1. Przedklasyczna myśl ekonomiczna. Myśl ekonomiczna starożytnej Grecji i antycznego Rzymu.

1. Charakterystyka stosunków społeczno ekonomicznych w starożytnej Grecji jako podłoże ówczesnej myśli ekonomicznej.

Na formowanie się układu społecznego, gospodarczego i politycznego antycznej Grecji wpływ mały 4 wydarzenia:

• przyjęcie alfabetu od Fenicjan w IX wieku p. n. E i stopniowy rozwój piśmiennictwa,

• kolonizacja, VIII wiek p. n. e. wybrzeży śródziemnomorskich,

• upowszechnienie się od VII w. p. n. e. bitych monet, które ułatwiły wymianę handlową,

• zwyczaj pożyczania pieniędzy na procent.

Układ społeczny Grecji rozwinął się w ramach niewolnictwa, w którym występowały dwie klasy: właścicieli środków produkcji i niewolników. Między VIII a VI w. p. n. e. niewolnictwo miało charakter patriarchalny, ponieważ właściciel ziemi nie mógł utrzymywać się z produktu wytwarzanego przez niewolnika.

Podstawą życia gospodarczego było rolnictwo, w rejonach górskich występowało często pasterstwo, a w dolinach uprawa oliwek i winorośli.

W wyniku różnych procesów następowało rozwarstwienie klasy posiadającej - obok wielkich gospodarstw arystokracji rodowej istniały małe gospodarstwa rolne, czasami bez niewolników. Następowała koncentracja bogactw w rękach arystokracji. Niewolnictwo utrwala się wraz z rozwojem miast i tworzeniem się instytucji POLIS, (czyli miasto - państwo), będące wspólnotą skupioną wokół centrum władzy i obejmującą stosunkowo mały obszar.

W VIII wieku grecka gospodarka w coraz większym stopniu nabierała charakteru towarowo - pieniężnego w związku z postępującym procesem różnicowania się społeczeństwa i zaznaczaniem się coraz ostrzejszych antagonizmów społecznych. Praca dzieliła się na fizyczną i umysłową, a ciężką pracę fizyczną wykonywali już tylko niewolnicy.

2. Poglądy ekonomiczne Ksenofonta oraz Platona i Arystotelesa i ich charakterystyka.

Ksenofont - (430-355) - był pierwszym Grekiem w starożytności, który wprost pisał o problematyce ekonomicznej sensu stricte, a także pierwszym autorem, od którego pochodzi nazwa ekonimii - „Oikonomicos”, czyli Ekonomik. Był pierwszym pisarzem-ekonomistą a raczej praktykiem, żołnierzem z rzemiosła i z zamiłowania, a którego z pewnością trudno nazwać myślicielem. Przez trzy lata był uczniem Sokratesa, który wywarł na niego ogromny wpływ. Podobnie jak on pozostawał przeciwnikiem demokracji, choć skłaniał się raczej ku oligarchii. Poglądy :

• w swej księdze „Oikonomicos” udziela wskazówek jak organizować i prowadzić gospodarstwo domowe - folwark oparty oczywiście na pracy niewolników,

• Ekonomika Ksenofonta oznaczała praktyczną sztukę zarządzania indywidualnym majątkiem, folwarkiem, własnym gospodarstwem domowym.

• Dostrzegał fakt, że dzięki specjalizacji pracy wytwarza się jakościowo coraz lepsze dobra.

• Podnosił kwestię społecznego zasięgu podziału pracy oraz wynikające z niego korzyści, które zależą od rozmiarów i chłonności rynku. Pojemny rynek, który może istnieć tylko w większych skupiskach ludności, stwarza warunki rozwoju specjalizacji zawodowej, różnicowania produktów i wzrostu wydajności pracy. Tylko większe zbiorowiska umożliwiają człowiekowi zajęcie się wyłącznie jednym zawodem.

• Nie miał wątpliwości, że pracą w pełni szlachetną i godną człowieka wolnego, może być tylko i wyłącznie praca w rolnictwie. Chwalił trud myśliwego, zawód żołnierza, rolnika, gdy potępiał rzemiosło, uważając je za zajęcie niższego rzędu, niegodne wolnego obywatela państwa.

• Rozróżniał wartość użytkową od wartości wymiennej dóbr. Punktem wyjścia był wywód, iż bez znajomości użytku rzeczy, nie tylko nie są one żadnym majątkiem, lecz raczej mogą przynieść nawet szkodę.

• Zapewniał, że nie wojna, ale tylko pokój może być źródłem prawdziwego dobrobytu narodu. Wojna zawsze pochłania nagromadzone oszczędności, gdy pokój usuwając wszelkie ciężary wojenne, ułatwia życie społeczeństwa i może rzeczywiście spowodować wzrost dobrobytu pełniejsze zaspokojenie potrzeb ludzkich.

Platon - zaliczany do autorów tzw. „złotej myśli” Grecji epoki klasycznej. Akceptował ideę społecznego elitaryzmu stwierdzając, że w państwie rządy sprawować powinna grupa ludzi liczebnie stosunkowo wąska, uznana w danym społeczeństwie za przedstawicielstwo osób najlepszych, tzn. najmądrzejszych. Stworzył pierwszą w dziejach myśli koncepcję państwa idealnego. Stanowiła ona próbę swoistej ucieczki od rzeczywistości w kierunku tworzenia niemalże mitycznego modelu „złotej” ery ludzkości. Można go uznać za jednego z pierwszych przedstawicieli myśli utopistycznej w sensie tworzenia modelu społeczno-gospodarczego i politycznego państwa. Poglądy :

Państwo w człowieku:

Na najwyższym miejscu sytuował Platon ideę dobra. Stanowi ona najwyższy punkt odniesienia wszystkich wartości i środków, będąc celem najwyższym całego działania i postępowania Podporządkowując wszystko idei dobra wychowujemy ludzi przez kształtowanie ich charakteru i sprawianie, że stają się coraz lepsi. Platon zamierzał powierzyć sprawę wychowania i kształtowania ludzkich charakterów instytucji państwa.

Państwu przyznawał naczelna rolę wychowawczą. Instytucje państwowe sterujące wszystkim - etyką, psychologią, życiem gospodarczym i kulturowym - służą przede wszystkim zasadniczej idei wychowania obywateli. Państwo powinno wychowywać wszystkich w procesie spajania i solidaryzowania oraz łączenia jednostek i grup społecznych z całością społeczności państwowej.

Zdaniem Platona mądry władca jest usprawiedliwiony nawet wtedy, gdy wprowadza w życie nakazy siłą. Przemoc jest usprawiedliwiona, jeżeli służy dobru. Wszystkie stosunki społeczno-gospodarcze w najdrobniejszych szczegółach powinny być regulowane przez państwo.

