Rola i miejsce w systemie reagowania kryzysowego Polski sił o charakterze niemilitarnym, czyli siły niemilitarne w reagowaniu kryzysowym.

Wstęp

Pod pojęciem zarządzania kryzysowego rozumiemy działalność organów administracji publicznej, która stanowi element kierowania bezpieczeństwem narodowym. Polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich skutków oraz odtwarzaniu zasobów i infrastruktury krytycznej. W celu utrzymania bezpieczeństwa w państwie ukształtował się system obronny państwa, który składa się z podsystemów. Każdy z nich ma swoją określoną rolę w całym systemie reagowania kryzysowego, a co za tym idzie przyczynia się w mniejszym lub większym stopniu do zapobiegania sytuacjom kryzysowym.

1. System obronny państwa.

System obronny państwa jest zbiorem wzajemnie powiązanych elementów - ludzi, organizacji oraz urządzeń, które działają na rzecz zachowania bezpieczeństwa i nienaruszalności terytorialnej kraju. Celem działania systemu obronnego państwa jest uzyskanie zdolności do prowadzenia skutecznych działań obronnych.

Podstawowe zasady funkcjonowania systemu obronnego państwa:

1. kompleksowość i spójność;

2. zdolność do skutecznego przeciwstawiania się wszelkim zagrożeniom godzącym w bezpieczeństwo narodowe;

3. efektywna współpraca potencjału militarnego z odpowiednio przygotowaną administracji gospodarką narodową oraz zorganizowanym i przygotowanym do obrony społeczeństwem.

Bezpieczeństwo obywateli (bezpieczeństwo wewnętrzne) na terytorium RP jest interesem narodowym o egzystencjalnym znaczeniu, których zapewnienie ma charakter bezwzględnego nakazu, uzasadniającego zastosowanie w ich obronie - w razie potrzeby - całego posiadanego zespołu sił i środków, które tworzą system obronny państwa.

Na system obronny państwa składa się: system kierowania obronnością, siły zbrojne i niemilitarne struktury obronne.

2. Niemilitarne struktury obronne.

Niemilitarne struktury obronne złożone są z wszystkich ogniw wykonawczych administracji publicznej, z wyjątkiem Sił Zbrojnych RP, innych instytucji państwowych, a także przedsiębiorców i stowarzyszeń, na które się nakłada lub którym zleca się wykonywanie zadań obronnych w warunkach obowiązujących przepisów prawnych. Ogniwa tego podsystemu funkcjonują w ramach działów administracji rządowej oraz struktur terytorialnych systemów obronności państwa.

Możemy wyróżnić kilka rodzajów zadań obronnych, np.:

1. zadania ogólne o charakterze przygotowawczym;

Ich celem jest stworzenie warunków organizacyjnych do funkcjonowania struktur pozamilitarnych w stanach gotowości obronnej państwa lub w czasie ich podwyższania. Obejmują one głównie: planowanie, szkolenie, edukację oraz spełnianie powszechnego obowiązku obrony.

2. zadania dyplomatyczne;

Wypełnianie zadań dyplomatycznych ma na celu zminimalizowanie ryzyka zagrożenia podstawowych interesów narodowych oraz założeń polityki zewnętrznej i bezpieczeństwa, a także wsparcie dyplomatyczne w czasie trwania konfliktu zbrojnego i jego w przypadku jego zakończenia.

3. zadania informacyjne;

Związane są z ochroną i propagowaniu polskich interesów, informacyjnemu osłabianiu przeciwnika, umacnianiu woli, wytrwałości, motywowaniu społeczeństwa.

4. zadania gospodarczo-obronne

Celem realizacji zadań gospodarczo-obronnych jest zapewnienie materialnych podstaw realizacji zadań obronnych poprzez dostawy energii, żywności a także surowców energetycznych, przeprowadzanie sprawnych ewakuacji na terenach potencjalnie zagrożonych budynków, jak również ochronę zdrowia, opiekę nad małoletnimi i niepełnosprawnymi.

