Artur J. Kościański

SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE

PROPOZYCJE KONCEPTUALIZACJI

Spis treści:

UWAGI WSTĘPNE: DIALEKTYKA CYWILIZACJI

Kończący się wiek XX określany bywa mianem wieku rewolucji. przede wszystkim z powodu niemal radykalnych zmian w organizacji społeczeństw przemysłowych, nie tylko wynikających z burzliwych przewrotów politycznych, wojen, lecz także - co szczególnie istotne - stano­wiących rezultat dynamicznego, „rewolucyjnego", postępu technologii zaraz nauk ścisłych. Od połowy lat pięćdziesiątych możemy obserwować rozwój mającej swe źródła w nauce, filozofii, publicystyce, także w poto­cznym dyskursie debaty dotyczącej dynamiki i charakteru owych prze­mian. Wyłonił się wówczas właściwy dla tej dyskusji sposób postrzega­nia świata i specyficzny język jego opisu. Współcześnie dyskusje kon­centrują się na problemach globalnych tendencji przenikających wszys­tkie dziedziny życia społecznego, których konsekwencją jest kształ­towanie się nie spotykanego dotychczas sposobu globalnego porozumie­wania się i współpracy. Próbując określić istotę tych przemian, stosuje się wiele terminów, na przykład „społeczeństwo informatyczne", „społe­czeństwo wiedzy", „społeczeństwo poinformowane", „społeczeństwo telematyczne". Wszystkie te określenia wskazują na ważny aspekt (bardziej złożonego zjawiska), którym jest wzrost znaczenia informacji w życiu społecznym. Należy powiedzieć, że wtłoczenie tej złożonej rzeczywistości w wąskie ramy zamkniętej kategorii nie jest możliwe. Tytułowe „społe­czeństwo informacyjne" jest kategorią nie oddającą w pełni istoty tego, czego doświadczamy i doświadczać będziemy, aczkolwiek wydaje się najbliższe rzeczywistości, której poświęca się w naukach społecznych coraz więcej uwagi.

UWAGI WSTĘPNE: D1ALEKTYKA CYWILIZACJI

Kiedy więzi łączące ludzi z „siłami produkcji", pracą stają się - w da­nym momencie historycznym - pozorne, pojawiają się potrzeba stworze­nia nowych, rzeczywistych połączeń, nowych „sił produkcji" oraz no­wych sposobów wytwarzania, powodując, tym samym, unowocześnienie społeczeństwa jako systemu (zob. Marks, Engels 1961). W marksistowskiej koncepcji zmiany ku modemite (pomijając przy­pisywane jej aspekty krytyczne i postulatywne) naturalny porządek świata, zdeterminowany porządkiem feudalnym, został zastąpiony no­woczesnym indeterministycznym porządkiem pracy fabrycznej i kapita­łu. Tak pojęta nowoczesność objawiła się poprzez trzy kulturowe „od­krycia": Oświecenie z przekonaniem o słuszności i skuteczności nauki w poszukiwaniu przyczyny świata; rewolucję francuską z ochroną wol­ności, równością jednostek oraz „rewolucję przemysłową" niosącą obiet­nice technicznej Arkadii. Od bez mała sześćdziesięciu lat w nauce i filozofii pojawiają się sądy głoszące, że nastąpił koniec nowoczesności jako epoki cywilizacyjnej zastąpionej „światem ponowoczesnym"; światem, w którym rzeczywis­tość opisywana jest poprzez multiplikowaną informację; światem, w któ­rym informacja staje się multiplikowaną rzeczywistością. Społeczeństwo informacyjne jako kategoria definiująca w sensie deskryptywnym stanowi charakterystykę rezultatów procesu kształto­wania się nowych warunków społecznych, w sensie preskryptywnym zaś - antytezę społeczeństwa przemysłowego, będąc zarazem antytezą marksistowskiej (rewolucyjnej) formuły zmiany społecznej. Jako element teorii rozwoju społecznego koncepcja społeczeństwa informacyjnego w warstwie epistemologicznej związana jest z ustala­niem mechanizmów ewolucyjnych, a w warstwie ontologicznej, umacnia sens nowoczesności jako trwającej epoki historycznej.

