WALAKA O KSZTAŁT GRANIC II RZECZYPOSPOLITEJ
Górny Śląsk
Plebiscyt na Górnym Śląsku, plebiscyt przewidziany w traktacie wersalskim, odbył się 20 III 1921 pod kontrolą Komisji Międzysojuszniczej. Obszar plebiscytowy obejmował 22 powiaty z 2213 tys. mieszkańców. Plebiscyt na Górnym Śląsku poprzedziły dwa powstania śląskie. W lutym 1920 w Bytomiu powstał Polski Komitet Plebiscytowy z Wojciechem Korfantym na czele. Komisariat rozwinął aktywną działalność wśród ludności polskiej na Górnym Śląsku. W Warszawie powołano Centralny Komisariat Plebiscytowy, który zajmował się zbieraniem funduszów na cele akcji plebiscytowej. Istotny wpływ na przebieg i wyniki plebiscytowej. Istotny wpływ na przebieg i wyniki plebiscytu miał fakt, że fabryki, kopalnie i majątki ziemskie znajdowały się całkowicie w rękach kapitalistów i junkierów niemieckich, co ułatwiło im wywieranie nacisku na zatrudnionych tam polskich robotników. Szanse Niemców w głosowaniu zwiększyła działalność niemieckiej administracji średniego i wyższego szczebla, a także liczne akty terroru, m.in. zamordowanie A. Mielęckiego. Oddano ogółem 1187 tys. głosów ważnych, z czego ok. 480 tys. tj. 40,4%, za Polską. Przewagę Niemcom dały też głosy ok. 200 tys. byłych mieszkańców Górnego Śląska, Niemców przywiezionych specjalnie na dzień głosowania, oraz głosy ludności niemieckiej z powiatów, których Polska ze względu na ich niemieckie charakter w ogóle nie brała pod uwagę. Komisja Międzysojusznicza, pod wpływem sugestii brytyjskich, wysunęła projekt podziału Górnego Śląska, bardzo niepomyślnie dla Polski. Ludność polska na wiadomość o tym odpowiedziała wielkim strajkiem powszechnym oraz trzecim powstaniem śląskim. W rezultacie Rada Ambasadorów wielkich mocarstw decyzją z 20 X 1921 przyznała Polsce ok. 29% obszaru plebiscytowego z 46% jego ludności i z większością kopalń i hut górnośląskich. Z większych miast Polską otrzymała Katowice i Królewską Hutę (obecnie Chorzów), Niemcy natomiast zatrzymały m.in. Bytom, Gliwice i Zabrze. Do Polski powróciły powiaty: katowicki, pszczyński, rybnicki, część lublinieckiego i tarnogórskiego oraz skrawki bytomskiego i zabrzańskiego.
