Przedklasyczna my艣l ekonomiczna. My艣l ekonomiczna staro偶ytnej Grecji i antycznego Rzymu.
Charakterystyka stosunk贸w spo艂eczno ekonomicznych w staro偶ytnej Grecji jako pod艂o偶e 贸wczesnej my艣li ekonomicznej.
Na formowanie si臋 uk艂adu spo艂ecznego, gospodarczego i politycznego antycznej Grecji wp艂yw ma艂y 4 wydarzenia:
przyj臋cie alfabetu od Fenicjan w IX wieku p. n. E i stopniowy rozw贸j pi艣miennictwa,
kolonizacja, VIII wiek p. n. e. wybrze偶y 艣r贸dziemnomorskich,
upowszechnienie si臋 od VII w. p. n. e. bitych monet, kt贸re u艂atwi艂y wymian臋 handlow膮,
zwyczaj po偶yczania pieni臋dzy na procent.
Uk艂ad spo艂eczny Grecji rozwin膮艂 si臋 w ramach niewolnictwa, w kt贸rym wyst臋powa艂y dwie klasy: w艂a艣cicieli 艣rodk贸w produkcji i niewolnik贸w. Mi臋dzy VIII a VI w. p. n. e. niewolnictwo mia艂o charakter patriarchalny, poniewa偶 w艂a艣ciciel ziemi nie m贸g艂 utrzymywa膰 si臋 z produktu wytwarzanego przez niewolnika.
Podstaw膮 偶ycia gospodarczego by艂o rolnictwo, w rejonach g贸rskich wyst臋powa艂o cz臋sto pasterstwo, a w dolinach uprawa oliwek i winoro艣li.
W wyniku r贸偶nych proces贸w nast臋powa艂o rozwarstwienie klasy posiadaj膮cej - obok wielkich gospodarstw arystokracji rodowej istnia艂y ma艂e gospodarstwa rolne, czasami bez niewolnik贸w. Nast臋powa艂a koncentracja bogactw w r臋kach arystokracji. Niewolnictwo utrwala si臋 wraz z rozwojem miast i tworzeniem si臋 instytucji POLIS, (czyli miasto - pa艅stwo), b臋d膮ce wsp贸lnot膮 skupion膮 wok贸艂 centrum w艂adzy i obejmuj膮c膮 stosunkowo ma艂y obszar.
W VIII wieku grecka gospodarka w coraz wi臋kszym stopniu nabiera艂a charakteru towarowo - pieni臋偶nego w zwi膮zku z post臋puj膮cym procesem r贸偶nicowania si臋 spo艂ecze艅stwa i zaznaczaniem si臋 coraz ostrzejszych antagonizm贸w spo艂ecznych. Praca dzieli艂a si臋 na fizyczn膮 i umys艂ow膮, a ci臋偶k膮 prac臋 fizyczn膮 wykonywali ju偶 tylko niewolnicy.
Pogl膮dy ekonomiczne Ksenofonta oraz Platona i Arystotelesa i ich charakterystyka.
Ksenofont - (430-355) - by艂 pierwszym Grekiem w staro偶ytno艣ci, kt贸ry wprost pisa艂 o problematyce ekonomicznej sensu stricte, a tak偶e pierwszym autorem, od kt贸rego pochodzi nazwa ekonimii - „Oikonomicos”, czyli Ekonomik. By艂 pierwszym pisarzem-ekonomist膮 a raczej praktykiem, 偶o艂nierzem z rzemios艂a i z zami艂owania, a kt贸rego z pewno艣ci膮 trudno nazwa膰 my艣licielem. Przez trzy lata by艂 uczniem Sokratesa, kt贸ry wywar艂 na niego ogromny wp艂yw. Podobnie jak on pozostawa艂 przeciwnikiem demokracji, cho膰 sk艂ania艂 si臋 raczej ku oligarchii. Pogl膮dy :
w swej ksi臋dze „Oikonomicos” udziela wskaz贸wek jak organizowa膰 i prowadzi膰 gospodarstwo domowe - folwark oparty oczywi艣cie na pracy niewolnik贸w,
Ekonomika Ksenofonta oznacza艂a praktyczn膮 sztuk臋 zarz膮dzania indywidualnym maj膮tkiem, folwarkiem, w艂asnym gospodarstwem domowym.
Dostrzega艂 fakt, 偶e dzi臋ki specjalizacji pracy wytwarza si臋 jako艣ciowo coraz lepsze dobra.
Podnosi艂 kwesti臋 spo艂ecznego zasi臋gu podzia艂u pracy oraz wynikaj膮ce z niego korzy艣ci, kt贸re zale偶膮 od rozmiar贸w i ch艂onno艣ci rynku. Pojemny rynek, kt贸ry mo偶e istnie膰 tylko w wi臋kszych skupiskach ludno艣ci, stwarza warunki rozwoju specjalizacji zawodowej, r贸偶nicowania produkt贸w i wzrostu wydajno艣ci pracy. Tylko wi臋ksze zbiorowiska umo偶liwiaj膮 cz艂owiekowi zaj臋cie si臋 wy艂膮cznie jednym zawodem.
Nie mia艂 w膮tpliwo艣ci, 偶e prac膮 w pe艂ni szlachetn膮 i godn膮 cz艂owieka wolnego, mo偶e by膰 tylko i wy艂膮cznie praca w rolnictwie. Chwali艂 trud my艣liwego, zaw贸d 偶o艂nierza, rolnika, gdy pot臋pia艂 rzemios艂o, uwa偶aj膮c je za zaj臋cie ni偶szego rz臋du, niegodne wolnego obywatela pa艅stwa.
Rozr贸偶nia艂 warto艣膰 u偶ytkow膮 od warto艣ci wymiennej d贸br. Punktem wyj艣cia by艂 wyw贸d, i偶 bez znajomo艣ci u偶ytku rzeczy, nie tylko nie s膮 one 偶adnym maj膮tkiem, lecz raczej mog膮 przynie艣膰 nawet szkod臋.
Zapewnia艂, 偶e nie wojna, ale tylko pok贸j mo偶e by膰 藕r贸d艂em prawdziwego dobrobytu narodu. Wojna zawsze poch艂ania nagromadzone oszcz臋dno艣ci, gdy pok贸j usuwaj膮c wszelkie ci臋偶ary wojenne, u艂atwia 偶ycie spo艂ecze艅stwa i mo偶e rzeczywi艣cie spowodowa膰 wzrost dobrobytu pe艂niejsze zaspokojenie potrzeb ludzkich.
Platon - zaliczany do autor贸w tzw. „z艂otej my艣li” Grecji epoki klasycznej. Akceptowa艂 ide臋 spo艂ecznego elitaryzmu stwierdzaj膮c, 偶e w pa艅stwie rz膮dy sprawowa膰 powinna grupa ludzi liczebnie stosunkowo w膮ska, uznana w danym spo艂ecze艅stwie za przedstawicielstwo os贸b najlepszych, tzn. najm膮drzejszych. Stworzy艂 pierwsz膮 w dziejach my艣li koncepcj臋 pa艅stwa idealnego. Stanowi艂a ona pr贸b臋 swoistej ucieczki od rzeczywisto艣ci w kierunku tworzenia niemal偶e mitycznego modelu „z艂otej” ery ludzko艣ci. Mo偶na go uzna膰 za jednego z pierwszych przedstawicieli my艣li utopistycznej w sensie tworzenia modelu spo艂eczno-gospodarczego i politycznego pa艅stwa. Pogl膮dy :
Pa艅stwo w cz艂owieku:
Na najwy偶szym miejscu sytuowa艂 Platon ide臋 dobra. Stanowi ona najwy偶szy punkt odniesienia wszystkich warto艣ci i 艣rodk贸w, b臋d膮c celem najwy偶szym ca艂ego dzia艂ania i post臋powania Podporz膮dkowuj膮c wszystko idei dobra wychowujemy ludzi przez kszta艂towanie ich charakteru i sprawianie, 偶e staj膮 si臋 coraz lepsi. Platon zamierza艂 powierzy膰 spraw臋 wychowania i kszta艂towania ludzkich charakter贸w instytucji pa艅stwa.
Pa艅stwu przyznawa艂 naczelna rol臋 wychowawcz膮. Instytucje pa艅stwowe steruj膮ce wszystkim - etyk膮, psychologi膮, 偶yciem gospodarczym i kulturowym - s艂u偶膮 przede wszystkim zasadniczej idei wychowania obywateli. Pa艅stwo powinno wychowywa膰 wszystkich w procesie spajania i solidaryzowania oraz 艂膮czenia jednostek i grup spo艂ecznych z ca艂o艣ci膮 spo艂eczno艣ci pa艅stwowej.
Zdaniem Platona m膮dry w艂adca jest usprawiedliwiony nawet wtedy, gdy wprowadza w 偶ycie nakazy si艂膮. Przemoc jest usprawiedliwiona, je偶eli s艂u偶y dobru. Wszystkie stosunki spo艂eczno-gospodarcze w najdrobniejszych szczeg贸艂ach powinny by膰 regulowane przez pa艅stwo.
