Historia Wojska Polskiego

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii.

Okres przedpaństwowy

W obronie terytorium, zwykle najbliższego, uczestniczyła cała ludność je zamieszkująca. Było to swoiste pospolite ruszenie. Odzwierciedla się to w samym języku, gdzie słowo wojsko, znaczyła to samo, co "ludzie" i w staropolszczyźnie symbolizowało wielką chmarę ludzi. Stawali oni do boju zwykle "kupą", nie stosując jakiejś szczególnej taktyki. Grupy pospolitego ruszenia dowodzone były zapewne najbardziej przez najbardziej doświadczonego wojownika społeczności. Z systemem obronnym plemion słowiańskich zamieszkujących historyczne tereny Polski wiążą się także dwa pojęcia:

gród zamieszkały 

Gród zwykle położony w miejscu obronnym z natury, trudno dostępnym, otoczony wałami obronnymi, naturalną lub sztuczną fosą, palisadą, zasiekami. Stale zamieszkały przez rzemieślników pracujących w grodzie oraz rolników pracujących na okolicznych polach. Obie kategorie mieszkańców stanowiły pełnoprawnych obywateli grodu. Przykładem grodu zamieszkałego jest Biskupin

gród schronieniowy 

Gród położony w trudnodostępnym terenie, dający w razie agresji schronienie całej miejscowej ludności normalnie żyjącej w rozproszeniu oraz silny punkt oparcia zbrojnego

Okres wczesnego państwa polskiego

Obok pospolitego ruszenie działającego podobnie jak w okresie przedpaństwowym, którego obowiązkiem jej była obrona bezpośredniego terenu w razie agresji, pojawiła się drużyna książęca. Używana była dla szerzej zakrojonych działań zbrojnych, także ofensywnych. Była to stała siłą zbrojna przy księciu. Żołnierze tworzący drużynę otrzymywali od księcia żołd, udział w łupach, uzbrojenie i wyżywienie. Doskonale zorganizowana, zdyscyplinowana, dobrze wyszkolona i liczna drużyna dała pierwszym Piastom zasadniczą przewagę nad innymi ośrodkami plemiennymi. Pozwoliło im to na szybką ekspansję państwa piastowskiego, a także na prowadzenie wojen z sąsiednimi państwami.

Drużyna składała się z oddziałów pieszych i jazdy. Piechota podzielona była na odziały:

piechota strzelca - wyposażona w ciężkie łuki.

tarczownicy - wyposażonych w tarcze, włócznie i miecze.

Jazda dzieliła się na:

jazda ciężkozbrojna - żołnierz konny wyposażony w miecz, topór, łuk, tarczę, hełm i pancerz

jazda lekkozbrojna - żołnierz wyposażony jak żołnierz ciężkozbrojny z pominięciem pancerza.

Początkowo drużyna dowodził osobiście książę, jego najbliżsi krewni lub współpracownicy. Z czasem, wraz z rozwojem terytorialnym i powiększaniem się liczebności wojska konieczne była utworzenie funkcji organizatora siły zbrojnej. Od XI wieku był nim komes nadworny - wojewoda-palatyn (comes palatinus) posiadający również niemilitarne funkcje administracyjne. Z czasem urząd ten został podzielony na dwa o odmiennych kompetencjach:

marszałek dworu - administracja cywilna

wojewoda - administracja wojskowa.

Drużyna Mieszka I liczyła około trzech tysięcy wojów. Jej trzon stanowili zapewne sprowadzeni przez księcia Normanowie. Za panowania Chrobrego liczebność drużyny wzrosła do trzech tysięcy dziewięciuset wojów (wedle relacji Galla). Prawdopodobnie nie mniej silną drużyną rozporządzał w początku panowania Mieszko II. Po burzliwych latach upadku monarchii i walk wewnętrznych Kazimierz Odnowiciel (po ponownym objęciu tronu) zapoczątkował proces nadawania ziemi na prawie rycerskim. Ewolucji ulegało uzbrojenie. Do czasów Bolesława Krzywoustego pośród konnych wojów pancernych upowszechniła się długa, sięgająca łydek koszula kolcza a małą, okrągłą tarczę zastąpiła większa typu normańskiego lub o kształcie „migdałowym”. Powszechnie konni stosowali włócznię. Wczesnopiastowska drużyna książęca była dostatecznie silna by walczyć skutecznie w polu z Czechami, Pomorzanami czy Wieletami, jednak nie dość silna (i zbyt słabo wyposażona w konnicę) by zmierzyć się w polu z wyprawą cesarską (jeszcze Bolesław Krzywousty prowadził z Henrykiem IV wojnę podjazdową). Pasmo sukcesów w kolejnych wojnach z Cesarstwem aż do czasów najazdu Fryderyka Barbarossy (nie licząc klęski z 1031, zadanej przez sojusz cesarsko-ruski) Polska Piastowska zawdzięczała głównie świetnym walorom obronnym polskich grodów i umiejętnemu z reguły wykorzystywaniu w defensywie warunków terenowych. W starciu z wyprawami cesarskimi wybijającą się formacją byli z reguły łucznicy (rzadziej włócznicy miotający włócznie), którzy - korzystnie usadowieni - potrafili zadać wojsku nieprzyjaciela zaskoczonemu w przemarszu znaczne straty. Kluczowe jednak znaczenie w wojnach z Cesarstwem miała obrona głównych grodów zachodniej części państwa. Na wschodzie sytuacja miała się inaczej - polscy książęta wielokrotnie najeżdżali w X i XI wieku Ruś Kijowską występując udanie w polu przeciw przeciwnikowi (z reguły wykorzystując chwilę osłabienia księcia kijowskiego i często z pomocą obcych wojsk, np. Pieczyngów, także łaknących łupów z Kijowa). Wyprawy łupieżcze na sąsiadów były wtedy podstawą utrzymania drużyny, stąd były prowadzone bardzo często, nawet parę razy do roku. Sytuacja ta zmieniała się wraz z upowszechnieniem się systemu rozdawnictwa ziemi na prawie rycerskim.

Okres rozwiniętego państwa piastowskiego i rozbicia dzielnicowego

W wieku XII i XIII jako główna siła wojskowa państwa pojawia się rycerstwo. Proces jego formowania jest długim i trudnym do uchwycenia procesem. Jednym z jego elementów jest zmiana organizacji drużyny książęcej. Z czasem wraz z utwierdzaniem się administracji piastowskiej na wcześniej podbitych terenach, żołd zostaje stopniowo zastępowany nadaniami majątków ziemskich, które stają się głównym środkiem utrzymania wojów. W zamian za prawo do użytkowania ziemi rycerz miał obowiązek stawiać się na wezwanie księcia. W tym samym czasie następuje drugi proces. Inni właściciele ziemscy, którzy weszli w taki czy inny sposób w jej posiadanie obarczani są tym samym obowiązkiem. W ten sposób powstaje klasa rycerzy, której wspólnota oparta jest na tych samych prawach i obowiązkach. Z czasem z tej różnorodnej grupy wykształciła się względnie homogeniczny stan szlachecki.

Posiadający dobra zobowiązani byli stawiać się na wezwania księcia. Bogaty rycerz stawiał się do walki wraz z pocztem, który stanowił najmniejszą jednostkę organizacyjną. Biedniejsi stawiali się w pojedynkę. Grupa rycerzy pochodząca z jednego terytorium, lub rzadziej spokrewnionych z sobą łączyła się w chorągiew. Gdy mobilizacja obejmowała większą część kraju chorągwie łączono w hufce. Mobilizacja odbywała się przez rozpuszczenie wici informujących o terminie i miejscu zbiórki. W tym też czasie wykształcił się zwyczaj, że rycerstwo było stawać na wezwania tylko w sytuacjach bezpośredniego zagrożenia kraju lub dzielnicy. W przypadku wyprawy poza własną dzielnicę książę był zobowiązany pokrywać koszta kampanii ze swojego skarbca.

Naczelne dowództwo nad zmobilizowanym rycerstwem sprawował książę lub zastępujący go wojewoda. Chorągwiami dowodzili kasztelanowie mający do pomocy urzędników nazywanych wojskimi.

Chłopi, aczkolwiek nie mieli obowiązków militarnych, to sytuacjach wyjątkowych byli także zaciągani do wojska. Na mieszczan spadał obowiązek obrony miast

• X-XI wiek - drużyna książęca (królewska) złożona głównie z jazdy, grody (szczególnie grody pograniczne) oraz zapory leśne i pospolite ruszenie wojów (kmieci) złożone głównie z piechoty, walka podjazdowa, rozwój jazdy rycerskiej, nadawanie ziemi przez monarchę (feudała) nakładało na rycerza obowiązek służby wojskowej

• 1. połowa XIV wieku Kazimierz Wielki normy prawne służby wojskowej - chorągwie rodowe i chorągwie ziemskie; obrona miast przez mieszczan i nałożony na nich obowiązek dostarczania wozów

• XV wiek - ze względu na nieskuteczność pospolitego ruszenia tworzono wojska zaciężne i obronę potoczną (pierwsze stałe wojska zaciężne) (lancknechci), flota kaperska

Włócznia - ogólna nazwa długiej prostej broni drzewcowej.

Polska nazwa tego rodzaju broni wywodzi się od zwyczaju troczenia jej do łęku siodła końskiego w taki sposób, że zwisając w dół często powłóczyła po ziemi.

W zależności od ciężaru, rozmiarów, kształtu i rodzaju ostrego zakończenia (grotu), włócznia mogła służyć do miotania na odległość (broń rzutna) lub do walki wręcz.

W związku z uniwersalnością i powszechnością tego rodzaju broni trudno jest jednoznacznie ustalić jego genealogię. Włócznia jest bez wątpienia jednym z najstarszych (obok maczugi i łuku) rodzajów broni jakim się posługiwano, zarówno broni myśliwskiej, jak i wojennej. Włócznie spotykamy niemal we wszystkich armiach świata, od zarania dziejów, aż po czasy nowożytne.

