Wprowadzenie do językoznawstwa diachronicznego

Wykład 4-5.

Język prasłowiański – główne tendencje

rozwojowe:

1. Zastępowanie różnic ilościowych

jakościowymi

2. Prawo sylaby otwartej
3. Prawo korelacji palatalności

Językowe kryteria podziałów

słowiańszczyzny

Bibliografia:

•Czesław Bartula, Podstawowe wiadomości z gramatyki

staro-cerkiewno-słowiańskiej na tle porównawczym,

Warszawa 1981.

•Leszek Moszyński, Wstęp do filologii słowiańskiej,

Warszawa 1984, rozdz. IV. Język prasłowiański, s. 167-

280, szczególnie s. 181-205, oraz rozdz. V. Język

cerkiewnosłowiński, s. 281-314, szczególnie s. 281-291.

•Heinz Schuster-Šewc, Działanie prawa sylab otwartych w

późnym okresie języka prasłowiańskiego i jego rola w

kształtowaniu się słowiańskich makrodialektów, [w:]

Prasłowiańszczyzna i jej rozpad, pod. red. Jerzego Ruska i

Wiesława Borysia, Warszawa 1998, s. 97-106.

•Janusz Strutyński, Podstawowe wiadomości z

gramatyki staro-cekiewno-słowiańskiej, Kraków

1992, s. 29-49 i ćw. s. 105-112.

•Stefan Warchoł, Prasłowiańszczyzna i jej rozpad w

aspekcie chronologizacji procesu palatalizacji spółgłosek,

[w:] Prasłowiańszczyzna i jej rozpad, pod. red. Jerzego

Ruska i Wiesława Borysia, Warszawa 1998, s. 87-96.

Język prasłowiański

Język prasłowiański

to rekonstruowany,

hipotetyczny wspólny przodek języków słowiańskich.
Istniał prawdopodobnie między

VI

w. p.n.e. a

VI

w.

n.e., przy czym stosunkowo największy stopień

zwartości osiągnął między III w. p. n.e. a III w. n.e.

Język prasłowiański wyodrębnił się z

języka

praindoeuropejskiego

dzięki zmianom, które nie

objęły innych języków indoeuropejskich.

Formy językowe z obu tych języków są

rekonstruowane, dlatego są poprzedzane *

Zasób samogłosek

języka

praindoeuropejskiego

składał się z trzech grup fonemów:

• monoftongów

(gr. monóphthongos, od mónos

‘jedyny, pojedynczy’ i phthóngos ‘dźwięk’), czyli
pojedynczych samogłosek

• dyftongów

(gr. diphtongos), czyli dwugłosek, tj.

połączenia dwóch samogłosek, z których jedna
jest niesylabiczna (niezgłoskotwórcza)

• sonantów

(łac. sonans, -tis ‘brzmiący’), czyli

zgłoskotwórczych spółgosek sonornych: rr̥, lr̥, mr̥,
nr̥ , które pełniły w sylabie funkcję samogłosek.

• Poza tym wyróżnia się połączenia dyftongiczne:

or, er, ol, el, om, em, on, en

Główne tendencje rozwojowe w

j.psł.

• Zastąpienie pie. opozycji

iloczasowej

przez psł. opozycję

jakościową

, czyli

barwy

samogłoski

• Prawo sylaby otwartej
• Prawo korelacji palatalności

, inaczej

nazywane tendencją do

synharmonizmu

sylabowego

, polegające na ujednoliceniu

pod względem miękkości wszystkich
elementów składowych sylaby – zawsze na
korzyść miękkości.

Zastąpienie pie. opozycji

iloczasowej

przez psł.

opozycję

jakościową

, czyli dążność do zmiany w

wymowie samogłosek różnic ilościowych na jakościowe,
spowodowało zmianę 10 pie. samogłosek (5 głosek w
dwóch wariantach iloczasowych – długim i krótkim).

W wyniku tej zmiany powstały nowe na gruncie

prasłowiańskim samogłoski, niezróżnicowane

iloczasowo (choć dawne pie. długie były również

na gruncie psł. dłuższe od kontynuantów pie.

samogłosek krótkich).

Z pie. krótkich samogłosek wąskich i wysokich ŭ

oraz ĭ powstały nowe samogłoski zredukowane

(półkrótkie, krótsze niż krótkie), czyli tzw. jery:

tylny (twardy) – ъ, oraz przedni (miękki)– ь.