5. zadania ochronne w zakresie zapewnienia sprawnego funkcjonowania struktur państwa oraz w zakresie zapewnienia podstawowych potrzeb bytowych, duchowych i ochrony ludności;

Niemilitarne struktury obronne państwa mają z założenia zapewnić stałą gotowość obronną państwa oraz sprawne funkcjonowanie pozostałych jego struktur w przypadku kryzysu, powinny stworzyć warunki niezbędne do przygotowywania oraz działania sił zbrojnych, a także przetrwania ludności w czasie zagrożenia i wojny.. Może się to odbywać poprzez:

a) ochronę granicy państwowej;

b) ochronę osób podlegających szczególnej ochronie oraz obiektów i transportów im służących;

c) ochronę delegacji i przedstawicielstw innych państw; zapewnienie łączności;

d) ochronę szczególnie ważnych obiektów;

e) ochronę dóbr kultury i dziedzictwa narodowego;

f) zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego;

g) ochronę przeciwpożarowa;

h) nadzór nad przestrzeganiem rygorów prawa w czasie stanu wojennego.

3. Ogniwa struktur niemilitarnych i ich zadania.

W systemie obronności ogniwa struktur niemilitarnych dzielone są na trzy grupy:

1. informacyjne - realizują zadania mające na celu ochronę i propagowanie polskich interesów na arenie międzynarodowej, kształtują determinację obronną, wytrwałość i motywują społeczeństwo poprzez informacyjne zabezpieczenie funkcjonowania systemu obronności (wymienia się wśród nich dyplomację, wywiad i kontrwywiad, media oraz edukację obronną)

2. ochronne - do ich zadań należy zapewnienie możliwości bezpiecznego funkcjonowania pozostałych struktur państwa oraz ochrona ludności i majątku narodowego przed skutkami zbrojnych i niezbrojnych oddziaływań kryzysowych (np. straż pożarna, policja, agencja bezpieczeństwa, inspekcje, obrona cywilna oraz służba).

3. gospodarcze - ich celem jest zapewnienie materialnych podstaw realizacji zadań obronnych oraz wspomaganie ludności w przetrwaniu w nadzwyczajnych warunkach kryzysu i wojny.

Ogniwa struktur pozamilitarnych mają do zrealizowania określone zadania, wiele z nich biorą na siebie przedsiębiorcy, którzy opierają swoją działalność o:

1. eksploatację lotnisk i portów morskich;

2. nadawanie programów radiowych i telewizyjnych;

3. produkcję, transport i magazynowanie produktów naftowych;

4. produkcję, remont lub modernizacja uzbrojenia i sprzętu wojskowego;

5. wytwarzanie, dystrybucja i przesyłanie paliw oraz energii elektrycznej;

6. transport, usługi pocztowe, usługi telekomunikacyjne.

Równie wiele zadań spoczywa na administracji, która odpowiada między innymi za:

1. znajomość i akceptację zadań obronnych przez organ samorządowy (w niezbędnym zakresie) realizowanym na terenie administrowanym;

2. przygotowanie stanowisk umożliwiających kierowanie działaniami na terenie administrowanym, w reżimie doraźnym i kryzysowym;

3. wdrożenie jednolitych procedur osiągania gotowości do działania przez organy samorządowe, zespoły reagowania kryzysowego, podsystem pozamilitarny, siły zbrojne;

4. organizowanie wykonania zadań na terenie administrowanym, przez podsystem militarny;

5. przygotowywanie do dyspozycji wojska niezbędnych urządzeń wsparcia logistycznego podsystemu pozamilitarnego;

6. przygotowanie do dyspozycji wojska:

• baz danych dotyczących całokształtu działalności samorządu;

• niezbędnej ilości ludności cywilnej do inżynieryjnej rozbudowy terenu;

• przygotowanie systemu ochrony ważnych obiektów o znaczeniu lokalnym;

• przygotowanie i utrzymanie do dyspozycji wojska punktów pobierania wody;

• ustalenie możliwości przekazania do dyspozycji wojska niezbędnych źródeł zaopatrzenia w artykuły żywnościowe;

• przygotowanie do dyspozycji wojska niezbędnych nośników energii;