W związku z tą powszechnością i rozmaitością trudno jest również dokonać jej klasyfikacji. Przyjmując jako kryteria czas i miejsce pojawiania się różnych, konstrukcyjnie określonych form włóczni, można utworzyć klasyfikację następującą:

• włócznia jako broń prymitywna (ludy pierwotne i oddziały chłopskie)

• grot kościany, rogowy lub kamienny, grot sporządzony z narzędzi gospodarskich, czasami brak wyodrębnionego grotu (zaostrzone drzewce),

• przykłady: dzida, kosa bojowa, oszczep, szydło (broń), widły bojowe

• włócznia jako broń armii starożytnych

• włóczniami posługiwały się armie różnych wojsk, m.in. chińskie, greckie, macedońskie, rzymskie, starogermańskie

• groty metalowe (żeleźca), o różnych kształtach, drzewca wzmacniane na różne sposoby

• przykłady: dziryt, hasta, pilum, sarissa, trójząb

• włócznia jako broń armii średniowiecznych i nowożytnych

• groty rozwinięte, o silnie zróżnicowanych konstrukcjach, często drzewca były dodatkowo zaopatrzone w proporce lub pompony

• przykłady: glewia, guan dao, halabarda, kopia (broń), lanca, naginata, pika, qiang, rohatyna, spisa, yari

Logicznym kryterium podziału wydaje się być ciężar i rozmiar włóczni. W oparciu o nie możemy wyróżnić:

• lekkie włócznie piechoty i myśliwskie

• ciężkie włócznie jazdy(kawaleryjskie), np.: kopia.

Nie jest to jednak ścisły podział, jako że piechotę wyposażano czasami w długie i ciężkie włócznie, np. sarissa osiągała długość ponad 6m, natomiast kawalerzyści chętnie posługiwali się również poręcznymi małymi włóczniami, np. lancami, spisami.

Ze względu na ogromne znaczenie, jakie broń ta odgrywała we wczesnych okresach rozwoju sztuki wojennej, pełniła ona również ważną rolę symboliczną w wierzeniach i obrzędowości wielu kultur. Przykłady:

• niebiańska włócznia demiurgów (z mitologii japońskiej)

• Włócznia Świętego Jerzego

• Włócznia Świętego Maurycego

• Włócznia Przeznaczenia

• włócznie zamieszczane na pieczęciach władców, herbach, na flagach i w godłach państwowych itd.

W różnego rodzaju włócznie wyposażano szczególnie formacje piesze, ze względu na skuteczność użycia tego rodzaju broni w walce przeciwko konnicy.

Stopniowy spadek znaczenia włóczni jako odmiany broni białej rozpoczął się wraz wprowadzeniem i rozwojem broni palnej oraz przezbrajaniem w nią oddziałów pieszych. Niemniej różne rodzaje włóczni utrzymały dość długo swoje znaczenie bojowe (np. kosynierzy, lance ułańskie, naginata - broń kobiet samurajskich i mnichów japońskich), bądź chociażby symboliczne (wyposażenie straży pałacowych, oznaka godności oficerskiej - halabarda, partyzana, szponton. Halabarda do dziś pozostaje uzbrojeniem gwardii papieskiej).

Miecz to biała broń sieczna, charakteryzująca się prostą głownią, zwykle obosieczną i otwartą rękojeścią. W zależności od typu, miecz trzymany był jedną ręką (większość mieczy) lub dwiema rękami. Do mieczy zalicza się też japońską broń sieczną typu katana, z zakrzywioną jednosieczną głownią.

Miecz jest najstarszą historyczną bronią sieczną. Pierwsze miecze, wykonywane z brązu, powstawały już w epoce brązu, na terenie Chin i Egiptu. Z powodów technologicznych były wydłużone, wąskie i nadawały się głównie do pchnięć. Później miecze, wykonywane z żelaza, stały się powszechnie używaną bronią. Najdynamiczniejszy rozwój mieczy w Europie przypada na średniowiecze, kiedy stały się także symbolem stanu rycerskiego. Powstał kult miecza. Miecz z narzędzia stał się sakrum, wierność przysięgano na miecz. Miecz otrzymywał własne imię. Miecz noszono przed władcami na znak władzy i sprawiedliwości, był niezbędny przy ceremoni koronacji i pasowania na rycerza, był niezbędny przy nadawaniu dóbr rycerskich; mieczem błogosławiono idących na wojnę, przy zawieraniu pokoju na miecz lano wodę, na znak pohańbienia zawieszano pochwę miecza na szyi. Pochodzenie ojcowskie określano jako "po mieczu" (w odróżnieniu od "po kądzieli - po matce), w czasie pogrzebu ostatniego potomka męskiego łamano miecz. Symbolicznym uderzeniem miecza w bramę miejską brano gród w posiadanie (patrz legenda o Szczerbcu). Odkrywcy nowych ziem, wbijając miecz w ziemię, brali ją w symboliczne posiadanie. Atrybutem Sprawiedliwości jest miecz, waga i opaska na oczach. Według legendy, dwa nagie miecze podarował jako wyzwanie przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 Ulrich von Jungingen, wielki mistrz zakonu krzyżackiego polskiemu królowi, Władysławowi Jagielle.

Powoli przestaje być użyteczny w bitwach w wieku XVI. Ostatni znaczący typ miecza to miecz dwuręczny. Został zastąpiony przez rapiery i szable.

Rodzaje mieczy

• miecze jednoręczne:

• miecz epeki brązu

• gladius - krótki miecz rzymski

• spatha - długi miecz rzymski (kawaleryjski)

• Katana - miecz japoński

• miecz karoliński - miecz o zwężającej się głowni, krótkiej rękojeści i dużej głowicy, najpopularniejszy w "wiekach ciemnych" (VII - XI stulecie)

• miecz wikingów

• półtorak (zwany też bastardem)

• miecz dwuręczny

• espadon

• flamberg

• miecz szkocki - claymore

• miecz katowski

• miecz papieski

Słynne miecze historyczne

• Grus (Żuraw, Żurawiec) - miecz księcia Bolesława Krzywoustego

• Joyeuse - miecz Karola Wielkiego

• Szczerbiec - miecz koronacyjny królów Polski

Topór (narzędzie)

Toporek kamienny

Siekiera, tasak, topór - najstarsze, złożone narzędzie nadal używane. Wynaleziony przed rokiem 12000 p.n.e.. Jest rozwinięciem genialnego pomysłu kija z obciążonym końcem, który dał początek takim wynalazkom jak: maczuga, młotek, kilof itp. Zmieniał się materiał i zastosowanie, ale zasada działania pozostała nie zmieniona. Początkowo wykonywany z kamienia i rogu, brązu a następnie stali.

