PSYCHOLOGIA ZDROWIA - HESZEN-SĘK
Rozdział 2
Psychologia zdrowia ma najkrótszą historię i największą popularność. Określenie to pojawiło się pod koniec lat 70tych XX wieku, jedno z najważniejszych wydarzeń w psychologii w ostatnich 50 latach (Taylor, 1990). Związany z PZ ruch zdrowia behawioralnego wyodrębnia się i nabiera znaczenia jako dziedzina profesjonalna (Ford, 1985)
2.1 Pojęcie psychologii zdrowia i jej ogólna charakterystyka
Powstanie - Stany Zjednoczone, najważniejsza postać- psycholog Joseph Matarazzo:
“PZ to całokształt specyficznego oświatowego, naukowego o profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymywania zdrowia, zapobiegania chorobom i leczenia ich, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji” (1980) dwa lata później uzupełnienie :
“…a także do analizy i ulepszania systemu opieki zdrowotnej oraz kształtowania polityki zdrowotnej”.
Na pierwszym planie zdrowie a nie choroba.
PZ dotyczy nie tylko jednostek czy grup, ale także systemu opieki zdrowotnej i poprawy jego funkcjonowania.
Shelley Taylor:
“PZ jest działem psychologii zajmującym się poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że człowiek pozostaje zdrowy, określeniem ich znaczenia w powstawaniu chorób oraz ich roli w kształtowaniu zachowania ludzi, kiedy zachorują” (1986)
PZ obejmuje nie tylko medycynę ale i rodzinę, szkołę, zakład pracy itd. (Martelu i Johnston, 1987).
Szeroki zakres PZ odróżnia ją od psychologii medycznej, medycyny psychosomatycznej i med. behawioralnej.
Podobieństwo - koncentracja na problematyce zdrowia fizycznego i choroby somatycznej.
Matarazzo traktuje PZ jako jeden z obszarów zastosowań jednej, podstawowej dyscypliny, natomiast Taylor wręcz przedstawia PZ jako odrębną dziedzinę nauki (włączenie do tego obszaru wiedzy interdyscyplinarnej).
W latach 80 XX w czołowi przedstawiciele PZ krytykowali podejście wyłącznie opisowe i wskazywali na stosowanie w badaniach empirycznych teoretycznych modeli wyjaśniających - konieczny warunek prawidłowego rozwoju PZ.
2.2. Psychologia zdrowia jako dziedzina badań
Przyczyny tego, że badania prowadzone metodą laboratoryjną nie nadają się do wykorzystania w obszarze zdrowia i choroby:
- niemożność odtworzenia w lab zdarzeń życiowych ważnych ze zdrowotnego punktu widzenia
- ograniczenia zakresu eksperymentowania, wynikające z zasad etycznych
- czynnik czasu, niemożność prowadzenia badań do wystąpienia oczekiwanych skutków zdrowotnych
- czynnik kontroli, obecność w warunkach naturalnych zmiennych zakłócających (eliminowanych w laboratorium) powoduję, ze trafność zewnętrzna może być mała (West, 2004)
Dwa działy PZ:
- psychologia medyczna zajmująca się psychologicznymi aspektami chorób; centrum praktycznych działań psychologów - człowiek chory; włączony do PZ i określany jako “ kliniczna psychologia zdrowia”
- drugi dział koncentruje się na psychologicznych uwarunkowaniach i korelatach zdrowia oraz ich oddziaływaniach ukierunkowanych na ludzi zdrowych
Kontynuowane są badania dot problematyki psychosomatycznej i zależności somatopsychicznych (reakcji emocjonalnych wobec choroby, tworzenie się jej poznawczej reprezentacji, organizacja zach ukierunkowanego na jej pokonanie).
Paradygmat salutogenetyczny (Antonowsky, 1987)- uzupełnienie klasycznego paradygmatu patogenetycznego, funkcjonującego w badaniach psychosomatycznych, obejmującego część kontinuum zdrowia i choroby, tę bliżej choroby.
Salutogenetyczny - część bliżej zdrowia, co mu sprzyja?
Badania dowiodły, że optymizm i uczucia pozytywne, niektóre aspekty osobowości czy określone formy zach. mają pomyślne skutki dla zdrowia.
2.3. PZ jako dziedzina zastosowań praktycznych
Dwa zakresy praktycznych zastosowań PZ:
- zadania wykonywane w obszarze medycyny (osoby chore)
- ludzie zdrowi
Inne potrzeby ludzi chorych (zagrożenie chorobą- zachowania sprzyjające wyzdrowieniu) i zdrowych (utrzymanie zdrowia)
Dwa wymiary aktywności zawodowej psychologa w obszarze medycyny pozapsychiatrycznej:
- wymiar podmiotowości
- wymiar poziomu zależności
Główny nurt - praca z chorym somatycznie, obejmującej postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne i rehabilitację.
Psychologia - traktowanie człowieka jako podmiotu, prawo decydowania ale i odpowiedzialność.
Lekarze - przedmiotowość człowieka, podporządkowanie się zaleceniom, odpowiedzialność na lekarzu.
Oprócz relacji z pacjentem ważna jest relacja z lekarzem (usuwanie zakłóceń typu nieprzestrzeganie zaleceń lekarskich, oczekiwania pacjenta), rodziną pacjenta (wpływ na chorego).
Psycholog może również podejmować zadania na poziomie placówki zatrudniającej go, pomóc w rozwiązywaniu jej problemów, nowoczesne oddziały położnicze, akcje typu “Rodzić po ludzku”, zapobieganie AIDS itd.
Działania adresowane do ludności zdrowej - promocja zdrowia; interdyscyplinarne przedsięwzięcie, jednak wkład psychologii bardzo ważny. Coraz więcej osób zainteresowanych pomocą w rozwiązywaniu problemów związanych z obciążeniem psychicznym, poprawy jakości życia i rozwoju.
2.4. Status PZ
PZ powstała na styku nauk medycznych, społecznych i psychologii.
PZ jest dziedziną psychologii a nie częścią promocji zdrowia, medycyny behaw, czy zdrowia publicznego.
PZ nie jest jednolita, czerpie więcej z nurtów “pozapsychiatrycznych” niż z nurtu ochrony zdrowia psych.
Ograniczenie - bada się tylko zachowania związane z somatycznym aspektem zdrowia i choroby.
Heszen i Sęk uważają, że PZ spełnia naukoznawcze kryteria ważne dla statusu odrębnej dziedziny stosowanej, przy czym jest zarówno dziedziną badań, jak i praktyki.
Czołowi przedstawiciele PZ (Matarazzo i Taylor) argumentują, że wskaźnikiem wyodrębniania się PZ są też fakty natury organizacyjnej, takie jak wpisanie do listy odrębnych specjalności.
Ważny wpływ na rozwój PD mają: istnienie kraj i międzynar. Towarzystw naukowych, wydawanie własnych czasopism i podręczników itd.
W badaniach naukowych prowadzonych w ramach klinicznej PZ przydatnym modelem teoretycznym jest teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie.