańskie mieszana forma ustroju w Rzeczpospolitej:

• król był podporządkowany kraju

• najwyższą władzę posiadał Sejm

Szlachta polska była bardzo liczną grupą społeczną w porównaniu do innych państw. Szlachta uczestniczy w życiu politycznym poprzez sejmiki, dlatego mówi się o Rzeczpospolitej Szlacheckiej. Mówi się nawet o narodzie szlacheckim, ponieważ w państwie największe znaczenie i rolę odgrywa stan szlacheckim. Szlachta jest najbardziej uprzywilejowaną warstwą społeczną.

Struktura Rzeczpospolitej Szlacheckiej

• Związek dwóch państw - Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego

• Państwa te były ze sobą w ścisłym związku na podstawie unii realnej:

• unia personalna (państwa mają wspólnego władcę)

• unia realna: 1569r. - Unia Lubelska, wspólny Sejm, król, ale administracja na szczeblu centralnym jest różna (m.in. odrębne wojsko i skarb)

Administracja:

• Sejm, 2 izbowy, ale są 3 stany sejmujące:

• izba poselska

• izba senatorska

• król

• Senat: duchowni, wojewodowie, kasztelanowie, urzędnicy centralni (bez hetmanów, podskarbich, nadwornych)

• Poseł staropolski był reprezentantem sejmiku, który go wybrał, a nie całego narodu

• Poseł był zależny od wyborców, obowiązywały go instrukcje

• Po każdym posiedzeniu Sejmu mandat posła wygasał

• Sejmy zbierały się w Warszawie, co trzeci Sejm odbywał się w Grodnie

• Sejmy zbierały się co 2 lata na 6-tygodniowe posiedzenia

• Nie było pojęcia kadencji Sejmu, sesji sejmowej

• Sejmy nadzwyczajne trwały 2 tygodnie

Jak parlament podejmuje decyzje?

• zgoda trzech stanów sejmujących

• senatorowie nie głosowali - zabierali jedynie głos w danej sprawie w przewidzianej kolejności

• kanclerz formułował generalną opinię Senatu (najważniejszych senatorów). Nie była to więc konkluzja większości

• sprzeciw 1 posła mógł zablokować wprowadzenie ustawy (liberum veto)

Czym zajmował się Sejm?

• wydawał ustawy (nie był jednak wyłącznym prawodawcą)

• uchwalał podatki

• zwoływał pospolite ruszenie

• miał duży wpływ na politykę zagraniczną, nadawał jej główny kierunek (ratyfikował traktaty z obcymi państwami)

• wydawał akty prawne zawierające normy ogólne

• nadawał szlachectwo

• nadawał ziemię instytucjom kościelnym

• kontrolował rząd:

• senatorowie rezydenci: - permanentna kontrola nad królem (powoływały ich artykuły henrykowskie)

• kontrolę miało wykonywać 16 osób spośród senatorów. Co pół roku przez 2 lata 4 osoby mieszkają z królem i kontrolują go

• ważniejsze urzędy król mógł nadawać tylko na Sejmie

• pokwitowania

• mógł przekształcać się w sąd sejmowy w sprawach szczególnej wagi (np. sprawy konfiskaty majątku)

• miał prawo łaski i amnestii

• zgoda sejmu na zakup nieruchomości przez Kościół

• zgoda na odbycie się targu

Ciężar podejmowania decyzji przechodzi z czasem na sejmiki:

Sejmiki:

• istniały już w okresie monarchii stanowej) - zjazdy szlachty danej ziemi

• jest to stanowe zgromadzenie stanu szlacheckiego danej ziemi, danego województwa (ograniczenie terytorialne), prawo uczestnictwa mają tylko mężczyźni pełnoletni. Kryterium majątkowe nie obowiązuje aż do Sejmu Wielkiego (4-letniego)

• sejmiki forma samorządu lokalnego, decydują o sprawach lokalnych, mając prawo decydowania o kwestiach ogólnopaństwowych (od przywilejów nieszawskich - 1454), co często przejmował Sejm, bo królowi łatwiej zapytać jedną instytucję niż wiele sejmików. Jednak kiedy Sejm zaczął tracić siłę, prawa wracają do sejmików

• klasyfikacja sejmików:

1. cel dla którego król zwołuje sejmik:

• przedsejmowe, które zwoływane były przez króla dla wyboru posłów na Sejm (wytworzyły się w XV wieku)

• relacyjne (XVI w), żeby posłowie po zakończeniu Sejmu zrelacjonowali lokalnej szlachcie, co zostało postanowione zarówno dla kraju, jak i dla ziemi

• elekcyjne (XV w) żeby wybrał kandydatów na stanowiska urzędników sądowych (sędzia grodowy, podsędek, pisarz grodowy)

