Wrocław, dnia ……………

PLAN - KONSPEKT

do przeprowadzenia zajęć z reagowania kryzysowego

z kompanią radioliniową w dniu

I. TEMAT: 1. Charakterystyka klęsk żywiołowych, awarii i katastrof na terytorium RP.

II. CELE ZAJĘĆ:

Doskonalić: .

• znajomość podstawowych zagrożeń.

III. METODA: Wykład informacyjny.

IV. CZAS: 3 x 45 minut.

V. MIEJSCE: Rejon kompanii.

VI. ZAGADNIENIA:

1. Wiadomości wstępne.

2. Katastrofy przyrodnicze.

3. Awarie techniczne.

VII. WSKAZÓWKI ORGANIZACYJNO-METODYCZNE:

• Szkoleni słuchają wykładu instruktora i dokładnie notują.

• Zajęcia prowadzone będą w formie wykładu ale z aktywnym udziałem szkolonych.

VIII. LITERATURA:

1. M. Graniczny, W. Mizerski „Katastrofy przyrodnicze”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009;

2. E. Nowak „Zarządzanie kryzysowe w sytuacjach zagrożeń niemilitarnych” AON 5831/07, Warszawa 2007.

IX. ZABEZPIECZENIE MATERIAŁOWO-TECHNICZNE:

• Zeszyty i przyrządy piśmiennicze - 100% szkolonych;

X. ORGANIZACJA ZAJĘĆ:

XI. PRZEBIEG ZAJĘĆ:

1. CZĘŚĆ WSTĘPNA (5 min)

• przyjęcie meldunku;

• sprawdzenie obecności;

• podanie tematu i celu zajęć;

• podanie organizacji zajęć;

• rozpoczęcie zajęć.

1. CZĘŚĆ GŁÓWNA (35 min)

• realizacja zagadnień szkoleniowych.

ZAGADNIENIE 1 (5 min)

Wiadomości wstępne.

Zapewnienie skutecznej ochrony (bezpieczeństwa) ludności w sytuacji zagrożeń niemilitarnych wymaga zintegrowanego wysiłku wszystkich organów administracji organów administracji publicznej oraz innych podmiotów społecznych i gospodarczych realizujących zadania w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony. Szczególną rolę w działaniach na rzecz ochrony ludności odgrywa Obrona cywilna, Policja, Straż Graniczna, Państwowa Straż Pożarna, jednostki ochotniczych straży pożarnych i inne jednostki ratownictwa oraz różne wyspecjalizowane agencje, inspekcje i służby.

Bezpieczeństwo jest jednym z najpowszechniej stosowanych pojęć w życiu codziennym oraz organizacji i funkcjonowaniu społeczeństwa i państwa, a także w nauce. Jego powszechność rodzi wieloznaczność, stąd współcześnie dla precyzyjnego określenia obszaru bezpieczeństwa stosuje się przymiotniki (osobiste, publiczne, militarne, ekonomiczne, energetyczne, informacyjne, narodowe itd.).

Spośród czynników wywołujących sytuację kryzysową można wyróżnić dwie zasadnicze grupy zagrożeń. Są to zagrożenia spowodowane siłami natury, do których należą katastrofy naturalne oraz zagrożenia wywołane działalnością człowieka, do których należą: awarie techniczne, zdarzenia (niepokoje) społeczne oraz zdarzenia terrorystyczne.

ZAGADNIENIE 2 (60 min)

Katastrofy przyrodnicze.

Katastrofy naturalne to zdarzenia związane z siłami natury, w szczególności są to wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe wystąpienia szkodników, choroby roślin lub zwierząt, choroby zakaźne ludzi oraz działanie innego żywiołu.

TRZĘSIENIA ZIEMI

Trzęsienia ziemi - to naturalny, krótkotrwały wstrząs ośrodka skalnego pochodzący z głębi ziemi i rozchodzący się w postaci fal sejsmicznych po jej powierzchni i we wnętrzu. Kiedy ośrodek skalny poddawany jest ciśnieniu, naprężenia nim wywołane kumulują się do pewnego momentu i skały mogą się odkształcać plastycznie. Po przekroczeniu wartości krytycznej, uzależnionej od rodzaju ośrodka (w tym przypadku skały), następuje przekroczenie wytrzymałości i przerwanie ośrodka, czemu często towarzyszy przemieszczanie w kierunku uzależnionym od panującego układu naprężeń. To rodzi fale sejsmiczne.

Energia wyzwolona w wyniku trzęsienia ziemi przemieszcza się w głębi Ziemi i na jej powierzchni w postaci fal sejsmicznych różnego typu. Wyróżnia się dwa rodzaje fal sejsmicznych - fale przestrzenne i fale powierzchniowe.

Fale przestrzenne rozchodzą się od ogniska ziemi tylko w obrębie Ziemi we wszystkich kierunkach. Są to drgania ośrodka skalnego, które mogą przemieszczać cząsteczki ośrodka w kierunku podłużnym lub poprzecznym do kierunku rozchodzenia się fali. Wyróżnia się zatem dwa rodzaje fal poprzecznych:

• Fale podłużne (P) - ich ruch polega na zmianie objętości. Rozchodzą się one w ciałach stałych, cieczach oraz gazach. W czasie ruchu fali następuje proces okresowego zagęszczania i rozrzedzania cząsteczek ośrodka w kierunku rozchodzenia się fali. Z tego powodu fale te zwane są również falami kompresyjnymi, dylatacyjnymi lub zagęszczeniowo-rozrzedzeniowymi. Fale podłużne nają największą prędkość i jako pierwsze docierają do epicentrum, stąd też ich angielska nazwa primary waves (P).

• Fale poprzeczne (S) - są wynikiem przenoszenia się kształtu cząsteczek ośrodka, a ich ruch następuje w kierunku prostopadłym do kierunku rozchodzenia się drgań. Fale te rozchodzą się wyłącznie w ciałach stałych. Do epicentrum docierają po falach podłużnych, stąd ich nazwa secondary waves (S).

W momencie dotarcia do powierzchni ziemi fal przestrzennych powstają fale powierzchniowe (L), rozchodzące się na granicy dwóch ośrodków, a zwłaszcza na powierzchni ziemi. To one przede wszystkim są odpowiedzialne za zniszczenia, jakie powstają w trakcie trzęsienia ziemi, gdyż cząsteczki gruntu poruszają się w sposób mniej uporządkowany niż fale powierzchniowe. Wyróżnia się dwa rodzaje fal powierzchniowych: fale Rayleigha i fale Love'a:

• Fale Rayleigha (ich nazwa od nazwiska Lorda Rayleigha, który w 1885 r., czysto teoretycznie, przewidział istnienie tego typu fal) są falami typu grawitacyjnego, tzn. drgają jak powierzchnia wody, do której wrzucono kamień. Cząsteczki skalne poruszają się po elipsie pionowo ustawionej do kierunku rozchodzenia się fali. Większość wstrząsów odczuwalnych w czasie trzęsienia ziemi wywołana jest właśnie przez te fale.

• Fale Love'a (nazwane na cześć brytyjskiego matematyka, A.E.H. Love'a, który w 1911 r. opracował matematyczny model tego rodzaju fal) polegają na drganiach poziomych i prostopadłych do kierunku rozchodzenia się fali. Fale te poruszają się wolno, ale to one powodują większość zniszczeń w trakcie trzęsienia ziemi.

Do oceny siły trzęsienia ziemi używa się skali opracowanej przez amerykańskiego sejsmologa, Charlesa F. Richtera, w 1935 roku. Efekty wstrząsow sejsmicznych w tej skali przedstawiają się następująco:

1 - trzęsienie niewyczuwalne dla ludzi, rejestrowane tylko przez sejsmografy położone w pobliżu epicentrum.

2 - wstrząsy mogą być lekko odczuwalne w epicentrum.

3 - niewielkie wstrząsy odczuwalne w obszarze epicentralnym nie powodujących zniszczeń, a tylko drobne uszkodzenia.

4 - lekkie wstrząsy odczuwalne na obszarze epicentralnym nie powodujące zniszczeń.

5 - umiarkowane trzęsienie ziemi, powszechnie odczuwalne, powodujące niewielkie zniszczenia w epicentrum.

6 - silne trzęsienie odczuwalne na dużym obszarze, powodujące zniszczenia budynków o słabej konstrukcji w promieniu 10 km od epicentrum.

7 - bardzo silne trzęsienie ziemi, często pociągające ofiary w ludziach i powodujące duże zniszczenia w promieniu do 100 km od epicentrum.

8 - wielkie trzęsienie ziemi powodujące zniszczenia w promieniu kilkuset kilometrów od epicentrum.

9 - katastrofalne trzęsienie ziemi powodujące ogromne straty materialne i ofiary w ludziach na obszarach w odległości nawet do 1000 km od epicentrum.

Skutki trzęsienia ziemi

Trzęsienia ziemi powodują ofiary w ludziach i znaczne straty materialne. Nie mniej ważne są ich geologiczne efekty, prowadzące do zmian w krajobrazie. Trzęsienia ziemi powodują powstawanie szczelin w przypowierzchniowej partii skorupy ziemskiej, sięgających niekiedy bardzo głęboko. Wzdłuż tych szczelin często następują przemieszczenia, zarówno w pionie jak i poziomie. Zniszczenia i ofiary w ludziach zależą od wielu czynników. Siła wstrząsów jest tylko jednym z nich. Szczególnie niebezpieczne jest działanie sił skierowanych pionowo, co powoduje, że w czasie silnych trzęsień ziemi powierzchnia gruntu faluje. Silnemu falowaniu gruntu mogą się oprzeć tylko najlepiej skonstruowane i posadowione budynki. Zniszczenia budowli zależą nie tylko od ich konstrukcji, ale też od rodzaju gruntu, na którym je posadowiono. Najbardziej odporne na wstrząs są budynki posadowione na litej skale, oddzielone od niej warstwą tłumiącą drgania. Znacznie mniej odporne na wstrząsy są budowle posadowione na gruncie nieskonsolidowanym. Taki grunt sam może ulegać silnym deformacjom. Jeszcze mniej bezpieczny jest grunt przesycony wodą. Przy przejściu przez nią fali sejsmicznej może dojść do upłynnienia gruntu, który zachowuje się wówczas jak ciecz. Może to powodować spływanie gruntu nawet z kilkustopniowej pochyłości.

