Henryk Sienkiewicz „Ogniem i mieczem”

pierwotny tytul „Wilcze gniazdo”, powiesc oparta na studiach walk polsko-kozackich.

Drukiem powiesc ukazala sie wpierw na lamach krakowskiego „Czasu” i warszawskiego „Slowa” od 2 maja 1883 r. do 1 lutego 1884 r., osobno ukazala sie w 1884 r.

Fabula

Pod koniec 1647 r. na poludniowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej, tzw. Dzikich Polach, nad rzeka Omelniczek, doplywem Dniepru.

Uratowanie przez Jana Skrzetuskiego, namiestnika choragwi husarskiej, zycia Bohdanowi Chmielnickiemu;

Poczatek stycznia 1648 r.

Poznanie Heleny Kurczewicz�wnej, oswiadczyny (panna wbrew swojej woli zareczona zostala z pulkownikiem kozackim Bohunem);

Skrzetuski w niewoli Chmielnickiego (zdrada Krzeczowskiego, kleska w bitwach pod Z�ltymi Wodami i Korsuniem, okrucienstwa, jakich dopuszcza sie „czern” na Polakach);

Tu kluczowa, dla poznania poglad�w historiozoficznych Sienkiewicza, scena rozmowy pomiedzy Chmielnickim a Skrzetuskim. Chmielnicki prezentuje sie tu jako msciciel wszystkich strasznych krzywd, jakich Polacy dopuscili sie na Ukrainie. Skrzetuski (porte parole autora) nie podwaza przedstawionych fakt�w, ale odrzuca jego rozumowanie. Racjom uciskanych przedstawil racje wyzsze - wzglad na dobro kraju, kt�re jego zdaniem domagalo sie polubownego zalatwienia sporu. Nie ma bowiem takich racji, kt�re usprawiedliwialyby zbrojne wystapienie poddanych przeciw majestatowi panstwa i wladzy.

Zemsta Bohuna w Rozlogach (morduje opiekunke Heleny i dwu jej syn�w, zas dw�r podpalaja okoliczni chlopi kozaccy mszczac sie za ucisk ze strony Kurcewicz�w);

Ucieczka Onufrego Zagloby z Helena (przebrani w lachmany udaja: rycerz - dziada z lira, Helena - jego maloletniego, niemego przewodnika), poscig;

Po klesce korsunskiej ksiaze Wisniowiecki nakazuje wszystkim oddzialom stawic sie w Lubniach. Umiera kr�l Wladyslaw IV, a regimentarze, sprawujacy tymczasowa wladze, domagaja sie podjecia uklad�w (chca droga wzajemnych ustepstw i czesciowego zaspokojenia zadan kozackich zazegnac „bratob�jcza” walke”). Starcie racji politycznych Jeremiego z polityka obozu sprawujacego wladze w kraju, to jedna z gl�wnych osi w akcji wojennej powiesci. Szczeg�lna wymowe ma scena porachunk�w dumnego magnata z wlasna dusza. Kniaz wie, ze zapedy ukrainskiej „czerni” mozna powsciagnac tylko „ogniem i mieczem”, ale nie chce wywolywac anarchii. Poddaje sie pod wladze regimentarzy. Ci jednak, po nieudanych misjach wojewody Kisiela do Chmielnickiego, r�wniez opowiadaja sie za wojna.

Wziecie Baru, Helena pod opieka Hopryny (rozkochany Kozak pozostawia dziewczyne w jarze nad Waladynka, nieopodal Raszkowa pod opieka czarownicy i jej slugi Czeremisa);

Skrzetuski zgodnie z zaleceniami Wisniowieckiego zbiera informacje o wojskach Chmielnickiego, ale przede wszystkim rozsiewa pogloski o zblizaniu sie ksiecia, co dezorientuje „czern”

Zagloba w reku Bohuna, pomoc Wolodyjowskiego;

Poploch w zagrozonym Lwowie;

Pojedynek Wolodyjowskiego z Bohunem (odwaga i zrecznoscia „maly rycerz” zdobywa sobie przyjaciela w Charlampie, r�wnie jak i on zakochanym w Anusi Borzobohatej);

Kr�lem Polski zostaje obrany Jan Kazimierz.