J. PRZEWŁOCKI, Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku w latach 1920-1922, Wrocław 1970.
W. ZIELIŃSKI, Polska i niemiecka propaganda plebiscytowa na Górnym Śląsku, Wrocław 1972.
Powiśle, Warmia i Mazury
Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach, plebiscyt przewidziany w traktacie wersalskim, odbył się 11 VII 1920 pod kontrolą dwóch Komisji Międzysojuszniczych. W Kwidzyniu miała siedzibę komisja nadzorująca przebieg plebiscytu na Powiślu, powiaty: kwidzyński, malborski, suski, sztumski. W Olsztynie urzędowała komisja dla Warmii, powiaty: olsztyński, reszelski, i Mazur, powiaty: ostródzki, niborski (nidzicki), szczycieński, jańsborski (piski), ełcki, lecki (giżycki), żądzborski (mrągowski). W czerwcu 1919 utworzono Mazurski Komitet Plebiscytowy z siedzibą w Olsztynie, a następnie Warmiński Komitet Plebiscytowy. Do pracy w tych komitetach skierowano także osoby z Warszawy. W akcji propagandowej miejscowych działaczy (J. Baczewski, ksiądz W. Barczewski, M. Kajka, F. Leyk, B. Linka, rodzina Pięniężnych) wspomagali, wygłaszając odczyty, wybitni uczeni, pisarze (S. Żeromski, J. Kasprowicz), muzycy (F. Nowowiejski). Agitację za przyłączeniem Mazur do Polski prowadził też Mazurski Związek Ludowy (M. Kajka, F. Leyk, B. Linka). Wynik plebiscytu był dla Polski bardzo niekorzystny. Ogółem oddano w obu okręgach 476 tys. głosów ważnych, z czego 16 tys., tj. 3,4% za Polską. Najlepiej dla Polski wypadło głosowanie w powiatach - sztumskim (Powiśle) i olsztyńskim (Warmia), najgorzej - w powiatach mazurskich. O tak słabych wynikach dla Polski zdecydowały: odrębność wyznaniowa ewangelickich Mazurów, krytyczne położenie wojskowo-polityczne Polski w dniach plebiscytu (wojna polsko-radziecka), niedostateczne zaangażowanie się propagandowo-organizacyjne rządu i społeczeństwa polskiego w sprawę przygotowań przedplebiscytowych, ogromna przewaga materialna, organizacyjna i propagandowa strony niemieckiej, działalność bojówek, których ofiarą padł m.in. B. Linka, a także stronnicza nieraz postawa Komisji Międzysojuszniczej. Do dezorientacji Mazurów przyczyniło się też to, iż mieli oni wybrać między kartami z napisami „Polska - Polen” i „Prusy Wschodnie - Ospreussen”, choć ta druga powinna mieć napis „Niemcy - Deutschland”. Ponadto w plebiscycie uczestniczyło 150 tys. Niemców urodzonych na obszarach plebiscytowych, przewiezionych specjalnie na głosowanie z Niemiec. Z obszaru plebiscytowego Polsce przyznano pięć wsi na wschodnim brzegu Wisły, naprzeciw Gniewu, oraz trzy wsie pod Lubawą. Agitację za przyłączeniem Mazur do Polski prowadził Mazurski Związek Ludowy.
W. WRZESIŃSKI, Plebiscyt na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w 1920 roku, Olsztyn 1974.
Śląsk Cieszyński
Po upadku Austro-Węgier w październiku 1918 Polacy ze Śląska Cieszyńskiego zorganizowali Radę Najwyższą Księstwa Cieszyńskiego (przewodniczący ksiądz J. Londzin), a Czesi - Zemsky Narodni Vybor. 5 XI 1918 uzgodniono, iż do czasu odpowiednich porozumień międzynarodowych obie strony nie wprowadzą na Śląsku Cieszyńskim swoich wojsk. W mieszanej strukturze ludnościowej tego obszaru Polacy stanowili większość, drugie miejsce zajmowali Czesi, sporo, zwłaszcza w miastach, mieszkało też Niemców. 23 stycznia 1919 na Śląsku Cieszyńskim wkroczyły wojska czeskie, dochodząc aż pod Skoczów. Zatrzymała je polska samoobrona, złożona z miejscowej ludności, wsparta oddziałami wojska polskiego. Wojska czeskie wycofały się częściowo, ale umocniły swoje pozycje wzdłuż grzbietów górskich i rzeki Olza. Polska uwikłana w walki z Armią Czerwoną na północnym wschodzie i z oddziałami ukraińskimi na południowym wschodzie nie mogła angażować się w konflikt z Czechosłowacją. 27 IX 1919 Rada Najwyższa wielkich mocarstw podjęła decyzję o przeprowadzeniu plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim. W lipcu 1920, wobec krytycznej sytuacji na froncie polsko-radzieckim, rząd polski zgodził się, aby o przeszłości Śląska Cieszyńskiego zadecydował arbitraż Rady Ambasadorów wielkich mocarstw podczas konferencji w Spa. Już 28 VII Rada Ambasadorów podzieliła Śląska Cieszyńskiego, przyznając Czechosłowacji tereny na zachód od grzbietu pasma Czantoria i rzek Olza (stąd „Zaolzie”) - łącznie 1280 km2 zamieszkanych przez 295 tys. mieszkańców, Polsce - wschodniej część terenu spornego - 1002 km2 ze 140 tys. mieszkańcami. To samo dotyczyło Spiszu i Orawy w 1921 r. Ostatecznie rozwiązanie Rady nastąpiło po podziale Śląska Cieszyńskiego między Polskę a Czechosłowację w sierpniu 1920 r. Podział ten nie satysfakcjonował strony polskiej (w granicach Czechosłowacji pozostało blisko 140 tys. Polaków) i był przyczyną napięcia w stosunkach między obu państwami.