• od 1578 roku, gdy powstał Trybunał Koronny sejmy deputanckie, które miały na celu wybór sędziów do TK. Sędziów tych nazywano deputantami

• od XVII wieku sejmiki gospodarcze - ich rola wzrasta wraz z powolnym upadkiem Sejmu. Od 1662 - 1717 (pierwszego Liberum Veto) rola jest tak duża, że mówimy o rządach sejmikowych

Rządy Sejmikowe

• jeżeli Sejm nie uchwalał podatków na obronę, to sejmiki uchwalały podatki dla ziemi

• ściąganie podatków, które służyły na opłacenie żołnierzy dla ochrony ziemi (m.in. żołnierz powiatowy)

• niektóre elementy zarządu lokalnego od starostw (sprawy finansowe, bezpieczeństwa)

• decentralizacja skarbu i sił bezpieczeństwa, przejmowanie przez sejmiki spraw gospodarczych (XVII i XVI wiek)

Żeby robić to wszystko, sejmik musiał zmienić swój system działania, ponieważ część jego uczestników działa permanentnie. Ponadto uzależniły się częściowo od króla, bo nie rozwiązywał się, ale zawieszał swoje obrady, dzięki czemu w każdym momencie mogli zwoływać obrady.

Rok 1717 - Sejm, próba reformy, ponowna centralizacja:

• odebranie sejmikom spraw gospodarczych

• spraw finansowych

• spraw bezpieczeństwa

Ale nie stworzono nic w zamian, co spowodowało większy bałagan

KRÓL

• elekcyjny, czyli jego pozycja nie jest tak silna jak w monarchii dziedzicznej

• między elektem, a wyborcami związał się kontrakt - kandydat na króla otrzymywał stanowisko i wiążący się z władzą zakres uprawnień, ale w sposób warunkowy, bo władza ma być sprawowana zgodnie z prawem

• król musi reprezentować prawa opisane w artykułach henrykowskich oraz pacta conventa - osobne wymagania stawiane indywidualnie każdemu kandydatowi

• jeżeli król nie wypełni warunków, wyborcy mogli wypowiedzieć mu posłuszeństwo

• umowa funkcjonowała jak każdy kontrakt cywilny (wypowiedzenie posłuszeństwa lub rezygnacja z tronu - abdykacja)

• po abdykacji Jana Kazimierza, Sejm zabronił królowi abdykować (nierówna pozycja wobec prawa obu stron)

• Stanisław August Poniatowski abdykował pod presją

• Monarcha kontraktowy ma uprawnienia ustawodawcze (bądź z Sejmu, w którym był częścią składową, ale może tez samodzielnie wydawać akty prawne - tzw. uniwersał / edykt królewski. Uniwersały mogły dotyczyć np. miast królewskich, królewszczyzn (około 1/3 terytorium RP) i ich mieszkańców, ludności żydowskiej, spraw górniczych, lenn Rzeczypospolitej oraz uprawnienia wykonawcze:

• król działa poprzez urzędników

• prawo mianowania urzędników (obwarowane różnymi ograniczeniami)

• decyzja o obsadzie biskupstw i niektórych innych stanowisk kościelnych

• mógł w określonych prawach dysponować królewszczyznami (szlachta uważała, że królewszczyzny powinny być rozdzielane między nich za zasługi „chleb dobrze zasłużony”

• sądownictwo dyscyplinarne wobec urzędników (ale nie mógł ich usunąć, co jednak osłabiało jego pozycje wobec nich)

• naczelne dowództwo (z czasem coraz bardziej niechętnie)

• polityka zagraniczna

• spośród wymienionych najważniejsze znaczenie miały królewszczyzny i nominacje urzędników tzw. władza rozdawnicza królewska (gratia distributira)

• król był traktowany jako źródło sprawiedliwości. Z biegiem czasu władza sądowa króla jest ograniczana (aż do utworzenia Trybunału Koronnego) Prawo dopuszczało apelacje, TK przejął apelacje

• król pozostał przewodniczącym sądów sejmowych(czyli w momencie zrywania sejmu król tracił kompetencje sądownicze)

• warunki formułowane w pacta convetna - nie ma terminu ich wykonania. Czyli monarcha miał całe rządy na ich zrealizowanie

• zarzut nieprzestrzegania prawa przez króla groził detronizacją. Czyli należało dokładnie określić prawo, kiedy można zdetronizować króla:

• król odpowiada za umyślne złamanie prawa

• jeżeli król nie naprawia błędu po 3 krotnym upomnieniu (osoby uprawnione do upomnień to: senatorowie, senatorowie rezydenci, sejmiki i Sejm)

• król nie miał bezpośrednich podwładnych wykonujących jego polecenia

• podstawy materialne króla: królewszczyzny, dochody z kopalni soli. Z czasem przepisy coraz precyzyjniej określają dochody króla