Trzęsienia ziemi mogą również wywołać powodzie w wyniku zatamowania odpływu wód przez wielkie osuwiska przegradzające koryto rzeki. Trzęsienia ziemi, zwłaszcza na obszarze gęstej zabudowy, są często przyczyną pożarów powstających w wyniku przerwania kabli energetycznych czy przewodów gazowych. We współczesnych miastach szczególnie groźne są zniszczenia zbiorników benzyny i gazu, a także uszkodzenia zakładów przemysłowych, zwłaszcza chemicznych. Wrażliwy na wstrząsy jest system komunikacyjny: linie kolejowe, mosty, wielopoziomowe skrzyżowania, estakady itp. Dlatego w rejonach sejsmicznych są instalowane specjalne czujniki, które w czasie silnego wstrząsu automatycznie zamykają dopływ gazu, bramki wstępu na estakady, czy zatrzymują pociągi.

Trzęsienia ziemi w Polsce

Terytorium Polski pod względem częstości występowania zjawisk sejsmicznych można zaliczyć do obszarów asejsmicznych i pan sejsmicznych. Trzęsienia ziemi w Polsce w bardzo niewielkim stopniu są wywołane naprężeniami w skorupie ziemskiej. Najczęściej są to trzęsienia zapadowe spowodowane przez:

• osiadanie stropu wyrobisk górniczych na obszarach kopalnianych (np. Górny Śląsk),

• zapadanie się stropów próżni krasowych (np. Sudety, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska),

• zapadliska w obrębie dolnych formacji diapirowych (np. Pomorze),

• ruchy wielkich mas ziemnych na skutek procesów osuwiskowych (np. Karpaty).

W zdecydowanej większości wstrząsy mają pochodzenia technologiczne. Tylko niewielka ich część ma genezę tektoniczną, związaną albo z rozładowaniem naprężeń w skorupie związanych z ruchami alpejskimi i powstawaniem Karpat, albo z naprężeniami wywołanymi poglacjalnym wypiętrzaniem obszaru Europy północnej i srodkowej.

Trzęsienia ziemi w Polsce występują najczęściej w Karpatach i na Dolnym Śląsku, wzdłuż zachodniej krawędzi platformy wschodnioeuropejskiej, w strefie rozłamowej Teisseyre'a - Tronquista, a także w regionie świętokrzyskim i w Polsce północno-wschodniej. W obserwatoriach sejsmologicznych (Książ, Racibórz, Ojców, Niedzica, Suwałki, Warszawa, Kalwaria Pacławska) są rejestrowane nie tylko wstrząsy na naszym terytorium, lecz wszystkie większe wstrząsy występujące na zalej kuli ziemskiej. Najlepsze warunki do rejestracji trzęsień ziemi ma obserwatorium sejsmologiczne w Ojcowie. Choć trzęsienia ziemi w Polsce nie są częste i najczęściej są słabe, przecież zdarzały się i takie, które niszczyły budynki, zmieniały ukształtowanie terenu. Warto przypomnieć niektóre z nich w porządku chronologicznym:

• 5 maja 1200 r. wielkie trzęsienie ziemi nawiedziło Pieniny i okolice. Jan Długosz pisał, że zniszczeniu uległo wiele wież, murów i warowni;

• 31 stycznia 1259 r. w okolicach Krakowa nastąpiło trzęsienie ziemi, które dzisiaj ocenia się na 6 stopni w skali Richtera; zburzonych zostało wówczas wiele budynków;

• 23 sierpnia 1409 r. zatrząsł się obszar Mazur po Lubekę i jak czytamy w kronikach, wstrząs ten trwał przez „trzy zdrowaśki”;

• 5 czerwca 1443 r. w wyniku wstrząsów, które odczuwane były w Czechach, na Morawach i na Węgrzech, popękało wiele budynków w Krakowie. Duże zniszczenia poczyniło trzęsienie we Wrocławiu i w Brzegu, gdzie spadła część sklepienia kościoła parafialnego;

• 25 lutego 1648 r. jedna z wież kościelnych w rejonie Szczecina została przesunięta o 7 m, nie ulegając przy tym uszkodzeniu;

• 9 sierpnia1662 r. podczas trzęsienia ziemi Sławkowski Szczyt uległ obniżeniu o 300 m. Siła trzęsienia została oceniona na 6 stopni w skali Richtera;

• 3 kwietnia 1757 r. trzęsienie ziemi na Bałtyku wywołało falę tsunami, która w rejonie Trzebiatowa wyniosła w głąb lądu duży prom;

• 1 marca 1779 r. fala tsunami zalała część Łeby i wyrzuciła statek na ląd;

• 22 sierpnia 1785 r. wstrząs z epicentrum w rejonie Baraniej Góry był odczuwalny w Miechowie, Wodzisławiu, Krakowie (zarysowane zostało sklepienie kościoła św. Katarzyny);

• 27 lutego 1786 r. silne trzęsienie ziemi nawiedziło znaczny obszar położony w trójkącie Wrocław - Sandomierz - Wiedeń;

• 3 grudnia 1786 r. Trzęsienie o sile 6 stopni (lub większej - niektórzy szacują go na ponad 7) w skali Richtera z epicentrum w Beskidach w okolicy Myślenic; wstrząsy odczuwalne były od Wrocławia po Lwów, a także na Słowacji i Czechach; znaczne straty materialne odnotowano w Krakowie;

• 25 kwietnia 1840 r. silne trzęsienie ziemi nawiedziło Pieniny. Ucierpiały m. in. Szczawnica, Krościenko, Maniowy. Jak pisano w kronikach, ptaki wypadały z gniazd, zniszczeniu uległy obrazy i sprzęty w domach;

• 11 czerwca 1895 r. trzęsienie z epicentrum w rejonie Dzierżoniowa dało się we znaki w Sudetach. Zawalały się kominy, spadały dachy;

• 9 lipca 1905 r. w wyniku wstrząsu rozkołysały się świeczniki w kościele św. Jakuba w Szczecinie;

• 29 czerwca 1992 r. wstrząs z epicentrum w rejonie góry Kiczera nawiedził pogranicze Beskidu Niskiego i Beskidu Sądeckiego. W mieszkaniach drżały szyby, przesuwały się łóżka, popękały szyby w oknach, zarysowały się mury części budynków; wstrząs był bardzo odczuwalny w Krynicy i osiągnął 5,5 stopnia w skali Richtera;

• 13 października 1995 r. trzęsienie ziemi z epicentrum w Dolinie Białki odczuwalne było na Podhalu. W domach przesuwały się meble, wylewały płyny z naczyń, w Czarnej Górze pojawiły się rysy w tynkach;

• 30 listopada 2004 r. trzęsienie ziemi w Czarnym Dunajcu o magnitudzie 4,1 było odczuwalne nie tylko na Podhalu, ale w całej Małopolsce i na Górnym Śląsku;

• 21 września 2004 r. trzęsienie ziemi o magnitudzie ok. 5 zaobserwowano na Warmii, Mazurach, Pomorzu; jego epicentrum leżało w rejonie Kaliningradu.

Trzęsienia ziemi na obszarze Polski, poza Polską północno - wschodnią, są związane z głębokimi rozłamami skorupy ziemskiej. Tak jest m. in. na Dolnym Śląsku, gdzie znajduje się wiele bardzo dużych uskoków, w tym sudecki uskok brzeżny i uskok środkowej Odry. Wstrząsy sejsmiczne w Karpatach są przejawem rozładowania naprężeń nagromadzonych w starych strefach subdukcji, dzięki którym powstał orogen karpacki. W strefach dzisiejszych Pienin znajdowała się jedna z głównych stref subdukcji w północnej części Oceanu Tetydy. To, że dzisiaj nie występują tu silne trzęsienia ziemi, nie oznacza wcale, że ich być nie może. Wszak w południowych Karpatach ziemia trzęsie często i niekiedy silnie. Nie zdziwmy się zatem, jeśli i w polskich Karpatach silnie zadrży ziemia. Statystycznie jest to mało prawdopodobne, ale geologicznie - jak najbardziej możliwe.

POWÓDŹ

Od początku istnienia ludzkości woda stanowiła nieodłączne źródło życia, ale i zagrożenia. Konieczność dostępu do niej powo­dowała, że ludzie zaczęli coraz częściej zagospodarowywać tereny leżące wzdłuż rzek. Coraz częściej odczuwali też skutki takiego postępowania. Zagospodarowywanie naturalnych terenów zalewo­wych powodowało, że z powodu występowania rzek z koryt straty były coraz większe.

Czy jednak zawsze, kiedy pewne obszary znajdą się pod wodą, możemy mówić o powodzi? Co to takiego jest powódź i jakie wy­różniamy powodzie?

Powódź - wezbranie, w wyniku którego wody rzeki po prze­kroczeniu stanu brzegowego lub przerwaniu wałów zalewają doli­nę, zagrażając ludziom, powodując straty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze.

Powstawanie zjawiska

Większość ludzi kojarzy zalewanie terenów głównie z powodzią. Nie jest to jednak jedyne źródło nieszczęścia. O ile określenie terenów zalewowych w wypadku powodzi jest z pewnym prawdo­podobieństwem możliwe, o tyle w wypadku innych zjawisk bardzo trudno jest określić zarówno miejsce, jak i zasięg oraz ewentualne skutki związane z zalaniem terenów. Przyczyny zalewania terenów przedstawia rys. 4. W wyniku np. dużych opadów deszczu na tere­nach o wysokim poziomie wód gruntowych występuje podtopienie terenu.




Dotyczyć to może nie tylko obszarów zlokalizowanych w pobliżu rzek, ale także w pewnej odległości od nich, np. w starorzeczach, gdzie podtopienia mogą nastąpić nawet wówczas, gdy nie dojdzie do przelania się wody przez koronę wałów, które jest kolejną moż­liwą przyczyną zalania lub podtopienia obszarów. Do zalania może dojść także w wypadku małej retencji gruntowej. Dotyczy to szcze­gólnie miast z dużymi obszarami o utwardzonych nawierzchniach, sieciami dróg, parkingami czy niewydolną kanalizacją. Kolejnymi przyczynami zalewania terenów mogą być intensywne spływy wód opadowych, roztopy, przecieki przez nieszczelne obwałowania, awarie zbiorników wodnych i innych urządzeń oraz przerwanie wałów.

Ogólna charakterystyka

Ze względu na to, że powódź jest zjawiskiem losowym, nie ma możliwości ścisłego określenia czasu, miejsca występowania oraz jej wielkości. Podczas opadów deszczu lub topnienia pokrywy śnież­nej część wody wsiąka w glebę, część zatrzymuje się w zagłębie­niach terenu, część paruje, pozostała część odpływa. Odpływ ten, przy dużym natężeniu, powoduje wezbranie. Natężenie odpływu za­leży od takich czynników, jak rodzaj gleby, upraw i roślinności, za­budowy i zagospodarowania zlewni, stanu pogody oraz natężenia opadów lub topnienia śniegu. Na obszarach górskich, przy dużych spadkach zboczy intensywne spływanie wody do rzeki powoduje gwałtowny wzrost poziomu wody i wylew. Spadki podłużne koryt rzek górskich są również znacznie większe niż w środkowym i dol­nym biegu, dlatego fala wezbrania ma w górach wielką siłę niszczą­cą (fot. 2). Po szybkim przyborze następuje szybkie opadanie fali, tak że po kilku dniach stan wody wraca do poziomu przed wezbraniem.

