Prawo

Dekret prezydenta Miedwiediewa a prawo międzynarodowe

Michał Płachta 29-08-2008, ostatnia aktualizacja 29-08-2008 06:20

Każde państwo dysponuje pełną swobodą w odniesieniu do uznania bądź odmowy uznania nowego państwa - pisze Michał Płachta, prof. dr hab., specjalista prawa międzynarodowego

W reakcjach na dekret prezydenta Miedwiediewa o uznaniu niepodległości Abchazji i Osetii Południowej powołuje się prawo międzynarodowe jako podstawę kwestionowania legalności tego aktu. Warto więc pokrótce przedstawić instytucję uznania w tej dziedzinie prawa, tym bardziej że uznanie wywiera poważny wpływ na charakter stosunków nowego państwa z pozostałymi podmiotami prawa międzynarodowego i jego zdolność do działania.

Akt jednostronny

W ujęciu najbardziej ogólnym uznanie jest jednostronnym aktem prawnym, w którym podmiot prawa międzynarodowego (najczęściej państwo, czasami także organizacja międzynarodowa) stwierdza istnienie pewnych faktów (sytuacji czy stanu faktycznego), a zarazem wyraża gotowość respektowania wynikających z nich skutków prawnych. Przedmiotem uznania są najczęściej państwo, rząd, naród, powstańcy i strona wojująca. Jednak uznanie może dotyczyć także innych kwestii i zdarzeń prawnych, np. zmian terytorialnych.

Próba znalezienia w prawie międzynarodowym jasnych, kategorycznych i pewnych podstaw oceny rosyjskiego dekretu może się skończyć niepowodzeniem. Jest to spowodowane specyfiką uznania międzynarodowego, które nie zostało skodyfikowane ani nawet ujęte w jednoznaczne normy prawne. Formułowane zaś tezy mają w dużym stopniu charakter ocenny, uniemożliwiając precyzyjne wartościowanie poszczególnych aktów uznania. Wspomniana specyfika przejawia się przede wszystkim w dość ścisłym powiązaniu elementów prawnych z politycznymi w instytucji uznania. W efekcie uznanie bądź jego odmowa bywają wykorzystywane jako istotne elementy polityki zagranicznej państwa, która - co oczywiste - podporządkowana jest jego racji stanu i służy do realizacji jego interesów. Mówi się nawet, że uznanie jest instytucją par excellence polityczną, której stosowanie zależy od aktualnego układu sił na arenie międzynarodowej. I ten właśnie aspekt znacząco się wyróżnia w posunięciu Moskwy.

Można więc jedynie wyrażać postulaty i życzenia, aby państwa powstrzymywały się od uznawania podmiotów niespełniających kryterium efektywności, tj. stabilności i skuteczności władzy najwyższej nowo powstałego państwa, jej zdolności do utrzymywania stosunków międzynarodowych. Można także zasadnie oczekiwać, że przedmiotem uznania stanie się dopiero taka jednostka (organizacja) terytorialna, która spełnia warunki i wymagania państwowości powszechnie przyjmowane w prawie międzynarodowym, a więc posiada pewne i określone terytorium, ludność zamieszkującą na tym obszarze oraz sprawuje efektywną i suwerenną władzę na tym terytorium. Niestety, podobnie jak w odniesieniu do innych elementów składowych instytucji uznania także tutaj prawo międzynarodowe nie wypracowało w pełni obiektywnych kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie wątpliwości w każdej sytuacji.

De iure i de facto

Z punktu widzenia formy uznania państwa może ono mieć postać aktu wyraźnego, często uroczystej deklaracji (jak to było w wypadku ogłoszenia dekretu przez prezydenta Miedwiediewa) albo postać dorozumianą (milczącą), kiedy np. jakiś kraj nawiązuje stosunki dyplomatyczne lub konsularne z nowo powstałym państwem.

Niezależnie od tego w prawie międzynarodowym występuje uznanie de iure, a więc pełne i ostateczne, oraz uznanie de facto, uważane za niepełne, prowizoryczne, które może być w każdej chwili cofnięte. Ten ostatni typ uznania wchodzi w grę, kiedy przedmiot uznania (organizacja terytorialna) nie spełnia wszystkich warunków niezbędnych do uznania de iure, jednak uznający rząd ma wyraźny i ważny interes w nawiązaniu z nim stosunków.

Za nierozstrzygnięty należy uznać spór na gruncie prawa międzynarodowego dotyczący bardzo kontrowersyjnych zagadnień, jakimi są istota i charakter uznania. Wedle jednej koncepcji - teoria deklaratywna - uznanie państwa nie tworzy nowego podmiotu prawa międzynarodowego, gdyż istnienie państwa nie zależy od uznania go, a więc jedynie stanowi potwierdzenie istnienia faktycznie funkcjonującego bytu. Natomiast zgodnie z drugą koncepcją - teoria konstytutywna - uznanie tworzy nową sytuację prawną lub nowy podmiot prawa, który bez aktu uznania nie istniałby. W tym wypadku istnienie nowego państwa jest uzależnione od jego uznania przez społeczność międzynarodową.

Uznanie przedwczesne

W prawie międzynarodowym znany jest przypadek tzw. uznania przedwczesnego. Występuje ono wówczas, kiedy nowe państwo nie jest jeszcze w pełni ukształtowane i w związku z tym istnieją poważne wątpliwości co do stabilności i trwałości nowej organizacji terytorialnej. Jednym z przejawów takiej sytuacji jest brak pełnego i całkowitego oderwania określonego obszaru od terytorium innego państwa, które nie tylko rości sobie wobec tego obszaru uprawnienia władcze, ale także wykonuje w stosunku do niego znaczną część kompetencji władczych wynikających ze zwierzchnictwa terytorialnego. Uznanie w takich okolicznościach jest nie tylko wątpliwe z punktu widzenia zgodności z prawem międzynarodowym, ale ponadto może spełniać funkcję legitymizującą secesję wraz ze wszelkimi wynikającymi z tego konsekwencjami.

Bezterminowa skuteczność

Każde państwo dysponuje w zasadzie pełną swobodą w odniesieniu do uznania bądź odmowy uznania nowego państwa czy rządu. Raz dokonane uznanie staje się skuteczne bezterminowo. Oznacza to m.in. niemożność prawnie skutecznego cofnięcia uznania. Jednak prawo międzynarodowe dopuszcza możliwość odwołania takiego aktu w wyjątkowych sytuacjach. Przykładowo uznanie zostało skutecznie cofnięte w odniesieniu do aneksji Czechosłowacji przez Rzeszę Niemiecką (1938 r.), Abisynii przez Włochy (1935 r.) i Austrii przez Niemcy (1938 r.).

Wszystko już było

Komentując dekret prezydenta Miedwiediewa, nie sposób pominąć nawiązania do równie dramatycznej sytuacji, jak miała miejsce przy uznaniu Kosowa. Można wprawdzie twierdzić, że obecny dekret stanowi wyzwanie rzucone przez Kreml całemu Zachodowi, ale czy nie jest przypadkiem tak, że - patrząc z perspektywy Moskwy - uznanie Kosowa przez Zachód zostało odebrane jako rękawica rzucona Rosji? A skoro tak, to jedynie kwestią czasu była adekwatna odpowiedź światowego mocarstwa. Na koniec warto zauważyć, że w obu wypadkach doszło do naruszenia integralności terytorialnej państwa - a więc zarówno w odniesieniu do Serbii, jak i Gruzji - poprzez oderwanie części jego terytorium.

Rzeczpospolita, za: http://www.rp.pl/artykul/182990.html (13.10.2011)

2

---