Jan Błoński, Witkiewicz Stanisław Ignacy, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. J. Krzyżanowski, W-wa 1985, t.2, s. 608-609; Piotr Rudzki, Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), w: Historia literatury polskiej w 10 tomach, red. A. Skoczek, W-wa [br.], t. VIII: XX-lecie międzywojenne, cz. 2, s. 225; 342-344.

BIOGRAFIA:

• pseud. Witkacy

• ur. 24 II 1885 - W-wa

• jedyny syn Marii z Pietrzkiewiczów , nauczycielki muzyki i Stanisława Witkiewicza, malarza, krytyka sztuki, prozaika i twórcy „stylu zakopiańskiego”

• rodzina pochodziła ze Żmudzi, była spokrewniona z Piłsudskimi: Józef P. był bratem ciotecznym S. Witkiewicza, a więc wujem Ignacego

• I 1891, Zakopane - chrzest (matka chrzestna przyjechała z USA - Helena Modrzejewska, wybitna polska i amerykańska aktorka teatralna; ojcem był góral Jan Krzeptowski Sabała - skrzypek, bajarz, „Homer zakopiański”)

• 1908 - ojciec ze względu na stan zdrowia przeniósł się do miejscowości Lovran (dziś. Chorwacja), gdzie mieszkał do śmierci; matka dla poprawienia sytuacji finansowej rodziny prowadziła pensjonaty w Zakopanem

• zgodnie z życzeniem ojca, który był przeciwnikiem edukacji instytucjonalnej, Witkiewicz nie uczęszczał do szkół, kształcił się poprzez kontakt ze sztuką i na prywatnych lekcjach w domu

• XI 1892 - IV 1893 - napisał kilkanaście „utworów scenicznych” (do dziś zachowały się: Komedie z życia rodzinnego, Biedny chłopiec, Menażeria, czyli Wybryk słonia, Odważna księżniczka, Księżniczka Magdalena, czyli Natrętny Książę, Karaluchy)

• równolegle rozwijał pod kierunkiem ojca swoje umiejętności malarskie

• po zdaniu matury we Lwowie (1903) studiował w ASP w Krakowie (1904-05) i wyjeżdżał kilkakrotnie do Włoch, Niemiec, Francji

• wychowany w środowisku najwyższym poziomie intelektualnym, przyjaźnił się m.in. ze starszymi (K. Szymanowskim, T. Micińskim) oraz wybitnymi rówieśnikami (przyszłym etnologiem - B. Malinowskim i filozofem - L. Chwistkiem)

• 1909-12 - przeżył burzliwy romans z aktorką I. Solską (wyd. te i krąg ówczesnych przyjaciół sportretował w groteskowo-karykaturalnym ujęciu w powieści 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta, powst. 1910, wyd. 1972)

• II 1914 - narzeczona, J. Janczewska, popełniła samobójstwo; zrozpaczonego SIW-a zabrał w podróż naukową do Australii Malinowski. SIW miał pełnić funkcje rysownika i fotografa

• po wybuchu wojny (mając obywatelstwo ros.) wyjechał do Petersburga - wstąpił do szkoły oficerskiej i w stopniu porucznika gwardii wziął udział w walkach. Był świadkiem rozkładu carskiego imperium i rewolucji (wówczas uformował się w zasadniczych rysach jego katastroficzny światopogląd)

• 1918 - wrócił do PL i osiadł w Zakopanem

• stopniowo porzucił malarstwo, prócz portretowego, które traktował zarobkowo

• zwracając się ku literaturze, ogłosił szereg rozpraw teoretycznych i dramatów

• 1918-22 - współpracował z awangardową grupą poetów i malarzy Formiści PL oraz „Zwrotnicą” (1922-23)

• 1918-26 i 1934 napisał ok. 30 sztuk teatralnych, z których część zaginęła; 1925-32 - 3 powieści

• mieszkał na przemian w W-wie i Zakopanem

• publikował sporo felietonów, polemik, art., (m.in. w piśmie „Zet” 1932-36); wygłaszał odczyty, reżyserował własne sztuki

• pod koniec życia poświęcił się głównie filozofii

• zm. śmiercią samobójczą, na szlaku ucieczki wojennej - 18 IX 1939 w Jeziorach pod Dąbrowicą (Polesie)

TWÓRCZOŚĆ:

• opierała się na rozbudowanym systemie poglądów filozoficznych i estetycznych, wykładanych w szkicach Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia (1919), Szkice estetyczne (1922) i Teatr. Wstęp do Czystej Formy w teatrze (1923)

• cywilizacja wg SIW-a znajduje się w punkcie zwrotnym: wchodzi w epokę zrównania, uspołecznienia i mechanizacji, które zapewnią masom szczęście, unicestwiając jednak religię, filozofię, sztukę, dzięki którym jednostka może zaznać „metafizycznej dziwności” w przeżyciu „Tajemnicy Istnienia”. Tajemnicą jest jedność człowieka dla samego siebie (chociaż składa się on z wielości jakości, wrażeń) oraz ograniczoność jego istnienia w nieskończonym istnieniu świata. „Metafizyczne przerażenie wobec zagadki istnienia” znajduje ukojenie w sztuce, która utrwala jedność osobowości w symbolach, połączonych w sposób konieczny. Jedność struktury dzieła jest właściwym dziełem sztuki, której funkcje przedstawiające mają tylko uboczne znaczenie w porównaniu z budzeniem uczuć metafizycznych (hasło „Czystej Formy”)