Rodzaje powodzi

Powodzie można podzielić według następujących kryteriów:

• zasięgu,

• wielkości,

• genezy.

Ze względu na zasięg dzielimy powo­dzie na lokalne, regionalne i krajowe.

Jeśli przyjąć kryterium wiel­kości, powodzie mogą być zwyczajne, wielkie i katastrofalne.

Ze względu na genezę powodzie dzieli się na cztery główne grupy: opadowe, roztopowe, zatorowe i sztormowe.

Powodzie opadowe

Ich zasięg i gwałtowność przebiegu zależą od charakteru desz­czu, czasu jego trwania, stopnia uwilgotnienia zlewni w momencie wystąpienia opadu, warunków fizjograficznych zlewni (ukształto­wanie i pokrycie terenu). Z uwagi na charakter deszczu powodzie te można podzielić na powodzie wywołane deszczami: nawalnymi, frontalnymi i rozlewnymi.

Powodzie wywołane deszczami nawalnymi, bardzo gwałtow­nymi, lecz z reguły krótko trwającymi i posiadającymi niewielki zasięg terytorialny, mają zwykle charakter lokalny. Mogą powodo­wać dotkliwe straty ze względu na bardzo szybki i trudny do prze­widzenia przybór wody.

Powodzie spowodowane opadami frontalnymi mają podobny przebieg, lecz znacznie większy zasięg terytorialny.

Powodzie wywołane deszczami rozlewnymi występują na tere­nach nizinnych oraz górskich, gdzie tworzeniu się wezbrań pod wpływem długotrwałych deszczów sprzyja układ orograficzny. Za­sięg terytorialny tych powodzi jest największy i może obejmować całe dorzecze.

Powodzie roztopowe

Są one związane z gwałtownym topnieniem pokrywy śnieżnej. Warunki sprzyjające powstaniu tego rodzaju powodzi to ocieplenie z równoczesnym wystąpieniem deszczu przy jeszcze zamarzniętym podłożu, co powoduje gwałtowny odpływ powierzchniowy.

Powodzie zatorowe

Powodzie te można podzielić na zatorowo-lodowe i zatorowo-śryżowe. Zatorem lodowym nazywamy nagromadzenie lodu w okre­ślonym miejscu, które w rzece ogranicza przepływ wody. Natomiast zator śryżowy powoduje masa składająca się głównie ze śryżu lub połamanego lodu, nagromadzona pod pokrywą lodową w obszarze niskich prędkości przepływu.

Powodzie zatorowo-lodowe występują w czasie spływu lodów. Na nie uregulowanych odcinkach rzek spływająca kra zatrzymuje się w przewężeniach, na łachach, wyspach, w miejscach nagłych zmian kierunku przepływu itp. Kra zatyka wówczas koryto rzeki, a hamując odpływ, powoduje piętrzenie wód i wylewanie się ich w doliny. Ten typ powodzi występuje zarówno w rzekach górskich, jak i nizinnych.

Powodzie zatorowo-śryżowe mają miejsce przy znacznym ob­ciążeniu przepływu lodem dennym i śryżem, co zmniejsza pręd­kość przepływu, powoduje spiętrzenie wody w korycie i wylewa­nie się jej na tereny przyległe.

Powodzie sztormowe

Powodzie tego typu są wywołane silnymi wiatrami wiejącymi od morza w kierunku lądu i sytuacją baryczną.

Wody morskie pod wpływem wiatru w zalewach i ujściach rzek utrudniają odpływ wód rzecznych, co powoduje ich piętrzenie i za­lewanie terenów przyległych. Mogą również powstać w wyniku przelewania się wody przez wały lub inne zabezpieczenia przeciw­powodziowe terenów depresyjnych.

Skutki pierwotne

Straty i zniszczenia powodziowe zależą od kilku czynników. Są to czynniki zagrożenia związane z charakterem powodzi oraz cha­rakterystyką obszaru zalewowego.

Czynniki zagrożenia związane z charakterem powodzi dotyczą głównie:

- poziomu wody: im poziom większy, tym straty i zniszczenia większe. Podczas powodzi lub bezpośrednio po niej należy na obszarach zalewowych oznakować nie tylko obszar zalewowy, ale także poziom wody, stawiając tzw. znaki wielkiej wody. Nieste­ty w Polsce tego się nie robi, a jedynymi znakami są ślady po powodzi na budynkach, ogrodzeniach czy murach, których czas jesz­cze nie zatarł.

-prędkości przepływu wody - im większa prędkość, tym większe straty Zjawisko to w głównej mierze dotyczy powodzi górskich, gwałtownych;

- czasu zastoju wody - im dłuższy czas, tym większe straty. Zjawisko to dotyczy głównie terenów miejskich, dolin, skąd woda, ma utrudniony odpływ po przejściu fali kulminacyjnej;

- stopnia zanieczyszczenia wody, gruzowiska - im więcej zanieczyszczeń woda niesie (gruzowisk, zniszczonego sprzętu), tym potencjalne szkody są większe.

Czynniki zagrożenia związane z charakterystyką obszaru zalewowego dotyczą:

• stanu zabudowy,

• stosowanych materiałów budowlanych,

• infrastruktury i jej uodpornienia na zalanie,

• ukształtowania terenu, zalesienia, retencji,

• zagospodarowania przestrzennego.

Skutki wtórne

Powódź niesie ze sobą ogromne zniszczenia. Oprócz podstawowego zagrożenia, jakim jest zalanie terenów, podczas powodzi bardzo często są ofiary śmiertelne wśród ludności. Zniszczona zostaje infrastruktura, drogi, mosty, domy mieszkalne. Uszkodzone zostają linie telekomunikacyjne, ujęcia wody, linie energetyczne. Niszczycielska fala nie omija obiektów kultury.

W konsekwencji może dojść do wystąpienia braku wody pitnej, zatruć, epi­demii, plag gryzoni (szczury) i owadów (komary). Powstają znisz­czenia w przyrodzie, naruszane są ekosystemy. W wielu wypadkach są poważne problemy ze śmieciami czy zniszczonym przez powódź dobytkiem. Nieczynne są wysypiska śmieci. Należy liczyć się z konieczno­ścią zapewnienia zastępczych mieszkań tym, którzy utracili własne mieszkania i domy. Część uszkodzonych budynków zostanie albo rozebrana albo uległa zniszczeniu podczas powodzi i nie będzie się już nadawała do użytkowania.

Przewidywanie

Przewidzenie zjawiska powodzi jest możliwe dzięki właściwe­mu monitoringowi, prognozowaniu, stosowaniu modeli symulacyj­nych. Jest to jednak bardzo ogólne stwierdzenie, że takie zjawisko da się przewidzieć. Zazwyczaj trudno jest określić charakter powo­dzi, czas trwania, rzeczywiste stany wód na obszarach zalewowych czy inne parametry.

Istnieje jednak możliwość określenia wielu czynników charak­teryzujących powódź, choć w odniesieniu do tzw. flash flood - po­wodzi nagłej w terenie górskim jest to bardzo trudne. Tu czas reak­cji liczy się w pojedynczych godzinach.

Zapobieganie

Zapobieganiem nazywamy działania w sferze technicznej (struk­turalnej) mające za zadanie zapobiec wystąpieniu powodzi lub ogra­niczyć skutki w razie jej wystąpienia. Do głównych przedsięwzięć technicznych zaliczamy:

• budowę zbiorników retencyjnych,

• budowę wałów przeciwpowodziowych,

• budowę kanałów ulgi,

• budowę polderów przepływowych,

• retencyjne przysposobienie zlewni.

Przygotowanie

Przygotowaniem nazywamy działania w sferze nietechnicznej. Dotyczą one w szczególności:

- tworzenia prawa,

- edukacji społeczeństwa,

- systemów monitoringu, ostrzegania i alarmowania,

- ubezpieczeń,

- organizacji struktur zarządzania kryzysowego (ochrony przed powodzią),

- planowania,

- zagospodarowania przestrzennego,

- wyznaczania stref zalewowych,

- opracowania standardowych procedur działania.

Reagowanie

Okres reagowania to przede wszystkim czas organizacji i pro­wadzenia działań ratowniczych. Główne przedsięwzięcia to:

• ostrzeganie i alarmowanie ludności,

• ewakuacja ludzi, zwierząt i mienia,

• ochrona pozostawionego mienia na terenach zalanych,

• zapewnienie zastępczych miejsc pobytu,

• odpompowanie wody z zalanych obszarów lub obiektów,

• zapewnienie dostaw wody pitnej, lekarstw, żywności, środ­ków higieny,

• zapewnienie dostaw energii elektrycznej (np. szpitale).

Wszystkie te przedsięwzięcia powinny mieć odniesienie w up­rzednio opracowanych planach na wypadek sytuacji zagrożeń. Istot­ne jest wcześniejsze wyznaczenie i oznakowanie dróg ewakuacyj­nych, punktów dostawy wody pitnej, zastępczych miejsc pobytu, sposobu przekazywania komunikatów o zagrożeniu. Informacja o zagrożeniu może być przekazywana wieloma sposobami (radio, TV, ulotki).

Odtwarzanie

Jest to pozornie ostatni etap działań, które mają na celu przy­wrócenie stanu sprzed powodzi. Dotyczy w głównej mierze:

- przeprowadzenia reewakuacji,

- odbudowy zniszczeń (domy, infrastruktura, drogi, mosty, oczyszczalnie wody),

- przeprowadzenia dezaktywacji, deratyzacji, odkomarzania,

- wywozu śmieci mało- i wielkogabarytowych,

- organizacji szczepień ochronnych,

- przygotowania pomieszczeń zastępczych długoterminowych. Stwierdzenie, którego użyłem na wstępie, że jest to pozornie ostatni etap, jest prawdziwe. Jest to zarazem pierwszy z wymienio­nych wcześniej etapów (przygotowanie). Wynika to z faktu, że wszystkie działania związane z odbudową powinny być tak reali­zowane, aby wyremontowane czy zmodernizowane obiekty były bardziej odporne na zagrożenie niż dotychczas. W wielu wypad­kach korzystniej jest zbudować od nowa niż naprawiać uszkodzone.