Obecnie siekiera składa się zazwyczaj z obucha w kształcie zaostrzonego klina wykonanego ze stali węglowej i styliska z twardego drewna. W obuchu wykonany jest otwór równoległy do ostrza (najczęściej o przekroju prostokątnym), w którym za pomocą klina mocowane jest stylisko. Rzadko spotyka się siekiery o dwóch ostrzach. Często też - w celu obniżenia ceny - ze specjalnie utwardzonej stali wykonuje się tylko sam koniec klina i łączy się go z tańszym i mniej wytrzymałym materiałem reszty obucha.

Obecnie najczęściej używana jest do prac ciesielskich i do rozdrabniania drewnianych szczap opałowych.

Występuje w różnych formach np.:

• jako ciężki, dwuręczny topór bojowy (Berdysz), lub lekki toporek rycerski

• jako ciężki, z krótkim drzewcem topór rzeźnicki, lub w formie laski (ciupaga)

Jest symbolem kata, oraz występuje w wielu herbach. Jako narzędzie kata służył do dekapitacji - czyli obcinania głowy. W późniejszych czasach zastąpiony przez gilotynę.

Zbroja - pasywne uzbrojenie obronne , stosowane od starożytności do ok. XVII w.

Zbroje były wykonywane z najczęściej ze skóry i metalu. Na przestrzeni wieków pojawiło się wiele typów zbroi:

• zbroje skórzane

• zbroje płytowe

• zbroje lamelkowe

• zbroje kolcze (kolczugi)

• zbroje turniejowe

• brygantyny

• zbroje kryte

• zbroje łuskowe

Oprócz zbroi dla ludzi wytwarzano także zbroje dla koni.

Kolczuga - zwana inaczej pancerzem kolczym lub zbroją kolczą. Jest to zbroja, która według jednych źródeł historycznych została wynaleziona przez Celtów ok. V w. p.n.e., inne źródła przyjmują, iż pochodzi ze Wschodu. Nie wykluczone jest, że powstała niezależnie w obu tych miejscach.

Kolczuga ma postać koszulki kolczej z rękawami, czasem z kapturem oraz spodenkami kolczymi. Zbudowana jest z kilkunastu tysięcy małych kółek żelaznych o średnicy 0,5-15 mm, które są splatane w taki sposób, aby łączyć się z czterema sąsiednimi. Dla wykonania poszczególnych ogniw nawijano żelazny drut na pierścień, zaś końce rozpłaszczano i nitowano lub łączono na gorąco. Generalnie w różnych epokach stosowano nieco zmodyfikowane sposoby wyrobu kolczug.

Kolczugi używano w starożytności, gdzie prócz wspomnianych Celtów wykorzystywali ją także Rzymianie (tzw. lorica hamata) oraz Persowie. W średniowieczu stanowiła jeden z podstawowych typów zbroi, w Polsce pojawiła się już w IX wieku.

Średniowieczna kolczuga europejska występowała w wielu odmianach, zaś jej krój znacznie zmieniał się na przestrzeni dziejów.

• IX-XI wiek: forma tuniki sięgającej poza kolana, rękawy do łokci, kaptur i nogawice kolcze; występują trzy rozcięcia - z przodu i tyłu ułatwiające dosiadanie konia oraz z lewej strony umożliwiające dobywanie miecza

• XI wiek: kolczuga ulega wydłużeniu, poły sięgają niemalże do ziemi, stosunkowo długie rozcięcie z przodu i z tyłu ułatwia dosiad konia

• XII wiek: stosowano kolczugi o długich rękawach z formą rękawic na końcu wraz z nogawicami kolczymi

• XIII wiek: kaptury kolcze stanowią oddzielny element kolczugi mocowany za pomocą rzemienia na lewym policzku

• XIII/XIV wiek: stosunkowo szybkie wypieranie kolczugi przez ciężki pancerz - pełną zbroję płytową dającą znacznie lepszą ochronę ciała rycerza

• XVII wiek: w Polsce kolczuga wraca do łask, w dużej mierze dzięki wpływom wschodnim, znajduje zastosowanie wśród chorągwi jazdy pancernej (do XVIII wieku); forma uległa niewielkim zmianom, rękawy zostały skrócone (do łokci), pozostało wycięcie z tyłu i z przodu umożliwiające dosiadanie konia, czasem wręcz część tylna była krótsza od przedniej.

Ciekawostką jest fakt, iż mimo znacznego postępu technologicznego idea wykorzystania kolczugi jako elementu ochronnego powróciła w XX wieku. W 1920 roku w Polsce, w ramach 5 Pułku Ułanów sformowano pluton ułanów pancernych. Dwudziestu ułanów wyposażono w kolczugi oraz hełmy typu francuskiego wz. 1915 Adrian.

