Maciej Dombrowski
S. I. Witkiewicz, „Nauki ścisłe a filozofia” i inne pisma filozoficzne (1933-1939)
Konspekt tomu przygotowywanego w ramach edycji Dzieł zebranych S. I. Witkiewicza, wydanie krytyczne ze wstępem Jana Błońskiego, Komitet redakcyjny: Janusz Degler (przewodniczący), Bohdan Michalski, Lech Sokół.
1. Charakterystyka tomu
Przygotowywany tom będzie zawierał zbiór prac filozoficznych Stanisława Ignacego Witkiewicza z lat 1933-1939. Będzie to wydanie krytyczne. Opracowywany do wydania tom pomieścić ma rozprawy autora Szewców z późnego okresu jego życia, z lat na które przypada wzmożone zainteresowanie Witkacego filozofią. Oprócz tekstów już publikowanych, w ramach prac przygotowawczych zostaną opracowane i przygotowane do druku liczne rozprawy znajdujące się w rękopisie. Uzupełnią one w znacznym stopniu luki w wiedzy na temat dorobku Witkiewicza na polu filozofii, w ramach której ma on już swoje miejsce, jako jeden z najbardziej oryginalnych twórców dwudziestolecia międzywojennego. Wśród rękopisów, przeznaczonych do opracowania, warto wymienić obszerną polemikę z Joachimem Metallmannem na temat odczytania przez tego ostatniego filozofii Alfreda North Whiteheada, dodatek do tej pracy O solipsyzmie i idealizmie, dwa samodzielne dodatki do rozprawy O Bycie samym w sobie i dla siebie, fragmenty rozpraw dotyczących logiki z rozważaniami nad systemem logicznym Clarence'a Irvinga Lewisa, pojęciem prawdy i wynikania u Alfreda Tarskiego oraz paradoksami logicznymi. Osobny zbiór tekstów stanowią fragmenty rozpraw dotyczących ogólnych problemów nauki, przede wszystkim fizyki i biologii oraz bardziej szczegółowo natury czasu oraz przestrzeni. W przygotowywanej edycji powinny znaleźć się też zachowane w rękopisie dalsze partie polemiki z Tadeuszem Kotarbińskim na temat reizmu. Wszystkie wymienione prace w istotny sposób poszerzają wiedzę na temat filozofii Witkiewicza, skłaniają również do reinterpretacji wcześniejszych ustaleń.
2. Planowane ukończenie prac (złożenie do wydawnictwa): grudzień 2012
3. Przewidywane prace: po uzyskaniu odpowiednich środków (Narodowy Program Rozwoju Humanistyki) zostanie przeprowadzona kwerenda biblioteczna (Kraków, Warszawa, Wrocław) mająca na celu dotarcie do rękopisów prac filozoficznych Witkiewicza z lat 1933-1939. Z rękopisów zostaną dokonane odbitki (skany), które staną się podstawą dalszych prac. Część rękopisów, z racji ich stanu zachowania (liczne ubytki, nadpalenia, kopie kalkowe), zostanie odczytana na miejscu. Dalsza praca będzie polegała na odczytaniu i przepisaniu wszystkich zebranych materiałów. Po pierwsze należy dokonać porównania zachowanych rękopisów (lub maszynopisów) autorskich z dostępnymi już edycjami tekstów, po drugie dokonać odczytania prac nigdy nie publikowanych, co w przypadku Witkacego stanowi największą trudność (z racji na wzmiankowany już stan zachowania jego spuścizny). W kilku przypadkach niezbędne będzie zestawienie kilku wariantów tej samej pracy i próba dokonania rekonstrukcji w oparciu o zachowany materiał. Osobnym problemem jest w przypadku Witkiewicza niepewne datowanie prac, co wymaga przebadania zachowanych źródeł biograficznych (listy, wspomnienia) pod kątem wzmianek o pracach filozoficznych. Dopiero wtedy można będzie pokusić się o podanie (często nadal przybliżonej) chronologii powstawania kolejnych tekstów. Ponownemu opracowaniu zostaną poddane również teksty już publikowane - należy porównać pierwodruki i przedruki z oryginałem (lub jego wersjami), jeżeli takowy się zachował.
Prace redakcyjne będą polegały na ujednoliceniu pisowni, poprawieniu omyłek ortograficznych i interpunkcyjnych, uzupełnień ubytków tekstu (wypadki ewidentne, gdy tekst jest słabo czytelny, wyrazy są niepełne, ale ich dopełnienie nie powoduje ryzyka pomyłki i zmiany semantycznej warstwy tekstu). Tam, gdzie będzie to możliwe, zostaną wprowadzone informacje o ilości brakujących słów, zdań, bądź stron. Uzupełnione zostaną również przypisy autorskie, w kilku przypadkach konieczna będzie też rekonstrukcja tytułów prac (bądź wybór z kilku dostępnych wersji).