Polityka spo艂eczna. Kardynalne cnoty spo艂eczne:
Pa艅stwu kardynalnemu Platon przypisywa艂 cztery cnoty:
M膮dro艣膰 - to wiedza roztrz膮saj膮ca zagadnienia zwi膮zane z najlepsz膮 organizacj膮 pa艅stwa i jego polityk膮. Powinna ona w szczeg贸lno艣ci cechowa膰 klas臋 stoj膮c膮 na czele ca艂ego spo艂ecze艅stwa pa艅stwowego - tj. klas臋 rz膮dz膮c膮, czyli tzw. rz膮dc贸w.
Odwaga - to zaleta zasadnicza wojownik贸w, czyli 偶o艂nierzy - klasy spo艂ecznej stoj膮cej w hierarchii nieco ni偶ej od klasy owych rz膮d贸w-m臋drc贸w. Odwaga musia艂a by膰 kardynalna cech膮 w艂a艣nie 偶o艂nierzy - wykonawc贸w i egzekutor贸w prawa, ludzi zawsze nieugi臋cie czuwaj膮cych nad ca艂ym porz膮dkiem i bezpiecze艅stwem pa艅stwa.
Umiarkowanie - to umiej臋tno艣膰 panowania nad sob膮, zar贸wno klasy panuj膮cej, zwi膮zanej z ni膮 klasy zabezpieczaj膮cej porz膮dek, jak i klas zale偶nych.
Sprawiedliwo艣膰 - ka偶dy powinien robi膰 to, co do niego nale偶y, nie mieszaj膮c si臋 do spraw nie swoich. Sprawiedliwo艣膰 nakazuje poszczeg贸lnym obywatelom czyni膰 to, do czego zostali powo艂ani, zgodnie z miejscem, jakie zajmuj膮 w hierarchii klas spo艂ecznych w danym pa艅stwie, gdy jednocze艣nie ta sama sprawiedliwo艣膰 nakazuje, aby kierowali si臋 zawsze i przede wszystkim dobrem nadrz臋dnym - dobrem wsp贸lnym.
Platon dzieli艂 spo艂ecze艅stwo pa艅stwa idealnego na 3 zasadnicze warstwy:
My艣licieli - filozof贸w, czyli tzw. m臋drc贸w - nale偶y do nich funkcja zarz膮dzania w spos贸b absolutny, bezwarunkowy 偶yciem spo艂ecznym, gospodarczym, politycznym i kulturowym pa艅stwa. Klasa stra偶nik贸w pa艅stwa, 偶o艂nierzy („wojownik贸w”) - p贸藕niejsza warstwa polityczno - wojskowa. Mieli pe艂ni膰 misj臋 egzekucji praw wydawanych przez klas臋 m臋drc贸w, strzec bezpiecze艅stwa wewn臋trznego sta膰 na stra偶y sprawiedliwo艣ci, broni膰 kraju przed ewentualnymi wrogami zewn臋trznymi. Ludzie pracy fizycznej, czyli pozosta艂a cz臋艣膰 wolnych obywateli pa艅stwa, tj. rolnicy, rzemie艣lnicy, kupcy. Mieli zajmowa膰 si臋 prac膮 zarobkow膮, czyli rz膮dzeniem pa艅stwem.
Dwie pierwsze warstwy - dzi臋ki swej wiedzy, m膮dro艣ci, wykszta艂ceniu a tak偶e umiej臋tno艣ciom fizycznym - zajmowa艂yby si臋 rz膮dzeniem i kierowaniem krajem, w 偶adnym razie prac膮 zarobkow膮. O utrzymanie ich dba膰 powinna tylko grupa trzecia, tj. obywateli wyrobnik贸w. Poniewa偶 dwie najwy偶sze warstwy nie mog膮 pracowa膰 zarobkowo, tym samym nie mog膮 by膰 w艂a艣cicielami 偶adnego maj膮tku, nawet osobistego. Owe warstwy rz膮dz膮ce za cen臋 przywileju sprawowania w艂adzy musz膮 偶y膰 w komunizmie - nie mog膮 posiada膰 ani w艂asnej ziemi, ani w艂asnych dom贸w, ani nawet w艂asnych rodzin (偶on, dzieci). Niewolnictwo:
Stan niewolnik贸w nie by艂 zaliczany prze Platona do 偶adnej klasy spo艂ecznej, nawet do klasy ludzi zwyk艂ej pracy fizycznej. Nie byli zaliczani i nigdy si臋 o nich nie m贸wi艂o, jako o obywatelach pa艅stwa. Niewolnicy maja by膰 t膮 si艂膮, kt贸ra umo偶liwi panom ca艂kowite oddanie si臋 sprawom publicznym. Im lepiej b臋d膮 traktowani, tym lepiej wype艂ni膮 swoja funkcj臋 wobec tych przede wszystkim, kt贸rzy winni by膰 wolni od k艂opot贸w 偶ycia codziennego. Problem pracy i podzia艂u pracy:
Platon przyj膮艂 podzia艂 pracy na fizyczn膮 i umys艂ow膮. Pa艅stwo powinno jednak sprawowa膰 kontrol臋 nad dzia艂alno艣ci膮 gospodarcz膮 we wszystkich jej dziedzinach, co wi臋cej powinno j膮 planowa膰 i kierunkowa膰. Planowanie winno by膰 ujmowane liczbowo, przy u偶yciu wszystkich znanych w贸wczas metod matematycznych pozwalaj膮cych na dok艂adny zapis tzw. zasz艂o艣ci gospodarczych. Warunkiem dobrego planowania przysz艂o艣ci musi by膰 bowiem dobre ewidencjonowanie przesz艂o艣ci. O handlu i polityce pieni臋偶nej:
Platon ostro zwalcza艂 procedur臋 pobierania procentu od po偶yczek, czyli tzw. lichw臋. Pieni膮dz pojmowa艂 jako znak s艂u偶膮cy do wymiany, a wi臋c niejako miernika warto艣ci towar贸w, a ju偶 tym bardziej, niejako 艣rodka bogacenia si臋. Proponowa艂 bicie monet z kruszcu wy艂膮cznie nieszlachetnego, a tzw. pieni膮dz szlachetny radzi艂 stosowa膰 tylko w obrocie zewn臋trznym na potrzeby mi臋dzynarodowe. Odr贸偶nia艂 maj膮tek nieruchomy (ziemia) od ruchomego, a tak偶e dobra konsumpcyjne od kapita艂u. Kapita艂 oznacza艂 oszcz臋dno艣膰, a nie 艣rodek reprodukcji bogactwa.
Arystoteles - g艂osi艂 pogl膮d, 偶e ostatecznym celem wszelkiego gospodarowania jest urzeczywistnienie idea艂u moralnego. Analizuj膮c zagadnienia pa艅stwa zerwa艂 zar贸wno z totalitaryzmem Platona, jak i indywidualizmem Sokratesa. Pa艅stwo jako ca艂o艣膰 wyst臋puje przed jego sk艂adowymi cz臋艣ciami, tj. jednostkami ludzkimi. Ludzie s膮 wprawdzie istotami spo艂ecznymi, w pewnym sensie podleg艂ymi pa艅stwu, ale nie ma ono prawa ingerowa膰 w sfer臋 natury cz艂owieka, jego nawyk贸w.
Przyznawa艂, 偶e najwy偶sz膮 warto艣ci膮 jest dobro cz艂owieka, kt贸rym jest szcz臋艣cie. Dobra materialne, dobra ekonomiczne s膮 tylko niezb臋dnym 艣rodkiem do realizacji celu, kt贸rym jest szcz臋艣cie cz艂owieka. Ekonomika odpowiada na pytanie, jak zaspokaja膰 materialne potrzeby ludzkie, warunkuj膮ce osi膮gni臋cia szcz臋艣cia jako problemu z zakresu etyki.
Obok ekonomiki Arystoteles wprowadzi艂 jeszcze dyscyplin臋, zwan膮 przeze艅 „chrematystyk膮”. Mia艂a by膰 nauk膮 o sposobach gromadzenia bogactw, kt贸rej celem by艂a ich maksymalizacja za wszelka cen臋 i wszelkimi 艣rodkami. Mia艂a to by膰 pogo艅 za bogactwem, kt贸ra ju偶 nie by艂a tylko zaspokajaniem potrzeb materialnych, ale maksymalnym tego bogactwa pomna偶aniem.
W pa艅stwie Arystotelesa podobnie jak u Platona, wyst臋powa艂 podzia艂 spo艂ecze艅stwa na trzy klasy, z kt贸rych dwie pierwsze rz膮dzi艂y pa艅stwem, dochody jednak czerpa艂y z w艂asnych posiad艂o艣ci g艂贸wnie ziemskich. Natomiast klasa trzecia, najni偶sza, zajmowa艂a si臋 zarobkowaniem. Arystoteles pozwala艂 klasom wy偶szym zachowa膰 w艂asno艣膰 prywatn膮, indywidualn膮. S膮dzi艂, 偶e w zgodzie z prawem natury ludzie nie mog膮 by膰 sobie r贸wni ani z punktu widzenia spo艂ecznego, ani maj膮tkowego. Przy podziale d贸br zawsze musi by膰 bezwzgl臋dnie przestrzegana zasada sprawiedliwo艣ci tzw. rozdzielczej, czyli proporcjonalnej, uwzgl臋dniaj膮cej konieczno艣膰 naturalnego zr贸偶nicowania spo艂ecznego i maj膮tkowego. Obok sprawiedliwo艣ci rozdzielczej musi istnie膰 jednak sprawiedliwo艣膰 tzw. wymienna, kt贸r膮 ilustruje zasada „r贸wne za r贸wne”.