URZĘDY CENTRALNE

1. Urzędy Koronne struktura jest taka sama

2. Urzędy Litewskie nawet terminologia

• ministrowie urzędnicy, którzy weszli do Senatu

• skład Senatu kształtował się stopniowo. Weszli urzędnicy:

• marszałek wielki koronny

• marszałek nadworny

• kanclerz koronny

• podkanclerz koronny

• podskarbi koronny

Kanclerz i Podkanclerzy:

• stoją na czele kancelarii królewskiej

• z czasem stanowiska równorzędne

• jeden ma większą pieczęć - podkanclerzy mniejszą

• prawa wobec pieczęci są takie same

• można przyrównać do ministra spraw zagranicznych

• redagował listy królewskie do monarchów

• odbierał listy z zagranicy przychodzące do króla

• przyjmował wstępnie obcych posłów (organizacja czasu, audiencji u króla)

• kanclerz koronny kierował na bieżąco stosunki RP z państwami Europy Zachodniej. Miał swojego odpowiednika na Litwie - Kanclerz Wielki Litewski, który zajmował się stosunkami z Cesarstwem Rosyjskim

• porównanie do ministra spraw wewnętrznych

• przyjmował pisma od poddanych do króla

• szły na ręce kanclerza pisma króla do poddanych

• pilnowanie aby dyspozycje królewskie były zgodne z prawem

• obowiązki sądowe (wynikały z faktu, że król był panem miast i zajmował się ich sądzeniem, z czasem te funkcję przejmuje Sąd Asesorski. Kanclerz przewodzi temu sądowi w imieniu króla

• w XVI w 1 z kanclerzy ma być os świecką: parytet kanclerzy - 1 duch 1 świecki

KANCELARIA KRÓLEWSKA

• kanclerz nadzoruje działanie kancelarii

• pieczęć przywiązano do dokumentu, pieczęć była odlewana z wosku, laku, po śmierci króla niszczono pieczęć

• nie było w kancelarii systemu akt przykładowych do dokładnej sprawy

• działał system ksiąg [EGZAMIN!]: pisarz wpisuje dokumenty wychodzące z kancelarii (1 kanclerz - 1 księga system niedoskonały)

• z czasem powstały bardziej wyspecjalizowane serie ksiąg, serie wpisów, układ wpisów jest chronologiczny

• księgowy sposób prowadzenia kancelarii był również typowy dla spraw sądowych (notatki sądowe)

• z czasem w sądach również następuje specjalizacja

• metryki koronne - księgi kancelaryjne / metryka litewska na Litwie

PODSKARBII KORONNY I PODSKARBI NADWORNY

• zarząd skarbu

• przyjmuje wpływy gotówkowe

• dokonuje wypłat na wydatki bez rozróżniania czy to na potrzeby państwa czy dworu

• nadzór nad mennicą

• zajmował się skarbcem królewskim (tam znajdowały się insygnia królewskie i kosztowności oraz dary)

• podskarbi ma pod piecza archiwum (agendy powstające pod zarządem podskarbiego)

SKARB

• skarb jest jeden, w tym sensie, że wpływają do niego wszystkie dochody podskarbi dokonuje wypłat. Nie ma znaczenia czy są to wydatki państwowe, czy wydatki osobiste króla przeżytek z państwa patrymonialnego

• stopniowo zaczęły się kształtować nowe poglądy na finansowanie, wyodrębnienie faktycznych dochodów na państwowe cele

• początki tego procesu pochodzą z połowy XVI wieku (1563 r.) ówczesny sejm piotrkowski podjął ustawę o utworzeniu wojska zaciężnego, opłacanego ze skarbu, w przeciwieństwie do pospolitego ruszenia. Dochody z dóbr królewskich miały finansować wojsko zaciężne

• do dóbr królewskich pod zarządów starostw lub z dóbr prywatnych miały być wysyłane co 5 lat lustratorowie , którzy mieli oszacować jakie dochody przynoszą dobra. Ten dochód miał być dzielony w proporcji pomiędzy 3 czynniki.