Dzięki tej zmianie psł. wzbogaciła się ponadto o

następujące nowe głoski:

ĕ (jat’)

oraz

y

.

Jedyną głoską, która ubyła, była głoska u.

Zmiany jakościowe samogłosek w psł.

pie. → psł.

ī

→

i

, np. pol. liczyć, psł. *ličiti ← *likiti, pie.

*līk-ī-tei, łac. liceō, licēre,

ĭ

→

ь

, np. pol. len, psł. *lьnъ, pie. *lĭno- ‘len’,

lit. lìnas, łot.

lins,

ū

→

y

, np. pol. syn, psł. *synъ, pie *sū-nŭ- ‘syn’,

lit. sūnùs,

łac. sūnŭs,

ŭ

→

ъ

, np. pol. miód, psł. *medъ, pie *medŭ-

‘słodki napój’, lit. medùs, łot. medus,

ē

→

ě

(jat’), np. pol. siedzieć, psł. *sěděti, pie.

*sēd-, lit.

seděti, łac. sedeō, sedēre,

ĕ

(e krótkie)

→

e

, np. pol. niebo, psł. *nebo, pie

*nebos- ‘opary,chmury’, gr. néphos

‘chmura’,

Zmiany jakościowe samogłosek w psł. c.d.

pie. → psł.

ō

→

a

, np. pol. dać, psł. *dati, pie.* dō-

‘dać’, łac.

dō, dare, lit. dúoti, dúomi,

ŏ

→

o

, np. pol. oko, psł. *oko, pie. *ok- ‘oko’,

lit.

akìs, niem. Auge, łac. oculus,

ā

→

a

, np. pol. mat-ka, psł.*mati, pie.

*mātēr, łac. māter,

ă

→

o

, np. pol. morze, psł. *morje,

pie.*mări-

‘stojąca woda’, łot. mare/mara

‘zalew’, łac. mărĕ ‘morze, jezioro’,

Prawo sylaby otwartej

działało najdłużej i spowodowało najwięcej zmian. Wśród tych zmian

są:

• powstanie samogłosek nosowych

ę

i

ǫ

z występujących w pozycji

wygłosowej lub przed spółgłoską psł. połączeń dyftongicznych:

en, em, in, im

(powstaje wówczas samogłoska nosowa ę, miękcząca

poprzedzającą spółgłoskę),

on, om, an, am, un

i

um

(powstaje wówczas samogłoska nosowa ǫ,

niemiękcząca poprzedzającej spółgłoski),

a także z sonantów

mm̥, nm̥

(powstaje ǫ),

m'm̥, n'm̥

(powstaje ę),

• monoftongizacja dyftongów

aii̯ , oii̯ , eii̯

oraz

aui̯, oui̯, eui̯

,

doprowadzającą do powstania

i

2

oraz

ĕ

2

(obie głoski z dyftongów

aii̯

, oii̯ , eii̯

), a także

u

(z dyftongów

aui̯, oui̯, eui̯

), również w tych samych

pozycjach, czyli przed spłgł. i w wygłosie,

• metateza, czyli przestawka grup spółgłoskowych:

nagłosowych

*orT-, *olT-

śródgłosowych

*TorT, *TolT, *TerT, *TelT ,

• zanik spółgłosek wygłosowych oraz upraszczanie grup

spółgłoskowych.

Powstanie samogłosek nosowych - przykłady

•

pie.

*pledmen

→ psł.

*plemę

, pol. plemię

•

pie.

*semen

→ psł.

*semę

, pol. siemię

•

pie.

*penkuu̯to-

→ psł.

*pętь

, pol. pięć, por. lit.

penkì,

grec.

pénte

•

pie.

*dek’mm̥t

→ psł.

*desętь

, pol. dziesięć, por. lit.

dešimt,

łac.

decem

•

pie.

*mēmso-

→ psł.

*męso

, pol. mięso, por. st.prus.

mensa

•

pie.

*g’embho-

‘coś ostrego, ząb’→ psł.

*zǫbъ

, pol. ząb,

por. grec.

gomphos

, lit.

žambas

‘ostry

przedmiot, róg’

•

pie.

*g’hans-

→ psł.