CHARAKTER IDEI SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO

Podejmując próbę uporządkowania refleksji o społeczeństwie infor­macyjnym, należy być świadomym faktu, że będzie się miało do czynie­nia z materią niezwykle skomplikowanej natury. Nie istnieje bowiem monolityczna całość (określony sposób teoretyzowania), lecz przypad­kowo skompilowany zbiór danych, którego nie sposób określić mianem teorii. W rzeczywistości zbiór ten jest zaczątkiem systemu teoretycznego, konstruowanego po to, aby dostarczyć wyczerpującego wyjaśnienia, aspirującego do miana teorii średniego zasięgu. Paradygmat społeczeństwa informacyjnego występuje w dwóch po­staciach jako determinizm linearny i konceptua­lizm osiowy. Pierwszy, linearny sposób charakterystyki genezy i ewolucji społeczeństwa informacyjnego zakłada istnienie jednokierun­kowego, stałego i podporządkowanego autonomicznej przyczynie (np. waloryzacji informacji) schematu zmiany. Drugim, przeciwstawnym nur­tem jest wieloaspektowa analiza faktów wykraczająca poza ramy klasy­cznego schematu „przyczyna-skutek", polegająca na eksponowaniu za­sad osiowych i tworzeniu wokół nich struktur pojęciowych logicznie powiązanych ze sobą, a następnie na aplikowaniu konceptu osiowego do złożonego porządku faktycznego. Klasycznym przykładem jest tu koncepcja społeczeństwa postindustrialnego Daniela Bella, jednakże po raz pierwszy w socjologii koncept osiowy zastosował Pitrim Sorokin. W sorokinowskim podejściu naczelną zasadą osiową charakteryzującą zmiany społeczne, wokół której kumulują się konstrukcje zjawisk społeczno-kulturowych, jest świadomość kulturowa złożona z zespołu prze­konań o rzeczywistości, technik orientacji w niej, a także celów, potrzeb i sposobów ich realizacji wyznaczanych przez autoteliczne wartości (Sorokin, 1937-1941). Bell, budując koncepcję społeczeństwa postin­dustrialnego, która stała się punktem wyjścia dla omawianej koncepcji społeczeństwa informacyjnego, za zasadę osiową uznawał wiedzę teore­tyczną, o czym mowa będzie w dalszej części tych rozważań. Różnica między stanowiskiem Sorokina a stanowiskiem Bella dotyczy przyjęcia zasady postrzegania kultury i struktury społecznej. Sorokin traktował oba składniki systemu społecznego jako nierozerwalną całość; nato­miast Beli podkreśla dysjunkcję między strukturą społeczną (wyznacza­ną poprzez układ pozycji społecznych, gospodarkę i technologię, w któ­rej odbywał się zasadniczy proces rozwoju społecznego), a kulturą (symboliczną ekspresją znaczeń), które organizowane są przez różne zasady osiowe. Strukturą społeczna wyrasta z funkcjonalnej racjonal­ności i efektywności, a kultura z antynomicznego usprawiedliwienia „ja" (Bell 1973, s. 477).

LINEARNY DETERMINIZM W IDEI SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO

Mimo istnienia w nauce poglądu, że jakikolwiek determinizm stoso­wany jako sposób opisywania rzeczywistości jest z gruntu niewłaściwy, w koncepcji społeczeństwa informacyjnego determinizm wywodzący się z założeń marksistowskiego ujęcia władzy i kontrolowania porządku klasowego stanowi jednak akceptowaną drogę formułowania twierdzeń. Marks wśród wielu czynników kształtujących relacje klasy posiadającej środki wytwórcze i klas podporządkowanych rozważał naturę procesu dystrybuowania w społeczeństwie ideologii oraz zajmował się analizą wpływu technologii (stanowiącej element sił wytwórczych) na procesy społeczne. Większość z wypracowanych przez tego teoretyka wniosków stanowi współcześnie podłoże neomarksistowskiej koncepcji społeczeń­stwa informacyjnego. Marks zaobserwował, że grupy, które kontrolują środki produkcji materialnej, kontrolują również produkcję intelektual­ną. Innymi słowy, będąc podmiotem tworzącym idee, czynią z grup nie posiadających tych możliwości przedmiot wytwarzanych idei. Klasa kontrolującą produkcję intelektualną czyni to poprzez ustalanie reguł publikacji i dystrybucji symbolicznych reprezentacji ideałów, kontrolu­jąc tym samym procesy i technologie komunikacyjne. Na tym jednakże kończy się zainteresowanie Marksa procesami wymiany Informacji, ponieważ stosunek klasy posiadającej środki produkcji do procesów tworzenia i dystrybucji informacji jest, według autora Kapitału, relacją drugorzędną (Murdock, Golding 1977, s. 12-43).

Współcześnie neomarksizm w koncepcjach społeczeństwa informa­cyjnego skupia się na aspekcie ideologicznym, informacja i technologie jej obróbki stanowią narzędzie podporządkowania klas wytwarzających. Luis Althusser wyróżnia dwie formy narzędzi podporządkowania w ta­kim społeczeństwie: ideologię (wraz z technologiami jej upowsze­chniania) wywierającą wpływ na socjalizację oraz aparaturę przymusu - politykę i prawo (Althusser 1971). Charakterystyczne dla neomarksistowskiego podejścia Jest dychotomiczne ujęcie struktury społecznej: w której występuje klasa władająca, skupiająca całokształt kapitału ekonomicznego, swoista „oligarchia informacyjna", oraz klasa rządzona, „digitariat". Mówiąc inaczej, społeczeństwo informacyjne w konceptualizacjach marksistowskich jawi się jako społeczeństwo klasowe, w którym informacja znajduje się w posiadaniu burżuazji dysponującej kapitałem informacyjnym, zgodnie z własnymi interesami kreującej „fałszywą świadomość" klasy pracującej. W takim społeczeńs­twie informacyjnym system polityczny nie dopuszcza do głosu systemu informacyjnego opozycji politycznej (McQuail 1997, s. 76-77).

Oprócz determinizmu ekonomicznego na kształt idei społeczeństwa informacyjnego miał wpływ kierunek określany jako d e t e r m i -ni z m technologiczny, reprezentowany przez uczonych z tzw. Szkoły z Toronto". Byli to między innymi Harold A. Innis, Eric A. Havelock i Marshall McLuhan. Rozważania Jennisa i Havelocka nie znalazły kontynuatorów ani nie stały się kanonem teoretyzowania, natomiast powszechne uznanie głównie z uwagi na odważne i niezmier­nie interesujące podejście zdobył McLuhan. W przeciwieństwie do mark­sizmu, traktującego czynniki ekonomiczne jako determinanty życia zbiorowego, technodeterminizm za czynnik kształtujący system społecz­ny uznaje „nowoczesną" technikę (przez McLuhana rozumianą jako zespoły tworzące system przedłużeń ciała i umysłu człowieka). Społe­czeństwo „globalnej wioski", poniekąd archetyp społeczeństwa infor­macyjnego, pod wpływem konstruowania „technicznych przedłużeń" człowieka przyniosło nacjonalizm, industrializm, masowy rynek, (w coraz wyższym stopniu) powszechną umiejętność czytania i pisania oraz powszechną oświatę (McLuhan 1964). McLuhan w koncepcjach: prze­dłużeń człowieka i globalnej wioski zawarł dwie generalne zasady, wynikające z logiki procesu masowego komunikowania, które obecnie stosujemy w wyjaśnieniach natury społeczeństwa informacyjnego. Pier­wsza to istnienie globalnej kultury (obecnie mówi się o występowaniu globalnego stylu kultury), stanowiącej warunek konieczny, aby mógł istnieć globalny obieg i wymiana informacji. Drugą natomiast jest szcze­gólny sposób postrzegania mediów (zwłaszcza telewizji) - jako „prze­dłużenia" ludzkich zmysłów. McLuhan sugerował ponadto, iż w społe­czeństwie „globalnej wioski" wystąpi zjawisko synergii kultur, które przekształci optykę postrzegania rzeczywistości w kierunku holistycz­nego oglądu świata, co zdynamizuje konieczność realizowania potrzeb stałej wymiany informacji. Na początku lat dziewięćdziesiątych koncepcje McLuhana rozwinął Jego uczeń Derrick de Kerckhove. W tym ujęciu społeczeństwo osiąga wyższy etap rozwoju w skutek wpływu wywieranego na sferę znaczeń kulturowych przez hierarchiczny układ myśli technicznej, w którym najwyższą pozycję zajmują technologie właściwe danej epoce historycz­nej. Obecnie w wyniku tego wpływu następuje proces „wirtualizacji" rzeczywistości powodowany rozwojem technik zdalnego porozumiewa­nia się (Kerckhove 1997, s. 125-128). Wirtualizacja rzeczywistości polega na przypisaniu takiego samego w sensie kulturowym znaczenia materii i zawartemu w niej kodowi (informacji), implikując traktowanie wyabstrahowanego z formy fizycznej kodu na równi z jego materialnym ekwiwalentem, czego przykładem jest obieg elektronicznych pieniędzy. McLuhanowskie „psychotechnologie" służące wzmocnieniu naszego umysłu, właściwe społeczeństwom poprzemysłowym, w coraz wyższym stopniu obejmują nie tylko materialne elementy środowiska, lecz coraz częściej wkraczają w sferę życia społecznego. De Kerckhove określa rezultat takiej ingerencji pojęciem „cyberkultury".

