Koncepcje i style przywództwa
Rozróżnienie władzy i przywództwa jest jednym z klasycznych rozróżnień w naukach społecznych. Stanisław Ossowski definiuje władzę jako "możność podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których decyzja w taki czy inny sposób dotyczy". Nawiązuje w ten sposób do koncepcji władzy Maxa Webera, dla którego władza oznacza "szansę przeprowadzenia swej woli także wbrew oporowi, w ramach pewnego stosunku społecznego bez względu na to, na czym ta szansa polega". Ralf Linton i Kurt Lewin precyzują, że władza to uprawnienie (legitymacja) i możność wpływania na postępowanie innych, z kolei przewodzenie (kierowanie) obejmuje takie czynności jak określenie celów czy wartości grupy, koordynacja działań członków grupy oraz kontrola wykonywania ról i zadań przez członków grupy. Według Arnolda S.Tannenbauma władza i przywództwo mogą być sprowadzone do trzech ogólnych funkcji: ustalenia celów zespołu, ustanawiania struktur, które by te cele w postaci zadań realizowały i utrzymywania struktur.
Przywództwo grupowe scharakteryzować można wskazując na różnice jego źródeł wpływu na decyzje grupowe. Odróżnimy zatem przywództwo formalne (instytucjonalne) od naturalnego. W przypadku przywódcy formalnego jego rola wynika z racji posiadania w grupie określonej, usankcjonowanej oficjalnie pozycji. Rozkazy oficera starszego stopniem są obowiązujące niezależnie od osobistych cech tego oficera i niezależnie od wagi argumentów stojących za decyzją. Jeśli natomiast grupa gotowa jest postępować stosownie do czyjejś woli, niezależnie od oficjalnie pełnionego stanowiska, to mamy do czynienia z przywódcą naturalnym (typ przywódcy w grupie zabawowej czy prowodyr w gangu młodzieżowym, zanim organizacja gangu nie ulegnie sformalizowaniu). W praktyce jednak formalne i naturalne motywy podporządkowania się autorytetowi splatają się ze sobą. Rzadko spotyka się jednostkę tak słabą, że nawet wysoka funkcja formalna nie zapewnia jej wpływu na decyzje grupowe lub przywódcę naturalnego o takiej sile autorytetu, że brak formalnej funkcji nie przeszkadza jej w wywieraniu wpływu na grupę.
W literaturze socjologicznej najczęściej cytuje się typologie przywództwa autorstwa Maxa Webera, Kurta Lewina oraz Freda Fiedlera. To, co Weber pisze o panowaniu w społeczeństwie jako całości, można w pewnym sensie odnieść do wszelkiego przywództwa w grupie, niezależnie od tego jak wielka jest owa grupa. Każdy z trzech typów idealnych władzy: legalna, tradycyjna i charyzmatyczna ma odmienną podstawę legitymizacji. Przywództwo legalne opiera się na sprawowaniu funkcji określonych przez prawo; jest to typ biurokratyczny podlegający kontroli w myśl zalegalizowanych reguł. Posłuszeństwo w grupie obowiązuje "nie wobec osoby na mocy jej swoistego prawa lecz wobec ustanowionej zasady, która określa, komu i w jakim stopniu jest ono należne. (...) Typ panowania legalnego reprezentują nie tylko nowoczesne struktury państwa i wspólnoty lokalnej, lecz w równej mierze stosunki władzy w prywatnym przedsiębiorstwie, w dowolnej organizacji czy stowarzyszeniu, które dysponuje rozbudowanym i hierarchicznie zorganizowanym zespołem zarządzającym". Drugi typ idealny stanowi przywództwo tradycyjne, w którym tytuł do sprawowania władzy wywodzi się z tradycji uznającej daną grupę czy warstwę społeczną jako uprawnione do sprawowania władzy. Wzajemne obowiązki przywódcy i grupy określone są historycznymi precedensami i nawykami, które wzmacniają przekonanie, że "zawsze tak było". Trzecim typem jest przywództwo charyzmatyczne: nie oparte ani na tradycji ani na prawie - ale przyznawane jednostce ze względu na jej szczególne przymioty i wrodzone talenty przywódcze. Posłuszeństwo czy poddanie się przywódcy wynika tu z emocji, jakie u swoich zwolenników wzbudza przywódca charyzmatyczny jako Wódz, Mistrz czy Nauczyciel. Choć charyzmatyczni przywódcy stali się legendarnymi postaciami mitologii biznesu Peter Drucker podkreśla ich fundamentalną słabość: skoncentrowani na własnej intuicji zbyt często lekceważą krytyczne zmiany w środowisku!
