27. Federalizm i sens historii

W roku 1863 ukazało się ostatnie wielkie dzieło Proudhona O zasadzie federalizmu, w którym możemy wyczytać słynne już zdanie: „Wiek dwudziesty rozpocznie erę federacji albo znów otworzy się przed ludzkością tysiąclecie czyśćcowych mąk". Jaką drogą kroczymy dziś, w sto lat później? Czy drogą federacji i harmonijnego współżycia narodów, czy drogą odradzania się narodowych partyku-laryzmów? A oto moja odpowiedź: obiema na raz, i nie jest to bynajmniej ze sobą sprzeczne.

Bardzo powszechnie występujące zjawisko konwergencji inspiruje ruchy zjednoczeniowe naszego kontynentu, które utworzyły Radę Europy i Wspólny Rynek, a potem mniej lub bardziej udane ich odpowiedniki w imperium komunistycznym, w świecie arabskim, w Afryce i Ameryce Łacińskiej. Zarazem wola zjednoczenia na skalę światową ożywiała działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych i UNESCO, Ekumenicznej Rady Kościołów i Yaticanum II.

Równocześnie nie mniej powszechne zjawisko uznawania różnorodności, działając w kierunku przeciwnym, inspiruje ruchy odradzania się małych wspólnot, regionalizmów i nacjonalizmów. Widać ich dynamiczne narastanie: czy to w wypadku narodów zamierzających wyjść z NATO czy i Paktu Warszawskiego, czy w wypadku narodów w dawnym znaczeniu tego słowa, regionów bądź grup narodowośdówyćh; buntują się one, mniej lub bardziej otwarcie, przeciw samej zasadzie państwa, nie gwarantującej im, ich zdaniem, równouprawnienia, a narzucanej im niegdyś albo współcześnie przez wszystkie nasze zabiegające o jedność państwa które dążą do stworzenia struktury państwowej albo hegemonii. A zatem jesteśmy tu świadkami odradzania się lokalnych mikronacjonalizmów, które w imię własnego języka, obyczajów albo nowych wymagań ekonomii domagają się autonomii i wprowadzają stan zapalny kolejno w Bretanii, Flandrii czy Kraju Basków.

Tendencje konwergencji i zróżnicowania, równoczesna konieczność powstawania wielkich jedności narodowych i mniejszych wspólnot wewnątrznarodowych, więzi solidarności i pęd do autonomii; te dwa przeciwstawne sobie prądy występują równocześnie, rodzą się częściowo z tych samych przyczyn i pociągają za sobą komplementarne w stosunku do siebie skutki; jest to, moim zdaniem, równocześnie przekraczanie granic Państwa Narodowego zarazem niejako w górę i w dół, z jednej strony ku jakimś federacjom w skali kontynentu, z drugiej — ku federalizmowi regionalnemu.

Ofiarą tej podwójnej tendencji, na pozór sprzecznej sam^; w sobie, jest oczywiście Państwo Narodowe w tym kształcie, w jakim zrodziła je rewolucja francuska i cesarstwo napoelońskie, owoc zawłaszczenia pewnej mistyki

— mistyki Narodu — przez administracyjny i policyjny aparat państwa. Będzie to państwo w mniejszym lub większym stopniu unarodowione i naród — upaństwowiony, czego modelem może być Francja, którą niebawem zacznie naśladować prawie cała Europa, a w XX wieloT

— .. niemal setka nowo powstałych narodów. Scentralizowane, zatomizowane i szarpane przeciwstawnymi sobie dynamicznymi ruchami XX wieku, Państwo Narodowe, jakie ukształtował bieg historii, wydaje nam się zbyt aby zapewnić sobie to, co z uporem określamy jako suwerenność. (Żaden kraj naszej Europy nie jest już w stanie odgrywać istotnej roli na skalę światową, czy wyżywić się bez pomocy z zewnątrz, w sensie i duchowym, i materiałnym.) Zarazem jednak jest to państwo zbyt duże, ^:aby zapewnić ekonomiczną, kulturalną, a zwłaszcza obywatelską aktywność swoim regionom; czują się one wykorzystywane przez państwo, jego biurokrację czy jego stolicę, i oskarżają je o zapędy kolonialistyczne.