Czym jest cyberkultura? Cyberkultura jest wynikiem pomnożenia masowości przez szybkość w czasie, telewizja i radio przynoszą nam masowe informacje z całego świata, technologie kontaktu, takie jak telefon i sieci komputerowe, umożliwiają natychmiastowe dostanie się do dowolnego miejsca i interakcję z nim. To jest owa „jakość głębi", możliwość „dotknięcia" każdego punktu i pozostawienia na nim widocz­nego śladu poprzez nasze elektroniczne rozszerzenia (Kerckhove 1997, s. 142).

De Kerckhove zwraca uwagę na fakt, iż najbardziej egzotyczne dla teraźniejszości zjawiska, takie jak cyberkultura, rzeczywistość wirtual­na, stanowią klucz poznania charakteru kształtującego się „zwirtualizowanego" społeczeństwa.

Współczesny McLuhanowi amerykański badacz przyszłości John McHale łączy determinizm ekonomiczny i technologiczny, stawiając dwie tezy: w myśl pierwszej wzrastający poziom zaawansowania tech­niki implikuje szybką zmianę warunków bytowania; druga mówi o wzra­stającej współzależności między społeczeństwami, krajami, narodami. McHale dostrzega zjawisko kurczenia się globu w wyniku globalnych doświadczeń, zarówno indywidualnych, jak i zbiorowych (zob. McHale 1969; Siciński 1973, s. 51-73).

Upowszechniające się współzależności ekonomiczne i polityczne na­pędzane dynamicznym rozwojem technik telekomunikacyjnych stały się przedmiotem analiz, które w latach siedemdziesiątych zaowocowały dyskusją dotyczącą rozwoju cywilizacji technologicznej i pojawieniem się pojęć społeczeństwa wiedzy, przemysłu wiedzy l przemysłu infor­macji.