Odzyskanie dostępu do morza
Po ratyfikacji traktatu wersalskiego przez Niemcy 10 I 1920 r. Polska mogła objąć przyznany jej odcinek wybrzeża morskiego. Ciągnął się on od Jeziora Żarnowskiego do Orłowa, a z linią brzegową Półwyspu Helskiego liczył 140 km długości. 17 I 1920 r. oddziały Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Hallera wkroczyła na Pomorze. Pierwszym miastem, które uroczyście witało oddziały polskie, był Toruń. 10 II w Pucku odbyły się uroczystości zaślubienia Polski z morzem.
Walki o Lwów
W październiku Ukraińcy z Galicji Wschodniej (Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa) opowiedzieli się za utworzeniem własnego państwa związanego z Austrią. Rozpoczęli tworzenie wojska, którego podstawę stanowiły jednostki ukraińskie skierowane do Galicji i Lwowa przez dowództwo austriackie.
W nocy na 1 XI 1918 r. Ukraińcy przejęli władzę we Lwowie. Rankiem zaskoczeni lwowianie zobaczyli na głównych gmachach miasta niebiesko-żółte flagi ukraińskie.
Ludność polska chwyciła za broń. Wezwano do walki wszystkich zdolnych do noszenia broni: żołnierzy - Polaków z armii austriackiej, byłych legionistów, ludność cywilna, harcerzy i uczniów. Dowodzenie nad niewielkimi siłami polskimi objął kpt Czesław Mączyński. Walki uliczne we Lwowie trwały do 24 XI 1918 r., kiedy to z odsieczą nadeszły regularne oddziały Wojska Polskiego. Wśród wielu poległych w walkach byli uczniowie i harcerze, najmłodszy z nich liczył zaledwie 9 lat. Nazywano ich „Orlętami Lwowskimi”.
Walki polsko-ukraińskie objęły całą Galicję Wschodnią - od Sanu po Zbrucz. Przejściową przewagę miały w nich ukraińskie oddziały strzelców siczowych. Polacy utrzymali się jednak w Borysławiu i Drohobyczu.
Mocarstwa zachodnie bardzo niechętnym okiem patrzyły na konflikt polsko-ukraiński, gdyż utrudniał on politykę „kordonu sanitarnego”, czyli wspólnego, nieprzerwanego frontu antyradzieckiego, montowanego przy pomocy wszystkich państw granicznych z rewolucyjną Rosją. W związku z tym rządy zachodnie czyniły duże wysiłki i przysłały różne misje bez rezultatów. Tymczasem Polska angażował w Galicji Wschodniej coraz większe siły i zyskiwała szybko zdecydowaną przewagę wojskową. Ułatwiła ją w dużej mierze kruchość podstaw politycznych dyrektoriatu, na domiar ciągle i szybko osłabianych przez wpływy rewolucji. W połowie lipca 1919 r. wojska polskie zawładnęły całą Galicją Wschodnią po Zbrusz. Od tej chwili musiały one wejść w konflikt z oddziałami Armii Czerwonej, posuwającej się naprzód od wschodu.
Powstanie polityki wschodniej Piłsudskiego. Kwestia wileńska. Galicja Wschodnia.
W czasie, gdy Dmowski i Paderewski podejmowali działania na konferencji pokojowej w Paryżu, precyzując stanowisko Polski w kwestii granic, Piłsudski stwarzał fakty dokonane. Interesowała go głównie kwestia wschodnia. Przyjął on założenie, że kwestię tę można pomyślenie rozwiązać tylko na drodze zbrojnej. Stanowisko to kolidowało ze stanowiskiem zwycięskich mocarstw, które uznały, że wojna się skończyła ich zwycięstwem, co dało im prawo do podejmowania regulacji wszelkich spraw spornych w Europie według własnego uznania.