4. Działalność organizacji pozarządowych na rzecz bezpieczeństwa.

Główną rolą organizacji pozarządowych w ochronie państwa jest zapewnienie stabilnego i trwałego poziomu bezpieczeństwa. Istnieje przekonanie, iż w działania na rzecz bezpieczeństwa powinny być włączone wszystkie podmioty państwowe i niepaństwowe (pozarządowe). Działalność takich organizacji opiera się przede wszystkim na aktywności obywatelskiej w ich strukturach. Podmioty państwowe zobowiązane są do pobudzania takich aktywności, udzielania wsparcia finansowego oraz umożliwienia wykorzystania zasobów publicznych do podjęcia działań związanych z ochroną państwa. Organizacje pozarządowe posiadają następujące cechy:

1. wyrazistą i trwałą strukturę;

2. strukturę niezależną od władz publicznych

3. charakter niezarobkowy

4. samorządność

5. dobrowolność

Do organizacji pozarządowych w Polsce mogą należeć następujące struktury organizacyjno - prawne:

1. Stowarzyszenia, wśród których można wyszczególnić:

1. społeczno - kulturalne;

2. ochotnicze straże pożarne - działają na podstawie ustawy z 7 kwietnia 1989 r. - prawo o stowarzyszeniach. Nie są jednak standardowymi organizacjami pozarządowymi, ponieważ specjalne uprawnienia daje im ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej, określająca je jako jednostki ochrony przeciwpożarowej . Na OSP ustawa nakłada między innymi obowiązek składania informacji na żądanie wojewody. Ochotnicze straże mogą tworzyć związki - np. gminne - lub działać samodzielnie. Ogromna część OSP działa w ramach Związku Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczpospolitej Polskiej - są to 16 403 ochotnicze straże, zrzeszające 678 214 członków 21 . Ochotnicze Straże dysponują ogromną ilością specjalistycznego sprzętu - przede wszystkim samochodów pożarniczych i ratowniczo-gaśniczych. Wedle danych GUS w 2010 r. istniało 14,8 tys. straży, zrzeszających średnio 38 osób. O sile OSP stanowi fakt, iż ochotnicze straże to 19% wszystkich organizacji pozarządowych w Polsce

3. zakłady doskonalenia zawodowego mające statut stowarzyszenia.

Wedle ustawy stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Działalność stowarzyszenia jest oparta na pracy społecznej jego członków (aczkolwiek ma ono możliwość zatrudniania pracowników do prowadzenia swoich spraw). Stowarzyszenie może założyć grupa minimum 15 osób, musi ono posiadać statut zawierający ustawowo wymagane elementy. Stowarzyszenie posiada osobowość prawną i może prowadzić działalność gospodarczą. Dla działania organizacji pozarządowych kluczowe znaczenie ma ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - prawo o stowarzyszeniach. Wedle zapisów ustawy stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych.

2. Fundacje - zostały ustanowione dla realizacji danego celu przez osobę fizyczną lub prawną, posiada ustanowiony przez tę osobę statut i przez nią zostaje wyposażona w majątek. Nie posiada członków, a jedynie zarząd (oraz fakultatywnie inne organy), dlatego też wśród ekspertów istnieje spór, czy fundację można nazywać organizacją społeczną. Istnieją fundacje wspierające organy administracji publicznej w procesie zarządzania kryzysowego, więc na potrzeby tej analizy zostały wzięte pod uwagę. Fundacje działają w oparciu o ustawę z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach

3. Związki zawodowe

4. Organizacje pracodawców

5. Partie polityczne

6. Organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego, wśród których wyróżnia się:

1. Cechy,

2. Kółka rolnicze i koła gospodyń wiejskich,

3. Zrzeszenia transportowców.

7. Oraz inne zrzeszenia, które działają w oparciu o odrębne przepisy, np.:

- Polski Związek Łowiecki,

- Polski Czerwony Krzyż;

- Komitety Rodzicielskie i Rady rodziców;

- Jednostki Kościołów, związków wyznaniowych, prowadzące działalność świecką (Akcja Katolicka, Bractwo Młodzieży Prawosławnej, Caritas)

Główne płaszczyzny, na których działają tego typu organizacje to oświata, edukacja i wychowanie, czyli szeroko pojęta rekreacja, turystyka, ochrona zdrowia, rozwój kulturalny, ekologia i ochrona środowiska. Działają także w wielu dziedzinach życia społecznego - wszelkich form pomocy:

1. zwalczanie patologii;

2. opieka nad chorymi i niepełnosprawnymi;

3. opieka nad dziećmi i młodzieżą ubogą;

Organizacje pozarządowe działają w obszarach, które przez długi okres czasu były objęte zainteresowaniem państwa np. w sprawie bezpieczeństwa publicznego, ekologicznego, sferze obronności oraz dziedzinach, które mają znaczenie dla suwerennego funkcjonowania państwa i jego społeczeństwa.