Arystoteles wysuwa艂 postulat odsuni臋cia od rz膮d贸w i od decyzji z tym zwi膮zanych najni偶szej klasy spo艂ecznej. Za mniej doskona艂ych uznawa艂 ludzi oddaj膮cych si臋 pracy zarobkowej.
By艂 jednym z pierwszych, kt贸rzy zacz臋li szuka膰 dla r贸偶nych towar贸w wsp贸lnego miernika warto艣ci, stanowi膮cego podstaw臋 do ich por贸wnywania. Taka miar膮, kt贸ra pozwoli艂aby por贸wnywa膰 warto艣ci r贸偶nych d贸br by艂by pieni膮dz. Niezale偶nie od zasadniczej i podstawowej funkcji pieni膮dza, jako 艣rodka wymiany przewidywa艂 on inn膮 jeszcze funkcje pieni膮dza jako miernika warto艣ci.
Mo偶na uzna膰 Arystotelesa za prekursora znacznie p贸藕niejszej teorii tzw. nominalizmu pieni臋偶nego. Jego teza umowno艣ci pieni膮dza wynika艂a z prze艣wiadczenia, 偶e pieni膮dz sam w sobie nie ma 偶adnej warto艣ci i nie mo偶e by膰 艣rodkiem bogacenia si臋. Wszystko zale偶y od aktu ustanowienia takiego czy innego pieni膮dza przez okre艣lon膮 w艂adz臋 pa艅stwa na danym terenie, w danym kraju.
Ostro sprzeciwia艂 si臋 praktyce pobierania procentu od po偶yczonej kwoty pieni臋偶nej. Jego zdaniem „pieni膮dz rodz膮cy pieni膮dz” by艂by wynaturzeniem i nadu偶yciem naturalnego przeznaczenia pieni膮dza, kt贸rym powinno by膰 u艂atwienie wymiany i obiegu towar贸w.
Dla Arystotelesa celem gospodarowania by艂o nie tyle bogacenie si臋, ile jak najpe艂niejsze zaspokojenie materialnych potrzeb ludzkich - a do tego niezb臋dne jest wsp贸艂dzia艂anie pa艅stwa i spo艂ecze艅stwa z jednostkami. Pa艅stwo nie mog膮c ingerowa膰 w sfer臋 naturalnych praw ludzkich, nie mo偶e pozbawia膰 cz艂owieka jego prawa do prywatnego posiadania, poniewa偶 nie mo偶e odebra膰 tego, co z tytu艂u samego prawa natury przynale偶y cz艂owiekowi, tj. prywatnej w艂asno艣ci osobistej. Uwa偶a艂 jednak, 偶e rz膮dz膮cy musz膮 w pewnych rozs膮dnych ramach - przynajmniej w celu zachowania 艂adu i porz膮dku w kraju - utrzymywa膰 posiadana przez obywateli w艂asno艣膰, ich maj膮tek czy bogactwo w granicach okre艣lonych przez pa艅stwo. Pa艅stwo ma prawo i obowi膮zek czuwa膰, aby bogactwa jednych nie rozrasta艂y si臋 nadmiernie ze szkod膮 dla innych.
3.Pragmatyzm my艣li ekonomicznej staro偶ytnego Rzymu (Katon, Warron, Columella).
Jeszcze wyra藕niej ni偶 u Grek贸w zaznaczy艂o si臋 u Rzymian lekcewa偶enie pracy zarobkowej, z wyj膮tkiem pracy rolnika. Wi膮za艂o si臋 to z tym, 偶e w czasach tworzenia podstawy przysz艂ego imperium Rzymianie rekrutowali si臋 z warstwy 偶o艂nierzy - rolnik贸w. Nie przejawiali zainteresowania rzemios艂em i handlem. P贸藕niej, z up艂ywem czasu, mieszka艅cy podbitych terytori贸w, masowo przemieniani w niewolnik贸w, stali si臋 niezmiernie tani膮 si艂膮 robocz膮.
Niewolnictwo osi膮gn臋艂o znacznie wi臋ksze rozmiary ni偶 w Grecji, stwarzaj膮c tym samym zupe艂nie nowe problemy konieczno艣ci wykorzystania ogromnej rzeszy niewolnik贸w. Gospodarstwa ich zatrudniaj膮ce stopniowo wypiera膰 b臋d膮 gospodarstwa wolnych w艂o艣cian, zw艂aszcza dawni 偶o艂nierze - rolnicy, zaj臋ci rzemios艂em wojennym, coraz mniej czasu b臋d膮 mieli na zaj臋cia rolnicze.
W tych procesach wypierania drobnych gospodarstw rolnych przez wielki gospodarstwa typu latyfundialnego, oparte na niewolniczej sile roboczej, tkwi膰 ju偶 b臋d膮 zal膮偶ki przysz艂ego upadku imperium rzymskiego. Wolni Rzymianie, wyr臋czaj膮c si臋 prac膮 niewolnik贸w, sami odzwyczajali si臋 od pracy. Z kolei niewolnicy nie przejawiali zainteresowania ani wydajno艣ci膮 produkcji, ani jako艣ci膮 narz臋dzia pracy, z regu艂y pos艂uguj膮c si臋 najprostszymi przyrz膮dami. Si艂膮 rzeczy powodowa艂o to coraz bardziej prymitywny poziom techniczny gospodarki 艣wiatowego imperium, co oznacza艂o post臋puj膮cy zmierzch dotychczasowych triumf贸w jego or臋偶a. Ko艅cz膮ce si臋 podboje poci膮gn臋艂y za sob膮 coraz mniejszy nap艂yw je艅c贸w wojennych - niewolnik贸w, a wi臋c i coraz mniejszy nap艂yw „darmowej si艂y roboczej”.
Szybko nast膮pi艂y zatem odwrotne procesy; rozdrobnienie wielkich gospodarstw wiejskich, kt贸re z braku niewolnik贸w coraz cz臋艣ciej musia艂y opiera膰 si臋 na wolnej sile roboczej. Upadaj膮cy Rzym pr贸bowa艂 szuka膰 rozwi膮za艅, wydzier偶awiaj膮c mniejsze dzia艂ki ziemi wolnym pracownikom, tzw. kolonom, i polepszaj膮c warunki 偶ycia i pracy dotychczasowych niewolnik贸w w nadziei zwi臋kszenie ich przyrostu naturalnego. Niestety zabiegi te nie by艂y w stanie zapobiec ostatecznemu upadkowi Rzymu.
Katon III - II w. p. n. e. - niezwykle surowy krytyk rozprz臋偶enia obyczaj贸w ekonomicznych i luksusowej konsumpcji. By艂 zwolennikiem tzw. intensywnej gospodarki towarowej - gospodarki rolnej, opartej na bezwzgl臋dnym wyzysku pracy niewolniczej. By艂 pierwszym autorem napisanej po 艂acinie rozprawy o rolnictwie. By艂a to rozprawa techniczno - ekonomiczna dotycz膮ca zagadnie艅 powi臋kszania produkcyjno艣ci rolnictwa m. in. za pomoc膮 u偶y藕niania gleby, przechowywania plon贸w itp. Odno艣nie pracy postulowa艂 wyposa偶anie niewolnik贸w w najbardziej prymitywne narz臋dzia, kt贸rych ewentualne (cz臋sto 艣wiadome) niszczenie, prze u偶ytkownik贸w nie spowoduje wi臋kszych strat. Wysun膮艂 argument, 偶e to w艂a艣nie spo艣r贸d rolnik贸w rekrutuj膮 si臋 najlepsi 偶o艂nierze. Rzymianie uwa偶ali, i偶 tylko w 艣rodowisku rolnik贸w s膮 ludzie fizycznie najzdrowsi, najodporniejsi, a zatem najlepiej nadaj膮cy si臋 na dobrych 偶o艂nierzy.
Warron - I w. p. n. e. - twierdzi艂, 偶e niewolnicy stanowi膮cy podstawow膮 si艂臋 robocz膮 rzymskiej gospodarki, ze wzgl臋du na nisk膮 wydajno艣膰 pracy mog膮 sta膰 si臋 zasadniczym hamulcem dalszego rozwoju rzymskiego rolnictwa.
Pisarz ten wysuwa艂 przynajmniej dwa postulaty mog膮ce wp艂yn膮膰 na popraw臋 sytuacji:
Wsz臋dzie tam, gdzie praca jest bardziej z艂o偶ona i odpowiedzialna nale偶a艂oby zatrudnia膰 raczej ludzi wolnych, a nie niewolnik贸w.
