OŚWIECENIE
Spis treści
Ignacy Krasicki
życiorys
światopogląd
poemat heroikomiczny
satyry
bajki
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”
Stanisław Konarski
„O poprawie wad wymowy”
„O skutecznym rad sposobie”
Franciszek Karpiński
stosunek do Boga
Julian Ursyn Niemcewicz
„Powrót posła”
Hugo Kołłątaj
Stanisław Staszic
Ignacy Krasicki
życiorys
- żył w latach 1735-1801
- wywodził się ze zubożałej rodziny magnackiej
- rodzice przeznaczyli go do stanu duchownego, „dla grosza i dla chwały Bożej”
- lata nauki spędził w Warszawie i Rzymie
- po wstąpieniu na tron Stanisław Poniatowski uczynił go swoim kapelanem i bliskim współpracownikiem
- od 1765 roku młody ksiądz zaczął zapełniać swoimi artykułami kolejne numery „Monitora”
- w roku 1766 dzięki staraniom władcy został biskupem warmińskim, niechętnie opuszczał Warszawę, aby objąć to stanowisko, gdyż w stolicy był postacią bardzo popularną
- po pierwszym rozbiorze (1772) został poddanym pruskim, w swojej rezydencji w Heilsbergu zajmował się pisaniem, kolekcjonowaniem dzieł sztuki itp.
- z relacji przyjaciół wyłania się obraz człowieka ujmujących manier i wielkiej kultury, ale pozbawionego jakiegokolwiek zmysłu praktycznego - ciągle był w długach
- w roku III rozbioru Polski (1795) został arcybiskupem gnieźnieńskim i przeniósł się do Skierniewic
- umarł w Berlinie w 1801 r.
światopogląd
- cały czas w swych utworach starał się poprawiać świat, brzydził się prostactwem, wulgarnością i wszystkim tym, co nazywał dzikością
- „dzikość to nie tylko ciemnota i niemoralność, ale także brak ogłady towarzyskiej, rubaszność, niechlujstwo i niedbałość w stroju, ale także w gospodarstwie, budowie domu itp.”
- dzikość to brak kultury umysłowej, moralnej, estetycznej, towarzyskiej i materialnej
- w swej twórczości realizował hasło KEN: „Stworzyć naród przez oświecenie publiczne”, uważał, że można uczyć bawiąc
- był racjonalistą, lecz również zwolennikiem J. J. Rousseau
- był zdania, że bezmyślne naśladowanie obcych wzorów, kosmopolityzm przyczyniły się do zaniku w narodzie prawdziwych wartości, uważał, że bez wiary nie ma moralności, mówił, że lepiej być cnotliwym nieukiem niż uczonym i niemoralnym
- propagował powrót do starych wartości szlacheckich, co wiązało się z religijnością
poemat heroikomiczny
- był gatunkiem, który ukształtował się już w starożytności
- wzniosłym stylem homeryckich eposów anonimowi poeci zaczynali wówczas opisywać wydarzenia błahe i śmieszne (np. wojna żab z myszami)
- poemat heroikomiczny był więc rodzajem parodii poematu bohaterskiego
- rozwój tego gatunku w XVIII w. wynikał z satyrycznych i wychowawczych możliwości heroikomicznej zabawy
- dwa poematy heroikomiczne Krasickiego to „Myszeida” i „Monachomachia”
- „Myszeida”
- dzielnymi bohaterami śmiertelnych zmagań są myszy i koty
- rzecz dzieje się w mitycznych czasach księcia Popiela
- „Monachomachia”
- w małym miasteczku jest 9 klasztorów
- w utworze mowa jest o dwóch zakonach żebraczych:
- dominikanie
- karmelici
- zakony żebracze miały
- świecić przykładem dla wiernych
- propagować ideały chrześcijańskie
- Krasicki ośmiesza mnichów, oskarża, ponieważ żyją niemoralnie, są gnuśni, leniwi, nie zajmują się wiarą
