Krzysztof Kiciński

ŚWIADOMOŚĆ MORALNA POLAKÓW- GŁÓWNE TENDENCJE

Moralność jako słabnący instrument kontroli społecznej

moralność według Polaków to forma kontroli społecznej, która opera się na sankcjach

rozproszonych -> spontaniczna reakcja potępienia przez otoczenia

W społeczeństwie polskim osłabły tradycyjne moralne mechanizmy kontroli (Durkheim -

„sankcje rozproszone”: potępienie lub aprobata ze strony otoczenia).



przesuwanie punktu ciężkości w mechanizmie kontroli społecznej do obszaru

sankcji mającego podłoże w prawie - domaganie się surowych kar

-

powstające sformalizowane kodeksy etyki zawodowej



znikły z języka takie terminy jak: godny pogardy, oburzający, małostkowy itd.

Osłabienie moralności jako instrumentu kontroli społeczne - właściwie cały obszar

cywilizacji zachodniej (przechodzenie na islam ze względu na chęć funkcjonowania

w systemie, w którym do norm moralnych podchodzi się bardzo poważnie).

Różnice między krajami UE a Polską:



efektywność funkcji kontrolnych pełnionych przez moralność w sferze publicznej

(m.in. aparat sprawiedliwości) i w biznesie

-

PRL przerwał tradycje w dziedzinie standardów przyzwoitości regulujących

zachowania w sferze przedsiębiorczości kapitalistycznej

-

w sferze publicznej - pozostałością PRL jest korupcja

-

dopiero teraz zaczynają być dostrzegane naruszenia osób publicznych

dotyczące konfliktu interesów i tworzy się standard transparentności

działań publicznych

Tendencje występujące w sferze świadomości moralnej Polaków:



pozostawanie w sferze oddziaływania dwóch dominujących nurtów

idei moralnych:

1) nurtu myśli katolickiej

- jej rdzeniem jest uporządkowana doktryna moralna, na straży której

stoi

Kościół,

on

rozstrzyga

kto

jest

jej

reprezentantem

i czy dany pogląd etyczny się w nią wpisuje

2) nurtu moralności liberalnej- zróżnicowany, reprezentowany

głównie w wyedukowanych i zlaicyzowanych kręgach zachodniej

Europy. Nie ma jednolitej władzy, odrzuca się zinstytucjonalizowane

autorytety moralne, z rezerwą podchodzi się do dogmatów

etycznych.

a. odrzucanie zinstytucjonalizowanych autorytetów moralnych,

rezerwa wobec tradycyjnych dogmatów etycznych

b. nowe sytuacje generowane przez postęp naukowy

oraz społeczno - kulturalne zmiany wymagają poszukiwania

nowych standardów moralnych

c. jeśli jakieś zachowanie nie wyrządza konkretnej szkody

osobom trzecim,

d. to nie ma podstawy by potępiać je moralnie tylko dlatego,

że stanowią naruszenie kulturowego, tradycyjnego tabu.

charakterystyczne elementy świadomości moralnej Polaków:

1) tendencja sekularyzacji świadomości moralnej  przeświadczenie,

że moralność i religia/wiara nie są ze sobą powiązane integralnie; redukcja

dysonansu poznawczego u ludzi, którzy z jednej strony nie chcą

rezygnować ze swojej religijnej tożsamości, a z drugiej przyswoili sobie

wiele idei moralnych nurtu liberalnego

2) poczucie prawa do autonomii moralnej  przekonanie, że najbardziej

prawomocnym źródłem wyborów moralnych jednostki jest jej własne

sumienie, które stanowi instancję nadrzędną wobec jakichkolwiek

autorytetów takie przekonanie różne jest od relatywizmu moralnego,

który zakłada, że zgodne z sumieniem wybory są dla jednostki

obligatoryjne; ponadto wierzą oni zwykle w istnienie oczywistych

uniwersalnych zasad moralnych i wiarę tę w swej świadomości jakoś godzą

z preferowaniem autonomii własnego sumienia

3) postawa rezerwy wobec

wszelkich autorytetów postawa

ta nie oznacza

całkowitego

odrzucania

treści

przekazywanych

przez autorytety, lecz raczej ich selektywny wybór (np. Jan Paweł II)