*gǫsь

, pol. gęś,

por. st.niem.

gans

•

pie.

*uu̯renk-

‘zbierać’

→ psł.

*rǫka

, pol. ręka,

por. lit.

ranka

Uwarunkowania pozycyjne

powstania samogłosek nosowych

•

Samogłoski nosowe powstawały po to, by otworzyć

sylabę, czyli gdy połączenia dyftongiczne lub sonanty

występowały przed spółgłoskami lub w wygłosie.

•

W pozycji przed samogłoskami połączenia dyftongiczne

pozostawały niezmienione, bo w podziale na sylaby były

tam sylaby otwarte,
np. M.

se|men|

→

se|mę

, ale D.

se|me|ne|

•

Sonanty nosowe

mm̥ nm̥

twarde w pozycji przed samogłoską

ulegały zmianie w połączenia heterosylabiczne (tj.

należące do różnych, sąsiadujących ze sobą sylab)

ъm,

ъn

, miękkie zaś

m'm̥, n'm̥

– w połączenia

ьm, ьn

, np.:

pie. *

dhmm̥-

→ psł. *

dǫ|ti

(

*

dhmm̥-ti

), ale *

dъ|m

ǫ

(

*

dhmm̥-ǫ

), (pol. dąć, dmę)

pie. *

tn'm̥-

→ psł. *

tę|ti

, ale *

tь|n

ǫ

(pol. ciąć, tnę)

Samogłoski nosowe w językach słowiańskich,

kontynuanty psł. *

rǫka

• pol.

ręka

• dłuż., głuż., czes., słowac.

ruka

• słoweń.

rôka

• chorw.

rúka

• serb.

pýка

• mac.

paка

• bułg.

pък’а

• ukr., błrus., ros.

pyк’а

Monoftongizacja dyftongów

• To prasłowiańska zmiana zgodna z prawem

sylaby otwartej, a polegająca na przejściu

dyftongów

aii̯ , oii̯ , eii̯

oraz

aui̯, oui̯, eui̯

,w

pojedyncze samogłoski. Zmiana prowadzi

do powstania nowych samogłosek

i

2

oraz

ĕ

2

, a zwłaszcza

u

, co jest ważne, bo w tym

wypadku pojawia się zupełnie nowa głoska

• Zmiana zachodzi tylko wtedy, gdy dyftongi

występują w pozycji przed spółgłoską lub w

wygłosie.

Monoftongizacja dyftongów

aiu̯, oiu̯, ei

u̯

oraz

aui̯,

oui̯, eui̯

– przykłady

•

pie. *

(s)n

oi

i̯

g

ui̯

h

o-

‘śni

e

g’

→ psł. *

sn

ě

gъ

, ale

goc.

sn

ai

vs

•

pie. *

u

u̯eiu̯

d-

‘wi

e

dzieć’

→ psł. *

v

ě

dě

‘wiem’, ale

grec.

f

oi

da

•

pie. *

p

oiu̯

-ti

‘pi

e

ć jako śpiewać’

→ psł. *

p

ě

ti

•

pie. *

p

eiu̯

-ti

‘p

i

ć’

→ psł. *

p

i

ti

•

pie. *

v

eiu̯

-na

‘w

i

na’

→ psł. *

v

i

na

, ale

lit. daw.

v

ai

na

, łot.

v

ai

na

•

pie. *

(s)kr

eii̯

-

‘krz

y

wić, stpol. krz

i

wić’

→ psł. *

kr

i

vъ

, ale

lit.

kr

ei

vas

•

pie. *

r

eui̯

d

h

-

‘r

u

dy’

→ psł. *

r

u

dъ

, ale

lit.

r

au

das

•

pie. *

pl

auu̯

-ti

‘pl

u

ć’

→ psł. *

pl

u

ti

•

psł. *

m

i

‘m

i

’

, t

i

‘c

i

’,

ale

grec.