Polityka społeczna. Kardynalne cnoty społeczne:

Państwu kardynalnemu Platon przypisywał cztery cnoty:

Mądrość - to wiedza roztrząsająca zagadnienia związane z najlepszą organizacją państwa i jego polityką. Powinna ona w szczególności cechować klasę stojącą na czele całego społeczeństwa państwowego - tj. klasę rządzącą, czyli tzw. rządców.

Odwaga - to zaleta zasadnicza wojowników, czyli żołnierzy - klasy społecznej stojącej w hierarchii nieco niżej od klasy owych rządów-mędrców. Odwaga musiała być kardynalna cechą właśnie żołnierzy - wykonawców i egzekutorów prawa, ludzi zawsze nieugięcie czuwających nad całym porządkiem i bezpieczeństwem państwa.

Umiarkowanie - to umiejętność panowania nad sobą, zarówno klasy panującej, związanej z nią klasy zabezpieczającej porządek, jak i klas zależnych.

Sprawiedliwość - każdy powinien robić to, co do niego należy, nie mieszając się do spraw nie swoich. Sprawiedliwość nakazuje poszczególnym obywatelom czynić to, do czego zostali powołani, zgodnie z miejscem, jakie zajmują w hierarchii klas społecznych w danym państwie, gdy jednocześnie ta sama sprawiedliwość nakazuje, aby kierowali się zawsze i przede wszystkim dobrem nadrzędnym - dobrem wspólnym.

Platon dzielił społeczeństwo państwa idealnego na 3 zasadnicze warstwy:

Myślicieli - filozofów, czyli tzw. mędrców - należy do nich funkcja zarządzania w sposób absolutny, bezwarunkowy życiem społecznym, gospodarczym, politycznym i kulturowym państwa. Klasa strażników państwa, żołnierzy („wojowników”) - późniejsza warstwa polityczno - wojskowa. Mieli pełnić misję egzekucji praw wydawanych przez klasę mędrców, strzec bezpieczeństwa wewnętrznego stać na straży sprawiedliwości, bronić kraju przed ewentualnymi wrogami zewnętrznymi. Ludzie pracy fizycznej, czyli pozostała część wolnych obywateli państwa, tj. rolnicy, rzemieślnicy, kupcy. Mieli zajmować się pracą zarobkową, czyli rządzeniem państwem.

Dwie pierwsze warstwy - dzięki swej wiedzy, mądrości, wykształceniu a także umiejętnościom fizycznym - zajmowałyby się rządzeniem i kierowaniem krajem, w żadnym razie pracą zarobkową. O utrzymanie ich dbać powinna tylko grupa trzecia, tj. obywateli wyrobników. Ponieważ dwie najwyższe warstwy nie mogą pracować zarobkowo, tym samym nie mogą być właścicielami żadnego majątku, nawet osobistego. Owe warstwy rządzące za cenę przywileju sprawowania władzy muszą żyć w komunizmie - nie mogą posiadać ani własnej ziemi, ani własnych domów, ani nawet własnych rodzin (żon, dzieci). Niewolnictwo:

Stan niewolników nie był zaliczany prze Platona do żadnej klasy społecznej, nawet do klasy ludzi zwykłej pracy fizycznej. Nie byli zaliczani i nigdy się o nich nie mówiło, jako o obywatelach państwa. Niewolnicy maja być tą siłą, która umożliwi panom całkowite oddanie się sprawom publicznym. Im lepiej będą traktowani, tym lepiej wypełnią swoja funkcję wobec tych przede wszystkim, którzy winni być wolni od kłopotów życia codziennego. Problem pracy i podziału pracy:

Platon przyjął podział pracy na fizyczną i umysłową. Państwo powinno jednak sprawować kontrolę nad działalnością gospodarczą we wszystkich jej dziedzinach, co więcej powinno ją planować i kierunkować. Planowanie winno być ujmowane liczbowo, przy użyciu wszystkich znanych wówczas metod matematycznych pozwalających na dokładny zapis tzw. zaszłości gospodarczych. Warunkiem dobrego planowania przyszłości musi być bowiem dobre ewidencjonowanie przeszłości. O handlu i polityce pieniężnej:

Platon ostro zwalczał procedurę pobierania procentu od pożyczek, czyli tzw. lichwę. Pieniądz pojmował jako znak służący do wymiany, a więc niejako miernika wartości towarów, a już tym bardziej, niejako środka bogacenia się. Proponował bicie monet z kruszcu wyłącznie nieszlachetnego, a tzw. pieniądz szlachetny radził stosować tylko w obrocie zewnętrznym na potrzeby międzynarodowe. Odróżniał majątek nieruchomy (ziemia) od ruchomego, a także dobra konsumpcyjne od kapitału. Kapitał oznaczał oszczędność, a nie środek reprodukcji bogactwa.

Arystoteles - głosił pogląd, że ostatecznym celem wszelkiego gospodarowania jest urzeczywistnienie ideału moralnego. Analizując zagadnienia państwa zerwał zarówno z totalitaryzmem Platona, jak i indywidualizmem Sokratesa. Państwo jako całość występuje przed jego składowymi częściami, tj. jednostkami ludzkimi. Ludzie są wprawdzie istotami społecznymi, w pewnym sensie podległymi państwu, ale nie ma ono prawa ingerować w sferę natury człowieka, jego nawyków.

Przyznawał, że najwyższą wartością jest dobro człowieka, którym jest szczęście. Dobra materialne, dobra ekonomiczne są tylko niezbędnym środkiem do realizacji celu, którym jest szczęście człowieka. Ekonomika odpowiada na pytanie, jak zaspokajać materialne potrzeby ludzkie, warunkujące osiągnięcia szczęścia jako problemu z zakresu etyki.

Obok ekonomiki Arystoteles wprowadził jeszcze dyscyplinę, zwaną przezeń „chrematystyką”. Miała być nauką o sposobach gromadzenia bogactw, której celem była ich maksymalizacja za wszelka cenę i wszelkimi środkami. Miała to być pogoń za bogactwem, która już nie była tylko zaspokajaniem potrzeb materialnych, ale maksymalnym tego bogactwa pomnażaniem.

W państwie Arystotelesa podobnie jak u Platona, występował podział społeczeństwa na trzy klasy, z których dwie pierwsze rządziły państwem, dochody jednak czerpały z własnych posiadłości głównie ziemskich. Natomiast klasa trzecia, najniższa, zajmowała się zarobkowaniem. Arystoteles pozwalał klasom wyższym zachować własność prywatną, indywidualną. Sądził, że w zgodzie z prawem natury ludzie nie mogą być sobie równi ani z punktu widzenia społecznego, ani majątkowego. Przy podziale dóbr zawsze musi być bezwzględnie przestrzegana zasada sprawiedliwości tzw. rozdzielczej, czyli proporcjonalnej, uwzględniającej konieczność naturalnego zróżnicowania społecznego i majątkowego. Obok sprawiedliwości rozdzielczej musi istnieć jednak sprawiedliwość tzw. wymienna, którą ilustruje zasada „równe za równe”.