Skrzetuski, dolaczywszy do eskorty wojewody Kisiela, podazajacego w misji pokojowej do Chmielnickiego, jest swiadkiem uroczystego wreczenia buntownikowi bulawy hetmanskiej i czerwonej choragwi z wizerunkiem orla. Chmielnicki nie kryje, ze pok�j jest tylko chwilowy.

Odbicie Heleny, ucieczka (dzieki sprytowi Rzedziana Wolodyjowski i Zagloba, przebrani za ataman�w kozackich uwalniaja dziewczyne; od niewoli tatarskiej ratuja ich oddzialy dowodzone przez Kuszla i Roztworowskiego);

Oblezenie Zbaraza (dopelnienie slub�w przez Podbipiete i bohaterska smierc) i przybycie Skrzetuskiego do kr�la stacjonujacego w Toporowie z wiadomoscia o oblezeniu twierdzy;

Spotkanie Skrzetuskiego z Helena.

W Epilogu: 1651 r. zwycieska bitwa pod Beresteczkiem zakonczona ucieczka chana. Bohun obrany na miejsce Chmielnickiego, wodzem kozackim, umiera w odbudowanych Rozlogach.

Historia w powiesci

Kozacy na Ukrainie w XVII w. znosili duzy ucisk panszczyzniany ze strony polskich magnat�w i moznowladc�w zwanych „kr�lewietami kresowymi”. W utworze znalezc mozna zaledwie wzmianki o ich sytuacji, niewoli i marzeniach o wolnosci);

Wolnosciowe dazenia Kozak�w, ich walke wyzwolencza, narodowo-spoleczna pod sztandarami Chmielnickiego Sienkiewicz ukazuje jako bunt przeciw prawowitej wladzy i dazenie do rzezi i rozboju;

Walke ukrainsko-polska traktuje jako wojne bratob�jcza miedzy dziecmi jednej ojczyzny, wojne domowa;

Autor jako potomek dawnej szlachty staje po stronie polskich magnat�w oraz solidaryzuje sie z szlachta kresowa, kt�ra w obronie magnackich latyfundi�w usilowala ogniem i mieczem gasic sluszny bunt uciskanych mas ludu;

Solidaryzuje sie z „kr�lewiatkami ukrainskimi” i ich postawe ukazuje jako patriotyczna walke w obronie zagrozonego kraju

Obraz wojny kozackiej ukazany w powiesci wynika z: — poglad�w Sienkiewicza na dzieje XVII w., — swiadomie przyjetej idei utworu.

Sienkiewicz pragnal przede wszystkim:

— przywr�cic pamieci pokolenia dni wielkosci i chwaly jego ojczyzny, zdolnej wydzwignac sie z otchlani klesk moca swego oreza (kr�tkotrwaly tryumf wojsk koronnych pod Zbarazem i Beresteczkiem potraktowany jako generalny tryumf slusznej sprawy nad zlem),

— opisujac bunt na Ukrainie daje swoiste ostrzezenie przed nieszczesciem, jakie grozilo i grozic moze ojczyznie, gdy porachunki spoleczne wezma g�re nad zasada narodowa, nad dobrem Rzeczypospolitej jako calosci.

Jeremi Wisniowiecki: zwany Jarema, ksiaze, jeden z najwiekszych magnat�w na Ukrainie i jeden z okrutnych kr�lewiat, ciemiezyciel i wyzyskiwacz, uosobienie magnackiej pychy, prywaty, despotyzmu i warcholstwa.

W powiesci ukazany jako ideal rycerza, wodza i polityka: — szlachetny, — zdolny, „orli umysl” — smialy, — silny, — niezwyciezony, — znakomity wojownik, bohater bez skazy, uwielbiany przez zolnierzy, — ojcowski wobec poddanych, — postrach dla rebeliant�w, — doswiadczony polityk, godny korony (jego syn, Michal Korybut, obrany wladca), — wszystkie jego bitwy sa wygrane. Postac nieomal basniowa.

Bohdan Chmielnicki: narodowy bohater Ukrainy, w powiesci ukazany niezgodnie z prawda historyczna w spos�b bardzo negatywny: — morderca, — barbarzynca, — egoista, — dumny despota, — chytry, podstepny polityk, — zdrajca sprzymierzajacy sie z wrogiem dla osobistych korzysci.

