1. Etapy dziejów historii prawa

- prawo prymitywne

- prawo archaiczne

- prawo rzymskie

- prawo średniowieczne

- prawo nowożytne

- prawo współczesne

2. Pojęcie źródeł prawa

1. źródła prawa w znaczeniu materialnym te czynniki, które wpłynęły na ukształtowanie norm prawnych (stosunki społeczne, polityczne, wola prawodawcy)

2. źródła prawa w znaczeniu formalnym (fontes iuris oriundi) - szczególne formy wyrażania woli prawodawcy dzięki, którym normy uzyskują moc prawną i są obwarowane przymusem państwowym. Te formy powstania prawa to: normy zwyczajowe (prawo zwyczajowe), ustawy, akty normatywne organów władzy państwowej (prawo stanowione), umowy międzynarodowe, zasady prawne, doktryna

3. źródła prawa w znaczeniu poznawczym (fontes iuris cognoscendi) - wszelkie materiały, które dają możliwość poznania prawa stosowanego w określonym czasie na jakimś terytorium (spisy, zbiry norm prawnych, dokumenty, księgi urzędowe i sądowe, źródła historiograficzne)

3. Prawo archaiczne, dwie grupy praw: - najwcześniejsze systemy prawne starożytności

a) prawa starożytnego Bliskiego Wschodu

- pomniki prawne dwóch despotii wschodnich: Egiptu i Mezopotamii:

Kodeks Hammurabiego

• odkryty w 1902 w Suzie

• najważniejsze źródło poznania prawa archaicznego

• jego cechą była kazuistyka tj, posługiwanie się opisem szczegółowych

przypadków zamiast operowaniem uogólnieniami i pojęciami abstrakcyjnymi

• zasada talionu - „oko za oko -ząb za ząb”

- prawo hebrajskie

• kolebką pierwszego systemu monistycznego w naszym kręg cywilizacyjnym

• pomnikiem prawa było Pismo Święte Starego Testamentu (Biblii), Część Starego Testamentu, zawierającą normy prawne, stanowi tzw. Pięcioksiąg: Księga Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzonego Prawa.

• dwa etapy rozwoju prawa judaistycznego : biblijny i talmudyczny (gdzie oprócz Prawa pisanego Tory źródłem prawa była również ustna tradycja tworząca Talmud)

1. systemy prawne państw śródziemnomorskich:

- prawa greckie

• stworzyły podstawy pierwszego teoretycznego systemu wiedzy politycznej,

a dzieła filozofów greckich wywarły niemały wpływ na kształt

nowożytnych instytucji państwowych i ich podstaw doktrynalnych.

• mniejsze i raczej pośrednie — poprzez prawo rzymskie — było znaczenie spuścizny starożytnej Grecji w dziedzinie prawa sądowego.

• źródła prawa greckiego są fragmentaryczne i w większości doszły do naszych czasów w przekazach o charakterze nieprawniczym.

• trwałym dziedzictwem myśli prawniczej greckiej było opraco­wanie przez

filozofów, ogólnoteoretycznych pojęć, na których opiera się prawo:

• teoria sprawiedliwości Platona

• pojęcie słuszności Arystotelesa i jego odróżnienie od pojęcia

sprawiedliwości,

• pojęcie legalizmu w prawie ateńskim - uznającego za

podstawowe źródło prawa akty prawodawcze, ustawy

(nomoi), które w warunkach demokracji ateńskiej uchwalane

były przez zgroma­dzenie ludowe z udziałem wszystkich

obywateli

• idea rządów prawa tj. pełnego podporządkowania się

obywateli normom prawnym przez nich samych

ustanowionym i przez nich respektowanym

• wyodrębnienia ze społeczeństwa obywatela i określenia jego pozycji prawnej (równość wobec prawa (isonomia), równy dostęp do funkcji publicznych (isotimia), wolność słowa (isegoria), swoboda dyskusji politycznych (isegogia) i Inne)