• wydatkach na wojsko - wojsko kwarciane (1/5)

• posesor majątku miał partycypować pewną cześć (1/5)

• resztę król (3/5)

• praktyce było inaczej

• odcina się 1/5 dla wierzyciela, zostaje 4/5, odcina się ¼ i dlatego kwarta

• wprawdzie starostowie płacili kwotę na wojsko, ale nie przekazywali reszty dochodu dla króla

• lustracje z czasem nie przeprowadzano regularnie, ponieważ Sejm przestawał być silny

• kwarta dała początek skarbu publicznemu

• pieniądze były gromadzone w zamku w Rawie Mazowieckiej - Skarb Rawski

• w 1569 powstał osobny skarb na kwartę

• w 1632 nastąpił już wyraźny rozdział na dwa skarby:

• skarb nadworny - gromadzi środki i zaspokaja potrzeby króla

• skarb państwowy/pospolity

• dokładnie sprecyzowano jakie zasoby mają zaspokajać potrzeby króla:

• mennice

• kopalnie soli

• kopalnie ołowiu w Olkuszu

• niektóre cła

• część królewszczyzn - 3/5 zawiodły, więc wyodrębniono pewną ilość królewszczyzn jako ekonomie - dobra stołowe jego królewskiej mości - pod zarządem skarbu nadwornego

• zarząd skarbu nadwornego przechodzi w ręce ciała kolegialnego - organu zwanego kamerą (XVII w) - przewodniczący Podskarbi Nadworny

MARSZAŁKOWIE: WIELKI KORONNY I NADWORNY:

• zarząd dworu królewskiego

• dworzanie podlegali jego nadzorowi i sądownictwu

• dba o sprawny przebieg wszystkich uroczystości na dworze królewskim: mistrz ceremonii

• określał ceny zakupu dla dworu królewskiego (obecność dworu stwarzała popyt na towary)

• dbał o bezpieczeństwo w miejscu pobytu króla (MIR - pokój otaczający króla)

• zajmował się sądownictwem karnym

• dysponował strażą i więzieniem marszałkowskim - dla utrzymania porządku, także w czasie obrad sejmowych: na początku obrad ogłaszał przepisy karne określające zasady bezpieczeństwa artykuły marszałkowskie

• przestępstwo popełnione w otoczeniu króla - zakłócające mir jest surowiej karane

HETMAN WIELKI KORONNY I HETMAN POLNY:

• pojawili się w XVI wieku

• początkowo dowódcy doraźnie powoływani przez króla na daną wyprawę, mieli wtedy władzę wojskową

• później byli stałymi dowódcami wojska

• ostatecznie posiadali dożywotnią władzę wojskową

• naczelny wódz wojsk polskich

• zajmował się sprawami zagranicznymi i sprawami, które należą obecnie do ministra wojny

• miał prawo utrzymywania swych rezydentów w Stambule, Jassach, Bukareszcie, Bakczyseraju (na Krymie)

• wywierał wpływ na politykę wewnętrzną

• w sprawach wojskowych byli prawodawcami, wydawali artykuły prawne artykuły hetmańskie - wojskowe artykuły karne, wojskowa procedura karna, przepisy regulowały tok służby wojskowej

• hetman najwyższą instancją w sądach wojskowych (nawet kara śmierci)

• mógł przedstawić kandydatów do nobilitacji

• urząd hetmana w rękach możnowładców (magnatów) z Małopolski, posiadających dobra na Ukrainie, powoływani z wojewodów czy kasztelanów - Hetman zasiadał więc w senacie

• Hetman posiadał latyfundia ziemskie (ogromne majątki) więc od połowy XVII wieku ogromna pozycja w państwie nawet stali się konkurentami władców (np. Jan III Sobieski był hetmanem i został królem)

• W II połowie XVII wieku próbowali własnej polityki zagranicznej - nie zawsze zgodną z interesem państwa

• Istniały próby ograniczenia władzy hetmańskiej (II połowa XVII w i początek XVIII) udały się ona dopiero pod koniec XVIII w.

Istniały urzędy o charakterze dworskim, ale były tylko honorowe. Istniał też dwór królowej - na czele stał ochmistrz dworu królowej - funkcje analogiczne do Marszałka. Król mógł zlecać określone funkcje osobom urzędnikom komisarycznym dużą rolę odegrali we Francji, gdzie stanowili podstawową podporę monarchii absolutnej.

URZĘDY LOKALNE:

Starostowie:

• trzymając królewszczyzny w zastawie uniezależnili się od monarchy, stali się bardziej lokalni

• zaciera się podział na urzędy centralne i lokalne

• 1611 ustawa określająca hierarchię urzędników ziemskich (figurował tam też starosta - niżej od podkomorzego, a przed chorążym)

• w XVI - XVIII wieku starostowie byli urzędnikami dożywotnimi:

• ogłaszali uniwersały królewskie

• jeśli nie wyznaczali poborców podatków - ściągali podatki

• zarządzali majątkami króla na podległym mu terytorium

• czuwali nad zamkami na swoich terytoriach

• czuwali nad bezpieczeństwem wewnętrznym

• ścigali przestępców (sądzili ich) - ograniczenia przestępstw do 4 artykułów grodzkich:

podpalenia

napadu na dom szlachcica

rabunku na drodze publicznej

zgwałcenia

• organ egzekucyjny - wykonywał wyroki innych sądów

• stanowisko - źródłem dochodu starosty

Starosta wyręczał się:

• funkcje sądowe realizował sędzia grodzki mianowany przez starostę

• nad zamkami czuwał burgrabia

• królewszczyznami zajmowali się podstarostowie (podstarości)

Uposażenia starostów:

• dochody z królewszczyzn

• dochody z orzekanych przez sędziego grodzkiego kar pieniężnych

• z czasem sądy grodzkie zaczęły zajmować się sprawami cywilnymi - aktami niespornymi - np. sprzedaż nieruchomości rosły dochody starostów

URZĘDY ZIEMSKIE

Wojewoda:

• sądownictwo nad ludnością żydowską ( w jego imieniu robił to sędzia żydowski)

• nadzór nad miarami i wagami w miastach

• określał ceny na towary rzemieślnicze (wykazy cen - taksy wojewodzińskie

• ignorowali samorząd miejski np. skład rady w Krakowie

• uczestniczyli w posiedzeniach senatu

Kasztelan:

• brak funkcji (na rzecz starosty)

• dostęp do senatu

Podkomorzy

• sądownictwo w sprawach granicznych: ustalał właściwy przebieg granic, rozstrzygał sprawy karne związane ze sporem granicznym

Sędzia ziemski, podsędek, pisarz:

• skład sądu ziemskiego

• sędzia: cieszył się zaufaniem szlachty

• nikt z nich nie musiał być prawnikiem

Istniały także urzędy honorowe, nawet w każdym powiecie pojawiali się tacy urzędnicy. !!!

Szlachta polska hołdowała zasadzie równości szlacheckiej. Choć właściwie można wyodrębnić szlachtę posiadającą majątki ziemski i szlachtę gołotę.

Uposażenie urzędników ziemskich:

• pensje obciążające kopalnie soli lub cła

• urzędnicy małopolscy (kasztelan i wojewoda krakowski) posiadali uposażenie w dobrach ziemskich (dobra krzesłowe)

• sędzia na przykład dostaje uposażenie ze sprawy, którą prowadzi, na przykład z kar (podobnie podkomorzy)

• wojewoda ma dochody ze spraw żydowskich

Obsadzanie urzędów

• należy do króla

• ważniejsze stanowiska rozdaje na sejmie

• urzędy były dożywotnie (jeśli osoba piastująca urząd straciła zdolność bycia urzędnikiem, król może obsadzić urząd)

• król jest ograniczony - może mianować urzędników ziemskich z 4 kandydatów (na każde stanowisko) przedstawionych przez sejmik elekcyjny

• cechy kandydata na urzędy:

• posiadanie szlachectwa męskiego

• osoba płci męskiej

• osoba zasłużona (np. na polu wojskowym, w służbie cywilnej

• osoba dobrej sław (nieskazitelnej opinii, bez kary sądu karnego

• osoba odznaczająca się rozwagą i rozumem

• osoba ciesząca się zaufaniem na terenie, gdzie mieszka

• król wydawał nominacje, mógł wystawić pismo, gdzie przyrzekał danej osobie nominację na urząd (ekspektatywa)

• instrument polityczny przysługujący królowi

• król szukał dochodu w dysponowaniu dobrami (opłaty za pobranie urzędu) już od XVI wieku, rozwój w XVII sprzedaż urzędów- król, królowa, dygnitarze dworscy (za zgodą króla). Rodzice kupowali urzędy dla swych dzieci.

• Były sytuacje, że jedna osoba nie mogła łączyć dwóch urzędów:

• nie można łączyć dwóch starostw sądowych !!!

• nie można być kanclerzem i starostą !!! incompatibilitas

• nie zawsze przestrzegano zakazów

• zakazy wypływały stąd, że średnia szlachta starała się osłabić znaczenie magnatów

Aparat urzędniczy był niedostatecznie rozwinięty !!!

Stolica państwa:

• Kraków:

• koronacja monarchów

• pogrzeby monarchów

• stała siedziba dworu

• unia Korony z Litwą - miejscem odbywania się sejmu jest Warszawa:

• Zygmunt III przenosi rezydencję z Wawelu do Warszawy

• Warszawa Stolicą

OKRES 1764 - 1795:

Administracja w monarchii absolutnej:

• istota monarchii absolutnej - na czele państwa stał władca posiadający władzę nie podlegającą niczyjej kontroli

• monarcha nie podlegał żadnym prawnym odpowiedzialnościom

• monarcha posiadał pełnię władzy w państwie

• władza podlegała ograniczeniom prawnym faktycznym (np. prawa fundamentalne monarchii we Francji):

• przepisy regulujące następstwo tronu

• zasada niepozbywalności domeny królewskiej

• król miał być katolikiem

Ograniczenia natury faktycznej:

• król prawodawcą, ale akty prawodawcze króla wymagały rejestracji przez sąd

• król ma władze ustawodawcza, wykonawczą i sądową, więc urzędnicy mają władzę pochodzącą od króla, król decyduje o wojnie i pokoju

• działalności administracji państwa rozszerza się na różne dziedziny życia (policja adm.):

• życie i polityka gospodarcza

• oświata

• opieka społeczna

• władza państwowa wkraczała we wszystkie dziedziny życia

• państwo prowadziło nadzór policyjny nad dziedzinami życia

• końcowo monarchia absolutna prowadziła do państwa policyjnego

• zasada centralizmu i biurokratyzmu:

• zarząd państwa

• monarcha dysponował szerokim aparatem państwowym, podporządkowanym jego władzy

Budowa aparatu centralnego:

• powstają organy kolegialne na szczeblu centralnym o charakterze ministerialnym

• podział resortowy administracji, związany z nimi aparat mający kierować różnymi resortami państwa

• od końca XVI w - podział resortowy (4 sekretarzy):

1. Sprawy zagraniczne

2. Sprawy wojny

3. Sprawy marynarki

4. Dwór królewski

• władza była delegowana im przez króla, przed którym byli odpowiedzialni

• nie wykształciła się samodzielność ministrów - byli oni podlegli królowi - mieli głos doradczy

• najważniejsza była Rada Stanu (tajna) - najważniejsze sprawy państwowe także polityka zagraniczna, sprawy wojny, pokoju

• centralizm nie sprzyjał odrębnościom w zarządzie państwa

• państwo było zorganizowane według jednego szablonu, cały system urzędów hierarchicznie podporządkowany władzy centralnej (hierarchia biurokratyczna).

• Urzędnicy komisaryczni wykorzystywani byli przez monarchę francuskiego w celu stworzenia kadry urzędników zależnych od króla (są usuwalni, są zawodowo przygotowani do pracy, są fachowo wykształceni, przesuwają się od stopni niższych do stopni wyższych

• Monarchia biurokratyczna to inna nazwa dla monarchii absolutnej

W oświeceniu

• rozum jako najwyższe kryterium

• monarcha miał służyć dobru ogółu (a wie najlepiej co jest dobre dla ludzi)

• monarcha kieruje się racją stanu, która wymagała zreformowania państwa zgodnie z zasadami oświecenia (Austria, Rosja) monarchia oświecona

Reforma Państwa Polskiego (30.11.2005)

• w Polsce zdawano sobie sprawę z potrzeby zmiany systemu

• zmiany w kierunku państwa policyjnego

• pojawia się nauka o policji, która wchodzi w skład nauki administracji (ius politiae - prawo policji przysługuje panującemu)

• w osobie władcy skupia się pełnia władz

• autorzy dzieł o nauce o policji:

• Francja: Delamare „Traktat o policji” - wieloletni pracownik policji, więc posiadał wiele praktyki. Jak sprawnie ma działać policja rozumienie bardzo szerokie

• Prusy: Chrystian Volf - najwybitniejszy filozof niemiecki, zajmował się również sprawami administracji państwowej

• policyści - ludzie zajmujący się zagadnieniami policji, dają początek nauce administracji

• działa zagraniczne przenikały do Polski (nawet w I połowie XVIII w), co wpływa na osoby chcące zmian w Polsce

• Stanisław Leszczyński

• Stanisław Konarski

• Stanisław Staszic

• Hugo Kołłątaj

• w ich dziełach wrażają się idee oświeceniowe

• przyczynili się do innego pojmowania państwa

• Stanisław August Poniatowski chciał zreformować państwo w duchu oświecenia

• Poniatowski potrzebował parlamentu do realizacji reform

• Poniatowski miał predyspozycje do dokonania zmian

• Poniatowscy + Czartoryscy + inni Familia

• Pierwsze zmiany 1764, po śmierci Augusta III

• Zmiany w zakresie administracji skarbowej i wojskowej

• 1764 początek monarchii konstytucyjnej

Reforma skarbowości

• utworzenie:

• Komisji Skarbowej Koronnej

• Komisji Skarbowej Litewskiej

• 2 komisje zgodnie z rozdziałem RP dualizm władz

• komisje są kolegialne pierwsza ważna zmiana, przechodzi się od urzędów jednoosobowych na urzędy kolegialne

• Komisja składa się z podskarbich i innych urzędników powoływanych przez Sejm na 2 letnią kadencję odejście od zasady dożywotności

• Po 2 latach komisje muszą się rozliczyć przed Sejmem kontrola parlamentarna

• Inne postanowienia:

• wprowadzenie ceł generalnych

• zmiana charakteru podatku od ludności żydowskiej: ryczał t od gminy opłata od każdej pojedynczej osoby