Tom zostanie opatrzony przypisami wyjaśniającymi kwestie problematyczne oraz identyfikującymi przywoływane nazwiska i prace. Części zawierającej przypisy towarzyszyć będzie nota wydawnicza, w ramach której znajdzie się obszerny szkic omawiający problematykę tomu. Po tej części nastąpi opis autografów, omówione zostaną zasady ustalania tekstów, zasady wydania. Na zakończenie zostaną przywołane poprzednie wydania tekstów zawartych w tomie.
4. Planowany układ tomu (inedita oznaczone gwiazdką, rekonstrukcje tytułów w nawiasach kwadratowych)
Popularna analiza poglądu fizykalnego (druk 1932)
Leon Chwistek - Demon intelektu (cz. I i II) (1933, druk 1933-1934)
O tzw. zajmowaniu się naukami przyrodniczymi (druk 1933)
O poglądzie fizykalnym (1933, druk 1934)
Nauki ścisłe a filozofia (druk 1934)
O logistyce (zwierzenia laika) (1934, druk 1935)
O idealizmie i realizmie (druk 1935)
[O akcie]* (1935?)
Wstęp do filozofii dla laika (druk 1936)
O zjawiskowości tzw. przedmiotu rzeczywistego i fizykalnego jako jego części i o obserwatorze w równaniach fizyki, czyli o niesamowystarczalności czystego poglądu fizykalnego (1936, druk 1975)
O ontologicznej beznadziejności logiki, fizykalizmu i pseudonaukowego monizmu w ogóle i o perspektywach koncepcji monadystycznej (1936, druk 1937)
O pojęciu celowości w biologii (1936, druk 1978) - jako aneks do tego tekstu mógłby zostać zamieszczony w tomie list Witkiewicza z 17 X 1936 zatytułowany Odpowiedź na list Stefana Szumana w sprawie artykułu: ,,O pojęciu celowości w biologii”, w którym autor wyjaśnia szereg problematycznych kwestii poruszonych w artykule (druk 1979).
[Krytyka krytyki Whiteheada przez Joachima Metallmanna]* (1936-1937)
[krytyka poglądów logicznych Clarence'a Irvinga Lewisa]* (1937)
[Traktat o Bycie samym w sobie i dla siebie]* (1936-1938, częściowy druk 2002)
[Polemika z Tadeuszem Kotarbińskim na temat bytu samego dla siebie]* (1937-1938?)
[Polemika z Tadeuszem Kotarbińskim na temat reizmu]* (po 1935, 1937-1938?)
O protagorejskim typie umysłowości (druk 1938)
[O wirusach, fagach i drożdżach]* (1938)
O fizyce i materializmie* (1938)
[O czuciach prostych]* (1937 lub później)
[ O przestrzeni]* (1938)
Jan Świderski, Zręby filozofii organicznej 1938, s. 460 (druk 1938)
Uwagi o pracy magisterskiej M. Choynowskiego* (1938)
Zasady monadyzmu biologicznego (1938, druk 1939)
[O monadach skończonych, dynamizmie i tworzeniu się jaźni]* [1938-1939]
Przypisy
Nota wydawnicza
Spis ilustracji
5. Ogólna charakterystyka poszczególnych ineditów
[O akcie] (1935?) - osiem stron maszynopisu (s. 14-17, 28-31 według paginacji autora) z poprawkami autora. Być może o tej pracy wspomina Witkiewicz w listach do Ingardena: ,,[…] jestem przeciwnikiem teorii aktu i intencjonalności. […] Napisałem o tym 42 str[ony] maszyny […]” (list z 5 IV 1935). Bohdan Michalski raczej błędnie kojarzy tę wzmiankę z Traktatem o Bycie samym w sobie i dla siebie, który to Witkacy zaczął pisać rok później.
[Traktat o Bycie samym w sobie i dla siebie] (1936-1938) - 132 karty rękopisu. W 2002 roku opublikowana została część główna traktatu bez przedmowy oraz dwóch dodatków - Appendix A (do Traktatu o Bycie samym dla siebie) o zamykaniu oczu jako źródle poznania istotnego stanu rzeczy w (BDŚ) i Appendix B. Przerwy w świadomości. Różnice między roślinami a zwierzętami. Powstawanie indywiduów. Zasada łączenia się (IPN). Rozprawa ta miała stanowić część Zagadnienia psychofizycznego w ramach jednej z późnych redakcji tej ostatniej pracy.
[Polemika z Tadeuszem Kotarbińskim na temat bytu samego dla siebie] (1937-1938?) - 46 kart rękopisu (słabo czytelna kopia kalkowa). Obszerny fragment (bez początku i zakończenia) odpowiedzi na zarzuty Tadeusza Kotarbińskiego (w tekście pojawiają się cyfry rzymskie między I a XV jako oznaczenia konkretnych pytań/zarzutów). Witkiewicz wspomina w tekście swoją wcześniejszą polemikę z reizmem (1934).