To pewne, że ambicje niezależnej polityki, w pełnym znaczeniu tego słowa, mogłyby nadal żywić może tylko Chiny, Związek Radziecki i przede wszystkim Stany Zjednoczone, jednakże tylko pod warunkiem, że zgodziłyby się płacić za to cenę prawie zupełnej autarkii lub czegoś w rodzaju paranoicznej izolacji. Stany Zjednoczone, chociaż ewidentnie najsilniejsze pośród nich, są w istocie tyleż uzależnione od opinii światowej, co opinia światowa od dolara albo telewizji. Powszechna dziś współzależność na wszystkich polach zmierza do tego, aby ograniczyć niezależność określonego państwa do pewnej wolności w doborze swoich zależności, do pewnej swobody w ramach mniej lub bardziej przymusowych sytuacji. Nie widzę ponadto choćby jednego Państwa Narodowego o tym typie nadrzędnej jedności, które by uniknęło permanentnego zagrożenia ze względu na ową podwójną tendencję: światowych dążności scalających i różnicowania się. Osiemset pięćdziesiąt pięć głosów w parlamencie włoskim za uregulowaniem statusu autonomicznych regionów, jeszcze przed miejscowymi i regionalnymi wyborami w czerwcu 1970 roku. Groźba rozpadu Belgii. We Francji obfitość oficjalnych lub rewolucyjnych projektów zmierzających do regionalizacji Hexa-gonu. Spektakularne sukcesy odnoszone w terenie przez autonomistów Walii i Szkocji. Bomby podkładane w Saint-Brieuc, Południowym Tyrolu, w Louvain i w berneńskiej Jurze. Ale równocześnie coraz liczniejsze europejskie związki „bratnich miast", zawierane przez gminy z tych właśnie regionów, tworzenie instytucji międzynarodowej współpracy typu Regio Basiliensis, zawodowe i przemysłowe stowarzyszenia stawiające sobie za cel zacieranie granic...

W każdym wypadku tym, kto przegrywa, jest Państwo Narodowe. Nie spełnia ono warunków wolności i obywatelskiej odpowiedzialności, które są udziałem malych wspólnot albo wolnych miast, co doskonale dostrzegał Rousseau, ani warunków rozwoju rentowności i bezpieczeństwa, które mogą wypełniać tylko ekonomiczne wspólnoty o wielkim obszarze, tworzone na miarę możliwości i potrzeby naszej naukowo-technicznej err.

Ta porażka centralistycznej i jednoczącej polityki, skrycie marzącej o autarkii, a z drugiej strony zakwestionowanie, : a właściwie oskarżenie wytworzonej przez XIX wiek formuły państwowo-narodowej, kierują nas ku formułom typu federalistycznego. Oto więc pierwsza odpowiedź na pytanie, które sobie stawiałem w związku z proroctwem Proudhona: tak, istotnie stoimy na progu ery potencjalnie federalistycznej.

Cóż tutaj dodać? Na około sto trzydzieści niezależnych narodów, na które dzieli się naszą ludzkość, mogłem się doliczyć zaledwie dwu tuzinów państw federalnych, ale obejmują one 40% ludności naszej ziemi; uderzające jest przy tym stwierdzenie, że znajdują się wśród nich największe państwa z pięciu kontynentów — a mianowicie Stany Zjednoczone, Meksyk i Brazylia we wszystkich trzech Amerykach, Nigeria w Afryce, Niemcy w Europie Zachodniej, Jugosławia — w Europie Wschodniej, a poza jej granicami Związek Radziecki, Indie i Australia.

Tak oto i pada slogan o „staroświeckim" federalizmie. Etykietka federalizmu może jednak stosować się do towarów o co najmniej różnej jakości, gdy chodziłoby na przykład p imperium sowieckie, Nigerię, czy Konfederację Szwajcarską. Dwojakie, a przeciwne sobie tendencje konwergencji i różnicowania się nie zawsze znajdują w tych państwach formalnie federalnych szczęśliwsze realizacje niż w państwach jednonarodowych. W Związku Radzieckim centralistyczne państwo, którym zawładnęła jedyna partia polityczna, stosuje naciski wobec autonomii regionalnych oraz wobec religijnej i politycznej różnorodności; w Nigerii — przeciwnie: jeden z tworzących federację regionów uzurpował sobie rolę jednorodnego państwa; w Szwajcarii w imię samego systemu federacyjnego (co jest zresztą paradoksem) odrzuca się przystąpienie kraju do organizmów zmierzających do europejskiej i światowej wspólnoty, nawet jeśli powołują się one na inspirację tego właśnie przykładu — federacji szwajcarskich kantonów!

To pewne, że w tych trzech przypadkach mamy prawo i obarczać winą nie tyle ideę federalizmu, co po prostu zwykłą jej zdradę, niezrozumienie zasad jej realizacji, albo jej świadome ograniczenie do terenu jednego sfederalizowanego państwa. Nie chodzi tu więc o niedoskonałość istoty federalizmu, ale o niedobór treści federalizmu. Mamy zatem prawo sądzić, że poprawne zastosowanie zasady federalizmu doprowadziłoby wkrótce do harmonijnego rytmu tych jakby dwu zjawisk, jakby skurczów i rozkurczów serca, do współistnienia pełniejszych autonomii i związków na szerszą skalę, które jest niczym funkcjonowanie serca w strukturze społecznej zdrowej, to znaczy uodpornionej na wirus totalitaryzmu.

Ale choć federalizm wydaje się nam dziś, w końcu XX wieku, szczególnie skutecznym lekarstwem na państwo-wo-nacjonalistyczne schorzenia, należałoby przed jego zaordynowaniem upewnić się o słuszności jego formuły. Tymczasem jest to, moim zdaniem, taki termin w słowniku politycznym, który jest najbardziej narażony na fatalne nieporozumienia.

---