• sprawa dochodowości królewskich - większa kontrola

• komisje mają „baczyć na pomyślność rozwoju gospodarczego kraju”

• komisje zajmą się gospodarką miejską miast królewskich

• uprawnienia administracji polskiej są mniejsze od uprawnień francuskich lub pruskich

Reforma wojskowości:

• zamiast hetmanów mamy Komisję Wojskową Koronną i Komisję Wojskową Litewską

• hetman wielki był przewodniczącym, a polny zastępcą

• pozostali wybierani na 2 lata przez parlament podobnie jak w przypadku skarbowości

• próba ograniczenia władzy hetmanów

• król Stanisław Poniatowski chciał kontynuować te reformy na kolejnych Sejmach

• po 1776 różne wydarzenia:

• 1777 - konfederacja radomska przeciwnicy polityczni Czartoryskich - Potoccy, mieli poparcie carycy Katarzyny II. Nie potrzeba reform

• Sejm 1767 - 1768 uchwalono prawa kardynalne (elekcja króla, liberum veto, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, przywileje szlacheckie itd.) w tym czasie Polska zawarła pakt z Rosją, a te prawa są załącznikiem. Czyli bez zgody kontrahenta (Rosji) nie można była nic zmieniać częściowo państwo traci suwerenność

• ta sytuacja aż do Sejmu 1773 - 1775 w czasie Sejmu rozbiorowego + nowe zmiany, m.in. królem mógł być tylko Polak. Od tej pory gwarantami praw kardynalnych miały być Rosja, Austria i Prusy.

• Wyrażenie zgody na reformę rządu reforma władzy centralnej poprzez powołanie Rady Nieustającej

Rada Nieustająca:

• organ kolegialny

• jeden dla całego państwa

• skład:

• król - przewodniczący

• konsyliarze (36 osób)

• posłowie (18 osób)

• senatorowie (18, w tym 4 osoby z tytułu ministrów)

• sekretarze

• funkcjonuje 2 lata

• po 2 latach ustępuje 2/3 członków rady, którzy są uzupełniani przez obie izby większością głosów miało to zapewnić ciągłość Rady (dzięki 1/3 która pozostawała)

• król:

• przewodniczy zgromadzeniu

• nie ma szczególnych prerogatyw

• ma 1 głos

• większość uprawnień królewskich przeszło na Radę Nieustającą:

• utrata możliwości swobodnego rozdawnictwa łaski (gratiae distributuum)

• król działa za zgodą Rady

• Rada obradowała na posiedzeniach plenarnych, ale funkcjonowały też mniejsze zespoły departamenty Rady Nieustającej:

• departament interesów cudzoziemskich:

4 osobowy

kanclerz zostaje przewodniczącym

w polityce zagr. najważniejszą rolę odgrywały stosunki z zaborcami

2. departament policji (dobrego porządku)

marszałek na czele

kontrola miast królewskich

3. departament skarbowy:

podskarbi na czele

kontrola komisji skarbowych

przestrzeganie aby wszystkie urzędy trzymały się budżetu

1768 - pierwszy budżet

4. departament wojskowy:

hetman na czele

sprawy wojskowe

ale nie sprawy skarbowo-wojskowe

5. departament sprawiedliwości

zalążek późniejszego Ministra Sprawiedliwości:

jeden z biskupów z R.N. na czele

nadzór nad sądami

interesuje się sprawnością wymiaru sprawiedliwości

sądy miały przedkładać raporty departamentowi sprawiedliwości

• Rada Nieustająca odegrała użyteczną rolę

• Powstała w fatalnych warunkach

• Głosowali za nią posłowie biorący łapówki od zaborców (?)

• Mimo zasług nie miała przychylnej opinii „zdrada nieustająca”

• Dokonywała interpretacji przepisów prawa

• Porządkowała prawo

• Funkcjonowała do czasu Sejmu Czteroletniego

• Pierwsza decyzja Sejmu Czteroletniego to likwidacja Rady

• Rządy królewsko - ambasadorskie

• rozszerzenie nadzoru państwa na różne dziedziny życia

• poza departamentami funkcjonuje również Komisja Edukacji Narodowej

Komisja Edukacji Narodowej

• KEN powstała w ostatnim okresie istnienia Rady Nieustającej (okres targowicy)

• Powołana w 1773 roku

• Jedna dla Korony i Litwy

• Zlikwidowana, a potem reaktywowana w 1793 roku - podporządkowanie 6 departamentowi Rady Nieustającej

• Pojawia się państwowa władza edukacyjna organizatorska działalność państwa

• Komisja przystąpiła do gruntownej reformy państwa (nowe metody nauczania, nowi nauczyciele, nowe podręczniki)