Brygantyna (pancerz)

Brygantyna - rodzaj pancerza, skórzana kurtka z naszytymi lub przynitowanymi od wewnątrz płytkami metalowymi. Płytki miały ok. 2,5 na 5 cm, czasami dodawano dodatkowo dużą okrągłą płytę na piersiach. Płytki niekiedy pokrywano cyną dla zapobieżenia korozji. Brygantyny były używane w Europie i Azji od XII do XV wieku, początkowo przez piechotę, potem tylko przez strzelców (łuczników i kuszników) zarówno pieszych jak i konnych.

Łuk - jedna z najstarszych broni miotających, znana ludzkości od co najmniej 35 tys. lat.

Każdy łuk składa się ze sprężystego pręta lub listwy zwanego drzewcem, oraz linki łączącej oba końce pręta zwanej cięciwą. Pociskiem jest strzała, czyli cienki i długi pręt, który jest wystrzeliwany z łuku.

Drzewce łuku musi być wykonane z elastycznego materiału, który jest w stanie ulegać odwracalnemu odkształceniu poprzez ręczne naciągnięcie cięciwy. Cięciwa musi być stosunkowo cienką (ale nie przesadnie) nierozciągliwą linką, na tyle wytrzymałą, aby nie pękać w trakcie naciągnia drzewca. Strzała musi być na tyle długa, aby wystawać choć trochę za drzewce w momencie pełnego naciągnięcia cięciwy.

Strzelanie z łuku

Strzelanie z łuku wymaga obu rąk. Strzelec trzyma w jednej, wyprostowanej ręce (zwykle lewej) drzewce nieco poniżej połowy jego długości. Dłoń tej ręki stanowi też zwykle powierzchnię utrzymującą strzałę prostopadle do drzewca. Drugą ręką, łucznik trzyma jednocześnie cięciwę w połowie jej długości oraz sczepioną z nią strzałę, i przez odciągnięcie tej ręki maksymalnie do tyłu naciąga maksymalnie cały łuk. Po wycelowaniu puszcza cięciwę, która pchana w kierunku drzewca przez jego siły sprężystości wystrzeliwuje strzałę.

Skuteczne i celne strzelanie z łuku wymaga dość długiego treningu siłowego i technicznego. Kluczową sprawą jest umiejętność dość długiego wytrzymania w bezruchu w momencie pełnego naciągnięcia cięciwy. W momencie tym całe grupy mięśni klatki piersiowej i obu rąk są poddane silnym naprężeniom. Łucznik musi wytrzymać ten wysiłek przez kilka, kilkanaście sekund, w czasie których, aby móc celnie wykierować swój łuk, nie może podlegać żadnym drganiom, a dodatkowo musi w pełni kontrolować swój oddech. Wzrost siły potrzebnej do naciągnięcia i utrzymania łuku jest proporcjonalny do pędu strzały, a zatem i do zasięgu łuku.

Rodzaje łuków

Jakkolwiek łuk można wykonać z prostego sznurka, kawałka świeżej gałązki i zaostrzonego patyka, to wykonanie łuku, który jest celny i dalekonośny, wcale nie jest łatwe. O celności łuku decyduje doskonałość wykonania drzewca i strzał. O jego nośności decyduje konstrukcja obu tych elementów oraz czynnik ludzki, tj. maksymalna siła, z jaką dana osoba jest utrzymać w trwałym napięciu łuk.

Łuk prosty to najstarsza forma łuku, na którą składało się początkowo proste drzewce, które jest wstępnie lekko naciągane cięciwą. Łuki proste były w użyciu przez tysiąclecia. W Europie wykonywano je zwykle z gałęzi cisowych, a w Azji ze świeżego bambusa. Przeciętny, wojskowy łuk prosty, stosowany w starożytności i średniowieczu, miał długość drzewca ok. 1 m, strzelał strzałami o długości ok. 60-80 cm i o masie ok. 150-200 g. Jego maksymalny zasięg wynosił ok. 150 m.

Łuk walijski - to odmiana łuku prostego, która pojawiła się ok. VIII wieku, w Walii. Łuk ten, posiadał znacznie dłuższe drzewce (ok. 1,8 do 2 m) co z jednej strony zwiększało niemal trzykrotnie siłę potrzebną do jego naciągnięcia, ale i zwiększało jego zasięg do nawet 350 m. Łuk ten wymagał jednak długotrwałego treningu, gdyż przeciętna dorosła osoba nie była w stanie z niego strzelać. Dzięki możliwości zastosowania dłuższych i dobrze wyważonych strzał (ponad 1 m) łuk ten w rękach wprawnego łucznika był też bardzo celny. Przy zastosowaniu ciężkich strzał (350 gramowych), jego zasięg spadał do ok. 200 m, ale strzały takie przebijały niemal każdą średniowieczną zbroję. Łuk walijski był stosowany najpierw przez oddziały łuczników walijskich, a następnie, ok. XII wieku rozpowszechnił się w Anglii, gdzie zaczął pełnić rolę broni plebejskiej, umożliwiającej biedocie skuteczną obronę przed rycerzami. Z łuku tego wywodzi się współczesny łuk sportowy.