Watek romansowy

Uczucie Jana Skrzetuskiego i Heleny Kurcewicz�wnej ukazane zostalo:

— w spos�b tradycyjny, prosty

— jako romans sensacyjny (milosc z przeszkodami, zakl�cona obecnoscia i dzialalnoscia rywala oraz urozmaicona licznymi przygodami);

W watku wystepuja nastepujace elementy:

— spotkanie dwojga bohater�w, kt�rym od samego poczatku pomyslny uklad uniemozliwiaja dzialania rywala, Bohuna,

— rozlaczenie pary zakochanych wynikajace z obowiazk�w wobec ojczyzny Skrzetuskiego,

— perypetie zwiazane z losem Heleny (jej ucieczka z Zagloba z Rozlog�w, pobyt w jarze pod opieka Hopryny, uwolnienie),

— szczesliwe polaczenie mlodych.

Bohaterowie

Jan Skrzetuski: postac fikcyjna (zr�dla historyczne podaja tylko, ze rycerz o tym imieniu przeprawil sie z oblezonego Zbaraza do kr�la, a potem walczyl pod Beresteczkiem). Jego losy stanowia o istnieniu zwiazk�w przyczynowych w powiesci.

— Porucznik, namiestnik wojsk ksiecia Jeremiego Wisniowieckiego. Ulubieniec i stronnik ksiecia, uznajacy w nim najwyzszy autorytet wojskowy i polityczny. W sluzbie ksiecia tlumi powstanie kozackie oceniajac je, jako bunt zrewoltowanej czerni przeciwko prawowitej wladzy (rozmowa z Chmielnickim);

— Ideal rycerza, chrzescijanina, „niezlomny rycerz” dla kt�rego sluzba ojczyznie, honor i slawa stanowia wartosci cenniejsze nad zycie. W ich to imie poswieca zycie prywatne, minimalizujac znaczenie wlasnych dramat�w w obliczu tragedii Rzeczypospolitej;

— Dumny, uczciwy, gleboko religijny, w imie wiary gotowy pogodzic sie ze swym losem.

Bohun pulkownik kozacki, postac fikcyjna. Uwielbiany przez Kozak�w (spiewano o nim piesni i opowiadano wrecz nieprawdopodobne historie o wyczynach).

— Postac tajemnicza o niejasnej przeszlosci i pochodzeniu, kt�rego tajemnicy pilnie strzeze;

— ukochawszy Helene, kt�ra nim gardzi, czci ja niczym swieta i sluzy Kurcewiczom oczekujac, az dziewczyna odwzajemni uczucie,

— Zly i msciwy, przekonawszy sie o zdradzie opiekun�w Heleny, w porywie szalonej zlosci wymordowuje ich; gwaltowny i dziki zdolny jest do najokrutniejszej zbrodni;

— Odwaga, walecznoscia i mestwem budzi szacunek wrog�w;

— Do konca zycia pozostaje wierny Helenie, odbudowuje z gruz�w Rozlogi i w nich spedza ostatnie lata zycia.

Helena: pochodzi ze starego rodu Kurcewicz�w, osierocona: matka zmarla przy porodzie, ojciec, ksiaze Wasyl, nalezal do stronnik�w ksiecia Michala Wisniowieckiego (ojca Jeremiego), nieslusznie oskarzony o zdrade salwowal sie ucieczka. Majatek i kilkuletnia c�reczke pozostawil pod opieka brata Konstantyna, po smierci kt�rego Rozlogami rzadzi demoniczna zona. To ona wlasnie zdecydowala sie poswiecic bratanice, by majatek pozostal w rekach syn�w.

Rzadko zjawia sie na kartach powiesci, ale to wok�l niej tocza sie najbardziej sensacyjne wydarzenia.

— Osiemnastoletnia dziewczyna jest nieziemsko piekna, budzi wiec zar�wno szalona milosc Bohuna, kt�rym pogardza, jak i odwzajemniona Skrzetuskiego;

— Powazna, dumna i bez skazy staje sie godna narzeczona a p�zniej zona dla polskiego rycerza;

---