K. Kiciński „Ogólne problemy z definiowaniem moralności”

Definiowanie moralności (jako zjawisko społeczne) do badań empirycznych

Ija Lazari-Pawłowska - zagadnienie neutralności definicji

Cztery kryteria pozwalające na budowanie pojęć moralności:

Kryterium psychologiczne - wiążące pojęcia normy moralnej ze stanami świadomości; (wyrzuty sumienia, powinność)

Kryterium socjologiczne - uchwycenie specyfikę normy moralnej dzięki określeniu jej funkcji społecznej lun sankcji stosowanej w przypadku przekraczaniu tej normy;

Kryterium systemowe - identyfikację norm moralnych jako że stanowią element szerszej całości uznanej za fakt moralny (etyki katolickiej, buddyjskiej itp.)

Kryterium treściowe - wymaga wniknięcia w treść normy; stosowane bez relatywizacji (pewien typ czynów i norm uznajemy za moralne nie wnikając w założenia aksjologiczne, których mogą być konsekwencja - nie zabijaj, mów prawdę) i z częściową relatywizacją (wniknięcie w kontekst i uzasadnienia jest konieczne - dopiero wtedy wiemy czy na pewno jest moralna. Norma jest normą moralną tylko jeśli albo stanowi naczelne założenie uznane w sposób aksjomatyczny za moralne, albo stanowi konsekwencje takiego założenia);

Te kryteria autorka traktuje jako narzędzia pozwalające wyodrębnić kilka pojęć moralności;

Inne: Kryteria aksjologiczne - definiowanie faktu moralnego poprzez odniesienie go doszerzego systemu aksjologicznego:

Richard M. Hare - przypisuje zasadom moralnym generalną nadrzędność w stosunku do innych zasad i czyni z tej cechy ich własność definicyjną;

Max Scheler - każe rozpoznać treści moralne poprzez ustalenie ich miejsca w szerszej hierarchii wartości; stwierdzenie co jest moralnie słuszne;

Durkheim - przykazaniom moralnym towarzyszy intensywność stanu duchowego powodująca ich dominację moralną; Rauh - niewspółmierność wartości moralnych w stosunku do innych wartości;

Ija lazari Pawłowska - nie wyklucza, że jej propozycje definicyjne mogą mieć charakter tymczasowy gdyż być może zostanie kiedyś zbudowana teoria, która w oderwaniu od języka potocznego pozwoli skonstruować jedno pojęcie moralności;

Jednak Kiciński - jeśli bada się moralność jako zjawisko należące do świata kultury i jeśli nasze poznanie ma charakter refleksji humanistycznej - nie możemy abstrahowac od tych znaczeń, które związku z owym zjawiskiem występują w świadomości społ. I znajdują odbicie w języku naturalnym. Jeśli pewne zjawiska rozpatrujemy jako fakty kulturowe to musimy uznać, że funkcjonują one w pewnych znaczeniach i nie istnieją w oderwaniu od tych znaczeń.

Następny problem związany z propozycja Pawłowskiej - decydując się na określoną definicje moralności już podejmujemy wybór który nie jest wolny od wartościowania; wyznaczenie granic pojęciu moralności - jest sprawą moralną (Ossowska);

Frankena - stwierdza, że wbrew Ossowskiej iż nie pociąga to za sobą, przyjęcia określonego stanowiska moralnego. Przyjmuje, że za racje moralne czynu można uznawać jedynie racje mówiące o wpływie tego czynu na życie istot doznających. Ta definicja jest wiec wyborem moralnym w sensie, ze pozbawia moralnego charakteru niektóre sądy, reakcje, oceny zmieniając jednocześnie ich rangę;

Przydatność kryteriów definicyjnych wyróżnionych przez Iję do badań socjologicznych;