• prawa hellenistyczne - synteza tradycji prawnej greckiej i praw ludów orientalnych, jak prawo perskie czy egipskie, prymat prawa stanowionego (nomos) ustąpił pierwszeństwa prawu zwyczajowemu. Podstawą ideologiczną prawa greckiego epoki hellenizmu był stoicyzm, oparły na uznaniu istnienia odwiecznego najwyższego prawa natury, rządzącego całym kosmosem i jednakowego dla wszystkich ludzi i wszystkich epok, a będącego zbiorem zgodnych z naturą wszechrzeczy nakazów Rozumu Stoików cechował indywidualizm, Pod wpływem stoicyzmu zmienił się w prawie greckim pogląd na temat prymatu interesu publicznego nad Interesem indywidualnym, ustępując miejsca stanowisku równorzędności dobra jednostki i ogółu.

b) prawo rzymskie okresu antycznego (archaicznego) - od 753 r. pne do ok. połowy III

w. p.n.e.

- pomnikiem prawa była Ustawa XII tabli:

> efekt walk politycznych między plebejuszami a Patrycjuszami

> najstarszy i zajmujący wyjątkową pozycję w dziejach rzymskiej jurysprudencji

pomnik prawny

• Nieusystematyzowany i fragmentarycz­ny, ubranym w archaiczną szatę słowną

• niewielką liczbę przepisów odnoszących się do ustroju państwowego. Większość z nich to przepisy prywatnoprawne, a przede wszystkim normy proceduralne poświęcone ochronie praw prywatnych, sposobom ich dochodzenia przed sądem oraz ich wykonaniem, czyli egzekucją

• nie odróżniał naruszeń praw prywatnych, które w późniejszych czasach rodziły tylko obowiązek odszkodowania, od przestępstw, czyli naruszeń prawa karnego, pociągających za sobą ukaranie sprawcy, który dane dobro naruszył

• Nieliczne tylko czyny były uważane za przestępstwa naruszające interesy ogółu i jako takie podlegające publicznemu osądzeni (zdrada kraju, podpalenie, zadanie czarów czy też umyślne zabójstwo wolnego człowieku (parricidium))

• Ustawa tworzyła zamknięty system prawa obywateli rzymskich — ius civile (od słowa civis, tj. obywatel),

3. Prawo rzymskie epoki klasycznej i poklasycznej

1. prawo epoki klasycznej

• czasy od schyłku republiki do polowy III w, n.e.,

• system źródeł prawa stanowiły: źródła prawa stanowionego:

• ustawy dawnych zgromadzeń republikańskich (leges, plebiscita)

• uchwały senatu (senatus consulta) a w dobie pryncypatu ustawodawstwo cesarzy, czyli konstytucji cesarskich,

• prawotwórcza działalność urzędników (prawo urzędnicze ius honorarium, prawo pretorskie podstawą ius gentium)

• prawotwórcza działalność jurysprudencji, za czasów Oktawiana Augusta niektórzy wybrani prawnicy otrzymali przywilej udzielania porad pod autorytetem cesarskim (autoryzowani juryści) -ich opinie prawne wiązał sędziego jak ustawa (Gaius :persone, res, actiones);

prawo epoki poklasycznej /Kodyfikacja Justyniańska

• od schyłku III w. ne.

• jedynym wyłącznym źródłem prawa były ustawy cesarskie (leges) tworząc zwarty system norm zwany prawem nowym, nadzwyczajnym

• prace kodyfikacyjne - powstanie prywatnych zbiorów konstytucji cesarskich (Codex Teodozjanus 438 r. -podstawą znajomości prawa rzymskiego na terenach dawnej zachodniej części Cesarstwa i podstawą germańskich spisów prawa dla ludności rzymskiej) oraz licznych prywatnych zbiorów i wyciągów z dzieł klasycznych (Sentencje Paulusa).

• wulgaryzacja prawa - zetknięcia się wyrafinowanego systemu prawa rzymskiego z prawami ludów wchodzących w skład światowego imperium.