Piłsudski natomiast szybko tworzył armię i kierował ją na Wschód. Był przekonany, że wobec rewolucji w Rosji państwo to będzie się znajdować w stanie chaosu co najmniej przez 50 lat. Czas ten postanowił wykorzystać w celu maksymalnego osłabienia go i odepchnięcia o granic Polski. W tym celu inspirował przywódców narodów podbitych i kontrolowanych dotąd przez Rosję do oderwania się od niej i utworzenia bloku państw powiązanych z Polską. Wysłannicy Naczelnika Państwa nawiązali kontakty z Białorusinami, Litwinami, Łotyszami, Finami i Ukraińcami, a nawet z walczącymi z bolszewikami tzw. „białymi” politykami i wojskowymi rosyjskimi. Miał to być blok narodów i państw położonych między Bałtykiem i Morzem Czarnym. Z czasem koncepcję tę nazwano „Międzymorze”. W bloku tym Polska stanowiąc znaczną siłę, miała zająć stanowisko przywódcze. Wobec tego, że Litwini, podburzeni przez Niemców, odmawiali wejścia w federację z Polską, Piłsudski postanowił nie dopuścić do przejęcia przez to państwo Wileńszczyzny.
Od 1 XI 1918 r. toczyły się zacięte walki pomiędzy Polakami i Ukraińcami o Galicję Wschodnią. Mimo wezwań Naczelnik Państwa nie zorganizował odsieczy dla galicyjskich Polaków. We Lwowie walczyła młodzież gimnazjalna (Orlęta) i nieliczne grupy inteligentów. Pomoc organizowali Polacy z Galicji Zachodniej. 20 XI 1918 r. doprowadzili do odzyskania Przemyśla i zorganizowania pomocy dla Lwowa. Natomiast wojska dowodzone przez Piłsudskiego zajmowały się oswobadzaniem przez Niemców miasta i fortece na pograniczu polsko-białorskim i polsko-litewskim. 9 II 1919 zajęły one Brześć nad Bugiem, następnie część Wołynia wraz z Kowlem, 12 II Wołkowysk, 18 II Białystok, 2 III Słonim i 6 III Pińsk. Tworzono fronty dowodzone przez przechodzących na służbę polską generałów byłej armii rosyjskiej i austriackiej. Wiosną 1919 r. armia polska liczyła już o. 200 tys. ludzi. Szczególne znaczenie dla Piłsudskiego miało Wilno. Litwini traktowali to miasto jako historyczną stolicę Litwy. Gdyby przyjęli plan Piłsudskiego i weszli w federację z Polską, gotów był on pozostawić miasto w ich ręku. Wobec odmowy postanowił zająć je siłą. Liczyło ono już ok. 140 tys. mieszkańców, spośród których 54% stanowili Polacy, 41% Żydzi i 2,1% Litwini. W guberni wileńskiej w całości Polacy stanowili jednak tylko 8,2% ludności, Litwini 17,6%, Białorusini 56%, Żydzi 12,7% i Rosjanie 4,9% ogółu.
W końcu grudnia 1918 r. Niemcy opuścili miasto. Władze tymczasowe ustanowili Polacy tworząc Samoobronę Wileńszczyzny. Jednak już w początku stycznia 1919 r. do miasta wkroczyły oddziały rewolucyjnej Zachodniej Dywizji Strzelców. Składała się głownie z czerwonoarmistów polskiego pochodzenia. Samoobrona została rozbita. Część jej ludzi pozostała na zapleczu frontu, tworząc antybolszewickie oddziały partyzanckie, a część przeszła na tereny opanowane przez stronę polską.