ém

oi

, t

oi

•

pie. *

k

au

u̯

-

‘k

u

ć’

→ psł. *

k

u

ti

, ale *k

au

u̯

-a-ti → psł. *k

ov

ati, pol.

k

ow

ać (ten sam rdzeń w wyrazie

podkowa)

Dyftongi

aii̯, oii̯, eii̯

oraz

aui̯, oui̯, eui̯

w pozycji

przed samogłoską: monoftongizacja nie
zachodzi, a każda z głosek należy do sąsiedniej
sylaby (tzw. rozpad dyftongu)

W pozycji przed samogłoską pierwsza samogłoska
dyftongu pozostawała w sylabie poprzedniej,
natomiast druga rozpoczynała sylabę następną,
przechodząc:

ii̯

→

j

,

np. *na-p

oj

-iti (podział na sylaby na|po|ji|ti),

stpol. nap

oj

ić (wsp. napoić) wobec *p

i

ti, pol.

pić

*po-v

oj

-ь (podział na sylaby po|vo|jь), pol. pow

ój

wobec *v

i

ti, pol. wić

ui̯

→

v

,

np. *syn

u

(-u z -oui̯) wobec *syn-

ov

-i (podział

na sylaby sy|no|vi),

*k

u

-ti, pol. kuć wobec *k

ov

-a-ti, pol. kować (por.

podkowa), rdzeń *k

ou

i̯

-

Inne przykłady monoftongizacja i rozpadu
dyftongów

aii̯, oii̯, eii̯

oraz

aui̯, oui̯, eui̯

pie. monoftongizacja rozpad

*gnoii̯-

‘rozpalać’

*gn

oii̯

-ui̯o-s → gn

ĕ

vъ

*gn

oii̯

-o-s →

gn

oj

ь

pol. gniew

pol. gnój

*bheii̯-

*bh

ei

i̯-ti

→ b

i

ti

*bh

eii̯

-

ǫ

→ b

ь

j

ǫ

`

pol. bić

pol. biję

*spii̯eui̯-

*spii̯

eu

i̯-j

ǫ

→ pl

u

j

ǫ

*spi

i̯

eu

i̯

-a-ti →

pl’

ьv

ati

pol. pluję

pol. plwać

Metateza nagłosowych grup spółgłoskowych

*orT-,

*olT-

Metateza grup nagłosowych zaszła w

VI w

., dzieląc

słowiańszczyznę na północ (zach. i wsch.) oraz południe.

Na

południu

metateza zawsze zachodziła ze wzdłużeniem

samogłoski, czyli powstawały grupy

raT-, laT-

,

na północy

- grupy

raT-, laT-

powstawały pod

intonacją rosnącą

,

czyli akutową, a pod

intonacją opadającą

(cyrkumfleksową)

zachodziła tylko metateza, dając grupy:

roT-, loT-

np.:

psł.

*

or

dlo

→ płd.

ra

dlo (scs.

ra

lo), płn.: pol.

ra

dło , ale

or

ati,

por. lit.

ar

klas (intonacja

akutowa

)

psł.

*

or

vьnъ

→ scs.

ra

vьnъ, pol.

ró

wny, ros.

ro

vnyj, por.

stprus.

ar

wis ‘prawdziwy’ (intonacja

cyrkumfleksowa

)

psł.

*

ol

komъ

→ scs.

la

komъ, pol.

ła

komy, ros.

ła

komyj, por. lit.

ál

kti ‘być głodnym’ (intonacja

akutowa

)

psł.

*

ol

kъtь

→ scs.

la

kъtь, pol. łokieć, ros. łokot’, por. lit.

alkúne (intonacja

cyrkumfleksowa

)

Legenda do mapy: Językowe

kryteria podziałów

słowiańszczyzny

• linia ciągła = l epentetyczne
• kropki = TorT
• linia przerywana = II i III palatalizacja

spółgłosek tylnojęzykowych oraz tl, dl

• kreska-dwie kropki

= raT-

Metateza śródgłosowych grup

*TorT, *TolT, TerT, *TelT

czas zmiany

• Metateza dzieli słowiańszczyznę na trzy

obszary dialektalne: wschód, zachód,
południe, zachodziła więc

po VII-VIII w.

• Zachodziła jeszcze

w wieku IX

, bo staro-

wysoko-niemieckie imię Karola Wielkiego
(742-814, od 800 r. cesarza Imperium
Rzymskiego, najwybitniejszego władcy
średniowiecznej Europy)

K

ar

l

Słowianie

przejęli jako: scs.

k

ra

lь

, pol.

k

ró

l

, ros.

k

oro

lь

; forma psł. *

k

or

ljь

Slawiści: metateza śródgłosowych grup

*T

ăr

T, *T

ăl

T

(inaczej

*T

or

T, *T

ol

T )

• Na obszarach peryferycznych, gdzie metateza nie

zachodzi, pozostają grupy z samogłoską a.