- autor nazywa ich świętymi próżniakami, wielebnym głupstwem
- efekt komiczny - połączenie wysokiego stylu z niską treścią
satyry
- w satyrach Krasicki jest już dojrzałym, pewnym siebie mistrzem, jest też człowiekiem pozbawionym złudzeń
- nie wierzy bowiem w możliwość naprawienia świata
- prezentuje rzeczywistość w krzywym, satyrycznym zwierciadle, z pozoru poucza, ale bez specjalnego zapału, bez większej nadziei w wychowawcze powodzenie satyr
- w satyrach Krasicki jest poetą-filozofem, badającym zagadki ludzkiej natury, a śmiech ocala go przed rozpaczą
- „Do króla”
- zarzuty stawiane królowi
- nie jest pochodzenia królewskiego
- jest Polakiem
- jest zbyt młody
- nie ma doświadczenia
- jest zbyt łagodny w rządach
- lubi naukę i ludzi mądrych, a nie silnych
- poglądy te są poglądami przeciętnego szlachcica, ograniczonego, prymitywnego, egoistycznego, mającego na względzie interesy stanowe szlachty
- satyra ośmiesza szlachtę, która stawia bezpodstawne zarzuty, co świadczy o jej głupocie i naiwności politycznej
- zastosowane jest tu odwrócenie sytuacji, które prawdziwe treści pozwoli odczytać zorientowanemu w temacie
- krytyka sarmackiej szlachty i sposobu myślenia
- „Świat zepsuty”
- podejmuje problem upadku moralnego społeczeństwa „Gdzieżeś cnoto, gdzieś prawdo, gdzieście się podziały?”
- współcześni zatracili cnoty swych przodków
- pobożność zastąpiona bezbożnością
- cnota - rozpustą
- prawość - podłością
- honor, poczciwość - prostactwem „Dzieci złe, psujem ojców poczciwych robotę”, „Ten nas nierząd, o bracia, pokonał i zgubił”
- w zakończeniu satyry pojawia się motyw ojczyzny-okrętu potraktowany następująco
- okręt nie zatonie, gdy wszyscy znajdujący się na nim będą go bronić
- chociaż bezpieczniej go opuścić, człowiek szlachetny zostanie na okręcie, aby go bronić lub zginąć
- „Pijaństwo”
- tematyka obyczajowa
- Krasicki krytykuje obyczajowość sarmackiej szlachty
- ciągłe biesiadowanie
- picie na umór
- gościa przyjąć, znaczy się z nim upić
- szlachta właściwie nie trzeźwieje, bo kaca leczy piciem alkoholu
- o polityce i sprawach państwowych rozmawia się tylko przy kieliszku
- jest to satyra obyczajowa, przedstawione nie tylko konkretne sytuacje, ale też komentarz do nich
- Krasicki (podobnie jak Kochanowski) nazywa pijaków zwierzętami, bo zatracili rozum
- Krasicki opowiada się za piciem z umiarem, tłumaczy to tym, że zwierzęta, kiedy mają pragnienie, piją tylko tyle, aby je ugasić
- radość sztucznie wytworzona przez alkohol ma przykre następstwa, radości takich należy się wystrzegać, bo może to przynieść nieszczęście, nie tylko człowiekowi, ale i krajowi
- pointa satyry: pijak niczego się nie nauczy, satyrę kończą słowa: „napiję się wódki”
bajki
- Krasicki pisał bajki przez wiele lat
- pierwszy ich zbiór opublikował w roku 1779 („Bajki i przypowieści”), drugi wydano po śmierci poety, w roku 1802 („Bajki nowe”)
- bajki nie są wymierzone przeciw konkretnym ludziom, ale przeciw zjawiskom i zachowaniom
- bajki są przeznaczone dla dorosłych, a nie dla dzieci
- „Ptaszki w klatce”
- wszystko zależy od punktu widzenia
- inaczej widzi świat ktoś, kto urodził się w niewoli, a inaczej ktoś, kto żył na wolności
- nie ma prawd obiektywnych
- „Dwa psy”
