Łabędź (Cygnus, Cygni - Cyg)

Legenda mówi, że władca Olimpu, wszechpotężny Zeus, chciał przyjrzeć się ludziom i dlatego zamienił się w Łabędzia. W tej postaci odwiedził także spartańską królową Ledę, zaintrygowany jej urodą. Aby się do niej zbliżyć, pozwolił się prześladować olbrzymiemu orłowi, przed którym królowa go obroniła. Leda została matką pięknej Heleny, o którą wybuchła wojna trojańska.

Gwiazdozbiór przypomina łabędzia lecącego przez Mleczną Drogę ku południowi. Biała gwiazda Deneb tworzy razem z Wegą w Lutni na zachodzie i Altairem w Orle na południu rzucający się w oczy trójkąt nieba letniego. Łabędzia można oglądać wieczorem od czerwca do stycznia. Bywa czasem zwany Krzyżem Północy.

Nasz układ planetarny pędzi wraz z sąsiednimi gwiazdami w kierunku Łabędzia z szybkością 230 km/s. Jest to następstwo rotacji naszej Galaktyki. Słońce obiega jej jądro raz na dwieście milionów lat (jest to tak zwany rok galaktyczny).

Nadolbrzymy Deneb i Sadir wypromieniowują dziesięć tysięcy razy więcej energii niż Słońce. Gwiazda 61 Cygni (razem z gwiazdami a, g i e tworzy równoległobok) sławna jest z tego, że była pierwszą gwiazdą, dla której wyznaczono odległość (w roku 1837). Ma niewielkiego towarzysza o masie wynoszącej zaledwie jedną setną masy Słońca. Ciało takie jest bardziej podobne do Jowisza aniżeli do gwiazdy.

W pobliżu gwiazdy e znajduje się rzęsista mgławica (NGC 6992-5 i NGC 6960), której delikatne włókna stale się jeszcze rozprężają. Mgławica ta jest pozostałością po potężnej eksplozji supernowej sprzed stu pięćdziesięciu tysięcy lat. Mimo to do dziś stanowi ona wydajne źródło promieniowania radiowego.

W Łabędziu znanych jest przeszło czterysta gwiazd zmiennych, a między nimi są trzy nowe. Czerwoną gwiazdę c w szyi Łabędzia można zobaczyć gołym okiem tylko w pobliżu maksimum blasku, W minimum jest dostępna do obserwacji jedynie dużymi lunetami. Blask jej słabnie aż dziesięciokrotnie w okresie czterystu siedmiu dni. Ma wówczas bardzo niską temperaturę powierzchni, wynoszącą 1640°. Jest to jedna z najchłodniejszych gwiazd. Ale w Łabędziu odkryto również najcieplejsze gwiazdy (tak zwane gwiazdy Wolfa-Rayeta), których temperatura powierzchni wynosi 80000°. Gwiazdy te nie mogą mieć więcej niż kilkadziesiąt tysięcy lat. Wyrzucają w okoliczną przestrzeń tak wielkie ilości promieniowania i materii, że może to trwać najwyżej pięćdziesiąt tysięcy lat.

W gwiazdozbiorze Łabędzia znanych jest przeszło tysiąc gwiazd podwójnych. Do najpiękniejszych należy układ Albireo (b Cyg), którego jaśniejszy składnik złotożółty ma niebieskiego towarzysza. Jest tam również wiele gwiazd wielokrotnych i otwartych gromad gwiezdnych. Do obserwacji małą lunetą nadaje się piękna gromada M 39 położona nad Denebem.

Zdjęcie 1. Łabędź

Lutnia (Lyra, Lyrae - Lyr)

Lutnia jest małym, ale wyraźnym i interesującym gwiazdozbiorem położonym między Łabędziem a Herkulesem. U nas można ją obserwować wieczorem od maja do stycznia. Niebieskawa Wega należy do najjaśniejszych gwiazd naszego nieba. Jest to gwiazda okołobiegunowa. Promieniuje sto razy silniej niż Słońce. Znajduje się od nas w odległości dwudziestu sześciu lat świetlnych. Ma jasnoniebieską barwę, a ponieważ w letnich miesiącach widzimy ją wieczorem nad głową, toteż nie można jej pomylić z inną gwiazdą.

Gwiazda b (Sheliak - arabska nazwa Lutni) jest zmienną zakryciową. Oba składniki są większe od Słońca, a swym kształtem przypominają bardziej jajka niż kule; są to wydłużone elipsoidy. Ten układ podwójny zmienia swą jasność nie tylko w okresie zakrycia. Ponadto obie gwiazdy otoczone są wspólną powłoką gazową, która się szybko rozpręża.

Gwiazda e jest układem poczwórnym, składającym się z dwóch par obiegających wspólny środek ciężkości w dużej odległości.

Pośrodku między gwiazdami b i g zobaczymy przez lunetę mgławicę planetarną (M 57) w kształcie pierścienia (obiekty takie nazywamy planetarnymi, ponieważ ich tarcze przypominają tarcze planet).