Wa偶ne jest stosowanie wobec niewolnik贸w wszelkich form zach臋ty do wydajniejszej pracy np. zmniejszaj膮c jej ilo艣膰 i uci膮偶liwo艣膰 oraz stwarzaj膮c lepsze warunki bytowe pracuj膮cym. Warron pragn膮艂 zaradzi膰 niskiej wydajno艣ci pracy niewolnik贸w. W tym celu pozwala nie tylko lepiej traktowa膰 pracowitych i dobrze ich od偶ywia膰, ale nawet zak艂ada膰 w艂asne rodziny i mie膰 skromny dobytek. Potomstwo niewolnik贸w zaczyna bowiem w pewnym stopniu rekompensowa膰 s艂abn膮cy dop艂yw je艅c贸w wojennych.
Columella - I w. p. n. e. - rozwija艂 Warronowskie uwagi o niskiej wydajno艣ci pracy niewolnik贸w, a tak偶e wysuwa艂 postulaty naprawy sytuacji. By艂 zwolennikiem intensywnej gospodarki, opowiadaj膮c si臋 za 艣rednimi i ma艂ymi gospodarstwami ziemskimi, w kt贸rych znacznie cz臋艣ciej i wi臋cej powinni pracowa膰 wolni Rzymianie. Obok postulatu pracy ludzi wolnych k艂ad艂 du偶y nacisk na ewentualne powi臋kszenie poda偶y si艂y roboczej, cho膰by w wyniku wzrostu rozrodczo艣ci niewolnik贸w, co by艂oby mo偶liwe w sytuacji dobrego ich traktowania.
II. My艣l ekonomiczna 艣redniowiecza.
Charakterystyka genezy my艣li ekonomicznej 艣redniowiecza:
przes艂anki ekonomiczne,
przes艂anki filozoficzne,
przes艂anki spo艂eczne.
My艣l ekonomiczna 艣redniowiecza kszta艂towa艂a si臋 i rozwija艂a w warunkach feudalnego sposobu produkcji panuj膮cego w Europie. Gospodarka feudalna ma zawsze charakter gospodarki naturalnej. Wyst臋powa艂y r贸wnie偶 stosunki towarowo - pieni臋偶ne, ale ich zakres by艂 bardzo ograniczony. St膮d nie wywiera艂y one we wczesnym okresie feudalizmu wi臋kszego wp艂ywu na 偶ycie gospodarcze. Jednak偶e sta艂y rozw贸j si艂 wytw贸rczych, post臋puj膮cy spo艂eczny podzia艂 pracy (zwi膮zany w du偶ej mierze z oddzieleniem si臋 miasta od wsi) oraz powstawanie nadwy偶ek wzmaga艂y wymian臋 i podnosi艂y znaczenie gospodarki towarowo - pieni臋偶nej. Procesowi temu sprzyja艂o ponadto stopniowe przechodzenie od renty naturalnej i odrobkowej (pa艅szczy藕nianej) do pieni臋偶nej. Cechy i gildie wyznacza艂y wysokie ceny na towary kosztem konsument贸w. My艣l ekonomiczna 艣redniowiecza broni艂a panuj膮cego ustroju feudalnego. Wszelako w miar臋 rozwijania si臋 stosunk贸w towarowo - pieni臋偶nych antycypowa艂a i torowa艂a drog臋 do powstania kapitalizmu.
Nie istnia艂 w艂a艣ciwie 偶aden wyra藕ny przedzia艂 mi臋dzy staro偶ytno艣ci膮 a 艣redniowieczem. Nast臋powa艂a stopniowa ewolucja organizacji spo艂ecznej, ekonomicznej, a wraz z ni膮 tak偶e ewolucja ideologiczno - 艣wiatopogl膮dowa. Zwracaj膮c uwag臋 na post臋puj膮ce procesy politycznej i ekonomicznej decentralizacji, w kt贸rych bezpowrotnej zag艂adzie uleg艂a dawna jednolito艣膰 imperium rzymskiego, podnosili艣my r贸wnie偶 kwesti臋 jednoczesnego rozkwitu - post臋puj膮cego wraz z upadkiem politycznym - katolicyzmu, oraz tempo jego terytorialnego rozszerzania si臋 i ekspansji. Obserwuj膮cy t臋 ekspansywno艣膰 Ojcowie Ko艣cio艂a m贸wili o towarzysz膮cym rozwojowi ilo艣ciowemu upadku jako艣ciowego 偶ycia duchowego i moralnego w Ko艣ciele katolickim. Z rozbitego imperium rzymskiego obronn膮 r臋k膮 wyszed艂 tylko Ko艣ci贸艂, kt贸ry swa si艂膮 moraln膮 i intelektualn膮 zyskiwa艂 coraz bardziej dominuj膮c膮 pozycj臋. W nowych warunkach przejmowa艂 on nie tylko coraz wi臋ksz膮 w艂adz臋 polityczn膮, ale i ekonomiczn膮 id膮c膮 w 艣lad za coraz znaczniejsz膮 centralizacj膮 bogactw materialnych.
Jednak coraz liczniejsze by艂y g艂osy protestu i buntu przeciwko materialnemu bogactwu sfer rz膮dz膮cych Ko艣cio艂a odchodz膮cego od idea艂贸w b贸stwa czy wsp贸lnego posiadania. Jedynie w zaciszach pustelni i klasztor贸w istnia艂y jeszcze warunki sprzyjaj膮ce realizacji obowi膮zuj膮cych w chrze艣cija艅stwie hase艂 obowi膮zku pracy czy wcze艣niejszych postulat贸w wyrzekania si臋 bogactw i 偶ycia w komunie.
Do XIII w. do艣膰 powszechnie wyznawany by艂 pogl膮d, 偶e istnieje wyra藕na sprzeczno艣膰 mi臋dzy aktualnym, chwilowo obowi膮zuj膮cym ustrojem spo艂ecznym a dawnym porz膮dkiem naturalnym, nie znaj膮cym ani r贸偶nic maj膮tkowych, ani spo艂ecznych. Do XIII w. utrzymywa艂y si臋 w obiegu koncepcje o dw贸ch wzajemnie sprzecznych porz膮dkach: aktualnym i idealnym jako naturalnym, zgodnym z natur膮 ludzk膮. Interesuj膮ce by艂o u Augustyna z Hippony niezmiernie szerokie poj臋cie pracy. Jego zdaniem - praca - jest nie tylko fundamentalnym obowi膮zkiem rozwoju cz艂owieka, ale i czynnikiem pozwalaj膮cym mu utrzymywa膰 si臋 przy 偶yciu czy nie艣膰 pomoc bli藕nim. Obowi膮zek udzielania ja艂mu偶ny wydawa艂 mu si臋 stosunkowo ma艂o przekonuj膮cym sposobem rozwi膮zania trudno艣ci spo艂ecznych. Jego zdaniem nale偶a艂oby d膮偶y膰 do tego, aby takich potrzebuj膮cych nigdy nie by艂o. Od wszystkich os贸b duchownych powinno domaga膰 si臋 rezygnacji z w艂asno艣ci prywatnej. Augustyn po raz pierwszy sformu艂owa艂 postulat tzw. s艂usznej ceny dotycz膮cej zwrotu w cenie danego towaru ca艂kowitego trudu poniesionego na jego wytworzenie i sprzeda偶.
Przyjmowano, 偶e w艂a艣ciwe 贸wczesnej rzeczywisto艣ci instytucje porz膮dku spo艂eczno - ekonomiczno - politycznego maj膮, zgodnie z wol膮 Boga, naprawia膰 u艂omn膮 - w nast臋pstwie grzechu - natur臋 ludzk膮, przywracaj膮c dawno utracone idea艂y. Przywo艂anie jednak utraconego porz膮dku wsp贸lnotowego w obecnych realiach by艂o k艂opotliwe. Ko艣ci贸艂 t艂umaczy艂 fakt skupiania w swoich r臋kach coraz wi臋kszych bogactw ch臋ci膮 niesienia pomocy biednym i potrzebuj膮cym. Nie zgadza艂a si臋 z tym jednak du偶a cz臋艣膰 spo艂ecze艅stwa. Od XII wieku coraz cz臋艣ciej zacz臋to odst臋powa膰 od obiegowych idei dw贸ch porz膮dk贸w: tymczasowego i idealnego. Ostatecznie w XIII wieku odst膮piono ostatecznie od teorii porz膮dku tymczasowego, tak r贸偶nego od idealnego. Chrze艣cija艅stwo zacz臋艂o szuka膰 odmiennej katolickiej teorii spo艂eczno-ekonomicznej, t艂umacz膮cej istniej膮ce dysproporcje mi臋dzy za艂o偶onym 艣wiatem idea艂u wsp贸lnoty posiadania a rzeczywisto艣ci膮 ogromnych r贸偶nic w stanie posiadania, czyli 艣wiatem w艂asno艣ci prywatnej.