- nie ma sprawiedliwości w świecie ludzi
- kto liczy na sprawiedliwość, ten jest w błędzie
- będą ludzie bogaci i biedni i nie ma na to wpływu ich praca
- „Dziecię i ojciec”
- dziecko jest na straconej pozycji
- „Dewotka”
- krytyka fałszywej pobożności
- „Wino i woda”
- prawda ludowa
- „Wół minister”
- chęć zmiany
- wieczne niezadowolenie z życia
- nie zawsze rozsądek wyznacza kryteria wyboru
- „Jagnię i wilki”
- alegoryczne przedstawienie prawa dżungli w stosunkach międzyludzkich
- „Koniec”
- sugeruje, że w bajkach ukryta jest prawda
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”
- pierwsza polska powieść - 1776
- utwór ma formę pamiętnika - tytułowy bohater opowiada historię swego życia
- wychowanie w zacofanym sarmackim domu
- salonowe przygody w Warszawie i Lublinie
- modna podróż do Paryża, zakończona ucieczką przez wierzycielami
- katastrofa morska, która spowodowała kontakt Mikołaja z ludem zamieszkującym Nipu i mędrcem Xaoo (wygłaszającym poglądy Rousseao)
- powrót do kraju i nieudana próba wprowadzenia nipuańskich ideałów do rzeczywistości Rzeczypospolitej
- życie na wsi, gdzie Mikołaj stosuje się do rad i nauk Xaoo - „uprawia swój ogródek”, czyli stara się sam żyć zgodnie ze swymi ideałami, skoro nie udało mu się do nich zachęcić ogółu
- nauki mędrca Xaoo
- lud żyje w stanie natury
- potępienie cywilizacji i uznanie powszechnej wspólnoty i równości
- Nipuanie czczą Najwyższą Istność, lecz bez obrzędów ani kapłanów
- kierują się miłością, zgodą, sprawiedliwością
- powieść napisana barwnie, doskonałe wyczucie realiów, najlepsze są partie opisujące młodość Doświadczyńskiego, gorszy jest fragment dziejący się na wyspie
Stanisław Konarski
- żył w latach 1700 - 1773
- był prekursorem oświecenia w Polsce
- należał do zakonu pijarów
- główną jego zasługą była reforma szkolnictwa
- na wzór szkół włoskich i francuskich zreformował szkoły pijarskie
- w 1740 r. uformował Collegium Nobilum - kolegium szlacheckie
- Konarski byl publicysta
- „O poprawie wad wymowy” - sposoby wyzwolenia języka polskiego od udziwnień
- „O skutecznym rad sposobie” - poglądy na liberum veto
„O poprawie wad wymowy”
- krytykuje wybujały styl barokowy, sztuczność i nienaturalność
- opowiada się za stworzeniem nowoczesnej literatury, co jest możliwe, gdy odrzuci się barokową tendencję do przerostu formy nad treścią
„O skutecznym rad sposobie”
- liberum veto jest źródłem wszystkiego złego w państwie
- Konarski ubolewa nad upadkiem ojczyzny i twierdzi, że jest to wina demoralizacji społeczeństwa
- najsurowiej ocenia szlachtę, zrywanie sejmu itp.
- porównuje Polskę do okrętu, który wymaga odbudowy
- Polska ginie nierządem
- uważa, że sejm jest sposobem na odbudowanie Rzeczypospolitej
- nie można pozwolić na zrywanie sejmów, gdyż przyprowadza to kraj do klęski
- rządów bez sejmu być nie może, a zatem sejmy muszą dochodzić do skutku
- trzeba znieść liberum veto
Franciszek Karpiński
stosunek do Boga
- człowiek ufa, że Bóg jest dobry, nie da zrobić krzywdy człowiekowi
- wiara w Boga nie jest przesłonięta wątpliwościami natury filozoficznej: „Pieśń poranna” („Kiedy ranne wstają zorze”), „Pieśń wieczorna” („Wszystkie nasze dzienne sprawy”)
- „Pieśń o narodzeniu Pańskim” („Bóg się rodzi...”)