Łuk refleksyjny - to łuk, w którym drzewce nie jest prostym prętem lecz kilkuwarstwową kompozycją kilku rodzajów drewna, przy czym przynajmniej jedna warstwa jest sklejana w stanie silnego naprężenia. Tak wykonane drzewce nie jest w stanie rozprężonym proste lecz tworzy wybrzuszony do zewnątrz kształt. Powoduje to, że przy mniejszych wymiarach drzewca uzyskuje się większą siłę nośną. Łuk ten został prawdopodobnie wymyślony w Chinach ok. I wieku p.n.e., a następnie rozpowszechnił się wśród ludów żyjących na Wielkim Stepie. Łuk ten posiadał podobny zasięg do łuku walijskiego, ale był od niego znacznie mniejszy (długość drzewca ok. 1 m). Umożliwiało to wygodne strzelanie z konia. Jego użycie wymagało jednak równie długiego, o ile nie dłuższego treningu od łuku walijskiego. Z łuku refleksyjnego strzelało się lżejszymi i krótszymi strzałami (długość strzały do 1 m, masa do 250 g), co powodowało, że łuk ten był mniej celny oraz miał krótszy zasięg (do 250 m). Nie miało to jednak większego znaczenia dla łuczników konnych, którzy stosowali ten łuk do szybkich, zmasowanych ataków na zwykle nieopancerzonego przeciwnika.

Łuk janczarski - był mniej więcej tym dla łuku refleksyjnego czym łuk walijski dla łuku prostego. Łuk ten był stosowany wyłącznie w zawodowych tureckich oddziałach Janczarów. Posiadał on refleksyjne drzewce o maksymalnych dla danego łucznika wymiarach, dochodzących do 1,8 m. Jego zasięg dochodził do 400 m. Wymagał perfekcyjnego treningu prowadzonego od wczesnego dzieciństwa i tylko w rękach tak wyszkolonego łucznika stanowił skuteczną broń. Nie był tak celny, jak łuk walijski, ze względu na drgania w trakcie wypuszczania strzały, jakie powstają w tak dużej konstrukcji drzewca refleksyjnego, miał jednak dłuższy zasięg i umożliwiał większą szybkostrzelność.

Łuk japoński - typowy łuk japoński to yumi, o wymiarach dochodzących do 2,5 m. Jest to łuk kompozytowy, klejony z kilku warstw bambusa. Cechą bardzo charakterystyczną dla łuku japońskiego są dwa niesymetryczne wygięcia, większe od góry i mniejsze od dołu, oraz przesunięcie uchwytu majdan na wysokość ok. 1/3, licząc od dołu. Yumi stosowany był zarówno przez łuczników konnych, jak i pieszych, a sztuka walki rozwinięta w oparciu o użycie takiego łuku zwana jest kyujutsu. Łuk stosowany obecnie w sztuce kyudo jest nieco krótszy (2,21m +-6cm).

Kusza to broń miotająca neurobalistyczna podobna do łuku. Zasadnicza różnica w użyciu polega na możliwości wstrzymania się ze strzałem przez dowolnie długi czas po naciągnięciu cięciwy. Cięciwę naciąga się ręcznie, korbą lub lewarem, a dopiero potem strzela naciskając spust. Typowy mechanizm uwalniający cięciwę zwany jest orzechem. Kusze były przeznaczone do zwalczania ciężko opancerzonych celów z racji większego naciągu niż łuk i, co za tym idzie, większej prędkości początkowej pocisku. Naciąg łuku wynosił maksymalnie 60 kilogramów, ciężkie kusze, naciągane specjalnymi urządzeniami, potrafiły osiągać powyżej 120 kG. Kusza jest przeznaczona do strzelania na wprost. Nie można strzelać z niej tak jak z łuku - pod kątem gdyż pociski stracą siłę przebicia.

Kusza składa się z następujących części:

• łuczysko

• cięciwa

• łoże kuszy

• łęczysko

• Zamek

• orzech

• (spust kuszy)

Kusza strzela bełtami, które składają się z:

• grotu

• lotek

• promienia

Wbrew pozorom, kusza nie jest tylko bronią średniowieczną, używa jej się także w czasach dzisiejszych, gdyż zapewnia ona cichy, ale bardzo skuteczny atak. Nowe kusze są wykonane w całości z metalu lub częściej z kompozytów. Bełty do nich najczęściej są robione z mocnego stopu aluminium. W Polsce są wykonywane jednostkowo lub w małych seriach w pełni funkcjonalne kopie średniowiecznych kusz. Bractwa rycerskie organizują konkursy strzeleckie.

Rycerz - wojownik walczący konno, posiadający specjalny status społeczny, którego postępowanie opierało się na specjalnym etosie (rycerskość, etos rycerski; przedstawiciel uprzywilejowanej warstwy feudalnej (m.in. prawo do noszenia herbu), zobowiązany w zamian do pełnienia służby wojskowej; za ramy czasowe epoki rycerskiej w Europie historycy na ogół przyjmują okres pomiędzy wiekiem X a XV, w późniejszych czasach posługiwanie się określeniem rycerz (rycerski) ma już raczej charakter symboliczny; szlachcic, żołnierz stanu rycerskiego...

We wszystkich dociekaniach na tematy rycerskie warto brać pod rozwagę opozycję ideału i rzeczywistości, a zwłaszcza fikcji literackiej i realiów historycznych. Niestety, w historii żadnego chyba kraju nie brakowało również tzw. "rycerzy-rabusiów" (niem. Raubritter).

Tradycję rycerską kultywują bractwa rycerskie.