W XIII wieku pojawi艂a si臋 swoista „moda” na Arystotelesa. W艂a艣nie w 艣lad za nim wysuni臋ta zosta艂a teza, z gruntu odmienna od przekona艅 Ojc贸w Ko艣cio艂a i Augustyna, o idealnym 艣wiecie wsp贸lnoty posiadania, do kt贸rej nale偶y d膮偶y膰 jak do „raju” utraconego.
Grono trzynastowiecznych scholastyk贸w twierdzi艂o, 偶e nieporozumieniem jest m贸wi膰 o prywatnym posiadaniu, r贸偶nicach maj膮tkowych czy spo艂ecznych jako o stanie, kt贸ry trzeba w przysz艂o艣ci zlikwidowa膰 na rzecz idealnego stanu r贸wno艣ci i wsp贸lnoty posiadania. Twierdzili, 偶e pomy艂k膮 jest traktowanie systemu wsp贸lnoty w艂asno艣ciowej jako idealnego, zgodnego z w艂a艣ciw膮 natur膮 ludzk膮. Uznali, 偶e tylko instynkt posiadania i wywodz膮ca si臋 z niego instytucja w艂asno艣ci prywatnej s膮 zgodne z natur膮 ludzk膮, z prawem natury, tj. w konsekwencji - z prawem Boskim. R贸wnie zgodna z prawem natury, czyli z prawem Boskim, jest tak偶e nier贸wno艣膰 maj膮tkowa czy spo艂eczna.
„Systemat” ekonomiczny Tomasza z Akwinu jako wyraz my艣li ekonomicznej p贸藕nego 艣redniowiecza.
Tomasz z Akwinu (1225-1274) - jego podstawowa praca to „Summa theologica”; og艂osi艂 te偶 liczne komentarze do „Etyki” i „Polityki” Arystotelesa. Skonstruowa艂 uniwersalny, bo obejmuj膮cy ca艂o艣膰 problematyki, system filozoficzny, kt贸rego podstaw臋 stanowi艂y teorie Arystotelesa, odpowiednio tylko zmodyfikowane i przystosowane do potrzeb chrze艣cija艅stwa.
Nieco inaczej ujmowa艂 Tomasz z Akwinu zagadnienie w艂asno艣ci. W przeciwie艅stwie do wi臋kszo艣ci scholastyk贸w XIII wieku, nie czyni艂 on z prawa w艂asno艣ci prywatnej prawa natury, prawa Boskiego; owszem, prawo w艂asno艣ci prywatnej uczyni艂 prawem czysto ludzkim, stworzonym przez samego cz艂owieka. Prawo do posiadania nie wynika艂o u Tomasza bezpo艣rednio z natury cz艂owieka, ale raczej z empirycznej obserwacji zachowania si臋 ludzi w danych warunkach gospodarczych. Instytucja w艂asno艣ci prywatnej nie sprzeciwia si臋 prawu naturalnemu, ale jest do艅 dodana przez samych ludzi. Jest prawem ludzkim, stworzonym dla wygody cz艂owieka.
Na funkcje posiadania sk艂adaj膮 si臋 zawsze dwa elementy: zarz膮dzanie okre艣lonymi dobrami i korzystanie z nich.
Prywatne posiadanie - zdaniem Tomasza - niezb臋dne w warunkach istnienia s艂abej natury ludzkiej, konieczne jest przynajmniej z dw贸ch powod贸w:
W艂asno艣膰 prywatna przyczynia si臋 do wi臋kszej pracowito艣ci ludzi, wszak ka偶dy stara si臋 lepiej o to, co nale偶y do niego, ni偶 o dobro wsp贸lne.
W艂asno艣膰 prywatna przyczynia si臋 do wi臋kszego porz膮dku w 偶yciu spo艂ecznym, gdy tymczasem w艂asno艣膰 wsp贸lna, jego zdaniem, prowadzi艂aby do wi臋kszej anarchii i zamieszania.
Wsp贸lne posiadanie rodzi艂oby nieuniknione spory o udzia艂 ka偶dego w dobrach wsp贸lnych.
Instytucja w艂asno艣ci prywatnej zmusza jednostki do maksymalnego wysi艂ku, podporz膮dkowanego pomna偶aniu d贸br ju偶 istniej膮cych. Wsp贸lne posiadanie nie wyzwala艂oby bod藕c贸w do pracy, co stwarza niebezpiecze艅stwo wytwarzania zbyt ma艂ego dochodu spo艂ecznego. Gro偶膮cego z kolei zanikiem procesu wzrostu gospodarczego, a wi臋c i upadkiem ca艂ego 偶ycia spo艂ecznego i gospodarczego ca艂ej grupy.
Tomasz twierdzi艂, 偶e w艂asno艣膰 zawsze powinna s艂u偶y膰 dobru og贸艂u spo艂eczno艣ci. Indywidualne prawo posiadania jest o tyle uprawnione, o ile s艂u偶y zaspokojeniu potrzeb szerszego grona ludzi; b臋d膮c w艂asno艣ci膮 prywatn膮, indywidualn膮, musi by膰 jednocze艣nie dobrem wsp贸lnym. Absolutnym w艂a艣cicielem mo偶e by膰 tylko B贸g, a cz艂owiek jest tylko chwilowym - tu na Ziemi - dzier偶awc膮 danej w艂asno艣ci. Dzier偶awi j膮, zarz膮dza ni膮 nie tylko dla dobra swojego, ale i wsp贸lnego.
Akwinata dzieli艂 wszystkie dobra materialne (pod k膮tem zakresu ich posiadania) na:
Niezb臋dne i konieczne do 偶ycia.
Dobra stanowi膮ce ju偶 pewn膮 nadwy偶k臋, pewien luksus, kt贸ry powinien zawsze pozostawa膰 do ewentualnej dyspozycji potrzebuj膮cych. Co wi臋cej, w razie nag艂ej potrzeby wolno nawet - uciekaj膮c si臋 do si艂y w艂adzy danej spo艂eczno艣ci (pa艅stwa) - zabra膰 nadwy偶k臋 w艂asno艣ci, udost臋pniaj膮c ja innym potrzebuj膮cym.
Na ka偶dym w艂a艣cicielu ci膮偶y obowi膮zek sta艂ego wspomagania biednych, udzielania ja艂mu偶ny potrzebuj膮cym itp. Indywidualny posiadacz, a raczej zarz膮dzaj膮cy ma obowi膮zek ponoszenia pewnych 艣wiadcze艅 nie tylko na rzecz innych ludzi, ale i pa艅stwa czy Ko艣cio艂a.
Jednym z element贸w funkcjonowania i rozwoju spo艂ecze艅stwa jest wymiana handlowa, tj. kupno i sprzeda偶 wyprodukowanych d贸br gospodarczych. Tomasz uwa偶a艂, 偶e handel jest zaj臋ciem ni偶szym, nieetycznym, je偶eli bod藕cem do zajmowania si臋 handlem by艂by wy艂膮cznie zysk.
Z procesem wymiany zawsze 艂膮czy si臋 element warto艣ci dobra, tj. element warto艣ci wymiennej. Tej za艣 odpowiada szeroko popularyzowane w scholastyce pojecie tzw. ceny statycznej. Akwinata zak艂ada艂, 偶e w przypadkach wyj膮tkowych mo偶e zaistnie膰 cena dynamiczna, mog膮ca nawet znacznie odchyla膰 si臋 od sta艂ej ceny nak艂ad贸w pracy. Chodzi o to, 偶e np. w przypadkach katastrof, cho膰by g艂odu, przy ogromnie wzrastaj膮cym popycie, a ma艂ej poda偶y chleba na rynku, mo偶na osi膮gn膮膰 cen臋 bie偶膮c膮, jakby wolnokonkurencyjn膮. Nazwa艂 j膮 Tomasz pretium datum - cen臋 ukszta艂towana pod wp艂ywem samych si艂 popytu i poda偶y. Mo偶e ona znacznie r贸偶ni膰 si臋 od statycznej ceny sprawiedliwej, odpowiadaj膮cej kosztom produkcji.
Tomasza zasada sprawiedliwej ceny” odnosi艂a si臋 tak偶e do ceny zap艂aty za szczeg贸lny towar, kt贸rym jest ludzka praca. „Sprawiedliwe” wynagrodzenie za prac臋 musi by膰 zap艂at膮 za wykonane „dzie艂o” odpowiadaj膮c膮 randze spo艂ecznej, kt贸r膮 zajmuje podmiot owego „dzie艂a”. „Godziwa p艂aca” nie tylko wynagrodzi pracuj膮cemu jego trud, ale pozwoli mu te偶 na „godziwe” utrzymanie si臋 przy 偶yciu. Zarazem „sprawiedliwa” p艂aca powinna by膰 p艂aca nie tylko indywidualn膮, ale i rodzinn膮 pozwalaj膮c膮 na utrzymanie rodziny panuj膮cego.
Tomasz z Akwinu w zasadzie pot臋pia艂 procent p艂yn膮cy z transakcji pieni臋偶nych czyli tzw. lichw臋, ale wprowadzi艂 jednocze艣nie a偶 trojak膮 mo偶liwo艣膰 odst臋pstwa od tradycyjnego zakazu:
Ryzyko utraty po偶yczonego pieni膮dza. D艂u偶nik mo偶e utraci膰 po偶yczona kwot臋 pieni臋dzy na skutek np. kl臋ski 偶ywio艂owej, wcze艣niejszej 艣mierci itp.