OSUWISKO

Nie tylko woda i ogień mogą być przyczyną tragedii, klęski żywiołowej. Błoto, ziemia i skały mogą mieć nie mniej niszczycielska moc.

Osuwisko - nagły ruch ziemi oraz skał po stromym zboczu, spowodowany dużym nasączeniem wodą lub obciążeniem szczytu 'stoku. Może powstać także w wyniku podcięcia podstawy wzgó­rza. Z reguły osuwisko jest efektem wtórnym innego pierwotnego zagrożenia, np. trzęsienia ziemi, dużych opadów deszczu, powodzi czy wybuchu wulkanu.

Powstawanie zjawiska

Osuwiska powstają w wyniku nagłych lub powolnych zmian w składzie i strukturze zbocza. Zmiany te mogą następować w wy­niku:

• drgań od trzęsień ziemi, wybuchów, grzmotów, natężonego ruchu czy prac ciężkich maszyn,

• zmian zawartości wody w wyniku dużych opadów deszczu i podniesienia się poziomu wód gruntowych,

• zmian roślinności,

• dużego obciążenia przez śnieg, grad, roślinność i inne obiekty,

• wietrzenia na skutek działania czynników fizycznych czy che­micznych.

Mogą być też spowodowane działalnością człowieka:

• w wyniku zmian w systemie wodnym,

• w wyniku działań naruszających stabilność zbocza.

Materiał osuwiskowy dzielimy na dwie grupy:

• skały,

• ziemia, gleba.

W zależności od sposobu powstania, osuwiska dzielimy na na­stępujące typy:

• spadające - masy skalne lub inny materiał spadają, lecąc w po­wietrzu (rys. 13). Występują na stromych zboczach gór, wzdłuż dróg lub nasypów kolejowych oraz na nabrzeżach (podcięte klify);

• poślizgowe powstają w wyniku niezamierzonego podcięcia np. warstwy ziemi (rys. 14). Materiał osuwiskowy może przesunąć się w całości lub ulec rozbiciu;

• przewracające - powstają w wyniku przewrócenia się skal. Część osuwiska może pozostać w niebezpiecznym nachyleniu (rys. 15);

• spływowe - przesuwają się jak lepka ciecz, czasami bardzo gwałtownie, mogą przemieszczać się na duże odległości, nawet kil­ku kilometrów (rys. 16).

Większość tego typu osuwisk występuje po dużych opadach. Osuwisko to składa się głównie z piachu, mułu i gliny. Z kolei bar­dzo wolne, prawie niezauważalne osuwiska składające się z gleby i skał nazywane „gęsią skórką” mogą być przyczyną przechylania się słupów telefonicznych i innych obiektów.

Ogólna charakterystyka

Osuwiska z reguły są zdarzeniami wtórnymi, ale w szczegól­nych wypadkach mogą być także źródłem nowego zagrożenia. Przy­czyną powstawania osuwisk są zmiany w strukturze materiału (zie­mia, skały) lub oddziaływania mechaniczne.

Skutki pierwotne

W wyniku osuwiska uszkodzeniu ulegają obiekty na jego trasie, takie jak mosty, drogi, zabudowania. Osuwiska są także przyczyną ofiar śmiertelnych. Zasięg osuwiska w zależności od jego typu może być bardzo duży.

Skutki wtórne

W wyniku powstania osuwiska zniszczonych zostaj e wiele obiek­tów. Powoduje to w konsekwencji brak energii elektrycznej i łącz­ności na określonym obszarze. Osuwiska mogą blokować drogi i in­ne szlaki komunikacyjne. W wypadku dostania się do rzek mogą utrudnić jej przepływ albo zablokować koryto rzeki, powodując spiętrzenie wody, a w konsekwencji powódź. Szczególnie niebez­pieczne jest uszkodzenie zapór lub zbiorników wodnych.

Przewidywanie

Przewidzenie osuwiska jest możliwe dzięki wcześniej przeprowadzonym badaniom obszaru zagrożonego i stworzeniu tzw. map zagrożenia osuwiskami. Ocena zagrożenia dokonywana jest na podstawie zdarzeń historycznych, badań geologicznych, hydrologicznych, geomorfologicznych. Duże opady deszczu, powodzie, prawdopodobieństwo wystąpienia trzęsienia ziemi czy erupcji wulkanu ) czynniki ryzyka na danym obszarze zwiększające prawdopodo­bieństwo wystąpienia osuwiska.

Zapobieganie

Działania techniczne związane są z uodpornieniem infrastruktury na zniszczenia, ulepszeniem systemów drenażowych, modyfikacją stoków (redukcja stopnia pochyłości). Przy opracowywaniu przedsięwzięć ochronnych uwzględnia się:

• koszt przedsięwzięcia do kosztów ewentualnych strat,

• liczbę ludzi, którzy mogą być bezpośrednio poszkodowani,

• przewidywane straty.

Przygotowanie

Podstawowym przedsięwzięciem jest opracowanie map terenów zagrożonych osuwiskami. Na tej podstawie opracowuje się sposoby

zagospodarowania terenów narażonych na niebezpieczeństwo. Dzia­łania te mają uregulowania w aktach prawnych. Określa się zasady ubezpieczeń. Wdrażane są systemy monitoringu i ostrzegania oraz opracowywane plany ewakuacji. Prowadzona jest szeroko zakrojo­na edukacja społeczeństwa w zakresie przygotowania się do zda­rzenia i postępowania w trakcie zdarzenia.

Reagowanie

Czas reagowania jest stosunkowo krótki, dlatego istotne znacze­nie ma szybkie ostrzeżenie ludności o zagrożeniu. Głównym zada­niem jest poszukiwanie poszkodowanych i udzielenie pierwszej po­mocy. Równocześnie zapewnia się zastępcze miejsca pobytu dla osób, które utraciły domy lub nie mogą do nich powrócić. Udrożnią się drogi w celu umożliwienia dojazdu służbom ratowniczym. Za­dania ratownicze podczas osuwisk są z reguły elementem szerszego planu działania w sytuacjach nadzwyczajnych (kryzysowych), gdyż jak już wcześniej zostało powiedziane osuwiska mogą być zdarze­niem wtórnym albo same zainicjować nowe zagrożenie (np. powódź).

Odtwarzanie

Na tym etapie usuwa się gruzowiska, masy skalne i błotne. Trwa w dalszym ciągu oczyszczanie szlaków komunikacyjnych. Odtwa­rza się infrastrukturę techniczną. Prowadzi się zabiegi sanitarno-epidemiologiczne. Przygotowuje się długoterminowe miejsca za­stępcze dla poszkodowanych.

Wnioski

Zakres strat zarówno wśród ludności, jak i ekonomicznych, spo­wodowanych osuwiskami wymusza podejmowanie wielu działań już na etapie przygotowania i zapobiegania. Jest regułą, że im wię­cej wysiłku i przygotowań na wcześniejszych etapach, tym same

Straty będą mniejsze oraz mniej wysiłku, sił i środków będzie trze­ba użyć w akcji ratowniczej. Jak wielu innych zagrożeń, tak i osu­wisk nie da się całkowicie wyeliminować z grupy zjawisk o dużym stopniu niebezpieczeństwa.

HURAGAN

Jest to zjawisko, które budzi strach, ale także ciekawość. Hura­ganami zajmują się nie tylko naukowcy, ale też znaczna grupa tzw. łowców huraganów, to jest ludzi, dla których huragan stanowi ele­ment przygody i poznawania natury. Huragany osiągają prędkości dochodzące do 350 km/h. Powstają na oceanach i niosą setki tysię­cy ton pary wodnej, tworzącej gęste chmury i powodującej ulewne deszcze. W ciągu roku tworzy się od 80 do 100 dużych huraganów. Przynoszą one ogromne straty materialne. Po wulkanach jest to ko­lejne zjawisko, którego nazwa pochodzi od boga, tym razem od boga wiatrów Hurakana. Na początku huragany oznaczano literami alfa­betu, w późniejszym okresie przyjęło się nadawanie huraganom imion ludzkich.

Huragan:

• wielki tropikalny cyklon formujący się w rejonie Morza Kara­ibskiego i przemieszczający się zwykle ku północy. Związane z nim silne wiatry (30-50 m/s) powodują niekiedy ogromne zniszczenia, głównie na Wyspach Antylskich i w południowo-wschodnicj czę­ści USA;

• potocznie długotrwały wiatr o dużej, katastrofalnej sile.

Powstawanie zjawiska

Zjawisko huraganu można podzielić na trzy etapy:

• formowanie i zaczątek rozwoju,

• pełny rozwój (dojrzałość),

• przekształcenie i zanik.

Podstawowe warunki oceaniczno-atmosferyczne konieczne do powstania huraganu:

• ogrzanie powyżej 26°C wody oceanicznej na głębokość do 60 m, powodujące w efekcie parowanie wody,

• wysoka względna wilgotność atmosfery, na wysokości około 7000 m, powodująca tworzenie się kropel wody i chmur,

• niestabilność warunków atmosferycznych, obniżenie tempe­ratury powodujące powstanie chmur i wytworzenie dużej ilości ener­gii, będącej źródłem powstawania huraganu.

Ogólna charakterystyka

Prędkość wiatru huraganu jest różna w zależności od odległości centrum. Siła wiatru jest podstawowym źródłem zniszczeń. Rys. 17 przedstawia rozkład prędkości w zależności od odległości od cen­trum.




Skutki pierwotne

Straty wywołane huraganem są efektem dużej siły wiatru, po­wodzi oraz osuwisk. Na drodze huraganu, szczególnie w najbliż­szej okolicy centrum, zniszczeniu ulegają budynki, mosty, infra­struktura. Im dalej od centrum, tym straty i zniszczenia są mniejsze. Uszkodzone zostają systemy wodonośne, drenażowe, powyrywane są drzewa, zniszczone uprawy.

Skutki zniszczeń huraganu mierzone są wg skali Fujita (rys. 18).




Skutki wtórne

Jest to zniszczenie linii energetycznych i telekomunikacyjnych, zablokowanie dróg, szlaków komunikacyjnych, zniszczenie upraw i drzewostanu. Brak prądu i wody pitnej to kolejne skutki wtórne. Niejednokrotnie dochodzi do epidemii, głównie w wyniku braku lub skażenia wody. Ponadto powstają ulewne deszcze, grad, powo­dzie.

Przewidywanie

Huragany można przewidzieć. Dzięki badaniom meteorologicz­nym, obserwacjom satelitarnym, znajomości częstotliwości i charakteru występowania huraganów na określonym obszarze z dużym prawdopodobieństwem można zlokalizować miejsce; powstawania huraganu oraz przewidzieć jego dalszy rozwój. Jed­nak to, że niektóre zjawiska można przewidzieć, nie znaczy wcale, że można nad nimi zapanować. Do takich zjawisk niewątpliwie należą huragany.