4) sytuacjonizm  istnieją normy moralne, ale obowiązują one w zależności

od sytuacji; dopuszczenie odstępstwa od normy, gdy jest to konieczne ze

względu na inne wartości (np. nie należy zabijać, ale nie wtedy gdy

bronimy swojego lub cudzego życia) lub normy pozamoralne (np.

odniesienie sukcesu życiowego). Ocena czynu uzależniona jest od sytuacji,

dopuszcza się odstępstwa od norm, gdy jest to konieczne ze względu na

inne wartości

5) permisywizm  tolerancja wobec łamania norm, przy jednoczesnym

„abstrakcyjnym” ich uznawaniu; nie tyle przyzwolenie na niemoralne

zachowanie, co niechęć do jednoznacznego sformułowania negatywnej

oceny wobec niego (wynikająca ze słabej motywacji do przeciwstawienia

się takiemu postępowaniu, choćby w formie publicznego wyrażenia opinii);

występuje głównie wśród młodych, tolerancja wynika z akceptacji

określonych zasad i wartości, a nie z oportunizmu, domaganie się

surowych kar jest mechanizmem kompensacyjnym u jednostek

niezdolnych do zademonstrowania jednoznacznej postawy wobec zjawisk,

w stosunku do których mają w pewien sposób stosunek negatywny,

tolerancja wobec łamania norm przy jednoczesnym abstrakcyjnym

ich uznawaniu.

Oddziaływanie wyróżnionych nurtów na świadomość moralną społeczeństwa

polskiego.

Krzewienie moralności katolickiej:

-

wsparte autorytetem papieża Polaka, rolą Kościoła w komunizmie

-

bogactwo środków i możliwości oddziaływania - ambona, organizacje

o charakterze katolickim, szkoła wojsko, media

-

podstawy religii katolickiej stanowią podstawę wielu uregulowań prawnych

-

Skromny zasięg oddziaływania nurtu liberalnego:

-

przypisywana temu nurtowi laickość kojarzy się ze stanowiącą element

socjalistycznej ideologii laickością czasów PRL

-

krytyka ze strony Kościoła

-

mimo to nurt ten upowszechnia się w Polsce z uwagi na dyfuzję kulturową

w integrującej się Europie

-

idea podmiotowości jednostki- prawo do równoprawnego partnerstwa

w dyskursie moralnym, bez względu na autorytet

-

innowacyjność- rozwiązywanie problemów moralnych generowanych

przez współczesność nie może odbywać się jedynie poprzez odwoływanie

się do tradycji i posłuszeństwo wobec autorytetów

-

lokowanie jakości życia jako najważniejszej wartości i promowanie w życiu

sukcesu, unikanie cierpienia

-

nurt liberalny deklaruje niechętną postawę wobec fundamentalizmu

religijnego i moralnego, który pojmowany jest jako przenoszenie

przeszłości w teraźniejszość i sakralizowanie jej przez autorytety formalne

(można to zauważyć wśród wierzących Polaków, którzy jednak prezentują

liberalną postawę wobec rozwodu)

Każdy z tych nurtów natrafia na jakieś poważne bariery w procesie oddziaływania

na świadomość Polaków powodem tego jest elitaryzm obu nurtów moralnych.



myśl liberalna

-

oferuje program, który jest bardzo ambitny, zmusza bowiem jednostkę

by na każdym kroku dokonywała samodzielnych wyborów i rozwiązywała

trudne dylematy

-

jest to trudne w świecie ponowoczesnym, gdzie istnieje bogactwo

alternatywnych standardów i wzorców

-

ludzie odznaczający się ogromną autonomią moralną, niezależnością wobec

autorytetów, tolerancją wynikającą z ugruntowanych przekonań i postaw,

a jednocześnie nie uchylający się od wyrazistych ocen i potrafiący

energicznie reagować na coś, co uważają za zło stanowią w społeczeństwie

polskim elitę



moralność katolicka

-

zasady moralne wymagają wyrzeczeń i wielkiej dyscypliny wewnętrznej,

jednak moralność katolicka głosi również wyrozumiałość dla słabości

grzesznego człowieka i zapewnia przywództwo duchowe, które pomaga

uporać się z wątpliwościami

Kultura zachodnia, która wpływa na kulturę polską:

-

budzi w niej opory wywodząca się z epoki historycznej idea podziału

na „pasterzy” i „owczarnię”

-

choć jest to kultura, która oferuje wzorce zarówno w dziedzinie politycznej,

jak i moralnej w gruncie rzeczy elitarne, gdyż sprostanie im wymaga

nie lada dojrzałości, to wszyscy również z założeniami tej kultury, czują się

ich równoprawnymi adresatami (stąd czasem sprzeczne poglądy Polaków

katolików na kwestie rozwodów- chęć zaznaczenia swojej autonomii)

Brak rzetelnego dyskursu moralnego przyczyną osłabienia moralności

jako instrumentu kontroli społecznej.

Relacja wzajemna obu analizowanych nurtów i towarzyszący jej dyskurs eksponuje

to, co je dzieli, a nie to, co łączy w efekcie ścierające się nurty wydatnie redukują

wzajemnie swój wpływ na świadomość moralną społeczeństwa i zniechęcają do swoich

idei:

-

Kościół krytykuje myśl liberalną za podważanie pryncypiów moralnych

w imię bardziej przyziemnych, zwłaszcza hedonistycznych wartości

-

Liberałowie zarzucają Kościołowi konserwatyzm i sztywność zasad

ustanowionych w odległych epokach, które nie są adekwatne

do współczesnej rzeczywistości

Jest wiele spraw, które nie muszą stanowić przedmiotu kontrowersji: dotrzymywanie

zobowiązań, prawdomówność, szacunek dla godności, zwykła uczciwość, solidarność itd.

Styl dyskursu moralnego:

1) brak szukania obszarów porozumienia z adwersarzem, czy miarkowania krytyki

wobec niego - zwracanie się tylko do potencjalnych słuchaczy  liberałowie -

moralność nie musi mieć oparcia w religii, katolicy- jedynie oni bronią moralności,

a liberałowie kierują się pragmatyzmem, wygodą

2) nie wychodzenie za krąg stereotypów: fundamentaliści religijni, liberałowie

to ludzie błądzący

3) pole wspólnych wartości nie odgrywa w dyskursie żadnej roli- wszyscy myślą

podobnie o podejmowanych sprawach

4) uciekanie się do manipulacji- zasady moralne chrześcijaństwa są przestarzałe,

ci którzy je wyznają są cofnięci i nie warto z nimi dyskutować, eutanazja

porównywana z praktykami III Rzeszy

5) łączenie dyskursu moralnego z walką polityczną- pogłębia to antagonizmy

6) uprawianie perswazji, a nie dialogu- prowadzenie dialogu jest trudne,

gdyż wymaga uznania, że głoszony system moralny nie jest jedyny i najlepszy

7) rzetelny dyskurs moralny w Polsce się zdarza i może być rozwijany,

ale tylko w odniesieniu do niektórych kwestii

Świadomość moralna Polaków ulega destrukcji, gdy dyskurs moralny prowadzony

jest bez poszanowania reguł związanych z konfrontacją odmiennych stanowisk.

Punitywizm Polaków polega na domaganiu się stosowania surowych kar wymienionych

na gruncie prawa czyli przesunięcia środka ciężkości w mechanizmie kontroli społecznej

do innego niż moralnego obszaru sankcji, mających charakter sformalizowany

i zinstytucjonalizowany.

Sfera biznesu została przez Polaków wyjęta spod moralności.

Przejawem obniżenia się kontroli społecznej jest tworzenie coraz większej ilości różnych

kodeksów zawodowych, aby przesunąć ośrodek kontroli z moralności do praw pisanych

zagrożonych sankcjami.