Szkoda jaka wynik艂a dla wierzyciela z czasowego pozbycia si臋 pieni臋dzy. Po偶yczkodawca mo偶e sam potrzebowa膰 pieni臋dzy i zaci膮gnie po偶yczk臋, czyli poniesie okre艣lone straty. Te straty by艂yby uzasadnieniem jego 偶膮dania rekompensaty.
Utraconych korzy艣ci. Dzi臋ki po偶yczce d艂u偶nik m贸g艂 osi膮gn膮膰 dodatkowe korzy艣ci, zysk, kt贸rego jednocze艣nie pozbawi艂by si臋 wierzyciel.
Tomasz z Akwinu od warto艣ci zewn臋trznej pieni膮dza tj. nadawanej pieni膮dzu kursuj膮cemu przez w艂adz臋 pa艅stwow膮, odr贸偶nia艂 on warto艣膰 wewn臋trzn膮, zale偶n膮 tylko od zawarto艣ci kruszcu w monecie. Warto艣膰 zewn臋trzna nie mo偶e i nie powinna odbiega膰 od warto艣ci wewn臋trznej monety obiegowej. Panuj膮cy nie mo偶e nie liczy膰 si臋 z faktyczn膮 zawarto艣ci膮 kruszcow膮 pieni膮dza, na kt贸rym wybija sw贸j znak i kt贸remu nadaje nominaln膮 warto艣膰.
3.Miko艂aj Oresmiusz i jego pogl膮dy na temat nominalizmu pieni膮dza i „anarchii fiskalnej”.
Miko艂aj Oresmiusz - uchodzi za najwybitniejszego po Tomaszu z Akwinu przedstawiciela my艣li ekonomicznej schy艂ku 艣redniowiecza. Zaj膮艂 si臋 niemal wy艂膮cznie zagadnieniem pieni膮dza. W 艣lad za Arystotelesem zakwalifikowa艂 go do tzw. „sztucznych bogactw”, kt贸re same w sobie nie mog膮 zaspokoi膰 potrzeb ludzkich. W celu w艂a艣ciwego wype艂niania wyznaczonego mu zadania pieni膮dza powinien by膰 wykonany z warto艣ciowego materia艂u. Oresmiusz opowiada艂 si臋 za pieni膮dzem kruszcowym, o kt贸rego warto艣ci decyduje warto艣膰 jego substancji kruszcowej. Zmierza艂 te偶 do przeprowadzenia dowodu, 偶e panuj膮cy nie ma prawa do samowolnej zmiany warto艣ci monety przez zmniejszanie w niej ilo艣ci kruszcu nie tylko dlatego, i偶 dowolnie zmieniany pieni膮dz przestaje by膰 w艂a艣ciwym miernikiem warto艣ci i po艣rednikiem wymiany.
Po raz pierwszy poruszy艂 on zagadnienia organizacji obiegu pieni臋偶nego. W teorii Oresmiusza chodzi艂o ju偶 nie tyle o kwestie etyczn膮 stosunku w艂adcy do reszty spo艂ecze艅stwa, ile o spraw臋 niew艂a艣ciwego funkcjonowania pieni膮dza. Po raz pierwszy pojawi艂y si臋 w pismach tego biskupa zagadnienia samego mechanizmu obiegu i jego konsekwencji ekonomicznych, a nie tylko moralnych. Fa艂szowany pieni膮dz jest wyrazem nie tylko „niegodziwo艣ci” post臋powania panuj膮cego, ale i jego kr贸tkowzroczno艣ci; nie przewiduje on bowiem, 偶e w rezultacie „z艂y” pieni膮dz poci膮gnie za sob膮 znacz膮ce zak艂贸cenia obiegu. Akt fa艂szowania pieni膮dza, kt贸ry mia艂 przynie艣膰 zysk panuj膮cemu, w ostatecznym rozrachunku stanie si臋 przyczyn膮 strat wynikaj膮cych ze wszystkich zak艂贸ce艅 偶ycia handlowego i gospodarczego. Zdaniem Oresmiusza ja艂mu偶na nie sprzyja rozwojowi gospodarczemu, do kt贸rego z kolei przyczyniaj膮 si臋 zyski.
Merkantylizm i fizjokratyzm jako wyraz tendencji my艣li ekonomicznej zmierzaj膮cej do kapitalizmu.
Geneza my艣li ekonomicznej merkantylizmu
Merkantylizm - (kupiec) - by艂 pierwszym zwartym zespo艂em pogl膮d贸w ekonomicznych rozwijaj膮cym si臋 pomi臋dzy XVI -XVII w., g艂贸wnie w Anglii i Francji, w zwi膮zku ze zmianami gospodarczymi wywo艂anymi odkryciami geograficznymi oraz rozwojem gospodarki rynkowej.
By艂a to epoka, kt贸r膮 poprzedzi艂o wiele odkry膰, nie tylko geograficznych, ale zw艂aszcza technicznych, spo艣r贸d kt贸rych przynajmniej trzy zrewolucjonizowa艂y 贸wczesny 艣wiat:
Wynalezienie prochu - oznacza艂 rewolucj臋 nie tylko w sztuce wojennej, ale i w ca艂ym 艣wiecie spo艂eczno - politycznym, w kt贸rym ko艅czy艂a si臋 dominacja dawnej warstwy rycerskiej; jednocze艣nie odkrycie prochu spowodowa艂o wyra藕n膮 przewag臋 polityczno - militarn膮 Europy nad pozosta艂ymi kontynentami 艣wiata.
Wynalezienie kompasu i zwi膮zanych z nim urz膮dze艅 nawigacyjnych - Europa by艂a w stanie odkry膰 nowe l膮dy i morza, przejmuj膮c nad nimi panowanie.
Wynalezienie druku - zrewolucjonizowa艂o dotychczasow膮 sztuk臋 pi艣miennicz膮 - oznacza艂o mo偶liwo艣膰 publikacji ksi膮偶ek na du偶膮 skal臋.
przes艂anki ekonomiczne
odkrycia Kolumba i innych oznacza艂y pocz膮tek proces贸w eksploatacji ekonomicznej zdobytych teren贸w z ich przebogatymi z艂o偶ami mineralnymi, bajeczn膮 flor膮 i faun膮; czynniki te w istotny spos贸b zdynamizowa艂y handel, kt贸ry mia艂 charakter dalekomorski i mi臋dzykontynentalny;
z intensywnym rozkwitem handlu szed艂 w parze niezwykle szybki wzrost znaczenia nowej warstwy kupieckiej; mi臋dzykontynentalne wyprawy mog艂y by膰 podejmowane nie tyle przez indywidualnych kupc贸w, ile przez wielkie kompanie kupieckie, organizowane przy silnym wsparciu i protekcji pa艅stwa, z jego armi膮 i flot膮, ju偶 nie tylko handlow膮 ale i wojenn膮;
podb贸j nowych ziem oznacza艂 opanowanie nowych z艂贸偶 bogactw naturalnych; eksploatacja nowych kopalni z艂ota i srebra, a nast臋pnie nap艂yw tych kruszc贸w spowodowa艂y w Europie zjawisko dotychczas nieznane - inflacj臋. Post臋puj膮cy wzrost cen, z jednej strony pogarsza艂 sytuacj臋 wierzycieli i ludzi pobieraj膮cych sta艂e dochody, a z drugiej strony poprawia艂a po艂o偶enie producent贸w i d艂u偶nik贸w. Oznacza艂o to os艂abienie ziemia艅stwa czerpi膮cego dochody z ziemi, za to w wydatny spos贸b podni贸s艂 si臋 poziom maj膮tkowy kupc贸w, rzemie艣lnik贸w, kt贸rzy zaci膮gaj膮c kredyty, zwracali te same kwoty; jednak偶e realna warto艣膰 oddawanych pieni臋dzy by艂a znacznie mniejsza.
nast膮pi艂 ogromny rozw贸j port贸w, co by艂o skutkiem eksploatacji terytori贸w zamorskich poszczeg贸lnych pa艅stw;
polityka ekonomiczna kraj贸w polega艂a na ekonomiczno - militarnym wykorzystaniu zdobytych teren贸w; kolonizatorzy przyst膮pili do powszechnego wy艣cigu w ekspansji terytorialnej, a prym wiod艂y przede wszystkim: Wielka Brytania, Holandia, Hiszpania, Francja, Portugalia;
nast膮pi艂 proces centralizacji i jednoczenia si臋 ma艂ych pa艅stewek w nowe silne pa艅stwa narodowe, kt贸re by艂yby w stanie popiera膰 ryzykowne i kosztowne wyprawy;
merkantylizm cechowa艂a polityka gospodarcza nastawiona na wsparcie ze strony pa艅stwa;
g艂贸wnym celem tej polityki by艂 wzrost gospodarczy kraju, a wi臋c rozw贸j pa艅stwa, pojmowany jako zwi臋kszanie si臋 dochod贸w; zak艂adano 偶e wzrost ten jest uwarunkowany ilo艣ci膮 kruszc贸w zgromadzonych w kraju (wczesny merkantylizm, nacisk na wzrost zasob贸w zdobywanych w toku wymiany handlowej); p贸藕niejsza forma merkantylizmu, tzw. w艂a艣ciwego b膮d藕 rozwini臋tego g艂osi艂a przekonanie o konieczno艣ci rozwoju przemys艂u manufakturowego, nastawionego na eksport.