- ciąg oksymoronów
- Bóg jest niepojęty, łączą się w nim sprzeczności, potrafi wszystko zrozumieć, jest bliski ludziom, szczególnie biednym
Julian Ursyn Niemcewicz
„Powrót posła”
- pierwsza polska komedia polityczna
- tło polityczne
- 14 VI 1790 stanęła na sejmie uchwała o przedłużeniu obrad (prorogacji), na mocy której obrady miały trwać do 12 II 1791
- w październiku postanowiono, że sejm się nie rozwiąże, ale do dawnych posłów przybędą nowi (wybrani 16 XI)
- jako agitację wyborczą napisał Niemcewicz „Powrót posła”
- wystawiony w Warszawie 15 I 1791
- utwór miał na celu zwerbowanie nowych posłów do stronnictwa demokratycznego
- Niemcewicz stworzył postacie schematyczne, obóz demokratyczny jest idealizowany, natomiast konserwatywny karykaturyzowany
- przedstawione postacie
- obóz demokratyczny: Podkomorzy, Podkomorzyna, Walery, Teresa
- obóz konserwatywny: starosta
- dopełnienie obrazu świata zepsutego: starościna, Szarmancki
- Walery - zwolennik reform, przejmuje się sprawami Polski, pragnie zmian, które uratują Polskę, praktyk, dąży do uchwalenia reform, wzór cnót
- Podkomorzy - zwolennik polskiego szkolnictwa i stylu życia, przedkłada sprawy kraju ponad wszystko, sprzeciwia się liberum veto
- starosta Gadulski
- reprezentuje konserwatyzm, przekonanie, że przodkowie robili wszystko najlepiej i nie potrzeba żadnych reform, zwolennik liberum veto (sejmy są zagrożeniem dla złotej wolności szlacheckiej) - „veto - źrenica wolności”, bezkrytyczny chwalca przeszłości, naiwny politycznie
- chciwy i chytry, zwolennik wolnej elekcji, bo można na niej zarobić, we wszystkich sprawach upatruje źródło zysku, niedołęga i pijak
- nudziarz i gawędziarz, dużo mówi o niczym (nazwisko znaczące), wróg stosunków dobrosąsiedzkich (woli przymierze z dalekimi krajami)
- „ja co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało” - chlubi się swoim brakiem wykształcenia
- na podstawie tej postaci Niemcewicz krytykuje sarmatyzm, piętnuje rozluźnienie obyczajów, które nastąpiło pod wpływem cudzoziemszczyzny
- Szarmancki
- fircyk - nie zainteresowany sprawami Polski
- kosmopolita
- łowca posagowy
- człowiek miałki, bez charakteru
- bywalec salonów
- uwodziciel kobiet
- nie reprezentuje żadnych wartości
- starościna
- przedstawicielka świata zepsutego, żona modna
- rozkochana w romansach
- mówi po francusku
- ostro skrytykowana (karykatura)
- ma być matką przyszłych Polaków
Hugo Kołłątaj
- rzeczowy, konkretny racjonalista
- intelektualista, teoretyk, szlachcic
- jeden z twórców KEN, zasłużony dla kultury i edukacji szkolnej
- „Listy Anonima”, „Anonima listów kilka” 1788 r. - dzieła w formie listów
- część I „O podźwignięciu sił krajowych”, II, III „O poprawie Rzeczypospolitej”
- zwolennik reform, „łagodnej rewolucji”, dzięki której może odrodzić się naród polski
- naród nie może burzyć przeszłości
- Polska nie jest monarchią, ani Rzeczpospolitą, ale „lichą machiną”, „karczmą, oberżą”
- w Polsce nie ma rządu, jest to machina, której nikt popychać nie chce, a jeden może zatrzymać