W zakresie obronności organizacje pozarządowe wypełniają rozmaite zadania, między innymi:

1. utrzymanie lotnisk i szkolenie lotnicze w zakresie obronności;

2. popularyzacja i propagowanie spraw obronności;

3. szkolenie paramilitarne;

4. szkolenie w zakresie sportów obronnych;

Dokonuje się podziału organizacji pozarządowych ze względu na przedmiot ich działania:

1. stowarzyszenia, których przedmiotem działania jest sport i rozwijanie sprawności fizycznej (strzelanie, spadochroniarstwo, lotnictwo) - tu można wymienić np. ZHP, ZHR, Związek Strzelecki „Strzelec”,. Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, Aeroklub Polski, Liga Obrony Kraju itp.;

2. stowarzyszenia, których przedmiotem działania jest bezpieczeństwo powszechne (ratownictwo, ochrona ludzi, dóbr i środowiska) np. Wodne Ochotnicze, Pogotowie Ratunkowe, GOPR, Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, OSP itd.; dzialania tego typu organizacji regulowane są w ustawie z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym. Zgodnie z art.15 ust. 2, definiującym jednostki, które mogą współpracować z systemem PRM, społeczne organizacje ratownicze to takie, które w ramach swoich zadań ustawowych lub statutowych, są obowiązane do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Tego typu stowarzyszenia realizują swoją działalność w przypadku normalnych zdarzeń ratowniczych - przyjmują zgłoszenia, udzielają kwalifikowanej pierwszej pomocy, ewakuują ofiary i osoby zagrożone, zabezpieczają miejsce wypadku oraz transportują ofiary wypadków do miejsc, w których możliwe jest ich przejęcie przez jednostki systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego.

3. stowarzyszenia, których przedmiotem działania jest stałe utrzymywanie rezerw mobilizacyjnych oraz przygotowywanie przedpoborowych do przyszłej służby wojskowej (np. Federacja Stowarzyszeń Rezerwistów i Weteranów Sił Zbrojnych RP)

4. stowarzyszenia, których przedmiotem działania jest kultywowanie tradycji oręża polskiego i spraw kombatanckich (np. Stowarzyszenie Tradycji Polskiego Oręża, Polski Związek Kombatantów, Światowy Związek Żołnierzy AK, Związek Inwalidów Wojennych RP itp.);

5. stowarzyszenia, których przedmiotem działania jest propagowanie i krzepienie problematyki obronnej (np. Towarzystwo Wiedzy Obronnej);

Obok jednostek państwowych wymienionych powyżej istotną rolę w zakresie bezpieczeństwa powszechnego pełnią także wyspecjalizowane siły społeczne, odpowiednio przygotowane i zorganizowane, w których ratownicy nie biorą wynagrodzenia za swoją służbę. Tu należy wymienić takie organizacje jak np. GOPR, ZHP czy Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe.

Z kolei w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego podjęto mnóstwo inicjatyw, w których naczelną ideą jest zasada „Obywatelu, bron się sam!”, w której ramach mieści się np. akcja Bezpieczne Miasto, polegająca na spotkaniach z mieszkańcami miast, osiedli, dzielnic i informowania ich na temat technicznych zabezpieczeń domostw, sąsiedzkiego czuwania itd.

W swoim działaniu organizacje pozarządowe przyczyniają się do tworzenia nowych miejsc pracy, aktywizacji postaw obywatelskich, natychmiastowego zaspokajania podstawowych potrzeb egzystencjonalnych w czasie sytuacji kryzysowej a także wspierania interesów obywateli w wielu instytucjach i organach. Aktywność obywatelska jest skutkiem przemian polityczno-gospodarczych, próby jej zwiększenia na przestrzeni lat stały się niewątpliwym sukcesem. Ma ona również niebagatelną rolę w reagowaniu kryzysowym.