[Polemika z Tadeuszem Kotarbińskim na temat reizmu] (po 1935, 1937-1938?) - 40 stron maszynopisu z odręcznymi poprawkami autora (brak początku i zakończenia, ubytki w tekście). Można przypuszczać, że jest to dalsza część polemiki z reizmem, liczne odwołania do biologii mogą wskazywać na późny okres badań filozoficznych Witkacego. Wcześniejszy fragment polemiki między Witkacym a Kotarbińskim stanowi Odpowiedź na krytykę reizmu S. I. Witkiewicza z 4. III. 1935 autorstwa tego ostatniego (maszynopis z uwagami Witkiewicza i naniesioną przez niego datą: 29.X.1937). Ostatnia praca liczy 25 stron, brak zakończenia, mogłaby zostać dołączona do tomu jako aneks.
[Krytyka krytyki Whiteheada przez Joachima Metallmanna] (1936-1937) - 120 stron rękopisu z ubytkami, brak początku i zakończenia (rozpoczyna się na 16 a urywa na 150 stronie paginacji autorskiej). Praca stanowi krytyczną recepcję rozprawy habilitacyjnej Joachima Metallmanna dotyczącej filozofii przyrody Alfreda North Whiteheada. Do rozprawy dołączony jest Dodatek do krytyki Whiteheada przez Metallmanna (próba niemożności przyjęcia solipsyzmu i radykalnego idealizmu ontologicznego) - 18 stron maszynopisu z poprawkami autora (zachowane dwie kopie). Zachował się też mocno uszkodzony rękopis Dodatku liczący 19 stron.
[Krytyka poglądów logicznych Clarence'a Irvinga Lewisa] (1937) - 12 stron niepełnego maszynopisu (numeracja od strony 4 do 51) z poprawkami autora. Dwie ostatnie strony stanowią polemikę z poglądami Alfreda Tarskiego. Do pracy dołączony jest Appendix II. O paradoksach - zachowały się tylko dwie pierwsze strony z nieustalonej objętości. Lektura Lewisa i sama praca (określana jako ,,ostatnia” na temat logiki) jest wzmiankowana w listach do Romana Ingardena i Hansa Corneliusa z 1937 roku. Zachowały się notatki Witkiewicza zatytułowane Logika z datą 7 III 1937.
[O wirusach, fagach i drożdżach] (1938) - 14 stron uszkodzonego rękopisu, bez początku i zakończenia. Tekst urywa się na 20 stronie paginacji autora. Informacja w listach do Romana Ingardena (17 II 1938). W rękopisie daty 27 i 28 III 1938, Nowy Sącz (s. 11 paginacji autora).
O fizyce i materializmie (1938) - 8 zachowanych stron rękopisu z 31 całości. Na końcu data 20 V 1938. Jest to tekst odczytu, jaki Witkiewicz wygłosił w ramach ,,wakacyjnych odczytów naukowo-literackich” w Zakopanem (pt. O materializmie i fizyce) 18 VII 1938 r.
[O czuciach prostych] (1937 lub później) - 3 strony (5, 6 i 7) niezidentyfikowanej pracy dotyczącej analizy czuć prostych jako abstrakcyjnych elementów szerszych całości. W tekście wspomniane prace autora: O przedmiocie ,,(biurko 1934)” i Ogólna krytyka materializmu fizykalnego (1937) Może być to fragment pracy O niezaprzeczalnym substracie ontologicznym (inf. W liście do Ingardena z 4 V 1937 i w Sporze o monadyzm) lub [O akcie].
[O przestrzeni] (1938) - 32 strony uszkodzonego rękopisu z 55 oryginału. Paginacja autora w zachowanym fragmencie - strony od 16 do 55. W tekście daty: 13 VII 1938, 15 VII 1938, 16 VII 1938, 25 VII 1938, 1 VIII 1938 - data ukończenia na ostatniej stronie. Wzmianka w liście do żony z 13 VII 1938 (jako ,,rozprawa o przestrzeni”).
[Uwagi o pracy magisterskiej M. Choynowskiego] (1938) - 16 stron kopii kalkowej. Zachował się fragment. W tekście data 13 IV 1938.
[O monadach skończonych, dynamizmie i tworzeniu się jaźni] (1938-1939) - 10 stron uszkodzonego rękopisu, bez początku i zakończenia (strony 18-30 według paginacji autora). Autor skupia się na trzech problemach: zagadnieniu monad najmniejszych, sił działających między monadami i powstawaniu jaźni w kontekście biologicznym. Praca stanowi próbę dokonania zmian we własnym systemie, przede wszystkim w kierunku uzgodnienia go z fizyką. Witkiewicz przyjmuje wcześniej odrzucany dynamizm. Informacje na temat pracy zawarte są w Sporze o monadyzm i listach do Ingardena (21 XI 1938: ,,Jestem w trakcie rewizji i pewnej transformacji mego pog[lądu] (przesunięcie w kierunku nie-hipostazyjnego dynamizmu) […]”; 5 I 1939: ,,pewne zmiany mego monadyzmu”; 31 III 1939: ,,teraz robię pewien dodatek do monadyzmu (o dynamizmie)”.
4