Na gruncie wczesnych koncepcji społeczeństwa postindustrialnego ujmowano rozwój społeczny w sposób liniowy. Społeczeństwo wiedzy to społeczeństwo powstałe na skutek ewolucji systemów gospodarczych, w których proces specjalizacji sił produkcyjnych, powstawania global­nych rynków oraz współzależności i powiązań kapitałowych powoduje konieczność wymiany wiedzy, wówczas pojmowanej jako specyficzna wiedza technologiczna. Należy tu wymienić próby analiz empirycznych Fritza Machlupa (1962), a także koncepcję społeczeństwa „wieku nieciągłości" Petera F. Druckera. Charakter takiego społeczeństwa według Druckera wyznaczany jest przez dwa procesy: rozwoju technologii oraz; budowy gospodarki wiedzy i informacji. Autor ten pisze: „...wiedza stalą się obecnie naczelną gałęzią przemysłu, który dostarcza gospodarce istotnych i centralnych źródeł produkcji" (Drucker 1968, s. 221). Two­rząc koncepcję globalnej gospodarki informacyjnej, bazującej na prze­myśle informacyjnym, wymienieni wyżej autorzy wyznaczyli kierunek współczesnej refleksji nad fenomenem „rewolucji Informacyjnej". Kon­tekst teoretyczny wyznaczony przez ekonomistów sprawił, że całokształt analiz skupiono na charakterystyce procesu rozszerzania się sektora usług nazywanego informacyjnym, stanowiącego o usługowym, infor­macyjnym charakterze danego społeczeństwa. Analizy te - główny po­wód ich krytyki - koncentrują się wokół tworzenia sugestywnych analiz statystycznych, dostarczających wiedzy o symptomach kształtowania się gospodarki, w której centralną rolę odgrywa sektor informacyjny, niezmiernie trudny do kwantyfikowania (Dziuba 1997, s. 245-258).

Tezy ekonomicznego i technologicznego determinizmu dotyczą decy­dującej roli informacji i techniki informacyjnej w kształtowaniu życia zbiorowego. Innowacja l aplikacja techniki powoduj ą zmianę społeczną, rewolucja informacyjna powoduje rewolucję społeczną.

KONCEPTUALIZM OSIOWY:

MODELE OSIOWE W IDEI SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO

Inną próbą ujęcia przemian społeczeństw przemysłowych jest kon­cepcja społeczeństwa postindustrialnego sformułowana przez Daniela Bella. Jest to próba analizy zmian społecznych będących wynikiem równoczesnego i wielowektorowego oddziaływania czynników zmiany na różne elementy systemu społecznego, nie zaś wynikiem „reakcji łań­cuchowej"⁴. Analizując tendencje, jakim podlegało społeczeństwo Sta­nów Zjednoczonych i rozwinięte pod względem ekonomicznym społe­czeństwa Europy w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, oraz pod­dając analizie krytycznej marksistowskie ujęcie rozwoju społecznego, Beli skonstruował podstawę nowego typu systemu społecznego, diamet­ralnie różniącego się od społeczeństwa agrarnego i przemysłowego. Zasadniczy zarzut wysuwany przez Bella w stosunku do założeń teorii Marksa, dotyczył wskazania źródeł zmiany i charakteru postępu. We­dług Bella, zmiana dokonuje się wewnątrz struktury społecznej i ma charakter ciągły, innymi słowy zmiana nie polega na radykalnym od­wróceniu stosunku posiadania i kontrolowania sił i procedur wytwórczych, lecz jest wynikiem funkcjonalnej kontynuacji. Zdaniem Bella, w strukturze zatrudnienia i przychodu narodowego pierwszoplanową pozycję, przed rolnictwem i przemysłem, zdobywa sektor usług, awan­gardą zaś inspirującą postęp społeczny są kadry intelektualne⁵. Jest to spowodowane kilkoma czynnikami: wzrostem znaczenia wiedzy teorety­cznej, wzrostem kosztów produkcji przemysłowej opartej na sile fizycz­nej oraz postępującą automatyzacją produkcji.

Rekonstrukcje modelu społeczeństwa postindustrialnego wykorzys­tywanego jako osnowa dla dyskusji o społeczeństwie informacyjnym skupiają się głównie na tym, co Beli określił terminem „zasady osiowej", stanowiącej zespół atrybutów wyznaczających charakter instytucji, ba­zy technologicznej, sposobów organizacji pracy, podstawowych strategii działania, reakcji społecznych na zachodzące zmiany kulturowo-cywilizacyjne. Denis McQuall (1997) traktując zasadę osiową jako czynnik zmiany społecznej, określa koncepcję Bella jako „lekki determinizm". Beli jednakże w swych rozważaniach daleki jest od podporządkowania zmiany społecznej wiedzy teoretycznej. Służy temu koncepcja zasad osiowych stanowiących osie różnych procesów społecznych. Oprócz wiedzy teoretycznej, najważniejszej zasady osiowej dla postindustrial­nego modelu struktury społecznej, Beli wyróżnia tradycyjną produkcję materialną, która w toku rozwoju cywilizacyjnego traci dotychczasowe

znaczenie.