O ile typologia Webera opiera się na źródłach legitymizacji władzy, to u Kurta Lewina podstawą typologii jest sposób realizacji władzy. Na podstawie analizy zachowań przywódcy i relacji pomiędzy przywódcą a podwładnymi w sześciu wymiarach takich jak komunikacja, podejmowanie decyzji (partycypacja), rozkład odpowiedzialności, sposób kontroli (stosowanie kar i nagród), dyscyplina, miejsce przywódcy w strukturze grupy Lewin wyróżnił trzy style sprawowania władzy w grupie: autokratyczny, demokratyczny i laissez faire (liberalny).
Styl autokratyczny: przywódca ustala cel grupowy, przydziela zadania, nie konsultuje się z grupą przed podjęciem decyzji i nie uczestniczy w pracy.
Styl demokratyczny: przywódca konsultuje się z grupą przed podjęciem decyzji i bierze udział w pracy.
Styl laissez-faire (liberalny): przywódca pozwala grupie robić to na co ma ochotę.
Lewin, Lippitt i White przeprowadzili badania, których celem było określenie, który styl ma największą siłę oddziaływania na efektywność pracy, poziom zadowolenia z pracy i relacje wewnątrzgrupowe. Jeśli idzie o efektywność pracy, grupy kierowane autokratycznie osiągały najlepsze wyniki pod względem ilości wykonanej pracy, ale jakość wykonania była wyższa w grupach kierowanych demokratycznie. W stylu autokratycznym zdarzały się przejawy narastającej agresji, która niekiedy kierowana była przeciwko najsłabszym lub nowym członkom grupy (syndrom kozła ofiarnego). Z kolei w grupach kierowanych liberalnie nierzadko dochodziło do spontanicznego wyłonienia przywódcy nieformalnego, który obierał autokratyczny styl kierowania.
Lewin, Lippit i White utrzymywali, że przywódca przyjmując pewien sposób postępowania jest w stanie wytworzyć określony klimat grupowy, styl przywództwa. W koncepcji Freda Fiedlera powiada się, że styl ten jest uwarunkowany sytuacyjnie i zależy od trzech wymiarów sytuacji: relacji pomiędzy przywódcą a członkami grupy, stopnia ustrukturalizowania zadania oraz pozycji przywódcy w strukturze władzy. Styl autokratyczny jest skuteczny wtedy, kiedy parametry są skrajnie wysokie lub niskie (dobre lub słabe relacje z grupą, jasne lub niejasne zadanie, wysoka lub niska pozycja przywódcy w strukturze władzy). Kiedy parametry są na poziomie średnim bądź neutralne, skuteczniejszy jest styl demokratyczny.
Od czego zatem zależy styl przywództwa? Od indywidualnych cech osobowościowych jednostki ale też od kontekstu społecznego w jakim działa przywódca: gang przestępczy czy drużyna strażacka uzna za naturalne przywództwo autokratyczne, podczas gdy zespół muzyczny czy think-thank wymaga przywództwa demokratycznego albo liberalnego. Styl przywództwa niezgodny z tradycją grupy albo niedopasowany do konkretnych warunków wywoła opór grupy.