Arystoteles wysuwał postulat odsunięcia od rządów i od decyzji z tym związanych najniższej klasy społecznej. Za mniej doskonałych uznawał ludzi oddających się pracy zarobkowej.

Był jednym z pierwszych, którzy zaczęli szukać dla różnych towarów wspólnego miernika wartości, stanowiącego podstawę do ich porównywania. Taka miarą, która pozwoliłaby porównywać wartości różnych dóbr byłby pieniądz. Niezależnie od zasadniczej i podstawowej funkcji pieniądza, jako środka wymiany przewidywał on inną jeszcze funkcje pieniądza jako miernika wartości.

Można uznać Arystotelesa za prekursora znacznie późniejszej teorii tzw. nominalizmu pieniężnego. Jego teza umowności pieniądza wynikała z przeświadczenia, że pieniądz sam w sobie nie ma żadnej wartości i nie może być środkiem bogacenia się. Wszystko zależy od aktu ustanowienia takiego czy innego pieniądza przez określoną władzę państwa na danym terenie, w danym kraju.

Ostro sprzeciwiał się praktyce pobierania procentu od pożyczonej kwoty pieniężnej. Jego zdaniem „pieniądz rodzący pieniądz” byłby wynaturzeniem i nadużyciem naturalnego przeznaczenia pieniądza, którym powinno być ułatwienie wymiany i obiegu towarów.

Dla Arystotelesa celem gospodarowania było nie tyle bogacenie się, ile jak najpełniejsze zaspokojenie materialnych potrzeb ludzkich - a do tego niezbędne jest współdziałanie państwa i społeczeństwa z jednostkami. Państwo nie mogąc ingerować w sferę naturalnych praw ludzkich, nie może pozbawiać człowieka jego prawa do prywatnego posiadania, ponieważ nie może odebrać tego, co z tytułu samego prawa natury przynależy człowiekowi, tj. prywatnej własności osobistej. Uważał jednak, że rządzący muszą w pewnych rozsądnych ramach - przynajmniej w celu zachowania ładu i porządku w kraju - utrzymywać posiadana przez obywateli własność, ich majątek czy bogactwo w granicach określonych przez państwo. Państwo ma prawo i obowiązek czuwać, aby bogactwa jednych nie rozrastały się nadmiernie ze szkodą dla innych.

3.Pragmatyzm myśli ekonomicznej starożytnego Rzymu (Katon, Warron, Columella).

Jeszcze wyraźniej niż u Greków zaznaczyło się u Rzymian lekceważenie pracy zarobkowej, z wyjątkiem pracy rolnika. Wiązało się to z tym, że w czasach tworzenia podstawy przyszłego imperium Rzymianie rekrutowali się z warstwy żołnierzy - rolników. Nie przejawiali zainteresowania rzemiosłem i handlem. Później, z upływem czasu, mieszkańcy podbitych terytoriów, masowo przemieniani w niewolników, stali się niezmiernie tanią siłą roboczą.

Niewolnictwo osiągnęło znacznie większe rozmiary niż w Grecji, stwarzając tym samym zupełnie nowe problemy konieczności wykorzystania ogromnej rzeszy niewolników. Gospodarstwa ich zatrudniające stopniowo wypierać będą gospodarstwa wolnych włościan, zwłaszcza dawni żołnierze - rolnicy, zajęci rzemiosłem wojennym, coraz mniej czasu będą mieli na zajęcia rolnicze.

W tych procesach wypierania drobnych gospodarstw rolnych przez wielki gospodarstwa typu latyfundialnego, oparte na niewolniczej sile roboczej, tkwić już będą zalążki przyszłego upadku imperium rzymskiego. Wolni Rzymianie, wyręczając się pracą niewolników, sami odzwyczajali się od pracy. Z kolei niewolnicy nie przejawiali zainteresowania ani wydajnością produkcji, ani jakością narzędzia pracy, z reguły posługując się najprostszymi przyrządami. Siłą rzeczy powodowało to coraz bardziej prymitywny poziom techniczny gospodarki światowego imperium, co oznaczało postępujący zmierzch dotychczasowych triumfów jego oręża. Kończące się podboje pociągnęły za sobą coraz mniejszy napływ jeńców wojennych - niewolników, a więc i coraz mniejszy napływ „darmowej siły roboczej”.

Szybko nastąpiły zatem odwrotne procesy; rozdrobnienie wielkich gospodarstw wiejskich, które z braku niewolników coraz częściej musiały opierać się na wolnej sile roboczej. Upadający Rzym próbował szukać rozwiązań, wydzierżawiając mniejsze działki ziemi wolnym pracownikom, tzw. kolonom, i polepszając warunki życia i pracy dotychczasowych niewolników w nadziei zwiększenie ich przyrostu naturalnego. Niestety zabiegi te nie były w stanie zapobiec ostatecznemu upadkowi Rzymu.

Katon III - II w. p. n. e. - niezwykle surowy krytyk rozprzężenia obyczajów ekonomicznych i luksusowej konsumpcji. Był zwolennikiem tzw. intensywnej gospodarki towarowej - gospodarki rolnej, opartej na bezwzględnym wyzysku pracy niewolniczej. Był pierwszym autorem napisanej po łacinie rozprawy o rolnictwie. Była to rozprawa techniczno - ekonomiczna dotycząca zagadnień powiększania produkcyjności rolnictwa m. in. za pomocą użyźniania gleby, przechowywania plonów itp. Odnośnie pracy postulował wyposażanie niewolników w najbardziej prymitywne narzędzia, których ewentualne (często świadome) niszczenie, prze użytkowników nie spowoduje większych strat. Wysunął argument, że to właśnie spośród rolników rekrutują się najlepsi żołnierze. Rzymianie uważali, iż tylko w środowisku rolników są ludzie fizycznie najzdrowsi, najodporniejsi, a zatem najlepiej nadający się na dobrych żołnierzy.

Warron - I w. p. n. e. - twierdził, że niewolnicy stanowiący podstawową siłę roboczą rzymskiej gospodarki, ze względu na niską wydajność pracy mogą stać się zasadniczym hamulcem dalszego rozwoju rzymskiego rolnictwa.

Pisarz ten wysuwał przynajmniej dwa postulaty mogące wpłynąć na poprawę sytuacji:

1. Wszędzie tam, gdzie praca jest bardziej złożona i odpowiedzialna należałoby zatrudniać raczej ludzi wolnych, a nie niewolników.