• reforma w VI w n.e. zwana Kodyfikacją Justyniańską (Justynian 527-565)

• na czele komisji kodyfikacyjnej Trybonian

• w ciągu 7 lat 3 wielkie zbiory : Kodeks, Digesta, Instytucje

• Kodeks - całość konstytucji cesarskich od Hadriana do Justyniana (codeks vetus) - ogłoszony w 534 r . jako Kodeks , 12 ksiąg, składający się z regulacji prawa prywatnego, a także prawa państwowego, kościelnego i lennego, administracyjnego i karnego.

• Digesta (z grecka zwane Pandectae) - najważniejsza i najobszerniejsza część kodyfikacji justyniańskiej, obszerny wybór z dzieł kilkudziesięciu jurystów, głównie klasycznych, w układzie rzeczowym, podzielone na 50 ksiąg , obejmują przede wszystkim materiał z zakresu prawa prywatnego i postępowania cywilnego (księgi 47 i 48 odnosiły się do prawa karnego (libri terribles)

• Instytucje - zwięzły podręcznik do nauki prawa, stanowiący jednocześnie źródło prawa obowiązującego Oparty był głównie na Instytucjach Gaiusa (res, persone, actiones),

• Kodyfikacja Justyniańska - całość prawa obowiązującego jednocześnie i wyłącznie

• Novellae - zebrane przez prywatnych kompilatorów późniejsze ustawy Justyniana i jego najbliższych następców (do 582 r.)

• w wiekach średnich przyjęła się dla Kodyfikacji Justyniańskiej nazwa corpus iuris civilis, stanowi do dzisiejszych czasów najważniejsze źródło poznania prawa rzymskiego.

• dalsze dzieje kodyfikacji justyniańskiej w Bizancjum (obowiązywała aż do upadku Cesarstwa Wschodniego w 1453 roku) - przerabiana i redagowana (Procheiron - podręcznik prawa obowiązującego, Bazyliki - zbiór prawa bizantyjskiego, Hexabiblos- streszczenia Bazylik i Procheironu)

• prawo feudalne - ewolucja od form prymitywnych, charakterystycznych dla okresu rozpady wspólnot rodowo-plemiennych i powstawania organizmów państwowych, do prawa wysoko rozwiniętego

• niewielkie znaczenie prawa rzymskiego we wczesnej fazie rozwoju prawa - zmiana dopiero w późnym średniowieczu

• podstawowe znaczenie podziału na: prawo zwyczajowe - powstające na drodze praktyki społecznej usankcjonowanej przez państwo i prawo stanowione, świadomie tworzone przez organy prawotwórcze

• źródłami prawa także: prejudykaty (orzeczenia sądowe zapadłe wcześniej w podobnych sprawach) oraz nauka prawa - jurysprudencja (dzieła glosatorów, komentatorów, opinie uczonych doktorów praw wydawane w trudniejszych sprawach przez fakultety prawnicze)

• pierwszym źródłem prawa: prawo zwyczajowe; podstawą porządku prawnego nie mogło być prawo wydawane przez władcę - istniejącym normom władza nadawała jedynie sankcję przymusu prawnego (głównie w drodze praktyki organów państwowych) - gł. rola sądów; normy przez sądy stanowione - ujmowane w formie pisemnej wpierw jako reguły jednostkowe

• akty prawne monarchy - najczęściej zmiana lub uzupełnienie prawa zwyczajowego

• wiek XIII - nowa ideologia prawodawstwa: duże znaczenie prawotwórczej działalności władców (w okresie rozdrobnienia feudalnego) - teoretyczne uzasadnienie mocy stanowienia praw: legiści i kanoniści

• pojęcie prawa jako tworu prawodawcy (wraz z odkryciem Arystotelesa); 3 etapy: prywatne spisy prawa zwyczajowego (zwody, zwyczaje, zwierciadła, kodeksy), spisy istniejących praw (moc obowiązująca w drodze praktyki bądź sankcji monarchy), faza intensywnego prawodawstwa królewskiego, ustanawianie nowych norm prawnych

• przedsięwzięcia legislacyjne (absolutyzm) dotyczyły przede wszystkim procesu sądowego oraz prawa karnego