Proces kontynuacji funkcjonalnej prowadzi do stopniowej automaty­zacji pracy intelektualnej, wówczas naczelną zasadą osiową nie jest wyłącznie wiedza teoretyczna, lecz staje się nią informacja rozumiana jako czynnik umożliwiający ludziom i urządzeniom automatycznym bardziej efektywnie i celowe działanie. Informacja zaczyna pełnić rolę „potrzeby" ekosystemu, brak jej realizacji może powodować atrofię. Grupą pojęć ważną dla ewoluującego systemu społecznego staje się technika informacyjna (Bell 1984).

Bell przewidywał, że charakter pracy oraz układy relacji ekonomicz­nych będą podporządkowane pięciu systemom usług informacyjnych:

systemowi przetwarzania danych elektronicznych, który wyeliminuje „system gospodarki papierowej"; powszechnie dostępnym bankom in­formacyjnym, zbierającym informacje z różnych dziedzin życia; powsze­chnemu systemowi teletekstu; systemowi elektronicznej wysyłki kore­spondencji; oraz interaktywnym sieciom komputerowym (zob. Bell 1980, s. Vm-lX).

Próby adaptacji konstrukcji osiowych Sorokina i Bella możemy odnaleźć w pracach Johna Naisbitta (1997) oraz w popularyzatorskich opracowaniach Alvina Tofflera (1997). Obaj autorzy używaj ą wprawdzie do opisu zmian społecznych kategorii „społeczeństwo informacyjne", lecz treść ich poglądów dotyczących konstrukcji takiego społeczeństwa ^j jest odmienną. Rdzeniem, wokół którego Naisbitt buduje model społe­czeństwa, jest proces informatyzacji, czyli zaawansowana mechanizacja pracy intelektualnej. Bazując na wyprowadzonych przez Bella założe­niach konceptu metodologicznego, Naisbitt nie tylko zwraca uwagę na strukturalne aspekty rozwoju społecznego, lecz również wskazuje na kulturowe konsekwencje informatyzacji, wiążące się ze znacznym wzro­stem zainteresowania przyszłością, co jego zdaniem pociąga za sobą fakt pogodzenia się większej części społeczeństwa z koniecznością zmiany dotychczasowych stylów życia. Natomiast Toffler, podejmując krytykę świata przemysłowego zawartą w koncepcji trzech fal cywilizacyjnych, konstruuje model, w którym zasadą osiową jest technologią - uniwersum technologiczne - która rozwijając się w sposób kumulatywny, lecz z różnym natężeniem, koncentruje wokół siebie struktury pojęć.

Interesującą wizję „społeczeństwa sieciowego" prezentuje w swoich pracach Michaels Castells (1996-1997), który całościowo ujął szeroki zasięg wpływów „idei sieci społecznych" (w tym także powiązań gos­podarczych i kulturowych), stanowiących rdzeń zachodzących współ­cześnie zmian systemowych. Można rzec, że Castells w osobliwy sposób połączył w jedną koncepcję neomarksistowski sposób rekonstruowania struktury społecznej (opartej na kontroli przepływu informacji przez „nowy kapitał") i konstruowany przez Bella misterny system powiązań różnych sfer życia zbiorowego. W dyskusjach nad rozwojem społeczeńst­wa informacyjnego jest to obecnie jeden z bardziej wpływowych nurtów teoretycznych.