Zapobieganie

Oczywiście nie ma możliwości zapobieżenia huraganowi, lecz można w nieznacznym stopniu ograniczyć jego skutki. Dotyczy to głównie określenia warunków technicznych dla obiektów miesz­kalnych oraz sposobów ochrony ludności. Podstawowym przedsię­wzięciem jest budowa schronów na terenach zagrożonych. Wśród ofiar huraganu znaczną część stanowią osoby, które w czasie jego trwania przebywały w nieprzygotowanych pomieszczeniach lub przyczepach kempingowych.

Przygotowanie

Przygotowanie polega w głównej mierze na sprawnie funkcjo­nującym systemie ostrzegania i alarmowania ludności oraz monitoringu zjawiska od momentu jego powstania aż do zaniku.

Prowadzone są zajęcia edukacyjne i szkolenia dla mieszkańców, służb i administracji w zakresie poznania charakteru zagrożenia oraz sposobów przygotowania się i zachowania podczas huraganu.

Reagowanie

Pierwszym etapem jest ostrzeżenie ludności o zagrożeniu. W wielu krajach stosuje się kilka stopni alarmów, są one związane ze skalą zagrożenia oraz czasem, w jakim może nastąpić realne za­grożenie. Częstotliwość nadawania ostrzeżeń i informacji jest zwią­zana z czasem pozostałym do wystąpienia zagrożenia. Pierwsze ostrzeżenia i komunikaty nadawane są z wyprzedzeniem 48-72 godzin. Co godzinę lub częściej nadaje się ostrzeżenia alarmowe informujące, kiedy zdarzenie może nastąpić (12-18 godzin). Ko­munikaty dotyczą głównie sposobów zachowania, tj. ewakuacji lub ukrycia w schronach. Bezpośrednio po przejściu huraganu, najszyb­ciej jak to jest możliwe rozpoczyna się akcja ratunkowa mająca na celu:

• poszukiwanie i ratowanie poszkodowanych,

• zapewnienie mieszkań zastępczych,

• oczyszczenie szlaków komunikacyjnych dla służb ratowni­czych,

• zapewnienie wody pitnej, podstawowych środków higieny oraz żywności.

Odtwarzanie

Jest to etap przywracania warunków bytowania. Podstawowe działania na tym etapie to:

• uprzątnięcie i wywóz rumowisk i gruzów,

• uprzątnięcie padniętych zwierząt,

• przygotowanie ewakuacji, a następnie reewakuacji,

• oczyszczenie źródeł wody,

• pomoc medyczna,

• zabezpieczenie epidemiologiczne,

• udrożnienie szlaków komunikacyjnych,

• uruchomienie łączności,

• oszacowanie szkód.

Wnioski

Huragan to zjawisko do przewidzenia, ale nie do opanowania. Wielu ludzi na znacznych obszarach musi nauczyć się z nim żyć. I żyją, tracąc niejednokrotnie swój dobytek. Znajomość zjawiska i umiejętność zachowania się w czasie jego trwania pozwala zacho­wać im jednak to, co najcenniejsze - życie. Mimo ogromnej nisz­czycielskiej siły straty w ludziach podczas huraganów są mniejsze niż podczas trzęsień ziemi.

Metody ochrony mogą być różne, począwszy od rozwiązań tech­nicznych, poprzez edukację, a na świadomości skończywszy, ale bez wątpienia przedsięwzięcia profilaktyczne gwarantują najsku­teczniejszą ochronę.

SUSZA

Nadmiar wody może być zagrożeniem, ale jej brak też bywa zjawiskiem bardzo niebezpiecznym. Susza w przeciwieństwie do wcześniej opisanych zagrożeń stanowi potencjalnie największe za­grożenie, zarówno pod względem ekonomicznym, jak i społecznym.

Trzęsienia ziemi, huragany, erupcje wulkanów trwają stosunkowo krótko i na określonym obszarze. Susza natomiast może wystąpić prawie wszędzie, a czas jej trwania może wynosić nawet całe lata!

Susza - deficyt wody na określonym obszarze. Jest to najprost­sza definicja, nie uwzględnia jednak wielkości deficytu ani czasu jego trwania. Można powiedzieć, że jest to redukcja dostępności do wody według dotychczas określonych norm i w określonym czasie.

Wyróżniamy trzy rodzaje suszy: meteorologiczną, hydrologicz­ną! rolniczą. Dwa pierwsze typy są zjawiskami fizycznymi, trzeci to efekt zaistnienia dwóch wcześniej wymienionych i można go zaliczyć do obszaru ludzkiej działalności (produkcja rolna).

Susza meteorologiczna jest związana ze zjawiskiem redukcji opadów przez dłuższy czas (miesiąc, rok lub dłużej).

Susza hydrologiczna jest związana ze znaczną redukcją wody w rzekach, jeziorach i wodach gruntowych. Z reguły jest konsekwen­cją suszy meteorologicznej.

Susza rolnicza jest wynikiem obu wcześniej wymienionych i od­działuje bezpośrednio na obszar działalności człowieka - gospo­darkę rolną.

Powstawanie zjawiska

Susze mogą występować wszędzie, są konsekwencją anomalii pogodowych oraz nierozsądnej działalności człowieka. W rzeczy­wistości trudno jest zdefiniować „powstawanie" suszy. Łatwiejsze byłoby przeprowadzenie analizy przyczyn braku lub niedoboru wody.

Ogólna charakterystyka

Przyczynami suszy mogą być następujące czynniki:

- mała ilość właściwej wilgotności w atmosferze,

- brak lub nienadejście układów „deszczonośnych".

Skutki suszy zależą głównie od czasu jej trwania i systemu za­bezpieczeń przed nią w danym regionie. Twierdzenie, że susze mogą wystąpić tylko w krajach, gdzie panują upały, nie jest prawdziwe.

Skutki pierwotne

Jest to brak lub niedobór wody zarówno do celów konsumpcyj­nych, technologicznych, jak i upraw rolnych. W konsekwencji po­woduje to spadek produkcji rolnej. Pogarsza się ogólny stan zdro­wia ludności.

Skutki wtórne

Spadek produkcji rolnej w konsekwencji powoduje wzrost cen żywności. Może to rodzić niepokoje społeczne. W skrajnych wy­padkach dochodzi do rozbojów, rabunków. Spada zatrudnienie w rol­nictwie, rośnie bezrobocie. Pogarsza się sytuacja gospodarczo-ekonomiczna na danym obszarze. Niedobór wody lub zła jej jakość jest przyczyną chorób, epidemii. Wzrasta liczba pożarów. Skutki wtór­ne suszy mają odzwierciedlenie w trzech obszarach:

- ekonomicznym,

- społecznym,

- przyrodniczym.

Przewidywanie

Bardzo trudno jest przewidzieć suszę z dokładnością np. do mie­siąca oraz szczegółowo zlokalizować obszar jej wystąpienia. Przewi­dywanie suszy opiera się na obserwacji dwóch głównych czynników:

- opadów atmosferycznych,

- temperatury.

Na podstawie danych historycznych dla danego obszaru można określić zmiany klimatu, jeśli chodzi o zależność pomiędzy tempe­raturą a opadami atmosferycznymi. Obserwacja tych zjawisk, po­równywanie ich wielkości i relacji czasowych pozwala z pewnym

Prawdopodobieństwem przewidzieć ewentualne wystąpienie suszy. Trzeba jednak pamiętać, że coraz częściej występuj ą obecnie ano­malie pogodowe i korzystanie z danych historycznych może być mylące. W przewidywaniu suszy konieczna jest współpraca mię­dzynarodowa, gdyż zmiany klimatyczne nawet na bardzo odległych obszarach mogą mieć wpływ na powstanie suszy w innym regio­nie. Nadejście suszy z większym prawdopodobieństwem można przewidzieć w rejonach, w których zachodzą klimatyczne procesy powtarzalne, a dane historyczne są punktem wyjścia do tzw. pro­gnoz klimatycznych długoterminowych.

Zapobieganie

Działania na tym etapie polegają na:

- budowie systemów irygacyjnych.

Przygotowanie

- opracowanie planów dystrybucji żywności,

- opracowanie zasad stabilizacji cen żywności,

- opracowanie i uzgodnienie zasad pomocy międzynarodowej,

- opracowanie zasad awaryjnej dystrybucji wody (normy, czas, miejsce).

Reagowanie

W wypadku suszy nie jest to typowe działanie, jak to ma miej­sce w innych sytuacjach kryzysowych. Czas trwania zagrożenia i czas powstawania tu są różne.

Na tym etapie można realizować te zadania, które wcześniej ujęto w planach działania i opracowano w stadium przygotowania. Szcze­gólną uwagę należy poświęcić dystrybucji wody i ochronie zdro­wia. Etap reagowania w skrajnym wypadku może trwać nawet całe lata. Należy liczyć się z ofiarami głodu.

Odtwarzanie

Susza nie jest żywiołem, który niszczy od razu. Niemniej jed­nak straty spowodowane suszą mogą być znacznie większe niż po jakiejkolwiek innej katastrofie. Bez wątpienia konieczne jest od­tworzenie produkcji rolnej, ustabilizowanie cen i poprawa stanu gospodarki.

Wnioski

Działania na poszczególnych etapach suszy odbiegają znacznie od działań dla innych zdarzeń katastrofalnych. Wynika to z charak­teru powstawania i trwania zjawiska. W rejonach nawiedzanych przez suszę możemy mówić o permanentnym reagowaniu i odtwa­rzaniu. Jest to tym trudniejsze, że praktycznie żadne działania tech­niczne nie są w stanic ochronić przed suszą trwającą całe miesiące czy lata.

• zagrożenia występujące w procesie technologicznym (rodzaj i ilość materiałów, ich własności fizykochemiczne, sposób i miej­sca składowania, konieczność użycia środków ochrony osobistej),

• zaopatrzenie w wodę (usytuowanie, rodzaj, wydajność, źró­dła alternatywne).

Ważne jest prowadzenie edukacji społeczeństwa, szkoleń i tre­ningów służb przeciwpożarowych, a także opracowywanie norm technicznych dla obiektów w celu spełnienia wymogów przeciw­pożarowych.

Reagowanie

Prowadzenie działań ratowniczych ma na celu możliwie szybką likwidację zagrożenia.