• Starobułgarskie:

m

al

dičie

‘młodzież’,

z

al

tarinъ

‘złotnik’

• Słowiańskie nazwy w północnej Grecji:

G

ar

denika

,

G

ar

diki

,

V

al

dimer

,

D

ar

omeros.

• Brak metatezy w niektórych wyrazach w języku

kaszubskim, np.

b

ar

davica

‘b

ro

dawka’,

m

ar

viszcze

‘m

ro

wisko’,

k

ar

v

‘wół (por. pol. k

ro

wa),

v

ar

na

‘w

ro

na’,

ale

b

ar

na

obok

b

ro

na

‘b

ro

na’ czy

v

ro

bel

‘w

ró

bel’.

• Północnopolskie nazwy typu

St

ar

gard

,

Białog

ar

d

,

K

ar

wia

• Staroruskie zapożyczenia w języku fińskim, jak np.

k

ar

sta

‘k

ro

sta’,

p

al

ttina

‘p

łó

tno’.

Metateza śródgłosowych grup

*TorT, * TolT

Przykłady metatezy grupy

*T

or

T

psł.

*

korva

*

vorna

(ale lit. karvé, varna)

płd.

scs. krava, vrana

mac. крава,

bułg. кр’ава

czes. kráva

słowc. krava

zach.

pol. krowa, wrona

poł. korvo,

głuż. krówa

dlnłuż. krowa

wsch.

ros., ukr., błr.

кoр’oва, вoрoна

Metateza *TorT w językach słowiańskich,

kontynuanty psł. *

g

or

d

ъ

• pol.

g

ró

d

• dłuż.

g

ro

d

• głuż.

h

ró

d

• czes., słowac.

h

ra

d

• słoweń.

g

rá

d

• chorw.

g

râ

d

• serb.

г

pâ

д

• mac., bułg.

г

pa

д

• ukr., ros.

г’

opo

д

• błrus.

г’

opa

д

Przykłady metatezy grupy

*TolT

psł.

*

golva

*

zolto

(ale niem. Gold,

lit. galva)

płd.

scs. glava, zlato

mac. глава,

bułg. глав’а

czes., sł. hlava

zach.

pol. głowa, złoto

poł. glåv

ð

głuż. hłowa

dlnłuż. głowa

wsch.

ros., ukr.

гoлoв’а

błr. гaлав’а

Metateza śródgłosowych grup

*TerT, *TelT

Przykłady metatezy grupy

*TerT

psł.

*

bergъ

*

berza

(ale niem. Berg ‘góra’,

Gebirge ‘góry’,

lit. béržas, niem. Birke )

płd.

scs. brěgъ, brěza

mac. брег,

bułg. бряг

czes. břeh, sł. breh

zach.

pol. brzeg, brzoza

poł. brig

głuż. brjóh

dlnłuż. brjog

wsch.

ros., ukr., błr.

б’eрег,

ros. бeрёза

Przykłady metatezy grupy

*TelT

psł.

*

melko

(ale niem. Milch, melken

‘doić’, ang. milk )

płd.

scs. mlěko

mac. млеко,

bułg. мляко

cz. mléko, sł. mlieko

zach.

pol. mleko
poł. mlåkð

głuż., dlnłuż.

mloko

wsch.

ros., ukr.

мoлoк’о

błr. мaлaк’о

Metateza jako rezultat prawa sylaby

otwartej:

brak zmiany

or

,

ol

,

er

,

el

przed samogł.

oraz j

• psł. *

or

-dlo

→ pol.

ra

-dło,

ale

psł. *

or

-a-ti

→ pol.

o-r

a-ć

• psł. *

b

er

-mę

→ pol. b

rze

-mię,

ale

psł. *

b

er

-

ǫ

→ pol. bi

o-

r

ę

• psł. *

m

el

-ti

→ pol. m

le

-ć,

ale

psł. *

m

el

-j

ǫ

→ pol. mi

el

ę

• psł. *

k

ol

-ti

→ pol. k

łu

-ć (daw. k

łó

ć),

ale

psł. *

k

ol

-j

ǫ

→

daw. pol. k

ol

ę, por. k

ol

ec

• psł. *

p

or

-ti

→ pol. p

ru

-ć (daw. p

ró

ć),

ale

psł.