Wartość epistemologiczna konstrukcji osiowych wyraża się w zdol­ności do opisywania relacji zachodzących we fragmentarycznej rzeczy­wistości społecznej. Model analizy polegający na wyróżnieniu zasad osiowych i przypisaniu tym zasadom określonych struktur pojęciowych, wraz z zachodzącymi między nimi sprzężeniami zwrotnymi, pozwala uniknąć podejmowania wniosków o relacjach pozornych, tak częstego w przypadku modelu analizy z dwiema zmiennymi. Tkwi jednak w takim sposobie analizy pewna pułapka. Polega ona na tym, że badacz sam decyduje o wyborze faktów, które stanowić będą zasady osiowe.

Syntetycznie najistotniejsze składniki osiowej konstrukcji społe­czeństwa informacyjnego można przedstawić następująco:

Zasada osiowa: Informacja

Zasada osiowa:

Informacja

najważniejsze insty­tucje: podstawa gospodarki: strategiczne zasoby: strategie działania: problemy strukturalne: czynniki stratyfikacji: reakcje społeczeństwa:

uniwersytety, instytuty naukowe, przedsiębiorstwa badawcze, mass media, banki informacji, systemy telekomunikacyjne urządzenia automatyczne służące do tworzenia, magazynowania oraz transmitowania informacji usługi, przemysł bazujący na wiedzy dane, energia elektryczna oświata powszechna, rozwój nauk ścisłych równowaga między sektorem publicznym i prywat­nym czynnik zasobu: warsztat czynnik dostępu: wykształcenie opór wobec biurokracji, rozwój społeczeństwa oby­watelskiego, intensyfikacja uczestnictwa w kultu­rze audiowizualnej

UWAGI KOŃCOWE

Odrzucając wszelkie aksjologiczne atrybuty informacji pozbawiamy ją de facto subiektywnego sensu. Społeczeństwo informacyjne postrzega informację niemal tak jak byty fizyczne. Innymi słowy, informacja przestaje być traktowana wyłącznie jako wiadomość z jej subiektyw­nymi konotacjami i staje się immanentnym kodem tkwiącym w każdej rzeczy, który wyjęty z niej tworzy rzecz samoist­nie⁷. Jakkolwiek twierdzenia i ujęcia analityczne składające się na koncepcję społeczeństwa informacyjnego wydają się zatomizowane, to powyższy sposób przedstawiania informacji, przejawiający się w tworze­niu pojęć takich jak cyberprzestrzeń, rzeczywistość wirtualną czy społe­czeństwo cybernetyczne, stanowi jej istotną spoinę.

Powyższa dosyć skrótowa charakterystyka idei społeczeństwa infor­macyjnego może pozostawić u czytelnika uczucie niedosytu. Niestety, choć istnieje bogata literatura dotycząca przedmiotu naszych rozważań, to jedynie niewiele opracowań spełnia rygory prac naukowych. Ów niedosyt pozostanie więc dopóty, dopóki nie pojawią się prace, których autorzy będą podchodzić do charakterystyki przyszłości społeczeństw informacyjnych z mniejszą „pasją publicystyczną”.

Powiedzmy jeszcze, jak kształtuje się dyskusja o społeczeństwie informacyjnym w Polsce. Lech W. Zacher pisząc, że „rozpoczyna się wielka rozmowa w skali krajów, regionów, planety, rozmowa ludzi, społeczeństw kultur”, oddaje istotę refleksji teoretycznej podejmowanej przez polskie grono uczonych. W polskiej literaturze społeczeństwo informacyjne ciągle jest traktowane jako abstrakt, model, który stanowi cel restrukturyzacji społeczeństwa. Taki kierunek nie sprzyja rozwojowi teorii, nie stanowi również interesującego źródła dla koncepcji badań empirycznych. Zapomnieniu podlega fakt, że nie stajemy się społeczeń­stwem informacyjnym poprzez realizację wyznaczonego celu, lecz dlate­go, że w spontaniczny sposób, mając do dyspozycji nowoczesną techno­logię, „wirtualizujemy" różne aspekty codziennego życia.