przes艂anki filozoficzne
upowszechnienie druku spowodowa艂o z艂amanie monopolu duchowie艅stwa na pisanie i korzystanie z ksi膮偶ek; konsekwencj膮 tego by艂o pojawienie si臋 rozpraw ludzi 艣wieckich, zwi膮zanych z polityk膮 gospodarcz膮;
znacz膮cy wp艂yw na metodologie nauki ekonomicznej mia艂a tw贸rczo艣膰 Kartezjusza, kt贸ry stworzy艂 sp贸jny i oryginalny system naukowy, w ramach kt贸rego mog艂y rozwija膰 si臋 nowe dziedziny wiedzy; doszed艂 do wniosku, 偶e badania naukowe mo偶na prowadzi膰 jedynie pod warunkiem wcze艣niejszego znalezienia nowej metody; opracowa艂 kryteria, kt贸re s膮 niezb臋dne do poznania badanego obiektu: jasno艣膰 i wyra藕no艣膰; Kartezjusz twierdzi艂, 偶e kryteria te znajdujemy w matematyce dlatego, 偶e zajmuje si臋 ona w艂asno艣ciami ilo艣ciowymi, st膮d wniosek, i偶 wszystkie nauki powinny ogranicza膰 si臋 do rozwa偶a艅 ilo艣ciowych i w ten spos贸b upodobni膰 si臋 do matematyki. Ca艂y 艣wiat postrzega艂 jako mechanizm oparty na wymiernych liczbowo uk艂adach przestrzeni i ruchu;
na my艣l ekonomiczn膮 epoki Renesansu wp艂yw wywar艂y nauki przyrodnicze, w kt贸rych Kopernik wykaza艂 mo偶liwo艣膰 rozwi膮zywania wielu zagadek przez do艣wiadczenie;
my艣l ekonomiczna Odrodzenia wiele czerpa艂a z nauk prawnych, w tym zw艂aszcza z nauki o pa艅stwie przedstawionej przez Machiavellego. Makiawelizm g艂osi艂 tez臋 o nadrz臋dnym interesie pa艅stwa i d膮偶eniu do posiadania silnej w艂adzy pa艅stwowej. Taki cel u艣wi臋ca nawet niemoralne 艣rodki i naganne prawnie dzia艂ania. 呕膮dza w艂adzy jest g艂贸wnym motywem ludzkich dzia艂a艅, 藕r贸d艂em wrogo艣ci i jednocze艣nie motorem przemian spo艂ecznych, jak r贸wnie偶 ekonomicznych.
ewolucja my艣li ekonomicznej merkantylizmu
Podstawowym za艂o偶eniem merkantylist贸w by艂o przekonanie, 偶e o bogactwie kraju decyduj膮 zgromadzone zasoby kruszc贸w (srebra i z艂ota). Jest to pot臋ga trwa艂a, w przeciwie艅stwie do d贸br 偶ywno艣ciowych, kt贸re s膮 nietrwa艂e. Skoro wi臋c kruszce decyduj膮 o pot臋dze kraju, winno si臋 wszelkimi sposobami powi臋ksza膰 ich zasoby. Uznano, 偶e celem pa艅stwa powinno by膰 uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby pieni膮dz kruszcowy 艣ci膮ga膰 do kraju. Za 艣rodki osi膮gania tego celu uznano:
protekcjonizm celny (stosowanie niskich ce艂 wywozowych na towary oraz na surowce i artyku艂y rolne i odwrotnie w przypadku ce艂 wwozowych) w celu ochrony interes贸w w艂asnych producent贸w;
popieranie rozwoju produkcji krajowej, szczeg贸lnie przemys艂贸w nowo powstaj膮cych o charakterze antyimportowym; w tym celu pa艅stwo powinno stosowa膰 r贸偶ne metody interwencji (zwolnienia podatkowe, subwencje itp.);
d膮偶enie do samowystarczalno艣ci (autarkia gospodarcza) w produkcji surowc贸w strategicznych (na potrzeby armii i floty) oraz w dziedzinie rolnictwa (uniezale偶nianie si臋 od importu zbo偶a);
popieranie polityki kolonialnej - wed艂ug merkantylist贸w kolonie nie tylko dostarczaj膮 potrzebnych surowc贸w i towar贸w czy niewolnik贸w, ale s膮 te偶 wizyt贸wk膮 pa艅stwa;
popieranie wzrostu liczby ludno艣ci (polityka pronatalistyczna - zwi臋kszanie przyrostu naturalnego), pe艂ne wykorzystanie si艂y roboczej (walka z „lud藕mi lu藕nymi”, zatrudnianie w manufakturach 偶ebrak贸w, w艂贸cz臋g贸w, dzieci), sprowadzanie fachowc贸w z zagranicy (czasami nawet wykradanie ich), zakaz emigracji fachowc贸w;
aktywne kszta艂towanie gust贸w i przyzwyczaje艅 konsumpcyjnych ludno艣ci (kampania przeciwko luksusowi, gdy偶 noszenie bogatych ozd贸b i gromadzenie bi偶uterii jest zamra偶aniem kapita艂u, upowszechnienie w Anglii konsumpcji ryb w okresie cz臋stych post贸w, aby wi膮za膰 ludzi z morzem, nakazy noszenia odzie偶y we艂nianej w celu stworzenia popytu na krajowe wyroby we艂niane).
W nowoczesnych pa艅stwach konieczno艣ci膮 sta艂a si臋 polityka unifikacyjna, czyli znoszenie wewn臋trznych kom贸r celnych, wprowadzenie jednolitych miar i wag, ujednolicanie systemu podatkowego. W celu prowadzenia handlu budowano system dr贸g l膮dowych i kana艂贸w 偶eglownych, organizowano 艂膮czno艣膰 i komunikacj臋 pocztow膮.
Zale偶no艣膰 pomi臋dzy ilo艣ci膮 pieni膮dza a og贸lnym poziomem cen zosta艂a rozpoznana ju偶 w 1569 roku przez Francuza Jeana Bodina, wed艂ug kt贸rego wzrost cen by艂 podyktowany przede wszystkim nap艂ywem z艂ota i srebra.
Pod koniec XVII wieku teori臋 t膮 rozwin膮艂 John Locke, wykazuj膮c, 偶e poziom dzia艂alno艣ci gospodarczej zale偶y od ilo艣ci pieni膮dza, a tak偶e szybko艣ci jego obiegu.
W po艂owie XVIII wieku David Hume przedstawi艂 pe艂ny opis zale偶no艣ci pomi臋dzy bilansem handlowym kraju, szybko艣ci膮 obiegu pieni膮dza a poziomem cen.
Prawdziwy rozw贸j teorii merkantylistycznej nast膮pi艂 zw艂aszcza w latach 1660-1776 kiedy to istnia艂 ju偶 pewien zas贸b wiedzy na temat funkcjonowania gospodarki.
Centralna cech膮 merkantylizmu by艂o jednak偶e przekonanie o najwy偶szej roli czynnik贸w pieni臋偶nych w kszta艂towaniu gospodarki. Utrzymywano, 偶e dla wzrostu handlu, zar贸wno wewn臋trznego jak i mi臋dzynarodowego szczeg贸lnie istotne znaczenie ma odpowiednia poda偶 pieni膮dza.
wielcy merkantyli艣ci i ich pogl膮dy
HISZPANIA:
Juan de Mariana - XVI wiek - reprezentowa艂 nurt tzw. merkantylizmu szlacheckiego; nurt ten pr贸bowa艂 pogodzi膰 idee epoki merkantylistycznej z ideami 艣redniowiecznego 偶ycia gospodarczego;
Jerome de Ustariz - twierdzi艂, 偶e pa艅stwo powinno przede wszystkim utrzymywa膰 dodatni bilans handlowy w celu powstrzymania odp艂ywu kruszc贸w z kraju. Domaga艂 si臋 popierania eksportu towar贸w hiszpa艅skich i ograniczenia importu towar贸w zagranicznych; by艂 zwolennikiem protekcjonizmu pa艅stwowego wyra偶aj膮cego si臋 w obni偶aniu op艂at i ce艂 wewn臋trznych, a tak偶e w poparciu przemys艂u gwarantuj膮cego ci膮g艂o艣膰 eksportu.
Bernardo de Ulloa - pocz膮tek XVIII w. po艂o偶y艂 wi臋kszy nacisk na konieczno艣膰 szybkiego i szerokiego rozwoju produkcji przemys艂owej Hiszpanii.