- w Polsce nie uwzględnia się praw natury i boskich, dlatego Kołłątaj domaga się tronu dziedzicznego, sejmu nieustannego, zniesienia liberum veto, powszechnego opodatkowania
- Kołłątaj uważa, że trzeba oddzielne izby dla szlachty i mieszczan, opowiada się za przyznaniem zabranej świętokradztwem wolności rolnikom, będą oni wtedy chętniej pracować i iść do wojska
- poglądy Kołłątaja na edukację
- wszyscy uzdolnieni i chętni do nauki mogą pobierać nauki
- wszystkie szkoły powinny uczyć odpowiedzialności narodowej, przywracać jedność
- wszystkie szkoły (w tym szkoły zakonne, rycerskie, seminaria duchowne) pod nadzorem KEN
- domagał się założenia dwóch uniwersytetów: w Wielkopolsce i na Ukrainie
- należy kształcić kobiety, bo mają wpływ na wychowanie mężczyzn
- moralność ściśle łączył z wychowaniem katolickim
- przedmowa „Do Prześwietnej Deputacji”:
„Polacy! Ośmielcie się, aby raz być narodem, a narodem prawdziwie wolnym”
Stanisław Staszic
- wrażliwy, czuły na krzywdę ludzką, w dziełach wyrażał emocje
- praktyk, „Jestem człowiekiem, i obchodzi mnie wszystko, co ludzkie”, mieszczanin
- zwolennik KEN
- „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” 1787
- ulegał poglądom Jana Jakuba Rousseau
- uważał, że jednostka musi podlegać społeczeństwu, jeżeli interesy jednostki nie są zgodne z interesami społeczeństwa, to jednostka musi ustąpić
- społeczeństwo musi stanowić jedną moralną istność, państwo zapewnia obywatelom warunki do szczęścia
- państwo, dając obywatelom odpowiednie wykształcenie, uzależnia ich od siebie
- każdy rodzi się do posłuszeństwa, choć nie do niewoli
- pod nadzorem KEN odbywa się kształcenie publiczne i prywatne
- Polska powinna zostać królestwem (dziedzicznym)
- sejm musi być nieustanny, zawsze gotowy do zwołania
- głosowanie przez większość
- wojsko 100-200 tys., jedynie wojna sprawiedliwa
- reforma skarbu - powszechne opodatkowanie
- równouprawnienie i sprawiedliwość niezbędne do utrzymania demokracji
- bierze w obronę rolników - trzeba znieść poddaństwo chłopa, dać mu grunt na własność, możliwość przesiedlenia
- każdy mieszczanin powinien móc być właścicielem ziemskim, posłem, urzędnikiem cywilnym lub wojskowym, może zasiadać w jednej izbie ze szlachtą
- „Przestrogi dla Polski”
- Żydzi są pijawkami narodu
- dopóki Żydzi będą prowadzić szyki, chłopom będzie się źle działo
- żaden Żyd nie powinien móc szykować trunków, mieć swych zebrań itd.
- Żydzi mają moralność niezgodną z polską
- Żydzi celowo rozpijają polskich chłopów
- trzeba Żydom zabrać samorząd, wszystkich przechrzcić i narzucić moralność chrześcijańską
- styl pism Staszica jest bardzo emocjonalny, stara się on wzruszyć czytelnika, podczas gdy Kołłątaj dąży do przemówienia do rozsądku
- obaj są zwolennikami dziedziczności tronu, ale Staszic pozbawia króla władzy, natomiast Kołłątaj przyznaje mu niewielką władzę
- Staszic dopuszcza do sejmu całą szlachtę i mieszczan, Kołłątaj odsuwa ubogą i ciemną szlachtę
- Staszic chce sejmu ustawodawczego i wykonawczego, natomiast Kołłątaj tylko ustawodawczego.
- 1 -