Polega to na uruchomieniu i zadysponowaniu odpowiednich sił i środków po otrzymaniu sygnału do akcji. Podstawowe działania to:

- rozpoczęcie likwidacji zagrożenia (gaszenie pożaru),

- ewakuacja ludzi i zwierząt,

- ochrona innych obiektów znajdujących się w strefie zagrożenia,

- ostrzeżenie ludności,

- zapewnienie przejezdności dróg,

- zapewnienie doraźnych miejsc zastępczych dla ewakuowa­nych.

Odtwarzanie

W wypadku pożarów punktowych lub niedużych pożarów ze­wnętrznych jest to usunięcie pozostałości po pożarze, ewentualnie odpompowanie wody z innych zalanych pomieszczeń. Istotna jest też pomoc poszkodowanym w znalezieniu doraźnych miejsc zastęp­czych. W wypadku dużych pożarów przestrzennych (lasy, urządze­nia przemysłowe) konieczne jest przeprowadzenie badań atmosfe­ry, skażenia gleby oraz wody i podjęcie działań w celu likwidacji wtórnych skutków pożaru. Należy także oszacować straty.

ZAGADNIENIE 3 (60 min)

Awarie techniczne.

Awarie chemiczne i radiacyjne

Konsekwencją rozwoju przemysłu w świecie było pojawienie się nowego źródła zagrożeń dla człowieka i środowiska - promie­niotwórczych i toksycznych środków przemysłowych. Są one wy­korzystywane do produkcji wielu wyrobów niezbędnych społeczeń­stwu. Stosuje się je w rozmaitych gałęziach przemysłu, np.: energetycznym, gumowym, celulozowo-papierniczym, metalurgicz­nym, przy produkcji nawozów sztucznych, farb i lakierów. Wydo­stanie się tych środków, najczęściej wysokotoksycznych związków chemicznych, ze zbiorników, cystern lub aparatury technologicznej może być groźne dla ludzi i środowiska. Często dochodzi wtedy do tzw. katastrof ekologicznych.

Awaria - nagłe uszkodzenie maszyny lub urządzenia technicz­nego uniemożliwiające dalsze funkcjonowanie.

Przyczyny

Główne przyczyny powstawania awarii chemicznych lub radia­cyjnych związane są z:

• dużymi ilościami przewożonych substancji,

• brakiem wyznaczonych i oznakowanych tras oraz skutecznej ich kontroli,

• złym stanem technicznym środków transportu drogowego,

• nieprzestrzeganiem przepisów o przewozie materiałów niebez­piecznych,

• dużym niebezpieczeństwem kolizji na drogach,

• brakiem świadomości spedytorów i przewoźników o skutkach występujących zagrożeń,

• bardzo dużą szarą strefą przewozów,

• brakiem monitoringu transportu,

• nawiercaniem rurociągów w celu kradzieży,

• nieprzestrzeganiem procedur w procesach technologicznych i eksploatacji.

Ogólna charakterystyka

W zakresie produkcji, eksploatacji i transportu substancji nie­bezpiecznych zagrożenia związane są z:

- awariami w zakładach produkcyjnych, w instalacjach przemy­słowych, tzw. stacjonarne,

- awariami środków transportowych: drogowych, kolejowych, morskich, lotniczych.

Uwolnienie się materiałów niebezpiecznych związane jest za­wsze z powstaniem strefy zagrożenia. Jest ona zależna od rodzaju uwolnionego środka, jego ilości oraz warunków atmosferycznych i terenowych. Strefa zagrożenia może sięgać od kilku metrów do kilkuset kilometrów (np. awaria elektrowni atomowej).

Skutki pierwotne

W wyniku uwolnienia się materiałów niebezpiecznych docho­dzi do skażenia atmosfery, gruntu, wód powierzchniowych i pod­ziemnych oraz powstania strat materialnych. Czynniki zagrożenia materiałami niebezpiecznymi są następujące:

- wybuchowe, toksyczne, palne, żrące (substancje chemiczne),

-jonizujące (substancje promieniotwórcze).

Skutki wtórne

W wyniku uwolnienia się substancji niebezpiecznych może dojść do:

- eksplozji - znaczne straty materialne, ofiary śmiertelne, popa­rzenia,

- pożaru,

- skażenia terenu, atmosfery - straty i szkody w przyrodzie, za­trucia, choroby.

Konsekwencją awarii mogą być utrudnienia w ruchu (zamknię­te szlaki komunikacyjne), w zasilaniu energią, w dostawie wody. W wypadku awarii na dużą skalę, należy liczyć się z koniecznością zapewnienia zastępczych miejsc mieszkalnych.

POŻAR

Do powstania pożaru konieczne są trzy elementy:

- tlen,

- odpowiednia temperatura (ciepło),

-paliwo.

Ogień, żywioł będący podobnie jak woda dobrodziejstwem dla człowieka stanowi jednocześnie niejednokrotnie śmiertelne zagro­żenie. Ogień nie zawsze jest przez człowieka wykorzystywany z rozsądkiem.

Pożar - niekontrolowany proces palenia w miejscu do tego nic przeznaczonym, powodujący straty i zagrożenie.

Przyczyny

Pożary są uwarunkowane różnymi czynnikami. Około 80% po­żarów wybucha z powodu nieprzestrzegania przez ludzi przepisów przeciwpożarowych podczas obchodzenia się z ogniem w miejscach pracy i wypoczynku, jak również z powodu używania niesprawne­go sprzętu, podpaleń czy sabotażu. W czasie burz zapalają się od piorunów lasy. Sprzyjają temu warunki atmosferyczne (wysoka tem­peratura powietrza, długotrwała susza). Przyczyny pożarów lasów przedstawia rys. 22.




Do pozostałych przyczyn należy zaliczyć:

• nieostrożność,

• wypalanie traw,

• wady urządzeń i instalacji elektrycznych,

• nieprawidłową eksploatację urządzeń i instalacji elektrycznych,

• wady urządzeń ogrzewczych na paliwo stałe, ciekłe i gazowe,

• nieprawidłową eksploatację urządzeń ogrzewczych na paliwo stałe, ciekłe i gazowe,

• nieprzestrzeganie przepisów technologicznych,

• nieprawidłowe magazynowanie substancji niebezpiecznych,

• wady środków transportu,

• samozapalenia,

• wyładowania atmosferyczne,

• podpalenia umyślne, w tym akty terroru,

• inne.

Ogólna charakterystyka

Rodzaje pożarów:

• pożary ciał stałych (drewno, papier, węgiel itp.),

• pożary cieczy palnych (benzyna, nafta itp.),

• pożary gazów (acetylen, butan, metan itp.),

• pożary metali (magnez, potas, sód itp.).

Wszystkie pożary ze względu na miejsce, w którym powstały, można podzielić na pożary:

• wewnętrzne,

• zewnętrzne,

• przestrzenne.

Skutki pierwotne

W wyniku pożaru, w zależności od jego umiejscowienia i ro­dzaju, zniszczeniu ulega praktycznie wszystko, co znajduje się w ob­szarze oddziaływania ognia i wysokiej temperatury. Straty dotyczą mienia, majątku, ale także np. w wypadku pożarów przestrzennych, całych systemów ekologicznych, fauny i flory. Nawet z powodu małych pojedynczych pożarów mogą też być ofiary w ludziach.

Skutki wtórne

Po dużych pożarach leśnych mogą zostać zachwiane warunki klimatyczne. Pożary urządzeń przemysłowych mogą po­wodować wybuchy, zatrucia i skażenie atmosfery.

Duże pożary, np. lasów czy urządzeń przemysłowych, mogą powodować szkody i straty w środowisku.

Podczas każdego pożaru należy się liczyć z ofiarami wśród lud­ności.

Zagrożenie katastrofalne niosą głównie pożary przestrzenne i ze­wnętrzne.

Zapobieganie

W wypadku zagrożenia pożarami wewnętrznymi i zewnętrzny­mi wystarczy instalacja czujników przeciwpożarowych, urządzeń monitorujących i alarmujących.

W wypadku wystąpienia prawdopodobieństwa pożarów prze­strzennych (lasów) jest to organizacja systemów monitoringu (w tym wykorzystywanie zdjęć satelitarnych), punktów obserwacyj­nych, systemów ostrzegania.

Przygotowanie

Podstawowym zadaniem jest przeprowadzenie analizy zagro­żenia pożarowego i ocena prawdopodobieństwa jego wystąpienia na określonym obszarze czy w obiekcie. Opracowanie planów ochro­ny przeciwpożarowej dla zagrożonych obszarów lub obiektów uwzględnia m.in.:

• topografię obszaru (usytuowanie budynków oraz ich przezna­czenie, liczba przebywających tam osób, drogi dojazdu do poszcze­gólnych obiektów, układ komunikacji wewnętrznej),

• warunki budowlane (konstrukcja, wysokość, liczba kondygna­cji, możliwość i kierunki rozprzestrzeniania się pożaru, możliwość zaistnienia katastrofy budowlanej),

• warunki ewakuacji ludzi (urządzenie do ogłaszania alarmu, drogi i wyjścia ewakuacyjne, usytuowanie miejsc do ewakuacji, procedury wewnętrzne zakładu w zakresie ewakuacji),

• usytuowanie miejsc niebezpiecznych (budynki, instalacje, in­frastruktura, które podczas prowadzenia działań ratowniczych mogą stanowić zagrożenie pożarowe, chemiczne, ekologiczne lub techniczne),

Ogólna charakterystyka

W zakresie produkcji, eksploatacji i transportu substancji nie­bezpiecznych zagrożenia związane są z:

- awariami w zakładach produkcyjnych, w instalacjach przemy­słowych, tzw. stacjonarne,

- awariami środków transportowych: drogowych, kolejowych, morskich, lotniczych.

Uwolnienie się materiałów niebezpiecznych związane jest za­wsze z powstaniem strefy zagrożenia. Jest ona zależna od rodzaju uwolnionego środka, jego ilości oraz warunków atmosferycznych i terenowych. Strefa zagrożenia może sięgać od kilku metrów do kilkuset kilometrów (np. awaria elektrowni atomowej).

Skutki pierwotne

W wyniku uwolnienia się materiałów niebezpiecznych docho­dzi do skażenia atmosfery, gruntu, wód powierzchniowych i pod­ziemnych oraz powstania strat materialnych. Czynniki zagrożenia materiałami niebezpiecznymi są następujące:

- wybuchowe, toksyczne, palne, żrące (substancje chemiczne),

-jonizujące (substancje promieniotwórcze).

Skutki wtórne

W wyniku uwolnienia się substancji niebezpiecznych może dojść do:

• eksplozji - znaczne straty materialne, ofiary śmiertelne, popa­rzenia,

• pożaru,

• skażenia terenu, atmosfery - straty i szkody w przyrodzie, za­trucia, choroby.