Piłsudski traktował kwestię wileńską jako „klucz do spraw litewsko-białoruskich”. W początku kwietnia 1919 r. zlecił on specjalnej grupie sztabowej (Mały Sztab) z płk J. Stachiewiczem przygotowanie w wielkiej tajemnicy planu opanowania Wileńszczyzny z zaskoczenia. Wydzielono specjalną Grupę Operacyjną, która 16 IV podjęła akcję. W dniu tym zajęto Lidę, a następnie Baranowicze i Nowogródek. 19 IV wydzielona Grupa Kawalerii pod dowództwem płk Władysława Belina-Prażmowskiego zakończyła 130 km rajd docierając do Wilna, które zajęto z zaskoczenia. Piechotę Rydza-Śmigłego podwieziono pociągiem. W toku dwudniowych walk oddziały Armii Czerwonej odrzucono od miasta. 21 IV do Wilna przybył Piłsudski, który w następnym dniu wydał specjalną odezwę Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Operacja wileńska podjęta została bez porozumienia z sejmem i stworzyła delegacji polskiej w Paryżu znaczny kłopot. Sugerowała, że Polska nie respektuje decyzji mocarstw i podbija obce tereny, że hołduje polityce imperialnej. Odezwa Piłsudskiego wydana została bez kontrasygnaty szefa rządu lub ministra spraw zagranicznych. Cechowała ją megalomania. Idee zawarte w niej kolidowały z koncepcjami polityki zagranicznej endecji, która miała za sobą większość posłów w sejmie. Wywołała ona falę krytyki Piłsudskiego ze strony jego przeciwników, a szczególnie endecji.
W tej skomplikowanej sytuacji wielką pomoc okazał Piłsudskiemu premier Paderewski, który szybko powrócił do Warszawy i podjął w sejmie akcję mediacyjną. Jak to później określił Piłsudski, Paderewski był „wściekłym federalistą”. Piłsudski też pozował na zwolennika idei federacyjnej. Faktycznie kamuflował swe poczynania frazesami o federalizmie. Był rzecznikiem rozbicia Rosji i odsunięcia jej na Wschód. Sądził, że dużą pomoc w tej polityce może uzyskać ze strony podbitych przez nią ludów i obiecywał im federację.
Opanowanie Wileńszczyzny spowodowało, że Naczelny Wódz mógł bardziej aktywnie zająć się sytuacją w Małopolsce Wschodniej. Korzystając z przybycia do Polski armii polskiej z Francji (Hallerczycy) utworzono Grupę Operacyjną gen. J. Hallera, która 14 V podjęła ofensywę w Galicji na Wołyniu. Wojska ukraińskie zostały odepchnięte od Lwowa, na linię Złota Lipa-Brzeżany-Jeziorna-Radziwiłłów. Na Wołyniu wojska polskie dotarły do rzeki Styr.
Ofensywa na tym froncie napotkała również ostry sprzeciw państw zachodnich, które właśnie finalizowały traktat pokojowy z Niemcami. Działania polskie uznały za samowolę i zagroziły represjami. W tej sytuacji Piłsudski musiał się podporządkować i powstrzymał plany ofensywne. Działanie zaczepne wstrzymano 27 V. Dalszy bieg wydarzeń zależał od rozwoju sytuacji na konferencji pokojowej w Paryżu, którzy wystąpili generalnie przeciw roszczeniom i postulatom polskim.
Kwestia wileńska w 1920 r. Litwa Środkowa
Rząd litewski nie uznał faktu zajęcia Wilna przez Polskę w kwietniu 1919 r. i zażądał zwrotu Wilna. Premier Grabski na konferencji w Spa 10 VII 1920 r. zgodził się na przyłączenie Wileńszczyzny do Litwy. W czasie ofensywy Armii Czerwonej w lipcu 1920 r. Wilno zostało zajęte przez Armię Czerwoną, a rząd Rosyjskiej Socjalistycznej Federacji Republiki Rad 12 VII przekazał je Litwie zawierając z nią specjalny układ o sojuszu i współpracy. Na teren ten wkroczyły oddziały litewskie.