• rosnąca komplikacja i osamotnienie społ. sztuki jest zarazem znakiem jej rychłego kresu: doktryna ta jest jednocześnie awangardowa i katastroficzna

• w dramatach zrywa z wszelkim życiowym prawdopodobieństwem, chcąc niezwykłością wydarzeń wywołać wrażenie snu / halucynacji

• bohaterowie, wśród których nie brak zupełnie fantastycznych, postępują równie okrutnie co nieprzewidzianie, prowadząc niezwykłe intrygi miłosne i eksperymenty uczuciowo-erotyczne, rewolucjonizując sztukę / matematykę / filozofię, budując bajkowe państwa / zakładając nowe religie. Pragną w ten sposób zaznać „dziwności” istnienia, tworzyć „sztuczne życie”

• akcja przypomina nieraz zbiorową zabawę / karnawałową improwizację: nasycone duchem aktorstwa, parodii i groteski, dramaty wracają jednak stale do tragicznych problemów, które natrętnie dręczyły pisarza: do dekadencji, wynaturzenia i reżyserowania życia, miejsca sztuki w społeczeństwie przyszłości

• z obszernego zespołu dramatów jedynie kilkanaście doczekało się wystawień / rzadziej druku za życia pisarza:

• Pragmatyści - „Zdrój” 1920, wyst. 1921

• Tumor Mózgowicz - wyst. i wyd. 1921

• Mister Price, czyli Bzik Tropikalny - wyst. 1926

• Nowe Wyzwolenie - „Zwrotnica” 1922-23, wyst. 1925

• W małym dworku - wyst. 1923

• Metafizyka dwugłowego cielęcia - wyst. 1928

• Kurka wodna - wyst. 1922

• Mątwa, czyli Hyrkaniczny światopogląd - „Zwrotnica” 1923, wyst. 1933

• Jan Maciej Karol Wścieklica - wyst. 1925

• Wariat i zakonnica, czyli Nie ma złego, co by na jeszcze gorsze nie wyszło - „Skamander” 1925, wyst. 1924

• po wojnie na scenę weszły:

• Oni - wyst. 1963

• Gyubal Wahazar, czyli Na przełęczach bezsensu - wyst. 1966

• Bezimienne dzieło - wyst. 1967

• Nadobnisie i koczkodany, czyli Zielona pigułka - wyst. 1967

• Szalona lokomotywa - wyst. 1965

• Matka - wyst. 1964

• Sonata Belzebuba, czyli Prawdziwe zdarzenie w Mordowarze - „Ateneum” 1938, wyst. 1966

• ostatnia, najwybitniejsza sztuka: Szewcy - wyst. 1957

• od przełomu lat 50. i 60. dramaty SIW-a znalazły się w stałym repertuarze współczesnego teatru

• uważając teatr za dziedzinę Czystej Formy, w powieściach - którym odmawiał miana dzieł sztuki - odmalował losy dekadentów, złaknionych „dziwności istnienia”, w społeczeństwie przed rewolucją, która kładzie kres wszelkiemu indywidualizmowi. Przeżywają oni gorączkowo wszystkie możliwe doświadczenia erotyczne, narkotyczne i artystyczne, aby zginąć / zwariować w chwili społ. przemiany, którą umieścił SIW w fantastycznej PL przyszłości, przypominającej nieco jednak PL międzywojenną

• osobliwe pomysły historiozoficzne łączą się w Pożegnaniu jesieni (1927) i Nienasyceniu (1930) z przenikliwymi roztrząsaniami psychologicznymi, podczas gdy nie ukończone Jedyne wyjście (powst. 1931-33, wyd. 1968) zawiera poglądowy wykład filozofii

• napisał także książkę o narkotykach Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter. Appendix (1932)

• szkice Niemyte dusze (1936) składają się na pamfletowy traktat o dewiacjach PL kultury i historii

• zainteresowaniom filozoficznym, którym oddawał się całe życie, począwszy od młodzieńczych Marzeń improduktywa (1904), dał najpełniejszy wyraz w rozprawie Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia (1935)

• w latach międzywojennych doceniany jedynie przez nielicznych przedstawicieli elity intelektualnej i artystycznej, częściej zresztą wzbudzający polemiki (m.in. ze str. K. Irzykowskiego, T. Kotarbińskiego, R. Ingardena) niż wyrazy uznania, traktowany był jako utalentowany dyletant i eksperymentator, otoczony przy tym legendą ekscentryka, mistyfikatora i skandalisty

• żywe i trwałe zainteresowanie wzbudził współcześnie (punktem zwrotnym było tu zwł. wyd. Dramatów przez K. Puzynę - 1962), przede wszystkim jako dramatopisarz - prekursor groteskowego teatru absurdu i myśliciel-katastrofista, który stworzył proroczą wizję losów cywilizacji europejskiej w epoce powszechnej uniformizacji, zwulgaryzowanej kultury masowej i totalitarnych systemów dyktatorskich

• tłum. na kilkadziesiąt języków, głównie na Zachodzie (m.in. antologie dramatów w przekł. ang., niem., wł., fr.); wystawiany w kilkunastu krajach (zwł. w USA); stał się też przedmiotem zainteresowań badawczych

---