- mała przydatność kryterium systemowego

- wykorzystanie kryteriów socjologicznych - też nie do końca przydatne

- bardziej przydatne - kryteria treściowe i psychologiczne - gdy ustalając treść pojęcia moralności badamy ludzkie poglądy, przeżycia emocjonalne, skojarzenia, racje

SOCJOLOGICZNE PRZESŁANKI POPULARNOŚCI IDEII PROSPOŁECZNYCH - orientacja prospołeczna a wieź międzyludzka

Prospołeczna moralność - kluczowy element tych dziedzin kultury, które kreują więź społeczną w jej podstawowych dla zbiorowości formach. (gotowość do przekładania interesów grupy nad interesy osobiste)

Durkheim - człowiek jest istotą rozszczepioną na to co w nim biologiczne i indywidualne i na to co w nim społeczno-grupowe. Stąd przekonanie, że mająca społeczny charakter moralność musi przeciwstawiać się groźnym dla zbiorowości instynktom;

Jakkolwiek byśmy rozstrzygali spory o proporcje elementów ego i alter w naturze człowieka - trzeba przyznać, że jedynie proces kulturowej socjalizacji może nas uczynić zdolnymi do zachowań mających na względzie cudze dobro.

Jednostka wcześniej uczy się rozpoznawać sferę dobra własnego niż cudzego - sfera silnie zakorzeniona w elementarnym biologizmie człowieka; człowiek jest też przez naturę bogato wyposażony w zdolność do reagowania agresją (drugie obok egoizmu zagrożenie dobra cudzego);

Funkcje moralności prospołecznej w stosunku do obu typów zachowań są również podobne - polegają na stwarzaniu kulturowych hamulców i podsuwania alternatywnych wzorców zachowania; => powszechność występowania norm moralnych charakterystycznych dla orientacji prospołecznej.

Doniosłość więziotwórczych funkcji prospołecznych systemów aksjonormatywnych wzrasta w sytuacjach zagrożenia grupy;

Sytuacje zagrożenia wpływają na idee reprezentujące różne orientacje moralne a także na inne elementy kultury;

Chyba koniec.
Badania - krótkotrwałe zagrożenie powodziowe

Istnieje zależność pomiędzy sytuacją zagrożenia a klimatem moralnym w grupie;

- niekoniecznie czyni ich lepszymi tylko pozwala zobaczyć ich takimi jakimi są; Ocena człowieka w sytuacjach trudnych jest oceną najbardziej prawdziwą;

- aktywizacja orientacji wzajemnościowych, ale jednocześnie oddziałuje w kierunku zdominowania ich przez orientację prospołeczną

Dynamika klimatu moralnego:

1. Faza pierwsza - faza integracji moralnej (dyferencjacji moralnej) - silna aktywizacja postaw i zachowań prospołecznych; jednak integracja tylko w ramach społeczności swoich

2. Faza druga - powodziowa integracja moralna nie okazała się zjawiskiem trwałym - klimat moralny zmienia się radykalnie;

3. Faza trzecia - refleksji moralnej - reakcja na fakty z fazy drugiej i to reakcja z pozycji tych wartości, które były charakterystyczne dla fazy pierwszej; Ożywienie refleksji moralnej może pozostawić trwałe ślady w świadomości członków grupy; Dwie tendencje:

1. Interpretowanie wydarzeń składających się na fazę integracji moralnej z perspektywy anomii moralnej (podejrzliwość interpretowania motywów zachowań prospołecznych)

2. Idealizacja stylu postępowania fazy pierwszej

Badania - długotrwała sytuacja okupacji jako źródło doświadczeń moralnych;

Obraz wpływu jaki zdaniem badanych wywierała okupacja na moralność społeczeństwa i klimat moralny; nie jest jednoznaczny:

- demoralizacja - anomia norm uczciwości

- dominuje podkreślanie pozytywnych konsekwencji walki o sprawę słuszną; postawy lojalności i międzyludzka solidarność; zwłaszcza w grupach konspiracyjnych - stwarzała ona rodzaj doświadczenia etycznego, którego ważnym elementem było jasne widzenie wartości i ludzi, którzy działali zgodnie i niezgodnie z normami; zgoda ze stwierdzeniem, że w sytuacjach trudnych ujawnia się prawdziwa wartość człowieka. Wśród podawanych cech świadczących o wartości człowieka dominują te, które wiążą z aksjologia prospołeczną - etyczne aspekty tych wartości są ważne ale także mają one określoną funkcję - budowanie zaufania. Silne więzi z kolegami i poczucia, że w pewnych sytuacjach należy za nich oddać życie to elementy zinternalizowanych wartości:

allocentrycznych związanych z dobrem konkretnych jednostek objętych kręgiem solidarności;

socjocentrycznych - dobro ponadindywidualne

• Jednak w sytuacji konfliktu pomiędzy tymi wartościami nie ukształtowała się żadna norma - nie propagowano bezwzględnej zasady dominacji socjocentryzmu nad allocentryzmem

Asymetryczny system aksjonormatywny:

Znamienne też jest że czyny wymagające niezwykłej odwagi (ideału etycznego) nie traktowano jako moralnego obowiązku - nie potępiano tych, którzy nie mogli sprostać oczekiwaniom=> brak symetrii pomiędzy wartościami i ideałami a normami i powinnościami; Norma istnieje tylko połowicznie

Te idee moralne nie tyle narodziły się w sytuacji zagrożenia co raczej uległy rewaloryzacji - stanowią rozwinięcie wcześniejszych idei społecznych, które zostały zaktywizowane;

Trwałość analizowanego etosu - piętno:

- postawy prospołeczne - służba własnemu krajowi

- postawy allocentryczne

- skłonności perfekcjonistyczne

Badania - idee moralne propagowane w ZSRR;

Na ile sytuacja poważnego zagrożenia zmusza totalitarny system do przewartościowania w dziedzinie propagowanych treści - w jakim kierunku przebiegają zmiany; obraz treści rozpowszechnianych

Propaganda radziecka od początku wojny zaczęła realizować „manewr aksjologiczny” - głębsze zmiany w dziedzinie przekazywanych treści - zaczęto silniej propagować to co wzmacniało siły obronne w obliczu zagrożenia - akcenty na wartości narodowe, tradycje i religię; Propagowanie wartości allocentrycznych jako miary oceny człowieka;

• Przykłady podobne jak z polski więc można mówić o ujawnienie swoistych archetypów etycznych dochodzących do głosu w sytuacji zagrożenia

Pozostawienie lub niepozostawienie rannego kolegi (czyn staje się symbolem kodującym i przekazującym w skrótowej formie główny sens prospołecznej orientacji moralnej; jest też zachowaniem bardzo realnym) staje się probierzem wartości człowieka;

Podobnie ja w Polsce - charakterystyczna jest w ZSRR więź społeczna która wytwarza się w małych grupach biorących udział w walce; jednak inaczej rozstrzyga się konflikt pomiędzy obowiązkami allocentrycznymi a socjocentrycznymi - nadrzędność socjocentrycznych - propagowanie socjocentryzmu totalnego; Ideał moralny jest traktowany jako obowiązek, którego niewypełnienie ściąga hańbę;

Sfera obowiązków jednostki powiązana jest jej rolą w grupie - ujmowanej w kategoriach narodu, który broni zagrożonej ojczyzny; Propagowany etos ma charakter roszczeniowy i normatywny; Jednostka co prawda nie ma prawa do odczuwania dumy indywidualnej, jednak ma prawo czuć dumę kolektywną; to jest powodem szczególnej satysfakcji bo ten kolektyw należał do narodów wybranych;

Stwierdzenie tak silnej potrzeby dowartościowania grupy własnej zwraca uwagę na:

- często w grupach zagrożonych, które chce w maksymalnym stopniu mobilizować ludzi do zachowań socjocentrycznych obserwujemy tendencje do kształtowania aksjologii i ideologii racjonalizującej sens tych zachowań; przypisanie własnej grupie wyjątkowości jest elementem tego procesu;

Widoczne są podobieństwa na poziomie ogólnym - ale niekoniecznie na poziomie konkretnym;

Propaganda po wojnie zmieniła katalog propagowanych wartości - odwrót od propagowania nonkonformistycznego wzoru osobowego, ale kontynuacja dowartościowanie narodu ojczyzny

Rola sytuacji zagrożenia w kształtowaniu się moralności judeochrześcijańskiej

Na etykę judaistyczną składa się rozbudowany system norm określających obowiązki jednostki wobec boga i bliźnich; ST. Testament przedstawia aksjologie, która ten system czyni bardziej zrozumiałym - cały system jest bardzo trwałą podstawą integracji społecznej spajającej etniczno-wyznaniową grupę, której historyczne dzieje są pasmem zagrożeń, przybierających skrajne formy;

Okresy natężenia twórczości normatywnej pokrywają się ze wzrostem zagrożenia ze strony zaborczych sąsiadów; ale bogatym ich źródłem była stara tradycja hebrajskich plemion z silna więzią społeczną - z szacunkiem dla patriarchalnej hierarchii, ideą braterstwa; sytuacja zagrożenia politycznego związana z zasiedlaniem nowych terenów skłaniała do przypomnienia sobie dawnych idei oraz nadawania im nowych form.

Idea jedynego boga dostarczała oparcia dla doskonalącego się systemu aksjonormatywnego; Boskie zainteresowanie losami każdo członka grupy - jego postępkami dostarczało silnego mechanizmu kontroli wymuszającego zachowanie zgodnie z normami reprezentującymi orientację prospołeczną;

Stary Testament - sposób utrwalenia idei i wartości konstytuujących zbiorowość;

Orientacja prospołeczna - przedmiotem prospołecznych obowiązków był bliźni - członek własnej grupy etnicznej i wyznaniowej; orientacja ta nie jest w takim razie orientacją prospołeczną uniwersalistyczną (zgeneralizowaną); Przełom nastąpił dopiero w momencie, gdy zrodziło się chrześcijaństwo, które dokonało swoistej uniwersalizacji pojęcia bliźniego; (Kazanie na Górze); chrześcijaństwo nigdy nie odstąpiło od idei prospołeczności uniwersalistycznej, choć we wczesnym etapie stanowiło religię i ideologię małych grup o sekciarskim charakterze w stanie permanentnego zagrożenia.

Być może da się to wyjaśnić wprowadzając pojęcie idei konstytutywnych dla więzi grupowych - takie idee, których uznawanie przez członków grupy stanowi niezbędny warunek jej tożsamości, a wiec i integracji i więzi.

Czynniki warunkujące integrację lub dezintegrację grupy w sytuacji permanentnego zagrożenia;

Analiza sytuacji plemienia Ików i sytuacja w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;

Wspólne - oderwanie ludzi od ich naturalnego środowiska i kultury oraz odgórnie dokonana radykalna zmiana trybu życia i głodowe warunki egzystencji;

Ikowie - upadek kultury moralnej - rozpad więzi społecznej; odrzucili wszystkie wartości i normy o charakterze prospołecznym; Anomia objęła wszystkie sfery kultury i osiągnęła taki poziom, że powrót nie byłby już możliwy; Wcześniej - zachowania prospołeczne istniały ale nie były wyznaczone przez wyraźnie zwerbalizowany system aksjonormatywny na straży którego stałyby autorytety grupowe; Grupa w nowej sytuacji nie znalazła w swojej kulturze aksjologicznej bazy dla integracji w nowych warunkach;

Oświęcim - ukształtował się pewien system norm i zasad regulujących stosunki międzyludzkie; najważniejsze normy moralne nie były w opozycji do moralności społ. lecz stanowiły jego reinterpretacje;

---