Jednak już 30 IX 1920 r. Piłsudski wydzielił z armii polskiej specjalną Grupę Operacyjną z gen. Żeligowski na czele i polecił mu „zbuntować się” oraz zająć Wileńszczyznę. Doradcą Żeligowskiego był bliski przyjaciel Piłsudskiego kpt Aleksander Prystor. 8 X Grupa ta zajęła Wilno. Rzekomy bunt Żeligowskiego miał usprawiedliwiać fakt, iż do jesieni 1920 r. dowodził on dywizją składającą się z żołnierzy w dużej części rekrutowanych z Kresów Wschodnich. Nazywano ją Dywizją Litewsko-Białoruską WP. Żeligowski z Prystorem proklamowali utworzenie Litwy Środkowej, która miała zajmować samodzielną pozycję pomiędzy Litwą tzw. Kowieńską i Polską. Protesty litewskie i mocarstw zachodnich Naczelnik Państwa odrzucał twierdząc, że nie ma wpływu na poczynania Żeligowskiego, ponieważ ten zbuntował się i nie słucha jego rozkazów. Litwa Środkowa obejmowała obszar 13 490 km2 zamieszkany przez 735 tys. osób. Polacy stanowili 64,4%, Żydzi 11,5%, Białorusini 8,8%, Litwini 7,2%, Rosjanie 2,8% i tzw. „tutejsi” 1,3% ogółu. Gen. Żeligowski powołał do życia Tymczasową Komisję Rządzącą (TKR) z gen. Stefanem Mokrzeckim na czele, który 11 XI 1921 r. ustąpił na rzecz cywila Aleksandra Meysztowicza. Dużą rolę wśród zwolenników przyłączenia do Polski Witold Abramowicz. TKR utworzyła własne wojsko i własną policję. Rząd Polski przyznał jej poufne subwencje. 8 I 1922 r. przeprowadzono wybory do tzw. Sejmu Orzekającego. Wybory te ludność niepolska (Litwini, Białorusini, Rosjanie), z wyjątkiem Żydów zbojkotowała. Frekwencja wynosiła 64,4% uprawnionych. Sejm, składający się z samych Polaków, 20 II 1922 podjął uchwałę o przyłączeniu regionu do Polski. Sejm polski zajął się tą kwestią w marcu 1922 r. W sejmie doszło do sporu, ponieważ piłsudczycy gotowi byli dać Litwie Środkowej autonomię, podczas gdy endecy byli za pełną jej inkorporacją. Endecka większość przeforsowała swoje stanowisko i 14 III 1922 r. region ten został włączony do państwa polskiego. 6 IV na Litwę Środkową rozciągnięto ustawodawstwo polskie.
Pokój ryski oraz decyzja Rady Ambasadorów z 1921 r. ustaliły ostatecznie granice Polski. Powierzchnia jej wynosiła 389 tys. km2, ludność - według spisu z 1921 r. - 27 mln mieszkańców. Najdłuższą granicę miała Polska z Niemcami, mianowicie 1912 km tj. 34,5% całej długości granic (5529 km), następnie z Rosją Radziecką - 1412 km (25,5%) i z Czechosłowacją - 984 km (17,8%). Granica morska miała zaledwie 140 km (2,5%), przy czym poza Gdańskiem nie było tam żadnego portu, z wyjątkiem małych portów lub przystani rybackich. Zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby ludności Polska zajmowała szóste miejsce w Europie.
Poza granicami Polski pozostały znaczne i zwarte obszary narodowości polskie, przede wszystkim zachodnia część Górnego Śląska, tzw. pogranicze pilsko-złotowskie, Warmia, Powiśle i Mazury, gdzie zamieszkiwało łącznie - według tendencyjnie zaniżonych urzędowych statystyk niemieckich z 1925 r. - 744 tys. Polaków, a według polskich - ok. 1 060 tys. także w zawartym bloku zamieszkiwali Polacy czeską część Śląska Cieszyńskiego w liczbie ok. 84 tys. osób (według urzędowej statystyki czechosłowackiej z 1930) lub ponad 100 tys. (według szacunków polskich). Przeważnie rozproszona była mniejszość polska w Rosji Radzieckiej (ok. 800 tys.), a w znacznym stopniu i na Litwie (ok. 200 tys.).
Przeciętna gęstość zaludnienia w 1921 r. sięgała 70 mieszkańców na 1 km2. Około 75% ludności mieszkało na wsi, utrzymując się w ogromnej większości z pracy na roli.
2