*p

or

-j

ǫ

→

daw.

pol. p

orz

ę, por. roz-p

or

-ek

• psł. *

z

or

-kъ

→ pol. w-z

ro

-k (forma polska wtórna,

zapewne pod wpływem czas. wzierać),

ale

psł. *

po-z

or

-

ъ

→ pol. po-z

ór

Rdzenie i tematy fleksyjne w pie. i

w psł.

▪

▪

Rdzenie wyrazów pokrewnych

oraz

tematy fleksyjne

w obrębie paradygmatów

(czyli wzorców odmiany)

w języku pie. były

jednakowe

(poza mającymi funkcje

semantyczne obocznościami

apofonicznymi).

▪

Dopiero zmiany w języku prasłowiańskim

i w poszczególnych językach słowiańskich

doprowadziły do różnorodnych oboczności,

jak pol.

ręk

-a, ale

rącz

-ka (wspólny rdzeń

pie. *

ui̯renk-

oraz psł. przed zmianami *

rǫ

k-

)

Apofonia praidoeuropejska

• to najstarsza alternacja wokaliczna (czyli

oboczność samogłoskowa), zachowana nie tylko
w j. słowiańskich, ale także w innych jęz.
indoeurop.
gr.

l

e

go

‘mówię’,

l

o

gos

‘słowo’,

łac.

t

e

go

‘okrywam’,

t

o

ga

‘okrycie’

• Wprowadzała modyfikację morfologiczną lub

semantyczną wyrazów pokrewnych.

• Oboczności dotyczyły różnych samogłosek, choć

prymarna jest alternacja

-e-

||

-o-

;

e

– w wyrazach

podstawowych,

o

– w pochodnych

Apofonia: oboczności ilościowe i

jakościowe

oboczności apofoniczne mogły być:

•

ilościowe

, co sprowadzało się do różnic w iloczasie

głosek,

•

jakościowe

, co dotyczyło różnic barwy samogłosek,

np.

e : o

w funkcjach:

werbalno-nominalnej

(czasowniki wobec rzecz.), np.

pol. ciec (←*t

e

k-ti) wobec po-tok (←*po-t

o

k-ъ)

duratywno-iteratywnej

(czasowniki oznaczające

czynność trwającą wobec wielokrotnych,

częstotliwych), np. ni

e

ść wobec n

o

sić, np. wi

e

źć

wobec w

o

zić

receptywno-kauzatywnej

(czasowniki skutkowe

wobec przyczynowych), np. l

e

żeć : ł

o

żyć

Oboczności apofoniczne w rdzeniach z

połączeniami

or

,

ol

,

er

,

el

Oboczności apofoniczne w rdzeniach:
• psł. *

st

er

g-ti

→ pol. st

rze

-c,

ale

psł.*

st

or

g-jь

→ *st

or

ž-ь, pol. st

ró

-ż

; oboczność e//o

• psł. *

za-t

er

-ti

→ pol. za-t

rze

-ć,

ale

psł. *

za-

t

ir

-a-ti

→ pol. za-ci

e-r

a-ć

; oboczność e//i

• psł. *

za-p

er

-ti

→ pol. za-p

rze

-ć,

ale

psł. *

za-

p

ir

-a-ti

→ pol. za-pi

e-r

a-ć

; oboczność e//i

• psł. *

u-m

er

-ti

→ pol. u-m

rze

-ć,

ale

psł. *

u-

m

ir

-a-ti

→ pol. u-mi

e-r

a-ć

; oboczność e//i

Dziedziczone z pie. oboczności jakościowe

e : o

, przykłady funkcji werbalno-nominalnej,

czyli czasownikowo-rzeczownikowej

psł.

*plesti (←*peltti): *plotъ (←*poltъ)

*tekti

*tekti

: *

: *

tokъ

tokъ

*rekti

*rekti

:

:

*pro-rokъ

*pro-rokъ

scs.

plesti : plotъ

tešti

tešti

:

:

tokъ

tokъ

rešti

rešti

:

:

pro

pro

-

-

rokъ

rokъ

pol.

pleść : płot

ciec

ciec

:

:

po-tok

po-tok

rzec

rzec

:

:

pro-rok

pro-rok

Dziedziczone z pie. oboczności jakościowe

e : o

, przykłady funkcji duratywno-

iteratywnej, czyli ozn. czynność trwającą

wobec wielokrotnej

psł.