2. Ważne jest stosowanie wobec niewolników wszelkich form zachęty do wydajniejszej pracy np. zmniejszając jej ilość i uciążliwość oraz stwarzając lepsze warunki bytowe pracującym. Warron pragnął zaradzić niskiej wydajności pracy niewolników. W tym celu pozwala nie tylko lepiej traktować pracowitych i dobrze ich odżywiać, ale nawet zakładać własne rodziny i mieć skromny dobytek. Potomstwo niewolników zaczyna bowiem w pewnym stopniu rekompensować słabnący dopływ jeńców wojennych.

Columella - I w. p. n. e. - rozwijał Warronowskie uwagi o niskiej wydajności pracy niewolników, a także wysuwał postulaty naprawy sytuacji. Był zwolennikiem intensywnej gospodarki, opowiadając się za średnimi i małymi gospodarstwami ziemskimi, w których znacznie częściej i więcej powinni pracować wolni Rzymianie. Obok postulatu pracy ludzi wolnych kładł duży nacisk na ewentualne powiększenie podaży siły roboczej, choćby w wyniku wzrostu rozrodczości niewolników, co byłoby możliwe w sytuacji dobrego ich traktowania.

II. Myśl ekonomiczna średniowiecza.

1. Charakterystyka genezy myśli ekonomicznej średniowiecza:

1. przesłanki ekonomiczne,

2. przesłanki filozoficzne,

3. przesłanki społeczne.

Myśl ekonomiczna średniowiecza kształtowała się i rozwijała w warunkach feudalnego sposobu produkcji panującego w Europie. Gospodarka feudalna ma zawsze charakter gospodarki naturalnej. Występowały również stosunki towarowo - pieniężne, ale ich zakres był bardzo ograniczony. Stąd nie wywierały one we wczesnym okresie feudalizmu większego wpływu na życie gospodarcze. Jednakże stały rozwój sił wytwórczych, postępujący społeczny podział pracy (związany w dużej mierze z oddzieleniem się miasta od wsi) oraz powstawanie nadwyżek wzmagały wymianę i podnosiły znaczenie gospodarki towarowo - pieniężnej. Procesowi temu sprzyjało ponadto stopniowe przechodzenie od renty naturalnej i odrobkowej (pańszczyźnianej) do pieniężnej. Cechy i gildie wyznaczały wysokie ceny na towary kosztem konsumentów. Myśl ekonomiczna średniowiecza broniła panującego ustroju feudalnego. Wszelako w miarę rozwijania się stosunków towarowo - pieniężnych antycypowała i torowała drogę do powstania kapitalizmu.

Nie istniał właściwie żaden wyraźny przedział między starożytnością a średniowieczem. Następowała stopniowa ewolucja organizacji społecznej, ekonomicznej, a wraz z nią także ewolucja ideologiczno - światopoglądowa. Zwracając uwagę na postępujące procesy politycznej i ekonomicznej decentralizacji, w których bezpowrotnej zagładzie uległa dawna jednolitość imperium rzymskiego, podnosiliśmy również kwestię jednoczesnego rozkwitu - postępującego wraz z upadkiem politycznym - katolicyzmu, oraz tempo jego terytorialnego rozszerzania się i ekspansji. Obserwujący tę ekspansywność Ojcowie Kościoła mówili o towarzyszącym rozwojowi ilościowemu upadku jakościowego życia duchowego i moralnego w Kościele katolickim. Z rozbitego imperium rzymskiego obronną ręką wyszedł tylko Kościół, który swa siłą moralną i intelektualną zyskiwał coraz bardziej dominującą pozycję. W nowych warunkach przejmował on nie tylko coraz większą władzę polityczną, ale i ekonomiczną idącą w ślad za coraz znaczniejszą centralizacją bogactw materialnych.

Jednak coraz liczniejsze były głosy protestu i buntu przeciwko materialnemu bogactwu sfer rządzących Kościoła odchodzącego od ideałów bóstwa czy wspólnego posiadania. Jedynie w zaciszach pustelni i klasztorów istniały jeszcze warunki sprzyjające realizacji obowiązujących w chrześcijaństwie haseł obowiązku pracy czy wcześniejszych postulatów wyrzekania się bogactw i życia w komunie.

Do XIII w. dość powszechnie wyznawany był pogląd, że istnieje wyraźna sprzeczność między aktualnym, chwilowo obowiązującym ustrojem społecznym a dawnym porządkiem naturalnym, nie znającym ani różnic majątkowych, ani społecznych. Do XIII w. utrzymywały się w obiegu koncepcje o dwóch wzajemnie sprzecznych porządkach: aktualnym i idealnym jako naturalnym, zgodnym z naturą ludzką. Interesujące było u Augustyna z Hippony niezmiernie szerokie pojęcie pracy. Jego zdaniem - praca - jest nie tylko fundamentalnym obowiązkiem rozwoju człowieka, ale i czynnikiem pozwalającym mu utrzymywać się przy życiu czy nieść pomoc bliźnim. Obowiązek udzielania jałmużny wydawał mu się stosunkowo mało przekonującym sposobem rozwiązania trudności społecznych. Jego zdaniem należałoby dążyć do tego, aby takich potrzebujących nigdy nie było. Od wszystkich osób duchownych powinno domagać się rezygnacji z własności prywatnej. Augustyn po raz pierwszy sformułował postulat tzw. słusznej ceny dotyczącej zwrotu w cenie danego towaru całkowitego trudu poniesionego na jego wytworzenie i sprzedaż.

Przyjmowano, że właściwe ówczesnej rzeczywistości instytucje porządku społeczno - ekonomiczno - politycznego mają, zgodnie z wolą Boga, naprawiać ułomną - w następstwie grzechu - naturę ludzką, przywracając dawno utracone ideały. Przywołanie jednak utraconego porządku wspólnotowego w obecnych realiach było kłopotliwe. Kościół tłumaczył fakt skupiania w swoich rękach coraz większych bogactw chęcią niesienia pomocy biednym i potrzebującym. Nie zgadzała się z tym jednak duża część społeczeństwa. Od XII wieku coraz częściej zaczęto odstępować od obiegowych idei dwóch porządków: tymczasowego i idealnego. Ostatecznie w XIII wieku odstąpiono ostatecznie od teorii porządku tymczasowego, tak różnego od idealnego. Chrześcijaństwo zaczęło szukać odmiennej katolickiej teorii społeczno-ekonomicznej, tłumaczącej istniejące dysproporcje między założonym światem ideału wspólnoty posiadania a rzeczywistością ogromnych różnic w stanie posiadania, czyli światem własności prywatnej.

W XIII wieku pojawiła się swoista „moda” na Arystotelesa. Właśnie w ślad za nim wysunięta została teza, z gruntu odmienna od przekonań Ojców Kościoła i Augustyna, o idealnym świecie wspólnoty posiadania, do której należy dążyć jak do „raju” utraconego.