Konsekwencją awarii mogą być utrudnienia w ruchu (zamknię­te szlaki komunikacyjne), w zasilaniu energią, w dostawie wody. W wypadku awarii na dużą skalę, należy liczyć się z koniecznością zapewnienia zastępczych miejsc mieszkalnych.

Konieczne jest przeprowadzenie badań gruntu, wody i atmosfery i określenie stopnia skażeń lub zanieczyszczeń. Może zaistnieć ko­nieczność udrożnienia szlaków komunikacyjnych i wprowadzenia na pewien czas zakazu wstępu na określone obszary. Na tym etapie następuje naprawa, odbudowa lub rozebranie uszkodzonych obiek­tów i urządzeń. Przeprowadza się też ocenę strat.

Katastrofa budowlana

Katastrofy budowlane bardzo często są wtórnym skutkiem in­nych zdarzeń (trzęsienia ziemi, huragany). Zdarzają się też jednak katastrofy lokalne, które powodują duże straty materialne, społecz­ne oraz ofiary w ludziach.

Katastrofa budowlana - niezamierzone, nagłe zniszczenie obiektu budowlanego lub jego części, a także konstrukcyj­nych elementów rusztowań, elementów urządzeń formujących, ścia­nek szczelnych i obudowy wykopów.

Przyczyny

- zły stan techniczny budynków,

- zły stan techniczny urządzeń wodnych,

- obsunięcia ziemi, zawały i zasypy ziemne, tąpnięcia,

- awarie techniczne i technologiczne,

- działalność wód gruntowych,

- trzęsienia ziemi, huragany, powodzie,

- błędy człowieka (np. podczas odpompowywania wody z piw­nic po powodzi).

Ogólna charakterystyka

Z reguły katastrofa budowlana kojarzy się z zawaleniem budyn­ku. Ale katastrofy budowlane dotyczą też takich obiektów, jak mosty, wiadukty, tamy, zbiorniki wody. Niejednokrotnie katastrofa tego rodzaju, np. pęknięcie zapory, może być o wiele tragiczniejsza w skutkach. Z badań wynika, że blisko 40% katastrof budowlanych dotyczy obiektów mieszkalnych. Zazwyczaj dochodzi wtedy do pęknięcia i runięcia budynku. Najwięcej katastrof zdarza się jesz­cze w trakcie wznoszenia obiektu.

Skutki pierwotne

- straty materialne, ofiary w ludziach,

- utrudnienie komunikacyjne (zablokowanie drogi, zniszczenie mostu, wiaduktu),

- czasowe przerwy w dopływie energii gazowej, ciepłowniczej (część rurociągów „podwieszona” jest np. na mostach).

Skutki wtórne

• powódź (katastrofa obiektu hydrotechnicznego),

• pożar,

• skażenie (katastrofa obiektu z materiałami niebezpiecznymi),

• straty społeczne (utrata mieszkania, dobytku).

Zapobieganie

• stosowanie właściwych materiałów budowlanych,

• budowanie obiektów zgodnie z normami.

Przygotowanie

• prawidłowa eksploatacja techniczna obiektów budowlanych,

• kontrola stanu technicznego obiektów i urządzeń,

• prowadzenie prac budowlanych przez osoby posiadające od­powiednie uprawnienia,

• nadzór na budowach,

• szkolenia,

• opracowywanie warunków technicznych dla obiektów znaj­dujących się w strefach zagrożenia.

Reagowanie

W wypadku obiektu punktowego (budynku) - przeszukanie obiektu, rozpoznanie, ewakuacja ludzi, pomoc poszkodowanym, zabezpieczenie terenu katastrofy, odcięcie mediów (woda, gaz, prąd), wyznaczenie w razie potrzeby objazdów, sprawdzenie stanu tech­nicznego obiektu.

W wypadku awarii obiektu hydrotechnicznego i groźby powo­dzi - ewakuacja ludności i zwierząt z terenów zalewowych, zapew­nienie miejsc zastępczych.

W wypadku katastrofy stwarzającej wtórne zagrożenie skaże­niami - ewakuacja ludności ze stref zagrożonych, ciągłe pomiary stanu atmosfery i gleby. Likwidacja źródła skażenia. Sprawdzenie stanu technicznego obiektu.

Odtwarzanie

Niezbędne jest podjęcie decyzji o rozbiórce, remoncie lub od­budowie danego obiektu (wg oceny rzeczoznawców), oczyszcze­nie terenu z gruzowiska, udrożnienie szlaków komunikacyjnych, przywrócenie w miarę możliwości stanu pierwotnego, reewakuacja ludności oraz zapewnienie miejsc zastępczych dla osób, które stra­ciły mieszkania.

KATASTROFA DROGOWA

Katastrofy drogowe są przyczyną wielu strat ekonomicznych, ale także tysięcy ofiar śmiertelnych rocznie. O ile zwykłe zdarzenie drogowe, wypadek pojedynczych pojazdów nie jest problemem dla służb ratowniczych, o tyle duży karambol na autostradzie wymaga już użycia znacznych sił i środków oraz koordynacji działań. Pojedyncze zdarzenie nie jest jeszcze katastrofą w całym tego słowa znaczeniu, ale suma pojedynczych zdarzeń jest już katastrofą społeczną.

Katastrofa drogowa - nagłe, nieprzewidziane zdarzenie z udzia­łem środków transportu ze szczególnym uwzględnieniem komuni­kacji zbiorowej w trakcie ich ruchu lub postoju, mające miejsce na komunikacyjnych szlakach drogowych, podczas którego wystąpiło zbiorowe zagrożenie dla życia, zdrowia i mienia.

Przyczyny

Przyczyn katastrof drogowych jest kilka. Są wśród nich przyczy­ny związane z działalnością człowieka oraz od niego niezależne, np.:

• zły stan techniczny pojazdów,

• zły stan techniczny dróg,

• niekorzystne warunki atmosferyczne,

• nieprzestrzeganie przepisów ruchu drogowego.

Ogólna charakterystyka

W dużych katastrofach drogowych może uczestniczyć nawet kilkadziesiąt pojazdów. Zdarzenia o takiej skali z reguły dzieją się na autostradach (nie ma znaczenia czynnik złej drogi), zazwyczaj w wyniku trudnych warunków atmosferycznych, złej widoczności i niedostosowania prędkości do panujących warunków. Są one przy­czyną dużych strat materialnych oraz ofiar śmiertelnych.

Skutki pierwotne

Są to zawsze duże straty materialne, znaczna liczba osób ran­nych lub zabitych oraz zniszczone pojazdy i drogi.

Skutki wtórne

W wyniku zderzeń pojazdów mogą nastąpić pożary, wybuchy, uwolnienie się materiałów niebezpiecznych (transport materiałów niebezpiecznych). Istnieje prawdopodobieństwo skażenia terenu i at­mosfery.

Zapobieganie

• właściwy stan nawierzchni drogowych,

• budowa obwodnic,

• budowa parkingów dla pojazdów ciężarowych i przewożących materiały niebezpieczne,

• stosowanie właściwego i przejrzystego oznakowania dróg,

• znakowanie szczególnie niebezpiecznych miejsc, tzw. czar­nych punktów.

Przygotowanie

• kontrolowanie i egzekwowanie przestrzegania przepisów ru­chu drogowego,

• właściwe szkolenie kierowców,

• prowadzenie działalności edukacyjnej i informacyjnej.

Reagowanie

Etap ten polega na segregacji i ewakuacji poszkodowanych z miejsca wypadku. Zadaniem służb jest udrożnienie szlaków komunikacyjnych, w celu umożliwienia dojazdu służbom ratowni­czym.

Podczas dużej katastrofy może dojść do pożarów, wybuchów, rozszczelnienia samochodów z materiałami niebezpiecznymi. Po­dejmowane są działania mające na celu ugaszenie pożarów i zabez­pieczenie pojazdów z materiałami niebezpiecznymi. Policja wyty­cza objazdy i zapewnia porządek na miejscu zdarzenia. Odbywa się transport poszkodowanych do szpitali (karetki, śmigłowce).

Odtwarzanie

Podstawowe zadanie polega na udrożnieniu drogi. W tym celu usuwa się wraki pojazdów i rozlane paliwo, ewentualnie inne środ­ki chemiczne. Dokonuje się też w razie potrzeby pomiarów skaże­nia gleby oraz atmosfery.

KATASTROFA KOLEJOWA

Każda katastrofa kolejowa niesie ze sobą prawdopodobieństwo znacznych ofiar oraz strat materialnych. Jest to związane z charak­terem transportu kolejowego, podczas którego podróżuje jednocze­śnie wiele osób lub przewożona jest znaczna ilość towaru.

Katastrofa kolejowa - nagłe, nieprzewidziane zdarzenie z udziałem środków transportu w trakcie ich ruchu lub postoju ma­jące miejsce na szlakach i terenach kolejowych, podczas którego wystąpiło zbiorowe zagrożenie dla życia, zdrowia i mienia.

Przyczyny

Z podstawowych przyczyn będących źródłem katastrof trzeba wymienić:

• awarie techniczne taboru kolejowego,

• zły stan techniczny torowisk,

• niekorzystne warunki atmosferyczne,

• błąd człowieka,

• akty chuligaństwa (kradzieże szyn, śrub, układanie zapór itp.),

• awarie urządzeń infrastruktury kolejowej,

• terroryzm,

• nieprzestrzeganie przepisów ruchu drogowego na przejazdach kolejowych,

• złe oznakowanie lub jego brak na przejazdach kolejowych.

Ogólna charakterystyka

Nawet najmniejsza katastrofa kolejowa powoduje zablokowa­nie szlaku kolejowego. Do katastrofy może dojść w wyniku:

- zderzenia pojazdów,

- wykolejenia,

- najechania na przeszkodę, która znalazła się na torach (prze­wrócony słup, drzewo, efekt wybryku chuligańskiego).

Skutki pierwotne

Są to duże straty materialne, znaczna liczba rannych lub zabi­tych oraz zniszczone tory i trakcja elektryczna.

Skutki wtórne

W wyniku zderzenia pojazdów może dojść do pożaru (np. lasu), wybuchu, uwolnienia się materiałów niebezpiecznych (transport materiałów niebezpiecznych). Istnieje prawdopodobieństwo skaże­nia terenu i atmosfery.

Zapobieganie

- budowa torowisk spełniających warunki techniczne,

- budowa strzeżonych przejazdów kolejowych.

- niekorzystne warunki atmosferyczne,

- błąd człowieka,

- akty chuligaństwa (kradzieże szyn, śrub, układanie zapór itp.),

- awarie urządzeń infrastruktury kolejowej,

- terroryzm,

- nieprzestrzeganie przepisów ruchu drogowego na przejazdach kolejowych,

- złe oznakowanie lub jego brak na przejazdach kolejowych.