• 1. partykularyzm prawa: p. zwyczajowe nie miało charakteru powszechnego; partykularyzm personalny (zasada personalności), jak i terytorialny (zasada terytorialności); partykularyzm personalny - w stanowość

• tendencje do unifikacji lokalnych praw - w dobie powstawania scentralizowanej monarchii; prawa o charakterze powszechnym, „uniwersalnym” - prawo rzymskie i kanoniczne - czynnikami integrującymi

• prawo rzymskie - w charakterze prawa powszechnego (ius commune) - stosowane w przypadkach luk

• ewolucja: gromadzenie materiału w celu poznania prawa - spisywanie prawa w celu osiągnięcia pewności prawa - zastępowanie p. zwyczajowego stanowionym - tendencja do racjonalnej systematyzacji prawa

• 2. stanowość prawa - każdy ze stanów (wielkich grup społ. określonych przez prawo i wyróżniających się odrębnym stanowiskiem prawnym) rządził się własnymi prawami (osobne dla stanu szlacheckiego - prawo ziemskie, lenne; stanu duchownego - prawo kanoniczne; mieszczaństwa - prawo miejskie); stanowość w praktyce ugruntowana istnieniem stanowej struktury sądownictwa

• prawa stanów uprzywilejowanych - o charakterze przywilejów lub w drodze umów

• w ramach prawa stanowego - odrębne prawa dla grup pośrednich (np. organizacji rzemieślniczych czy kupieckich) - korporacyjny charakter prawa

• 3. nauka i nauczanie prawa - szczególne miejsce; uzupełnianie braku rozwiązań w źródłach wiedzą z prac prawniczych; rozwój uniwersytetów (Bologia, Padwa, Pawia, Perugia; Montpellier, Avignon, Orlean, Paryż; Oxford, Cambridge; Salamanka, Walencja, Valladolid)

• podstawą studiów prawniczych - prawo rzymskie i kanoniczne

• odrodzenie prawa rzymskiego - związane z działalnością XII-wiecznej szkoły bolońskiej GLOSATORÓW (analiza odnalezionych tekstów części kodyfikacji justyniańskiej)

• badania za wzorem interpretatorów prawa longobardzkiego w Pawii; oparte na odnalezionych Digestach

• wyjaśnienia i uwagi (glosy) zapisywane w tekście kodyfikacji na marginesie (glosa marginalis) lub między wierszami (glosa internalis)

• założycielem szkoły: Irnerius (przełom XI i XII w.), najsłynniejszym: Accursius - zebranie dzieł własnych i poprzedników (Azona, Bulgarusa, Placentinusa, Martinusa) w zbiorze Glossa ordinaria

• nauka prawa w oparciu o metodę scholastyczną; kult autorytetów; drobiazgowa egzegeza zastanych tekstów, spory o poszczególne słowa, przeniknięte kazuistyką; objaśnianie drogą operacji logiczno-językowych, niekiedy interpretacji praktycznej odzwierciedlającej potrzeby czasu

• dokonywali prób sformułowania ogólniejszych twierdzeń i zasad prawnych

• teza o cesarzach niemieckich jako kontynuatorach cesarstwa rzymskiego; teza o przynależności do Rzeszy państw posługujących się prawem rzymskim

• włączenie ustawodawstwa cesarskiego do Corpus iuris civilis: nadanie kodyfikacji justyniańskiej nowego kształtu: 4 części - Kodeksu, Digestów, Instytucji i Nowel, no nowel dawnych (podzielonych na 9 grup) dodano dwie kolejne (10 i 11) - spis longobardzkiego prawa lennego Libri Feudorum oraz ustawy Fryderyka I i II; nazwa zbioru w druku w 1538 przez D. Gothofredusa

• szkoła KOMENTATORÓW: postglosatorów, konsyliatorów

• twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności; unowocześnienie metody scholastycznej przez metodę dialektyczną zaczerpniętą z Arystotelesa