Grono trzynastowiecznych scholastyków twierdziło, że nieporozumieniem jest mówić o prywatnym posiadaniu, różnicach majątkowych czy społecznych jako o stanie, który trzeba w przyszłości zlikwidować na rzecz idealnego stanu równości i wspólnoty posiadania. Twierdzili, że pomyłką jest traktowanie systemu wspólnoty własnościowej jako idealnego, zgodnego z właściwą naturą ludzką. Uznali, że tylko instynkt posiadania i wywodząca się z niego instytucja własności prywatnej są zgodne z naturą ludzką, z prawem natury, tj. w konsekwencji - z prawem Boskim. Równie zgodna z prawem natury, czyli z prawem Boskim, jest także nierówność majątkowa czy społeczna.

2. „Systemat” ekonomiczny Tomasza z Akwinu jako wyraz myśli ekonomicznej późnego średniowiecza.

Tomasz z Akwinu (1225-1274) - jego podstawowa praca to „Summa theologica”; ogłosił też liczne komentarze do „Etyki” i „Polityki” Arystotelesa. Skonstruował uniwersalny, bo obejmujący całość problematyki, system filozoficzny, którego podstawę stanowiły teorie Arystotelesa, odpowiednio tylko zmodyfikowane i przystosowane do potrzeb chrześcijaństwa.

Nieco inaczej ujmował Tomasz z Akwinu zagadnienie własności. W przeciwieństwie do większości scholastyków XIII wieku, nie czynił on z prawa własności prywatnej prawa natury, prawa Boskiego; owszem, prawo własności prywatnej uczynił prawem czysto ludzkim, stworzonym przez samego człowieka. Prawo do posiadania nie wynikało u Tomasza bezpośrednio z natury człowieka, ale raczej z empirycznej obserwacji zachowania się ludzi w danych warunkach gospodarczych. Instytucja własności prywatnej nie sprzeciwia się prawu naturalnemu, ale jest doń dodana przez samych ludzi. Jest prawem ludzkim, stworzonym dla wygody człowieka.

Na funkcje posiadania składają się zawsze dwa elementy: zarządzanie określonymi dobrami i korzystanie z nich.

Prywatne posiadanie - zdaniem Tomasza - niezbędne w warunkach istnienia słabej natury ludzkiej, konieczne jest przynajmniej z dwóch powodów:

1. Własność prywatna przyczynia się do większej pracowitości ludzi, wszak każdy stara się lepiej o to, co należy do niego, niż o dobro wspólne.

2. Własność prywatna przyczynia się do większego porządku w życiu społecznym, gdy tymczasem własność wspólna, jego zdaniem, prowadziłaby do większej anarchii i zamieszania.

Wspólne posiadanie rodziłoby nieuniknione spory o udział każdego w dobrach wspólnych.

Instytucja własności prywatnej zmusza jednostki do maksymalnego wysiłku, podporządkowanego pomnażaniu dóbr już istniejących. Wspólne posiadanie nie wyzwalałoby bodźców do pracy, co stwarza niebezpieczeństwo wytwarzania zbyt małego dochodu społecznego. Grożącego z kolei zanikiem procesu wzrostu gospodarczego, a więc i upadkiem całego życia społecznego i gospodarczego całej grupy.

Tomasz twierdził, że własność zawsze powinna służyć dobru ogółu społeczności. Indywidualne prawo posiadania jest o tyle uprawnione, o ile służy zaspokojeniu potrzeb szerszego grona ludzi; będąc własnością prywatną, indywidualną, musi być jednocześnie dobrem wspólnym. Absolutnym właścicielem może być tylko Bóg, a człowiek jest tylko chwilowym - tu na Ziemi - dzierżawcą danej własności. Dzierżawi ją, zarządza nią nie tylko dla dobra swojego, ale i wspólnego.

Akwinata dzielił wszystkie dobra materialne (pod kątem zakresu ich posiadania) na:

1. Niezbędne i konieczne do życia.

2. Dobra stanowiące już pewną nadwyżkę, pewien luksus, który powinien zawsze pozostawać do ewentualnej dyspozycji potrzebujących. Co więcej, w razie nagłej potrzeby wolno nawet - uciekając się do siły władzy danej społeczności (państwa) - zabrać nadwyżkę własności, udostępniając ja innym potrzebującym.

Na każdym właścicielu ciąży obowiązek stałego wspomagania biednych, udzielania jałmużny potrzebującym itp. Indywidualny posiadacz, a raczej zarządzający ma obowiązek ponoszenia pewnych świadczeń nie tylko na rzecz innych ludzi, ale i państwa czy Kościoła.

Jednym z elementów funkcjonowania i rozwoju społeczeństwa jest wymiana handlowa, tj. kupno i sprzedaż wyprodukowanych dóbr gospodarczych. Tomasz uważał, że handel jest zajęciem niższym, nieetycznym, jeżeli bodźcem do zajmowania się handlem byłby wyłącznie zysk.

Z procesem wymiany zawsze łączy się element wartości dobra, tj. element wartości wymiennej. Tej zaś odpowiada szeroko popularyzowane w scholastyce pojecie tzw. ceny statycznej. Akwinata zakładał, że w przypadkach wyjątkowych może zaistnieć cena dynamiczna, mogąca nawet znacznie odchylać się od stałej ceny nakładów pracy. Chodzi o to, że np. w przypadkach katastrof, choćby głodu, przy ogromnie wzrastającym popycie, a małej podaży chleba na rynku, można osiągnąć cenę bieżącą, jakby wolnokonkurencyjną. Nazwał ją Tomasz pretium datum - cenę ukształtowana pod wpływem samych sił popytu i podaży. Może ona znacznie różnić się od statycznej ceny sprawiedliwej, odpowiadającej kosztom produkcji.

Tomasza zasada sprawiedliwej ceny” odnosiła się także do ceny zapłaty za szczególny towar, którym jest ludzka praca. „Sprawiedliwe” wynagrodzenie za pracę musi być zapłatą za wykonane „dzieło” odpowiadającą randze społecznej, którą zajmuje podmiot owego „dzieła”. „Godziwa płaca” nie tylko wynagrodzi pracującemu jego trud, ale pozwoli mu też na „godziwe” utrzymanie się przy życiu. Zarazem „sprawiedliwa” płaca powinna być płaca nie tylko indywidualną, ale i rodzinną pozwalającą na utrzymanie rodziny panującego.

Tomasz z Akwinu w zasadzie potępiał procent płynący z transakcji pieniężnych czyli tzw. lichwę, ale wprowadził jednocześnie aż trojaką możliwość odstępstwa od tradycyjnego zakazu:

1. Ryzyko utraty pożyczonego pieniądza. Dłużnik może utracić pożyczona kwotę pieniędzy na skutek np. klęski żywiołowej, wcześniejszej śmierci itp.

2. Szkoda jaka wynikła dla wierzyciela z czasowego pozbycia się pieniędzy. Pożyczkodawca może sam potrzebować pieniędzy i zaciągnie pożyczkę, czyli poniesie określone straty. Te straty byłyby uzasadnieniem jego żądania rekompensaty.