Organizacje pozarządowe charakteryzują się więc następującymi cechami:

1. posiadają formalny oraz instytucjonalny statut działania (czym różnią się od nieformalnych, społecznych czy rodzinnych grup),

2. nie czerpią zysków ze swojej działalności,

3. są niezależne od innych instytucji publicznych,

4. są zarządzane bezinteresownie tj. ani organizacja ani jej członkowie nie powinni czerpać z działalności jakichkolwiek zysków,

5. ich działalność musi być skierowana w dobro publiczne.

5. Obywatele jako ogniwa ochronne struktur niemilitarnych.

Obrona ojczyzny jest powszechnym obowiązkiem wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, co oznacza, że obywatele są zobowiązania świadczyć na jej rzecz. Wyróżniamy kilka form świadczeń na rzecz obrony narodowej:

1. świadczenia osobiste, czyli wykonywanie prac na rzecz

• przygotowania obrony państwa

• zwalczania klęsk żywiołowych i likwidacji ich skutków

Taki rodzaj świadczeń może być nakładany najwyżej 3 razy w roku. W czasie mobilizacji i podczas wojny - świadczenia osobiste obejmują te same czynności a czas ich wykonywania nie może przekraczać jednorazowo 7 dni.

2. świadczenia rzeczowe - z góry zaplanowane przekazanie posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych do dyspozycji sił zbrojnych, OC lub jednostek organizacyjnych wykonujących zadania dla potrzeb obrony państwa. Świadczenia te dzielimy ze względu na przeznaczenie przedmiotów świadczeń na:

• doraźne - obejmujące świadczenia przeznaczone do użytkowania przez siły zbrojne, formowanie OC i świadczeń nie wchodzą w skład owych struktur organizacyjnych,

• etatowych - obejmują przedmioty świadczeń takie jak np.: pojazdy, maszyny, urządzenia, budynki itp. i są przeznaczone do uzupełnienia etatowego sił zbrojnych i państwowych jednostek organizacyjnych.

• świadczenia szczególne są to odpłatne zobowiązania realizowane przez administrację rządową i samorządową, instytucje państwowe oraz przedmioty gospodarcze.

5. Udział poszczególnych organizacji pozarządowych w różnych fazach zagrożenia kryzysowego

Zagrożenie kryzysowe złożone jest z kilku zasadniczych faz, z których każda jest równie ważna i wymaga zaangażowania odpowiednich służb.

Pierwszą fazą jest tzw. faza zapobiegania, nastawiona na działania profilaktyczne. Jest idealnym miejscem dla włączenia w zarządzanie kryzysowe organizacji o charakterze społeczno - wychowawczym. Działania w tej fazie mają koncentrować się na minimalizacji lub eliminacji wystąpienia zagrożeń. Kwestia ta jest równie ważna, co pośrednie czy bezpośrednie wsparcie w reagowaniu na sytuacje kryzysowe. Choć często jest niedoceniana, może być najistotniejszą formą wsparcia administracji zarządzania kryzysowego przez organizacje pozarządowe.

Faza przygotowania wiąże się z tworzeniem planów. Polem działalności dla organizacji może być udział ich przedstawicieli w pracach Zespołów Zarządzania Kryzysowego. Zespół taki to organ pomocniczy dla odpowiedzialnego za zarządzanie kryzysowe na danym terenie. Na poziomie gminnym w skład zespołu wchodzi kierujący pracami wójt oraz osoby powołane spośród pracowników urzędu gminy (oraz gminnych jednostek organizacyjnych i pomocniczych), a także pracownicy administracji zespolonej - służb, inspekcji i straży. Przewidziano także miejsce dla przedstawicieli społecznych organizacji ratowniczych. Analogiczny zespół zarządzania kryzysowego istnieje na poziomie powiatu - w jego skład również wchodzą takie osoby. Możliwość udziału przedstawicieli organizacji pojawia się również na poziomie wojewódzkim - w skład zespołów wojewódzkich mogą wchodzić inne osoby zaproszone przez przewodniczącego Do zadań zespołów: wojewódzkiego, powiatowego i gminnego należy między innymi ocenianie i prognozowanie zagrożeń, przygotowywanie propozycji działań, opiniowanie planów zarządzania kryzysowego, jak również informowanie społeczeństwa o zagrożeniach. Zespoły zarządzania kryzysowego pełnią więc istotną rolę w każdej fazie. Na etapie tworzenia planu przedstawiciele organizacji trzeciego sektora mogą dzielić się swoją wiedzą - nierzadko są to osoby posiadające ogromne doświadczenie, a także specjaliści wielu dziedzin. Mogą udzielić rzetelnej informacji na temat sił i środków, jakimi dysponuje ich organizacja, i w konsekwencji zapewnić jej udział w kolejnych fazach.