Na koniec jedna ważna uwaga. Złudnym jest stwierdzenie, że do­świadczamy szokującego przewrotu naszej egzystencji. Złudną jest też postulowana potrzeba tworzenia nowego języka opisu tej szokującej rzeczywistości, który więcej wspólnego ma z poezją świata zawiłych metafor niż z prozą naukowej realności. Omówione powyżej kierunki: linearny determinizm i konceptualizm osiowy, ujmują społeczeństwo informacyjne w terminach, które porządkują tę rzeczywistość według przyjętych praw naukowej oceny.

BIBLIOGRAFIA:

1. Althusser L., 1971, Ideology, and Ideological State Apparatuses, w. Lenin, and Philosophy and Other Essays, New Left Books, London.

2. Bell D., 1980, Introduction.w. S. Nora, A. Minc, Computerization of Society. A Report to The President of France, Cambridge Mass. Beli D., 1971, The Post-Industrial Society. The Evolution ofan Idea, „Survey", nr l.

3. Bell D., 1973, The Coming of Post-Industrial Society, Penguin Books, New York.

4. Bell D., 1984, The Social Framework of Information Society, w: T. Forester, The Microelectronics Reuolution, Cambridge Mass.

5. Castells M., 1996-1997, The Information Age: Economy, Society and Culture, Blackwell, London, 3 t. (t. l: The Rise ofNetwork Society; t. 2: The Powerof

6. Indentity: t. 3: End of Millenium).

7. Drucker P. F., 1968, The Agę of Discontinuity, Harper Colophon Books, New York.

8. Dziuba D., 1997, Sektor informacyjny w gospodarce, w: W stronę gospodarki otwartej. Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, War­szawa.

9. Hirszowicz M., 1998, Spory o przyszłość, IFIS PAN, Warszawa.

10. Kerckhove de D., 1997, Powłoka kultury. Mikom, Warszawa.

11. Koyuma K., 1968, Introduction to Information Society Theory, Chuo Koron. Lubacz J. (red.), 1999, W drodze do społeczeństwa informacyjnego, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa.

12. Lyon D., 1990, Information Society. Issues and RIusions, Polity Press, London. Machlup F., 1962, The Production and Distribution ofKnowledge in The United States, Princeton University Press, Princeton.

13. Marks K., Engels F., 1961, Ideologia niemiecka, w: Dzielą, t. 3, KiW, Warszawa.

14. Masuda Y., 1969, Informatlon Society os Post-Industrial Society, Tokio. McHale J., 1969, The Future of The Fu.tu.re, New York.

15. McLuhan M., 1964, Understanding Media, Routledge, London.

16. McQuail D., 1997, Mass Communication Theory, Sagę, London.

17. Mowlana H., 1997, Global Information and Worid Communication., Sagę, London.

18. Murdock G., 1992, Citizens, Consumers and Public Culture, w: M. l K. C. Skovmand (red.). Media Cultures: Reappraising Transnatlonal Media, Rout­ledge, London.

19. Murdock G., Golding P., 1977, Capitalism, Communication and Ciass Relations, w: J. Curran (red.), Mass Communication and Society, Edward Arnold, London.

20. Naisbitt J., 1997, Megatrendy. Dziewięć nowych kierunków zmieniających na­sze życie. Zysk l S-ka, Poznań.

21. Siciński A. (red.), 1973, Technika a społeczeństwo, PIW, Warszawa. Sorokin P., 1937-1941, Social and Cultural Dynamics, 4. t, Amerlcan Books, New York.

22. Toffler A., 1997, Trzecia fala, PIW, Warszawa.

23. Webster F., 1995, Theories of the Information Society, Routledge, London. Zacher L. W. (red.), 1997, Problemy społeczeństwa informacyjnego. Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa.

24. Zacher L. W. (red.), 1997, Rewolucja informacyjna i społeczeństwo. Transforma­cje, Warszawa.

Tekst ukazał się w Kwartalniku „Kultura i społeczeństwo” nr 3, lipiec - wrzesień 1999, Polska Akademia Nauk, Komitet Socjologii, Instytut Studiów Politycznych

Artur J. Kościański - Społeczeństwo informacyjne: propozycje konceptualizacji

Strona 1

downloaded from www.nomadx.republika.pl

---