*nesti : *nositi

*ve

*ve

s

s

ti

ti

: *

: *

voditi

voditi

*vezti

*vezti

:

:

*voziti

*voziti

scs.

nesti : nositi

ve

ve

s

s

ti

ti

:

:

voditi

voditi

vezti

vezti

:

:

voziti

voziti

pol.

nieść : nosić

wieść

wieść

:

:

wodzić

wodzić

wieźć

wieźć

:

:

wozić

wozić

Wyjaśnienie psł. oboczności

s

:

d

oraz

s

:

t

,

jak w wyrazach *ve

s

-ti : vo

d

-i-ti, ple

s

-ti :

plo

t

-ъ

• Psł. wyrazy

*ve

s

-ti : vo

d

-i-ti, ple

s

-ti : plo

t

-ъ

poświadczają nie tylko pie. samogłoskową
oboczność apofoniczną, ale także oboczność
spółgłosek

s

:

d

oraz

s

:

t

, powstałą na gruncie psł.

• Omawiana oboczność jest wynikiem

rozpodobnienia (dysymilacji) w grupie
spółgłoskowej

tt

lub

dt

, która – aby nie ulec

uproszczeniu (asymilacji) – ulega rozpodobnieniu
na

st

.

• Zatem:

*

ve

d

-ti→ *ve

s

-ti (por. pol. wie

ś

-ć, ale wio

d

-ę)

*ple

t

-ti→ *ple

s

-ti (por. pol. za-ple

ś

-ć, ale za-pla

t

-

a-ć)

Podobne przykłady oboczności

s

:

d

oraz

s

:

t

, jak w wyrazach *ve

s

-ti : vo

d

-i-ti,

ple

s

-ti : plo

t

-ъ

Podobne przykłady:

*kra

d

-ti→ *kra

s

-ti (por. pol. kra

ś

-ć, ale kra

d

-

nę)
*kla

d

-ti→ *kla

s

-ti (por. pol. kła

ś

-ć, ale kła

d

-

ę)
*pa

d

-ti→ *pa

s

-ti (por. pol. u-pa

ś

-ć, ale u-

pa

d

-a-ć)

*me

t

-ti→ *me

s

-ti (por. pol. za-mie

ś

-ć, ale

za-mio

t

-ę)

Oboczności jakościowe e : o, przykłady

funkcji receptywno-kauzatywnej, czyli

skutkowo-przyczynowej

psł.

*lěžati : *ložiti

*vr

*vr

ěti

ěti

: *

: *

variti

variti

scs.

lěžati : ložiti

vrěti

vrěti

:

:

variti

variti

pol.

leżeć : łożyć

wrzeć

wrzeć

:

:

warzyć

warzyć

Apofoniczne oboczności ilościowe:

pie.



psł.

ŏ : ō



o : a

, np.

sk

o

č-i-ti : sk

a

k-a-ti, pol. skoczyć :

skakać
g

o

r-ě-ti : g

a

rъ, pol. gorzeć : gar

ě : ē



e : ě

, np.

pl

e

s-ti : sъ-pl

ě

t-a-ti, pol. pleść : splatać

l

e

t-ĕ-ti : l

ĕ

t-a-ti, pol. lecieć : latać

ĭ : ī



ь : i

, np.

b

ь

r-a-ti : sъ-b

i

r-a-ti, pol. brać : zbierać

ŭ : ū



ъ : y

, np.

po-s

ъ

l-ъ : po-s

y

l-a-ti, pol. poseł :

posyłać
s

ъ

ch-ną-ti : za-s

y

ch-a-ti, pol. schnąć : zasychać

Kolejna zmiana wywołana prawem sylaby

otwartej:

zanik praindoeuropejskich spółgłosek

wygłosowych

• pie. *

noktis

→ psł. *

noktь

, scs. noštь, pol. noc

• pie. *

sunus

→ psł. *

synъ

, scs. synъ, pol. syn

• pie. *

domus

→ psł. *

domъ

, scs. domъ, pol. dom

• pie. *

medus

→ psł. *

medъ

, scs. medъ, pol.