Faza reagowania jest z kolei domeną Ochotniczych Straży Pożarnych i społecznych organizacji ratowniczych. Stanowią one wsparcie dla wszystkich służb, inspekcji, straży i innych podmiotów niosących bezpośrednią pomoc ofiarom. Oczywistą koniecznością jest podporządkowanie sił i środków tych organizacji kierującemu akcją ratunkową. Organizacje te wielokrotnie udowodniły, iż potrafią działać w sytuacjach kryzysowych sprawnie i nie tylko uzupełniać, ale i zastępować służby i administrację publiczną. W ograniczonym stopniu jest tu miejsce dla członków organizacji społeczno - wychowawczych, które nie zajmują się stricte ratownictwem. Odpowiedzialny za zarządzanie kryzysowe w żadnym wypadku nie może narażać członków organizacji na takie niebezpieczeństwo, na jakie w oczywisty sposób narażeni są podczas reagowania na sytuacje kryzysowe przedstawiciele profesjonalnych służb. Tu pojawia się różnica między OSP, społecznymi organizacjami ratowniczymi, a wszystkimi innymi organizacjami.

Ostatnia z faz - faza odbudowy - to ogromne pole do współpracy z organizacjami. W fazie odbudowy dużą rolę odgrywają organizacje, które utrzymują obiekty infrastruktury społecznej. Jej istnienie stanowi ważną część nie tylko zarządzania kryzysowego, ale również szerzej - bezpieczeństwa społecznego. Są to schroniska, przytułki, domy noclegowe, jadłodajnie, a także świetlice, kluby dla dzieci, poradnie, ośrodki doradcze i interwencyjne. Bardzo często w tej fazie działają również organizacje społeczno - wychowawcze - docierając bezpośrednio do poszkodowanych, pomagają im w usuwaniu zniszczeń wywołanych katastrofą - np. usuwają skutki powodzi w gospodarstwach rolnych. Organizacje będą wspierać administrację w pomocy ofiarom sytuacji kryzysowych - może się to wiązać z długim wykonywaniem pracy na rzecz organu administracji.

Podsumowanie

Rolą ogniw pozamilitarnych struktur obronnych jest stworzenie niezbędnych warunków do funkcjonowania Sił Zbrojnych RP oraz pozostałych struktur państwa, a także zapewnienie moralnych i materialnych podstaw przetrwania narodu w okresie wzrostu zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny oraz w czasie sytuacji kryzysowych o charakterze niemilitarnym. Spełniają one zatem funkcje wspierające i pomocnicze w stosunku do sił zbrojnych oraz koordynujące dla działań związanych z zarządzaniem sytuacjami kryzysowymi w czasie pokoju, prowadzonych zarówno przy użyciu środków cywilnych oraz wojskowych.

Literatura:

1. Grabuciński A., Przygotowania organizacyjno - mobilizacyjne układu pozamilitarnego systemu obrony państwa, AON, Warszawa 1998.

2. Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP; Podręcznik dla studentów i studentek, pod red. Jakubczak R., Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003

3. Słaby J., Zadania i obowiązki organów samorządu terytorialnego na rzecz obrony i bezpieczeństwa państwa, Akademia Obrony Narodowej 1995

4. Sosnowski A., Zamiar Z., Wybrane aspekty zarządzania bezpieczeństwem państwa, Akademia Świętokrzyska Kielce 2001

5. Walas - Trębacz J., Ziarko J., Podstawy zarządzania kryzysowego, część 1, Zarządzanie w administracji publicznej, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego 2010

15

---