3. Utraconych korzyści. Dzięki pożyczce dłużnik mógł osiągnąć dodatkowe korzyści, zysk, którego jednocześnie pozbawiłby się wierzyciel.

Tomasz z Akwinu od wartości zewnętrznej pieniądza tj. nadawanej pieniądzu kursującemu przez władzę państwową, odróżniał on wartość wewnętrzną, zależną tylko od zawartości kruszcu w monecie. Wartość zewnętrzna nie może i nie powinna odbiegać od wartości wewnętrznej monety obiegowej. Panujący nie może nie liczyć się z faktyczną zawartością kruszcową pieniądza, na którym wybija swój znak i któremu nadaje nominalną wartość.

3.Mikołaj Oresmiusz i jego poglądy na temat nominalizmu pieniądza i „anarchii fiskalnej”.

Mikołaj Oresmiusz - uchodzi za najwybitniejszego po Tomaszu z Akwinu przedstawiciela myśli ekonomicznej schyłku średniowiecza. Zajął się niemal wyłącznie zagadnieniem pieniądza. W ślad za Arystotelesem zakwalifikował go do tzw. „sztucznych bogactw”, które same w sobie nie mogą zaspokoić potrzeb ludzkich. W celu właściwego wypełniania wyznaczonego mu zadania pieniądza powinien być wykonany z wartościowego materiału. Oresmiusz opowiadał się za pieniądzem kruszcowym, o którego wartości decyduje wartość jego substancji kruszcowej. Zmierzał też do przeprowadzenia dowodu, że panujący nie ma prawa do samowolnej zmiany wartości monety przez zmniejszanie w niej ilości kruszcu nie tylko dlatego, iż dowolnie zmieniany pieniądz przestaje być właściwym miernikiem wartości i pośrednikiem wymiany.

Po raz pierwszy poruszył on zagadnienia organizacji obiegu pieniężnego. W teorii Oresmiusza chodziło już nie tyle o kwestie etyczną stosunku władcy do reszty społeczeństwa, ile o sprawę niewłaściwego funkcjonowania pieniądza. Po raz pierwszy pojawiły się w pismach tego biskupa zagadnienia samego mechanizmu obiegu i jego konsekwencji ekonomicznych, a nie tylko moralnych. Fałszowany pieniądz jest wyrazem nie tylko „niegodziwości” postępowania panującego, ale i jego krótkowzroczności; nie przewiduje on bowiem, że w rezultacie „zły” pieniądz pociągnie za sobą znaczące zakłócenia obiegu. Akt fałszowania pieniądza, który miał przynieść zysk panującemu, w ostatecznym rozrachunku stanie się przyczyną strat wynikających ze wszystkich zakłóceń życia handlowego i gospodarczego. Zdaniem Oresmiusza jałmużna nie sprzyja rozwojowi gospodarczemu, do którego z kolei przyczyniają się zyski.

1. Merkantylizm i fizjokratyzm jako wyraz tendencji myśli ekonomicznej zmierzającej do kapitalizmu.

1. Geneza myśli ekonomicznej merkantylizmu

Merkantylizm - (kupiec) - był pierwszym zwartym zespołem poglądów ekonomicznych rozwijającym się pomiędzy XVI -XVII w., głównie w Anglii i Francji, w związku ze zmianami gospodarczymi wywołanymi odkryciami geograficznymi oraz rozwojem gospodarki rynkowej.

Była to epoka, którą poprzedziło wiele odkryć, nie tylko geograficznych, ale zwłaszcza technicznych, spośród których przynajmniej trzy zrewolucjonizowały ówczesny świat:

1. Wynalezienie prochu - oznaczał rewolucję nie tylko w sztuce wojennej, ale i w całym świecie społeczno - politycznym, w którym kończyła się dominacja dawnej warstwy rycerskiej; jednocześnie odkrycie prochu spowodowało wyraźną przewagę polityczno - militarną Europy nad pozostałymi kontynentami świata.

2. Wynalezienie kompasu i związanych z nim urządzeń nawigacyjnych - Europa była w stanie odkryć nowe lądy i morza, przejmując nad nimi panowanie.

3. Wynalezienie druku - zrewolucjonizowało dotychczasową sztukę piśmienniczą - oznaczało możliwość publikacji książek na dużą skalę.

1. przesłanki ekonomiczne

• odkrycia Kolumba i innych oznaczały początek procesów eksploatacji ekonomicznej zdobytych terenów z ich przebogatymi złożami mineralnymi, bajeczną florą i fauną; czynniki te w istotny sposób zdynamizowały handel, który miał charakter dalekomorski i międzykontynentalny;

• z intensywnym rozkwitem handlu szedł w parze niezwykle szybki wzrost znaczenia nowej warstwy kupieckiej; międzykontynentalne wyprawy mogły być podejmowane nie tyle przez indywidualnych kupców, ile przez wielkie kompanie kupieckie, organizowane przy silnym wsparciu i protekcji państwa, z jego armią i flotą, już nie tylko handlową ale i wojenną;

• podbój nowych ziem oznaczał opanowanie nowych złóż bogactw naturalnych; eksploatacja nowych kopalni złota i srebra, a następnie napływ tych kruszców spowodowały w Europie zjawisko dotychczas nieznane - inflację. Postępujący wzrost cen, z jednej strony pogarszał sytuację wierzycieli i ludzi pobierających stałe dochody, a z drugiej strony poprawiała położenie producentów i dłużników. Oznaczało to osłabienie ziemiaństwa czerpiącego dochody z ziemi, za to w wydatny sposób podniósł się poziom majątkowy kupców, rzemieślników, którzy zaciągając kredyty, zwracali te same kwoty; jednakże realna wartość oddawanych pieniędzy była znacznie mniejsza.

• nastąpił ogromny rozwój portów, co było skutkiem eksploatacji terytoriów zamorskich poszczególnych państw;

• polityka ekonomiczna krajów polegała na ekonomiczno - militarnym wykorzystaniu zdobytych terenów; kolonizatorzy przystąpili do powszechnego wyścigu w ekspansji terytorialnej, a prym wiodły przede wszystkim: Wielka Brytania, Holandia, Hiszpania, Francja, Portugalia;

• nastąpił proces centralizacji i jednoczenia się małych państewek w nowe silne państwa narodowe, które byłyby w stanie popierać ryzykowne i kosztowne wyprawy;

• merkantylizm cechowała polityka gospodarcza nastawiona na wsparcie ze strony państwa;

• głównym celem tej polityki był wzrost gospodarczy kraju, a więc rozwój państwa, pojmowany jako zwiększanie się dochodów; zakładano że wzrost ten jest uwarunkowany ilością kruszców zgromadzonych w kraju (wczesny merkantylizm, nacisk na wzrost zasobów zdobywanych w toku wymiany handlowej); późniejsza forma merkantylizmu, tzw. właściwego bądź rozwiniętego głosiła przekonanie o konieczności rozwoju przemysłu manufakturowego, nastawionego na eksport.