• Bartolus de Saxoferrato (XIV w.); Baldus de Ubaldis

• właściwi twórcy odrodzonego prawa rzymskiego; w ich interpretacji zaczęło przenikać systemy prawne Europy jako ius commune

• PRAWO KANONICZNE - pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej, mogło dotyczyć stosunków kościelnych i świeckich; nie jest tożsame z prawem kościelnym

• normy: początkowe z Nowego i Starego Testamentu (ten drugi jako źródło wzorcowe dla niektórych instytucji: prawa azylu, dziesięciny, przeszkód małżeńskich) + pisma ojców Kościoła (św. św. Ignacego, Klemensa rzymskiego, Polikarpa) + pisma doktorów Kościoła (św. św. Ambrożego, Hieronima, Augustyna, Tomasza z Akwinu)

• źródłem: ustawodawstwo synodalne (soborów powszechnych i papieskie)

• źródła te ujmowane w kompilacje o charakterze prywatnym: 1012 - zbiór Burcharda z Wormacji; Iwona z Chartes - Collectio Tripartita; apokryf z poł. IX w. - kolekcja Pseudo-Izydora

• I poł. XII wieku: początek nauki prawa kanonicznego: ułożenie zbioru norm prawa kanonicznego przez Gracjana - Dekret Gracjana; Gracjan - pierwszym wykładowcą prawa kanonicznego w Bologii

• I okres badań: okres glosatorów, zwanych dekretystami: Paucapalea, Rolandus, Rufinus, Jan Teutonicus

• Dekrecie Gracjana + ustawodawstwo papieskie: podstawa kompilowania i badania dekretalistów: Bernarda z Bawii (koniec XII wieku): kompedium z podziałem na iudex, iudicium, clerus, conubia, crimen - generalna podstawa systematyki p. kanonicznego

• pierwszy urzędowy zbiór: 1234, Dekretały Grzegorza IX, sporządzony przez Rajmunda z Pennaforte: oficjalna, autentyczna, powszechna i wyłącznie obowiązująca

• konstytucje wydane po 1234, ułożone z polecenia Bonifacego XVIII w 1298 w Liber Sextus

• wiek XIV, z inicjatywy Klemensa V: Clementinae - zbiór dekretałów papieskich i ustaw soborowych; obok tego luźne przepisy, tzw. Extravagantes, ułożone w zbiory Extravagantes Joannis Papae XXII oraz Extravagantes communes

• Corpus iuris canonici: wszystkie wymienione zbiory, nazwa pierwszy raz użyta w breve papieża Grzegorza XIII z 1580 roku

• system prawa o charakterze powszechnym, stosowany bezpośrednio w działalności sądów duchownych, dot. spraw duchownych, jak i świeckich

• podział: na ius civile (legistów) i ius canonicum (kanonistów)

• 4. systematyka prawa: do Oświecenia niesprecyzowane wyraźnie linie podziału między poszczególnymi gałęziami prawa

• bez znaczenia podział na prawo publiczne i prywatne; przemieszanie sfery publiczno- i prywatnoprawnej

• w dziedzinie prawa karnego: początkowo ściganie większości przestępstw pozostawione jednostkom, kary o charakterze prywatnym

• początkowo: zaliczanie większości norm do sfery prywatnoprawnej, dot. interesów jednostkowych

• brak wyraźnego rozróżnienia między prawem cywilnym i karnym; czyny o charakterze przestępstw jak i naruszające prawo prywatne obejmowane pojęciem szkody (krzywdy), dochodzone w jednakowym trybie

• nie doszło do ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego od formalnego, normy o różnym charakterze często przemieszane

• systematyka: oparta na systematyce prawa kanonicznego: sądy, proces sądowy, prawo osobowe i karne

• od XVI w.: nawiązywanie do systematyki rzymskiego trójpodziału Instytucji (personae-res-actiones)

• klasyfikacja oparta na kryteriach podmiotowych, nie przedmiotowych (zw. ze stanowością prawa); materiał gromadzony wg charakteru źródeł, a nie przynależności norm do działu prawa




---