• Troska o fundusze edukacyjne

• Utworzenie państwowego funduszu edukacyjnego, wyodrębnionego od majątku państwa

• Problem zarządu tym majątkiem - powstaje generalna kasa edukacyjna - kasjer generalny KEN (pierwszy - ojciec J. Lelewela)

• Problem pensji dla nauczycieli - otrzymują je z kasy, są to prawdziwi urzędnicy, bo żyją z pracy w administracji

• Później fundusz, majątek przejęli Prusacy do czasów Księstwa Warszawskiego

• KEN zatrudniał również plenipotentów, którzy występowali w jej imieniu przed sądami (2 plenipotenci)

• Pomimo powstania KEN w 1773 Sejm nie śpieszył się z upaństwowieniem dóbr pojezuickich, czyli z przyznaniem funduszy

• Sejm w 1776 ostatecznie zdecydował o utworzeniu państwowego funduszu edukacyjnego, który podporządkował się KEN i oddał jej zarząd funduszu i ustanowił go sądem dla wszystkich spraw majątkowych związanych z funduszem

• Początkowo przewodniczącym był biskup wileński Ignacy Massalski

• Początkowo 8 osób później 12 osób wszyscy są ludźmi wybitnymi, często komisarze Rady Nieustającej

• Komitety pierwszy powołał król, a kolejne Sejm

• Zasada kadencyjności KEN: Pierwsza 7 lat, następne po 6 lat

• Usytuowanie KEN wśród innych organów państwowych: !!!

• centralny organ administracji państwowej

• nie podlegała RN w 1 kadencji - były równorzędne

• pozostawała pod „protekcją” króla

• król udzielał również poparcia politycznego

• KEN podlegała sejmowi (KEN jest powoływana przez Sejm, Sejm tworzy dla niej przepisy prawne, KEN odpowiadał przed Sejmem za gospodarkę finansową, sprawozdania co 2 lata, podlega ocenie)

REFORMA ADMINISTRACJI DOKONANA PRZEZ KONSTYTUCJĘ TRZECIEGO MAJA

• Pierwsza ustawa w Polsce, która można nazwać konstytucją

• Uchwalona przez Sejm Czteroletni

• Zawierała kwestie podstawowych reguł politycznych

• Konstytucja stoi na szczycie w hierarchii aktów prawnych

• Tryb zmiany konstytucji

• Jest to ustawa rządowa

• Wtedy konstytucji nie nadawano takiego znaczenia

• Bez króla konstytucja by się nie ukazała - Ignacy Potocki - władza prawodawcza, Hugo Kołłątaj - sprawy społeczne, części o mieszczanach, konstytucja wyszła spod jego pióra.

Druga połowa XVIII wieku - wiek kodyfikacji prawa. Konstytucyjny ustrój polityczny przyjmuje pewne zasady:

1. Zasada zwierzchnictwa narodu:

• Zasada Jana Jakuba Rousseau.

• Naród jako zbiór wolnych, równych ludzi, zrzekających się wolności i równości na rzecz organów władzy. Jest to tzw. umowa społeczna

• Pojęcie narodu było różnie rozumiane. W XVIII wieku nowość - rozszerzenie tego pojęcia poza szlachtę

• Naród - posiadacze majątku, zarówno szlachta, jak i mieszczaństwo

• Zasada trójpodziału władzy:

• Zasada Monsteskiusza

• Niezawisłe sądy - ochrona przed absolutyzmem

• Zasada rządu umiarkowanego

• Zasada znajdująca się w każdej demokratycznej konstytucji

• W Polsce:

• Władza wykonawcza - król i Straż Praw

• Władza ustawodawcza - Parlament

• Władza sądownicza - sądy

• Konstytucja odstąpiła od zasad Unii Lubelskiej

• 22.10.1791 - Sejm wydał „Zaręczenia wzajemne obojga narodów” - określa relacje między dwoma państwami

• Król:

• władza wykonawcza

• dziedziczność tronu powrót do dynastii saskiej

• król nie odpowiada za nic, odpowiedzialność jest przerzucona na ministrów kontrasygnujących

• miał rządzić z ciałem towarzyszącym

• Straż Praw- ciało kolegialne (prymas, 5 ministrów: policji, pieczęci straży, minister pieczęci do spraw zagranicznych, skarbu, wojny są ministrami, ale nie kierują żadnymi ministerstwami. 2 osoby nie mają prawa głosu - jedną z nich jest następca tronu - w cel szkoleniowych, 2 to marszałek Sejmu - obserwator, cicha kontrola Sejmu)

• Straż Praw nie jest formą rządu, jest organem rozpatrującym sprawy chłopskie, memoriały chłopskie

• Przy Straży Praw powstało biuro.

---