1. przesłanki filozoficzne

• upowszechnienie druku spowodowało złamanie monopolu duchowieństwa na pisanie i korzystanie z książek; konsekwencją tego było pojawienie się rozpraw ludzi świeckich, związanych z polityką gospodarczą;

• znaczący wpływ na metodologie nauki ekonomicznej miała twórczość Kartezjusza, który stworzył spójny i oryginalny system naukowy, w ramach którego mogły rozwijać się nowe dziedziny wiedzy; doszedł do wniosku, że badania naukowe można prowadzić jedynie pod warunkiem wcześniejszego znalezienia nowej metody; opracował kryteria, które są niezbędne do poznania badanego obiektu: jasność i wyraźność; Kartezjusz twierdził, że kryteria te znajdujemy w matematyce dlatego, że zajmuje się ona własnościami ilościowymi, stąd wniosek, iż wszystkie nauki powinny ograniczać się do rozważań ilościowych i w ten sposób upodobnić się do matematyki. Cały świat postrzegał jako mechanizm oparty na wymiernych liczbowo układach przestrzeni i ruchu;

• na myśl ekonomiczną epoki Renesansu wpływ wywarły nauki przyrodnicze, w których Kopernik wykazał możliwość rozwiązywania wielu zagadek przez doświadczenie;

• myśl ekonomiczna Odrodzenia wiele czerpała z nauk prawnych, w tym zwłaszcza z nauki o państwie przedstawionej przez Machiavellego. Makiawelizm głosił tezę o nadrzędnym interesie państwa i dążeniu do posiadania silnej władzy państwowej. Taki cel uświęca nawet niemoralne środki i naganne prawnie działania. Żądza władzy jest głównym motywem ludzkich działań, źródłem wrogości i jednocześnie motorem przemian społecznych, jak również ekonomicznych.

1. ewolucja myśli ekonomicznej merkantylizmu

Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców (srebra i złota). Jest to potęga trwała, w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Skoro więc kruszce decydują o potędze kraju, winno się wszelkimi sposobami powiększać ich zasoby. Uznano, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju. Za środki osiągania tego celu uznano:

1. protekcjonizm celny (stosowanie niskich ceł wywozowych na towary oraz na surowce i artykuły rolne i odwrotnie w przypadku ceł wwozowych) w celu ochrony interesów własnych producentów;

2. popieranie rozwoju produkcji krajowej, szczególnie przemysłów nowo powstających o charakterze antyimportowym; w tym celu państwo powinno stosować różne metody interwencji (zwolnienia podatkowe, subwencje itp.);

3. dążenie do samowystarczalności (autarkia gospodarcza) w produkcji surowców strategicznych (na potrzeby armii i floty) oraz w dziedzinie rolnictwa (uniezależnianie się od importu zboża);

4. popieranie polityki kolonialnej - według merkantylistów kolonie nie tylko dostarczają potrzebnych surowców i towarów czy niewolników, ale są też wizytówką państwa;

5. popieranie wzrostu liczby ludności (polityka pronatalistyczna - zwiększanie przyrostu naturalnego), pełne wykorzystanie siły roboczej (walka z „ludźmi luźnymi”, zatrudnianie w manufakturach żebraków, włóczęgów, dzieci), sprowadzanie fachowców z zagranicy (czasami nawet wykradanie ich), zakaz emigracji fachowców;

6. aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych ludności (kampania przeciwko luksusowi, gdyż noszenie bogatych ozdób i gromadzenie biżuterii jest zamrażaniem kapitału, upowszechnienie w Anglii konsumpcji ryb w okresie częstych postów, aby wiązać ludzi z morzem, nakazy noszenia odzieży wełnianej w celu stworzenia popytu na krajowe wyroby wełniane).

W nowoczesnych państwach koniecznością stała się polityka unifikacyjna, czyli znoszenie wewnętrznych komór celnych, wprowadzenie jednolitych miar i wag, ujednolicanie systemu podatkowego. W celu prowadzenia handlu budowano system dróg lądowych i kanałów żeglownych, organizowano łączność i komunikację pocztową.

Zależność pomiędzy ilością pieniądza a ogólnym poziomem cen została rozpoznana już w 1569 roku przez Francuza Jeana Bodina, według którego wzrost cen był podyktowany przede wszystkim napływem złota i srebra.

Pod koniec XVII wieku teorię tą rozwinął John Locke, wykazując, że poziom działalności gospodarczej zależy od ilości pieniądza, a także szybkości jego obiegu.

W połowie XVIII wieku David Hume przedstawił pełny opis zależności pomiędzy bilansem handlowym kraju, szybkością obiegu pieniądza a poziomem cen.

Prawdziwy rozwój teorii merkantylistycznej nastąpił zwłaszcza w latach 1660-1776 kiedy to istniał już pewien zasób wiedzy na temat funkcjonowania gospodarki.

Centralna cechą merkantylizmu było jednakże przekonanie o najwyższej roli czynników pieniężnych w kształtowaniu gospodarki. Utrzymywano, że dla wzrostu handlu, zarówno wewnętrznego jak i międzynarodowego szczególnie istotne znaczenie ma odpowiednia podaż pieniądza.

2. wielcy merkantyliści i ich poglądy

HISZPANIA:

Juan de Mariana - XVI wiek - reprezentował nurt tzw. merkantylizmu szlacheckiego; nurt ten próbował pogodzić idee epoki merkantylistycznej z ideami średniowiecznego życia gospodarczego;

Jerome de Ustariz - twierdził, że państwo powinno przede wszystkim utrzymywać dodatni bilans handlowy w celu powstrzymania odpływu kruszców z kraju. Domagał się popierania eksportu towarów hiszpańskich i ograniczenia importu towarów zagranicznych; był zwolennikiem protekcjonizmu państwowego wyrażającego się w obniżaniu opłat i ceł wewnętrznych, a także w poparciu przemysłu gwarantującego ciągłość eksportu.

Bernardo de Ulloa - początek XVIII w. położył większy nacisk na konieczność szybkiego i szerokiego rozwoju produkcji przemysłowej Hiszpanii.

WŁOCHY:

Antonio Serra - na początku XVII w. dokonał interpretacji wielu zjawisk ekonomicznych; wskazał na dwie możliwości dopływu kruszców do danego kraju: w wyniku eksportu nadwyżek płodów rolnych bądź też poprzez eksport wyrobów rzemieślniczo-przemysłowych.

FRANCJA:

Jean Bodin - XVI wiek - z oryginalnymi wówczas poglądami na temat ilościowej teorii pieniądza.