W艁OCHY:
Antonio Serra - na pocz膮tku XVII w. dokona艂 interpretacji wielu zjawisk ekonomicznych; wskaza艂 na dwie mo偶liwo艣ci dop艂ywu kruszc贸w do danego kraju: w wyniku eksportu nadwy偶ek p艂od贸w rolnych b膮d藕 te偶 poprzez eksport wyrob贸w rzemie艣lniczo-przemys艂owych.
FRANCJA:
Jean Bodin - XVI wiek - z oryginalnymi w贸wczas pogl膮dami na temat ilo艣ciowej teorii pieni膮dza.
Barthelemy de Laffemas - postukuj膮cy ograniczenie importu i o偶ywienie przemys艂u.
Antoine de Monchretien - XVII w. wyst臋powa艂 w obronie rzemie艣lnik贸w, pozostawa艂 jednak zwolennikiem stanu kupieckiego. Sta艂 na stanowisku, 偶e zysk powstaje w efekcie wymiany polegaj膮cej na tym, 偶e jedna strona zyskuje, a druga traci.
ANGLIA:
Thomas Mun - prze艂om XVI i XVII w. - zwolennik potencja艂u ekonomiczno - militarnego; jego koncepcja opiera艂a si臋 na wykorzystaniu zasob贸w ludzkich i materialnych, przez aktywny handel zagraniczny, do osi膮gni臋cia pot臋gi politycznej i materialnej kraju. Ostro zwalcza艂 ide臋 wczesnomerkantylistyczn膮 pojmowania pieni膮dza jako skarb贸w pieni臋偶nych unieruchomionych i nie wykorzystywanych aktywnie w handlu. By艂 przeciwnikiem wszelkich 艣rodk贸w kr臋puj膮cych handel i eksport. By艂 zwolennikiem sprzeda偶y po mo偶liwie najni偶szych cenach, kt贸re u艂atwi膮 pokonanie konkurent贸w na rynku zagranicznym. Domaga艂 si臋 zmniejszenia ce艂 wywozowych na towary wytworzone w Anglii, gdy偶 utrudnia艂o to ich zbyt za granic膮. Natomiast dla importu nale偶y stosowa膰 polityk臋 maksymalnego utrudniania przywozu towar贸w zagranicznych przeznaczonych do konsumpcji w kraju. Zar贸wno eksport, jak i import powinny by膰 prowadzone wy艂膮cznie za po艣rednictwem angielskiej floty handlowej.
Josiah Child - II po艂owa XVII wieku - g艂osi艂 ide臋 znacznej swobody w prowadzeniu handlu zagranicznego, odej艣cie od koncepcji „silnej r臋ki” pa艅stwa, kt贸rego rola powinna by膰 cz臋艣ciowo ograniczona; 偶膮da艂 ustawowej regulacji stopy procentowej, u艂atwiaj膮cej zaci膮ganie po偶yczek bankowych na prowadzenie dzia艂alno艣ci handlowej.
POLSKA:
Andrzej Frycz Modrzewski - uwa偶a艂 prac臋 za godne zaj臋cie dla szlachcica.
Jan Kochanowski - postulowa艂 konieczno艣膰 rozwoju rolnictwa i handlu.
Anzelm Gostomski - 1508-1588 - swe pogl膮dy opar艂 przede wszystkim na bezwzgl臋dnym wykorzystaniu pracy ch艂opa.
Stanis艂aw Zaremba, Krzysztof Opalinski
Andrzej Maksymilian Fredra - domaga艂 si臋 silnej r臋ki pa艅stwa, uznawa艂 konieczno艣膰 produkcji i handlu mi臋dzynarodowego jako czynnik贸w rozwoju gospodarczego.
fizjokratyzm jako reakcja na merkantylizm i jego schy艂ek
Fizjokratyzm - kierunek z pozoru przypominaj膮cy starorzymskie sk艂onno艣ci gloryfikowania rolnictwa, w istocie g艂osi艂 wyra藕nie kapitalistyczne postulaty odnosz膮ce si臋 do tej ga艂臋zi gospodarki. Wbrew dotychczasowym pogl膮dom merkantylistycznym zak艂adano, 偶e nie handel i produkcja przemys艂owa, lecz tylko i wy艂膮cznie produkcja rolnicza b臋dzie tworzy膰 w艂a艣ciwe bogactwo kraju. Fizjokratyzm by艂 kierunkiem kr贸tkotrwa艂ym, powsta艂ym oko艂o 1750 roku; jego idee by艂y g艂oszone przez okres oko艂o 30 lat. Jedyn膮 i wy艂膮czn膮 ide膮 fizjokrat贸w by艂o wykorzystanie prawa natury w formu艂owaniu polityki. Utrzymywali oni, 偶e funkcjonowaniem gospodarki rz膮dz膮 prawa natury oraz 偶e mimo i偶 prawa te s膮 niezale偶ne od woli ludzkiej, ludzie mog膮 je odkrywa膰 w spos贸b obiektywny, tak samo jak przypadku nauk przyrodniczych.
Podstawa koncepcji ekonomicznej fizjokrat贸w jest teza g艂osz膮ca, 偶e tylko w produkcji rolnej powstaje nadwy偶ka ponad koszty produkcji, powstaje produkt dodatkowy zwany produktem czystym. Podstawowym za艣 藕r贸d艂em dochodu czystego jest praca w rolnictwie. Doch贸d ujmuj膮 fizjokraci w spos贸b rzeczowy - jako sum臋 d贸br, zaniedbuj膮c uj臋cie warto艣ciowe. To techniczne uj臋cie dochodu czystego prowadzi di uznania wy艂膮cznej produkcyjno艣ci ziemi. Jedynie ziemia i gospodarowanie na niej tworz膮 nowe dobra - produkt czysty. Wszelkie inne zaj臋cia (przemys艂, rzemios艂o, czy handel) przetwarzaj膮 tylko dobra wytworzone w rolnictwie nie tworz膮c nic nowego, a wi臋c s膮 nieprodukcyjne. Je艣li przynosz膮 zysk, to jest on wynikiem przejmowania go od innych. W dzia艂ach pozarolniczych wyst臋puje jedynie proces dodawania warto艣ci, w rolnictwie natomiast zachodzi proces pomna偶ania warto艣ci.
Francois Quesnay (1694 1774) - g艂贸wny przedstawiciel fizjokratyzmu. Wed艂ug niego cz艂owiek dzia艂a zgodnie z prawami natury, tzn., 偶e jego g艂贸wnym motywem dzia艂ania jest interes osobisty. Jednostka ma prawo i obowi膮zek dzia艂a膰 na rzecz osobistego interesu gospodarczego pod warunkiem, 偶e nie robi tego kosztem os贸b drugich i trzecich. Dlatego formu艂uje on teori臋 efektywno艣ci ekonomicznej. Celem cz艂owieka jest osi膮ganie najwi臋kszych korzy艣ci kosztem najmniejszych nak艂ad贸w. G艂osi艂 on has艂o liberalizmu gospodarczego, oparte o prawo w艂asno艣ci - w艂asno艣膰 jest podstawowym prawem cz艂owieka. Przez poj臋cie wolno艣ci gospodarczej rozumie on: wolno艣膰 osobist膮, poruszania si臋, produkowania, zawierania um贸w, wolno艣膰 handlu.
Quesnay m贸wi, 偶e produkt czysty jest to nadwy偶ka nowo powsta艂ej produkcji ponad to co wydatkowano na jej wytworzenie (koszty w艂asne).
Fizjokraci uwa偶ali, 偶e wielko艣膰 produktu czystego zale偶y od poziomu koszt贸w w艂asnych produkcji. W zwi膮zku z tym, 偶e koszty te w rolnictwie s膮 najni偶sze, to produkt czysty jest najwy偶szy (natura wytwarza bogactwo). Rolnictwo jest najbardziej efektywna dzia艂alno艣ci膮 gospodarki.
Problem wymiany ekwiwalentnej - konkurencja powoduje, 偶e musi si臋 dokonywa膰 wymiana r贸wnej warto艣ci. W tych r贸wnych warto艣ciach po jednej stronie jest u偶yteczno艣膰, a po drugiej zysk. Quesnay traktowa艂 pieni膮dz jako bezp艂odne bogactwo, jest to narz臋dzie wymiany towarowej. Za najefektywniejszy kapita艂 uwa偶a on kapita艂 wk艂adany w rolnictwo.
Quesnay stworzy艂 tzw. tablice ekonomiczne, w kt贸rych pokaza艂 jak przebiega proces kr膮偶enia kapita艂u i produktu w gospodarce oraz pokaza艂 jaki mechanizm powoduje wytwarzanie si臋 produktu dodatkowego. M贸wi艂 on, 偶e w procesie wytwarzania bior膮 udzia艂 trzy klasy:
klasa w艂a艣cicieli (szlachta),
klasa produkcyjna (farmerzy),
klasa ja艂owa (pracownicy fabryk, rzemie艣lnicy).
Koncepcja klas u fizjokrat贸w wi膮偶e si臋 z okre艣lonymi dziedzinami dzia艂alno艣ci gospodarczej - praca produkcyjna lub nieprodukcyjna, oraz ze spe艂nianiem okre艣lonej funkcji w pa艅stwie.
11