Znana gwiazda RR Lyrae jest niewidoczna gołym okiem. Pulsuje regularnie, tak samo jak d Cephei. Jednak okres jej pulsacji jest krótszy niż jeden dzień i dlatego RR Lyrae oraz podobnie pulsujące gwiazdy nazywamy krótkookresowymi cefeidami. Są to stare obiekty, tworzące w Galaktyce składowy podsystem sferyczny. Występują też w gromadach kulistych, najstarszych tworach galaktycznych. Ponieważ natężenie ich promieniowania jest znane (wypromieniowują sto razy więcej energii niż Słońce), można wyznaczyć ich odległość. Im gwiazda tego typu jest bardziej odległa, tym słabiej świeci na niebie, gdyż dochodzi od niej mniej światła. Przyrządem pomiarowym (fotometrem) można dokładnie zmierzyć natężenie dochodzącego ku nam z gwiazdy światła.

Blisko granicy Lutni z Herkulesem leży radiant Liryd. Ten rój meteoroidów znany jest od przeszło dwóch tysięcy lat. Pojawia się każdego roku między 20 a 22 kwietnia.

Zdjęcie 2. Lutnia

Orzeł (Aquila, Aquilae - Aql)

Mały, lecz piękny gwiazdozbiór leżący w Drodze Mlecznej pod Łabędziem jest widoczny na wieczornym niebie od czerwca do końca roku. Najjaśniejsza jego gwiazda Altair (Atair) znajduje się od nas w odległości zaledwie piętnastu lat świetlnych. Ma dwukrotnie większą średnicę od naszego Słońca i jest od niego dziesięciokrotnie jaśniejsza. Ta biała gwiazda zbliża się Ku naszemu układowi planetarnemu z szybkością 26 km/s. Po obu jej stronach znajdują się słabsze gwiazdy. Na południu jest pomarańczowa b Aql (AIshain - zniekształcona nazwa orła po persku), oddalona od nas o czterdzieści dwa lata świetle. Właśnie tak z tej odległości wygląda nasze Słońce (zupełnie zwyczajna, żółtawa mała gwiazdka!). Na północy natomiast sąsiaduje z Altairem gwiazda g (Reda, Tarazed). Na uwagę zasługuje gwiazda zmienna h Aql, najjaśniejsza cefeida na niebie. Swą jasność zmienia bardzo regularnie w okresie jednego tygodnia. Zmiany te możemy śledzić porównując blask cefeidy z jasnością sąsiednich gwiazd. Ma średnicę pięćdziesiąt razy większą od Słońca, a oddalona jest od nas o dwieście lat świetlnych. Wyznaczanie odległości cefeid nie nastręcza zbyt dużych trudności. Między bowiem ich absolutną jasnością (to jest całkowitym wypromieniowaniem energii) a okresem zmienności (czasem upływającym między dwoma szczytami jasności) zachodzi ścisły związek. Okres zmienności można dokładnie wyznaczyć obserwując stopień jasności danej cefeidy przez dłuższy czas. Natomiast ze stosunku okres-jasność wyznaczamy znowu jasność absolutną. W ten sposób można łatwo obliczyć odległość cefeidy, bo jej widoma jasność jest przecież tym mniejsza, im dalej się znajduje.

Cefeidy są po prostu słupami milowymi Wszechświata. Z ich pomocą wyznaczamy wielkie odległości (setki, tysiące i miliony lat świetlnych) zarówno wewnątrz Galaktyki, jak i w bliskich galaktykach sąsiednich.

Zdjęcie 3. Orzeł

Lis (Vulpecula, Vulpeculae - Vul)

I znowu jeden ze współczesnych gwiazdozbiorów, z którym nie jest związana żadna opowieść mitologiczna. Pierwotnie ten niczym nie odznaczający się gwiazdozbiór nazywano Lisem z gęsią; obecnie używa się tylko nazwy Lis (Vulpecula).

Lis jest małym gwiazdozbiorem leżącym w odgałęzieniu Drogi Mlecznej. Znajduje się na południe od Łabędzia, tuż przy gwieździe Albireo (b Cyg). Najznakomitszym obiektem w Lisie jest wielka mgławica planetarna M 27 o rozmiarach osiem na cztery minuty kątowe (średnica Księżyca ma trzydzieści minut kątowych). Ze względu na kształt nazwano ją Chinką (Dumb-bell). Do jej obserwacji trzeba użyć małej lunety. Jak każda mgławica planetarna, tak i Chinka jest oświetlona przez bardzo gorącą gwiazdę (temperatura powierzchni sto tysięcy stopni) znajdującą się w samym jej środku. Tak gorąca gwiazda wypromieniowuje głównie niewidoczne promienie nadfioletowe. Otaczająca ją mgławica przechwytuje to promieniowanie i zamienia je na promieniowanie widzialne, które potem wypromieniowuje (zjawisko zwane luminescencją).

Mgławica ma średnicę równą jednemu rokowi świetlnemu i oddalona jest od nas o przeszło pięćset lat świetlnych. Nieustannie się rozpręża.

Zdjęcie 4. Lis

Spis ilustracji

Zdjęcie 1. Łabędź

Indeks

Lis (Vulpecula, Vulpeculae - Vul) 4

Lutnia (Lyra, Lyrae - Lyr) 2

Łabędź (Cygnus, Cygni - Cyg) 1

Orzeł (Aquila, Aquilae - Aql) 3

Statystyka

Ilość stron 7

Ilość wyrazów 1181

Ilość znaków 7074

7

Teksty Opracowano na podstawie "Nase souhvezdi" - (c) Josip Kleczek

Zdjęcia pobrano ze strony WWW http://wikipedia.pl

---