miód

• pie. *

sui̯ekrus

→ psł. *

svekry

, pol. świekra

• pie. *

ui̯lm̥k

ui̯

os

→ psł. *

vlm̥kъ

, pol. wilk

• pie. *

ģombhos

→ psł. *

z

ǫ

bъ

, pol. ząb

• pie. *

gostis

→ psł. *

gostь

, scs. gostь, pol. gość

• pie. acc. pl. m.*

ghostins

→ psł. *gosti, pol.

gości

Prawo sylaby otwartej: upraszczanie grup

spółgłoskowych

• W zgodzie z prawem sylaby otwartej w psł. ulegały

uproszczeniu różnorodne grupy spółgłoskowe.

• Uproszczenie grup spółgłoskowych następowało tylko

wtedy, gdy grupy spółgłosek były heterosylabiczne, czyli

w dwóch różnych sylabach (spółgłoski były na granicy

sylab); tautosylabiczne grupy spółgłosek (czyli obecne w

tej samej sylabie) pozostawały bez zmian, np. scs.

nagłosowe dlanъ (pol. dłoń) nie ulega uproszczeniu, bo

podział na sylaby jest następujący dla|nъ, a każda

sylaba jest otwarta.

• Uproszczenie dotyczyło różnorodnych grup, jak np.:

bv → b

• psł. *

obvelkǫ

→*

obelkǫ

, scs. oblĕkǫ, pol. oblokę, ale na-

wlokę, roz-wlokę

• psł. *

obvolkъ

→*

obolkъ

, scs. oblakъ, pol. obłok

• psł. *

obvora

od *ob-ver-ti ‘zamknąć, zagrodzić’ →*

obora

,

cz. obora ‘ogrodzenie, zwierzyniec’, pol. obora

Upraszczanie grup spółgłoskowych (2)

*tn, dn, pn, bn → n

• psł. *

svi

stn

ǫ

ti

→*

svi

sn

ǫ

ti

, scs. svisn

ǫ

ti, pol.

świsnąć, ale świ

st

ać

• psł. *

ka

pn

ǫ

ti

, scs.

ka

n

ǫ

ti

, ale kapati wobec pol.

ka

pn

ąć i kapać

• psł. *

uvę

dn

ǫ

ti

, scs.

uve

n

ǫ

ti

, ale uvędati wobec

pol. uwię

dn

ąć

*dm → m

• psł. 1. os. lp. *

da

dm

ь

→*

da

m

ь

, scs. damь, pol.

dam, ale dadzą

*ts, ds, ps, bs → s

• psł. aoryst *čit-s-ъ →*či-s-ъ, scs. či-s-ъ, pol.

czyś (w znaczeniu ‘czyścił’, dziś brak formy)

• psł. aoryst *greb-s-ъ →*gre-s-ъ, scs. gre-s-ъ,

por. pol. grześć („nie damy pogrześć mowy”),

ale grzebać, grób

Uproszczenie grup spółgłoskowych

tl, dl

• Zmiana ta – podobnie jak palatalizacja II i III – różnicowała

słowiańszczyznę na dwa obszary: wschodni i południowy

(gdzie uproszczenie zachodziło) i zachodni (brak zmiany),

np.

• psł. *

mydlo

, pol. mydło, cz. mýdlo, ale ros. mýlo, scs. mylo

• psł. *

ordlo

, pol. radło, cz. rádlo, ale ros. rálo, scs. ralo

• psł. *

šidlo

, pol. szydło, cz. šidlo, ale ros. šilo, słoweń. šilo

• psł. *

modlitva

, pol. modlitwa, cz. motlidba, ale ros. molitva,

scs.

molitva

• psł. *

modliti sę

, pol. modlić się, cz. modlit se, ale ros.

molit’sja, scs.

moliti sę

• psł. *

pletlъ

, pol. plótł, ale ros. pleł, scs. plelъ

• psł. *

vedlъ

, pol. wiódł, ale ros. veł, scs.velъ

Legenda do mapy: Językowe

kryteria podziałów

słowiańszczyzny

• linia ciągła = l epentetyczne
• kropki = TorT

• linia przerywana

= II i III palatalizacja

spółgłosek tylnojęzykowych oraz tl, dl

• kreska-dwie kropki = raT-