Przygotowanie

• bieżąca analiza prognoz meteorologicznych,

• organizacja bezkolizyjnego przewozu ładunków niebezpiecznych,

• kontrolowanie przestrzegania przepisów dotyczących bezpieczeństwa w ruchu kolejowym,

• kontrola stanu torowisk,

• dbanie o dobry stan techniczny taboru kolejowego,

• zabezpieczenie urządzeń kolejowych przed dostępem osób postronnych.

Reagowanie

Ważna jest organizacja służb ratowniczych i zapewnienie cięż­kiego sprzętu oraz rozpoznanie, segregacja i ewakuacja poszkodo­wanych z miejsca wypadku (karetki, śmigłowce). Podczas dużej katastrofy może dojść do pożarów, wybuchów, rozszczelnienia cy­stern kolejowych (mają znacznie większą pojemność niż cysterny samochodowe) z materiałami niebezpiecznymi. Muszą więc zostać podjęte działania mające na celu ugaszenie poszczególnych poża­rów i zabezpieczenie pojazdów z materiałami niebezpiecznymi. Zamknięty zostaje szlak kolejowy i wyznaczone objazdy.

Odtwarzanie

Podstawowe zadanie dotyczy udrożnienia szlaku kolejowego. Na tym etapie usuwa się wagony, słupy i inne przeszkody. Oczysz­cza się teren w wypadku uwolnienia się środków chemicznych. Dokonuje się też w razie potrzeby pomiarów skażenia gleby oraz atmosfery. Wreszcie następuje szacowanie strat.

KATASTROFA POWIETRZNA

Katastrofy powietrzne związane są z transportem ludzi i towa­rów drogą powietrzną. Mówiąc o katastrofie powietrznej, mamy na myśli głównie katastrofy lotnicze. W szczególnych wypadkach można mówić o katastrofach w kosmosie (katastrofa promu ko­smicznego). Ten typ katastrofy charakteryzuje się tym, że szansę przeżycia są znikome. Katastrofa powietrzna może się zdarzyć:

- w powietrzu,

- na lotnisku,

- poza terenem lotniska.

Katastrofa powietrzna (lotnicza) - nagłe, nieprzewidziane zdarzenie z udziałem środków transportu lotniczego w trakcie ich lotu lub postoju na lotnisku, podczas którego wystąpiło zbiorowe zagrożenie życia, zdrowia i mienia oraz środowiska naturalnego.

Przyczyny

Katastrofy w powietrzu mogą być wynikiem:

- błędu pilotażu,

- niekorzystnych warunków atmosferycznych,

- awarii mechanizmów,

- awarii urządzeń pomiarowych,

- terroryzmu,

- sabotażu lub dywersji,

- zderzenia z innym statkiem powietrznym,

- zderzenia z ptakami.

Ogólna charakterystyka

Choć statystycznie transport powietrzny jest jednym z bezpiecz­niejszych (więcej ludzi ginie na drogach), to jednostkowe jego skutki są dużo gorsze. Ofiary katastrofy lotniczej, zwłaszcza gdy docho­dzi do niej w powietrzu, nie mają praktycznie żadnych szans na ratunek. W wypadku katastrofy na lotnisku lub poza nim, np. w czasie lądowania lub bezpośrednio po starcie, istnieje większa szansa na to, że ktoś pozostanie przy życiu.

Skutki pierwotne

• katastrofa w powietrzu - straty w ludziach (100%), duże stra­ty materialne,

• katastrofa na lotnisku lub poza nim na lądzie - znaczne ofiary w ludziach, duże straty materialne, możliwość pożarów, wybuchów.

Skutki wtórne

• katastrofa w powietrzu — możliwość uszkodzeń spowodowa­nych spadającymi elementami rozbitego samolotu,

• katastrofa na lotnisku lub poza nim na lądzie - duże prawdo­podobieństwo powstania pożaru (np. lasu), skażenia atmosfery i gle­by. W szczególnych wypadkach mogą być dodatkowe ofiary (spad­nięcie samolotu na budynek mieszkalny) oraz straty materialne.

Celowo spowodowana katastrofa (akt terroryzmu) może przy­nieść nieprzewidywalne skutki, np. porwany samolot może zostać skierowany na określony cel.

Zapobieganie

- użytkowanie sprawnego technicznie sprzętu lotniczego,

- budowa lotniska i urządzeń lotniskowych spełniających wy­mogi techniczne i wymogi bezpieczeństwa.

Przygotowanie

- szkolenia pilotów i obsługi naziemnej,

- stałe monitorowanie stanu technicznego płyt lotniska i urzą­dzeń lotniskowych,

- ciągłe analizowanie prognoz meteorologicznych,

- ochrona lotnisk,

- przeprowadzanie kontroli antyterrorystycznych.

Reagowanie

- katastrofa w powietrzu - wysłanie ekip w rejon prawdopodob­nego upadku części samolotu. Rozpoczęcie akcji poszukiwawczej i ewentualnie ratunkowej;

- katastrofa na lotnisku lub poza nim na lądzie - wysłanie ekip ratunkowych, gaszenie pożarów, ewakuacja pasażerów. Zabez­pieczenie rejonu katastrofy. Udzielenie pierwszej pomocy, kiero­wanie poszkodowanych do szpitali. Jeśli katastrofa nastąpiła na lotnisku - podjęcie środków bezpieczeństwa, skierowanie na inne lotniska samolotów przylatujących. Jeśli doszło do niej poza lot­niskiem i są dodatkowe straty (budynki, inne obiekty) - przepro­wadzenie rozpoznania w pozostałych obiektach, ewakuacja ludzi i udzielenie pierwszej pomocy lub skierowanie rannych do szpita­la. Nie wolno zapomnieć o powiadomieniu rodzin poszkodowa­nych o ich losie.

Odtwarzanie

W wypadku katastrofy w powietrzu - odszukanie i usunięcie szczątków rozbitego samolotu.

W wypadku katastrofy na lotnisku - usunięcie wraku rozbitego samolotu, oczyszczenie pasa startowego, przeprowadzenie badań gruntu i atmosfery, oczyszczenie terenu z resztek paliwa. Oszaco­wanie strat.

W wypadku katastrofy poza lotniskiem na lądzie - usunięcie wraku samolotu, sprawdzenie stanu technicznego obiektów, w któ­re uderzył samolot. Podjęcie decyzji o rozbiórce, odbudowie lub remoncie budynków (po analizie stanu technicznego). Przeprowa­dzenie badań gruntu i atmosfery. Usunięcie zanieczyszczeń chemicz­nych, uporządkowanie terenu.

KATASTROFA WODNA

Katastrofy wodne mogą wydarzyć się na wodach morskich, rze­kach i jeziorach. Duże katastrofy niosące poważne straty w ludziach i majątku dotyczą głównie dużych statków i promów morskich. Pozostałe zdarzenia można traktować jako lokalne, nie wyma­gające użycia w akcji wielu sił i środków.

Przyczyny

Katastrofy wodne mogą być wynikiem:

• błędu obsługi,

• niekorzystnych warunków atmosferycznych,

• awarii mechanizmów,

• awarii urządzeń pomiarowych,

• terroryzmu,

• sabotażu lub dywersji,

• zderzenia z innym statkiem,

• zderzenia z przeszkodami podwodnymi (rafy, skały).

Ogólna charakterystyka

Prowadzenie akcji ratunkowej po katastrofie morskiej jest ze względu na specyfikę i lokalizację zdarzenia zadaniem bardzo trud­nym. Z reguły do trudności technicznych i lokalizacyjnych docho­dzą problemy związane z warunkami atmosferycznymi. Akcję ra­tunkową można rozpocząć z lądu, morza lub powietrza. Skuteczność akcji uwarunkowana jest czasem dotarcia służb ratowniczych, moż­liwością podejścia do uszkodzonego obiektu, skalą uszkodzenia obiektu i liczbą osób znajdujących się na pokładzie.

Skutki pierwotne

• znaczne ofiary w ludziach, duże straty materialne, ewentual­nie pożary i wybuchy na statku.

Skutki wtórne

• zanieczyszczenie środowiska, straty ekonomiczne, straty w dziedzinie turystyki (zanieczyszczenie plaż).

Zapobieganie

• użytkowanie sprawnego i bezpiecznego sprzętu morskiego (wodnego).

Przygotowanie

• szkolenie załóg,

• bieżąca analiza prognoz meteorologicznych,

• przeprowadzanie kontroli antyterrorystycznych w portach,

• opracowywanie i wdrażanie planów ratowniczych.

Reagowanie

Otrzymanie sygnału przez służby ratownicze lub najbliższe jed­nostki zobowiązuje je do natychmiastowej organizacji akcji ratun­kowej. Zadania realizowane podczas akcji ratunkowej to:

• lokalizacja obiektu,

• nawiązanie łączności,

• podejście do obiektu,

• poszukiwanie i ratowanie ludzi na wodzie,

• ewakuowanie ludzi ze statku (np. śmigłowcami),

• przekazanie uratowanych na statek ratowniczy lub w inne bez­pieczne miejsce,

• jeśli to możliwe, usunięcie uszkodzenia lub holowanie statku,

• udzielenie pomocy medycznej poszkodowanym.

Odtwarzanie

W wypadku utonięcia statku, należy zaznaczyć miejsce zdarze­nia na mapie, oznakować w terenie miejsce, w którym spoczywa wrak. Jeśli stan techniczny statku pozwala, trzeba zaholować go do portu.

Konieczne jest zapewnienie bezpieczeństwa i opieki medycz­nej poszkodowanym do czasu przybicia do lądu, a także oczysz­czenie wody z zanieczyszczeń chemicznych, olejem napędowym lub innych, powiadomienie odpowiednich służb o skali zagrożenia ekologicznego.

3. CZĘŚĆ KOŃCOWA (5 min)

• zakończenie zajęć;

• omówienie realizacji celu zajęć;

• zaznaczenie najważniejszych treści;

• podanie zadań na naukę własną;

• odpowiedzi na ewentualne pytania.

OPRACOWAŁ

1

25

ZATWIERDZAM

Rozpoczęcie zajęć

Prowadzę osobiście

Czas 5 minut

ZAGADNIENIE 1

Wiadomości wstępne

Prowadzę osobiście

Czas 5 minut

ZAGADNIENIE 2

Katastrofy przyrodnicze

Prowadzę osobiście

Czas 60 minut

Zakończenie zajęć

Prowadzę osobiście

Czas 5 minut

ZAGADNIENIE 3

Awarie techniczne

Prowadzę osobiście

Czas 60 minut

---