Barthelemy de Laffemas - postukujący ograniczenie importu i ożywienie przemysłu.

Antoine de Monchretien - XVII w. występował w obronie rzemieślników, pozostawał jednak zwolennikiem stanu kupieckiego. Stał na stanowisku, że zysk powstaje w efekcie wymiany polegającej na tym, że jedna strona zyskuje, a druga traci.

ANGLIA:

Thomas Mun - przełom XVI i XVII w. - zwolennik potencjału ekonomiczno - militarnego; jego koncepcja opierała się na wykorzystaniu zasobów ludzkich i materialnych, przez aktywny handel zagraniczny, do osiągnięcia potęgi politycznej i materialnej kraju. Ostro zwalczał ideę wczesnomerkantylistyczną pojmowania pieniądza jako skarbów pieniężnych unieruchomionych i nie wykorzystywanych aktywnie w handlu. Był przeciwnikiem wszelkich środków krępujących handel i eksport. Był zwolennikiem sprzedaży po możliwie najniższych cenach, które ułatwią pokonanie konkurentów na rynku zagranicznym. Domagał się zmniejszenia ceł wywozowych na towary wytworzone w Anglii, gdyż utrudniało to ich zbyt za granicą. Natomiast dla importu należy stosować politykę maksymalnego utrudniania przywozu towarów zagranicznych przeznaczonych do konsumpcji w kraju. Zarówno eksport, jak i import powinny być prowadzone wyłącznie za pośrednictwem angielskiej floty handlowej.

Josiah Child - II połowa XVII wieku - głosił ideę znacznej swobody w prowadzeniu handlu zagranicznego, odejście od koncepcji „silnej ręki” państwa, którego rola powinna być częściowo ograniczona; żądał ustawowej regulacji stopy procentowej, ułatwiającej zaciąganie pożyczek bankowych na prowadzenie działalności handlowej.

POLSKA:

Andrzej Frycz Modrzewski - uważał pracę za godne zajęcie dla szlachcica.

Jan Kochanowski - postulował konieczność rozwoju rolnictwa i handlu.

Anzelm Gostomski - 1508-1588 - swe poglądy oparł przede wszystkim na bezwzględnym wykorzystaniu pracy chłopa.

Stanisław Zaremba, Krzysztof Opalinski

Andrzej Maksymilian Fredra - domagał się silnej ręki państwa, uznawał konieczność produkcji i handlu międzynarodowego jako czynników rozwoju gospodarczego.

3. fizjokratyzm jako reakcja na merkantylizm i jego schyłek

Fizjokratyzm - kierunek z pozoru przypominający starorzymskie skłonności gloryfikowania rolnictwa, w istocie głosił wyraźnie kapitalistyczne postulaty odnoszące się do tej gałęzi gospodarki. Wbrew dotychczasowym poglądom merkantylistycznym zakładano, że nie handel i produkcja przemysłowa, lecz tylko i wyłącznie produkcja rolnicza będzie tworzyć właściwe bogactwo kraju. Fizjokratyzm był kierunkiem krótkotrwałym, powstałym około 1750 roku; jego idee były głoszone przez okres około 30 lat. Jedyną i wyłączną ideą fizjokratów było wykorzystanie prawa natury w formułowaniu polityki. Utrzymywali oni, że funkcjonowaniem gospodarki rządzą prawa natury oraz że mimo iż prawa te są niezależne od woli ludzkiej, ludzie mogą je odkrywać w sposób obiektywny, tak samo jak przypadku nauk przyrodniczych.

Podstawa koncepcji ekonomicznej fizjokratów jest teza głosząca, że tylko w produkcji rolnej powstaje nadwyżka ponad koszty produkcji, powstaje produkt dodatkowy zwany produktem czystym. Podstawowym zaś źródłem dochodu czystego jest praca w rolnictwie. Dochód ujmują fizjokraci w sposób rzeczowy - jako sumę dóbr, zaniedbując ujęcie wartościowe. To techniczne ujęcie dochodu czystego prowadzi di uznania wyłącznej produkcyjności ziemi. Jedynie ziemia i gospodarowanie na niej tworzą nowe dobra - produkt czysty. Wszelkie inne zajęcia (przemysł, rzemiosło, czy handel) przetwarzają tylko dobra wytworzone w rolnictwie nie tworząc nic nowego, a więc są nieprodukcyjne. Jeśli przynoszą zysk, to jest on wynikiem przejmowania go od innych. W działach pozarolniczych występuje jedynie proces dodawania wartości, w rolnictwie natomiast zachodzi proces pomnażania wartości.

Francois Quesnay (1694 1774) - główny przedstawiciel fizjokratyzmu. Według niego człowiek działa zgodnie z prawami natury, tzn., że jego głównym motywem działania jest interes osobisty. Jednostka ma prawo i obowiązek działać na rzecz osobistego interesu gospodarczego pod warunkiem, że nie robi tego kosztem osób drugich i trzecich. Dlatego formułuje on teorię efektywności ekonomicznej. Celem człowieka jest osiąganie największych korzyści kosztem najmniejszych nakładów. Głosił on hasło liberalizmu gospodarczego, oparte o prawo własności - własność jest podstawowym prawem człowieka. Przez pojęcie wolności gospodarczej rozumie on: wolność osobistą, poruszania się, produkowania, zawierania umów, wolność handlu.

Quesnay mówi, że produkt czysty jest to nadwyżka nowo powstałej produkcji ponad to co wydatkowano na jej wytworzenie (koszty własne).

Fizjokraci uważali, że wielkość produktu czystego zależy od poziomu kosztów własnych produkcji. W związku z tym, że koszty te w rolnictwie są najniższe, to produkt czysty jest najwyższy (natura wytwarza bogactwo). Rolnictwo jest najbardziej efektywna działalnością gospodarki.

Problem wymiany ekwiwalentnej - konkurencja powoduje, że musi się dokonywać wymiana równej wartości. W tych równych wartościach po jednej stronie jest użyteczność, a po drugiej zysk. Quesnay traktował pieniądz jako bezpłodne bogactwo, jest to narzędzie wymiany towarowej. Za najefektywniejszy kapitał uważa on kapitał wkładany w rolnictwo.

Quesnay stworzył tzw. tablice ekonomiczne, w których pokazał jak przebiega proces krążenia kapitału i produktu w gospodarce oraz pokazał jaki mechanizm powoduje wytwarzanie się produktu dodatkowego. Mówił on, że w procesie wytwarzania biorą udział trzy klasy:

• klasa właścicieli (szlachta),

• klasa produkcyjna (farmerzy),

• klasa jałowa (pracownicy fabryk, rzemieślnicy).

Koncepcja klas u fizjokratów wiąże się z określonymi dziedzinami działalności gospodarczej - praca produkcyjna lub nieprodukcyjna, oraz ze spełnianiem określonej funkcji w państwie.

11

---