Sławni polscy rycerze:

• Powała z Taczewa

• Spytko II z Melsztyna

• Zawisza Czarny z Grabowa

Wojski - w średniowiecznej Polsce to urzędnik podporządkowany kasztelanowi. Był zastępcą kasztelana do spraw wojskowych. W późniejszym okresie był zwalniany ze służby wojskowej, by opiekował się żonami i dziećmi szlachty będącej na wojnie. W Rzeczypospolitej Szlacheckiej był to niższy urząd ziemski.

Kasztelan (wcześniej komes grodowy, nazwa kasztelan pojawia się od XII wieku) - urzędnik lokalny w średniowiecznej Polsce. Zajmował się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii. Podlegali mu chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz.

Flota kaperska

W XV w. powstała pierwsza udokumentowana flota wojenna w Polsce - flota kaperska Gdańska, Elbląga i Braniewa, zajmująca się głównie zwalczaniem kaprów (i żeglugi krzyżackiej na Bałtyku). Powstała za panowania króla Zygmunta II Augusta, który w 1568 roku powołał Komisję Morską, pierwszy państwowy urząd do spraw morskich. Nazwa pochodzi od kaperstwa - populalrnego w XV-XVIII wieku procederu morskiego, który polegał na wynajmowaniu przez państwo prywatnych jednostek pływających z załogą i upoważnieniu jej dowódcy do prowadzenia działań wojennych przeciwko flocie nieprzyjaciela. Kaperstwo zostało zakazane w prawie międzynarodowym od połowy XIX wieku.

Kaper - armator lub dowódca, również członek załogi uzbrojonego statku handlowego, walczący na własny koszt i ryzyko w służbie swego mocodawcy prowadzącego wojnę na morzu. Mocodawca zapewniał kaprowi ochronę prawną (w tym prawo do noszenia na statku jego bandery) oraz prawo do zachowania większości zysków.

Zasadniczo terminy kaper i kaperstwo - są bliskoznaczne terminom korsarz i korsarstwo, przy czym te pierwsze odnoszą się do Morza Bałtyckiego i Północnego, oraz przedziału czasowego od XV do XVIII wieku.

Takie działania na morzu, o charakterze normalnej wojny, nie oznaczały prowadzenia wojny na lądzie (co najwyżej na terenach przybrzeżnych). Zwaśnione strony prowadziły w ten sposób walkę w rywalizacji o tereny zamorskie, lub opanowanie handlu na morzu. Kaprów wynajmowali nie tylko monarchowie, czy pomniejszy władcy, ale i niektóre miasta portowe - posiadające dużą autonomię w ramach organizmu państwowego, w którym się znajdowały (często tylko nominalnie), lub będące samodzielnymi miastami-państwami (Hanza).

Kaperstwo było połączeniem rabunkowego rozboju na morzu z funkcjonowaniem jako flota wojenna mocodawcy, którego najczęściej nie było stać na utrzymanie własnej marynarki wojennej. Głównym zadaniem kapra było osłabienie ekonomiczne przeciwników mocodawcy, ponieważ jednak kaper sam był nakładcą swojej działalności, to prawo do zachowywania dla siebie zysków dochodziło do 80-90%. Podział zysków na rzecz mocodawcy rósł, jeżeli ten inwestował w kapra (czyli pożyczał mu pieniądze na rozpoczęcie działalności).

Kaperstwo można traktować jako swoisty rodzaj wojsk zaciężnych, ale o bardzo dużej autonomii - zarówno ze względu na sposób organizacji wojska, jak i decyzji, co do prowadzonych działań. Tym się jednak nasze lokalne północnoeuropejskie kaperstwo różniło od korsarstwa, że statki, czy też całe floty kaperskie, ściślej współpracowały z regularną flotą, czy też wojskami mocodawcy, występując często we wspólnych związkach taktycznych z oficjalnymi wojskami, lub też realizując, poza rabunkiem, także inne zadania. Często też były jedyną flotą mocodawcy.

W Polsce pierwszą flotę kaperską zorganizował król Kazimierz Jagiellończyk w 1456 roku podczas wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim. System ten stosowali również Zygmunt Stary, Zygmunt August i Stefan Batory, angażując nie tylko armatorów gdańskich, ale i angielskich, szkockich, duńskich czy holenderskich.

Kaperstwo było jednak dla mocodawców ryzykownym rozwiązaniem z powodu nieprzewidywalności działań załóg kaperskich, które często przekraczały swoje uprawnienia, a nawet atakowały okręty neutralne, czy sojusznicze. Również ich lojalność była niepewna.

Ostatecznie kaperstwo, tak jak i cała idea korsarstwa, zostało zakazane w 1856 r. na mocy Traktatu Paryskiego.

Lancknechci (niem. Landsknecht "służący krajowi", od Land "ziemia, kraj" i Knecht "parobek, służący") - żołnierze niemieccy w XV i XVI wieku. Uzbrojeni byli w rusznice, piki i miecze.

Formację landsknechtów zorganizował cesarz Maksymilian I w 1488. Było to głównie zubożałe rycerstwo

Wiek X i XI

     Jeszcze na długo przed powstaniem państwa polskiego plemiona słowiańskie, które później weszły w jego skład, posiadały zorganizowaną siłę zbrojną. Stanowiło ją pospolite ruszenie wszystkich członków danego plemienia zdolnych do noszenia broni.

     Pierwsze wiadomości w źródłach pisanych, na podstawie których możemy odtworzyć obraz sił zbrojnych wczesnofeudalnego państwa polskiego, pochodzą dopiero z X wieku n.e. Z relacji podróżnika i kupca arabskiego Ibrahima ibn Jakuba (965 r.) dowiadujemy się, że Mieszko I miał drużynę złożoną z 3000 wojów pancernych, konnych, pozostających na wyłącznym utrzymaniu i zaopatrzeniu księcia.

     Za Bolesława Chrobrego drużyna liczyła około 4000 doskonale uzbrojonych i wyćwiczonych wojowników konnych.

     Obok wojska stałego, jakim była drużyna księcia, drugim ważnym elementem sił zbrojnych tego okresu było pospolite ruszenie wolnych jeszcze w tych czasach kmieci (chłopów), którego liczebność wynosiła około 13 000 wojowników tzw. tarczowników.

     Uzbrojenie drużyny konnej składało się z uzbrojenia ochronnego oraz zaczepnego. Do pierwszego należały: pancerz, hełm i tarcza; do drugiego: miecz, włócznia i topór. Pancerze były to początkowo kaftany ze skóry lub grubego płótna, naszywane pasami ze skóry bądź też nabijane gęsto główkami gwoździ lub żelaznymi łuskami, bądź wreszcie żelaznymi pierścieniami.

     Prócz tych rodzajów pancerzy były także w użyciu kolczugi, czyli pancerze z plecionych drobnych żelaznych kółeczek. Do Polski kolczuga przyszła z Rusi, skąd również zapożyczono stożkowe hełmy, o wysokim szyszu (spiczaste zakończenie hełmu), z przynitowanym nosalem (sztabka osłaniająca nos) i czepcem kolczym (kaptur na głowę z żelaznych kółeczek, zakładany pod hełm). Prócz nich były w użyciu hełmy obręczowe powszechnie używane w Europie zachodniej. Składały się one z żelaznych sztabek tworzących obręcze wokół głowy i połączonych u góry hełmu. Do nich przynitowane były od dołu płytki wypełniające otwory w dzwonie hełmu. Trzecim typem były hełmy czeskie, stożkowe, lecz o wiele niższe od ruskich, z nosalem, ale bez szysza.

    Jezdni używali przeważnie tarcz (szczytów) okrągłych drewnianych, wzmocnionych żelazem.
     Piesi używali tarcz dużych, czworokątnych lub owalnych, drewnianych bądź też plecionych z wikliny i pokrytych skórą, przeważnie wraz z sierścią.
     Włócznia długości około 2,5 metra była używana tak przez pieszych, jak i przez konnych. Służyła ona zarówno do walki wręcz, jak i do walki na odległość.
     Miecze miały głownie szerokie, obosieczne, krótki jelec, głowicę trójdzielną lub pięciodzielną.
     Wśród pospolitego ruszenia pancerze i hełmy mogło posiadać niewielu wojowników, zapewne miała je tylko starszyzna. Również miecze, z powodu ich wysokiej ceny, rzadkie były u piechurów.
     Zasadnicza bronią piechoty były: łuk ze strzałami i włócznia (sulica). Prócz włóczni i łuków używano toporów, maczug i proc. Do ochrony służyły tarcze.
     Najmniejszy pododdział tworzyło dziesięciu wojowników z dziesiętnikiem na czele. Z oddziałów tych tworzono większe jednostki liczące po 100 wojowników, z tych zaś z kolei największe, po 1000 wojów.

WIEK XII

RYCERZ Z XII w.
Hełm stożkowy z nosalem, pancerz ze skóry naszywany pierścieniami żelaznymi  

    Skład społeczny i organizacja wojska w Polsce na początku XII wieku była już inna niż za Mieszka I i Bolesława Chrobrego. W związku z dalszym rozwojem stosunków feudalnych zanika pospolite ruszenie kmieci. Nie istnieje już również drużyna książęca w tej formie jak za pierwszych Piastów.
     Podstawą sił zbrojnych stają się teraz oddziały wojskowe możnowładców, wśród nich księcia, będącego najmożniejszym feudałem i zwierzchnikiem rycerzy lennych.
     Ustala się zasada, że służba wojskowa jest obowiązkiem posiadających ziemię, tj. feudałów. Mimo to chłop, choć coraz bardziej uciskany i wyzyskiwany staje zawsze do obrony ziemi rodzinnej, przyczyniając się często poważnie do zwycięstwa.
     Uzbrojenie naszych wojsk w tym okresie niewiele się zmieniło. W użyciu są nadal trzy typy pancerzy:
a) skórzane kaftany naszyte paskami (przeważnie w kratę) i wzmocnione główkami gwoździ,
b) kaftany z naszytymi kółkami żelaznymi pojedynczo obok siebie lub nanizanymi na rzemyk,
c) kaftany z grubego płótna lub skóry, naszyte dachówkowato żelaznymi łuskami.
     Nowsze zbroje, tj. produkowane już w XII wieku, różnią się tym, że osłaniają i nogi. Jest to rodzaj kombinezonu, z krótkimi spodniami i kapturem wchodzącym pod hełm. Robione one były trzema wymienionymi już sposobami (krata skórzana, kółka, łuski). Obok nich były w użyciu wschodnie kolczugi stanowiące znaczny postęp w stosunku do wymienionych poprzednio pancerzy. Na zachodzie Europy kolczuga weszła w życie dopiero około roku 1150.
Wśród hełmów używanych w tym czasie wyróżniają się piękne hełmy stożkowe, stanowiące rdzennie polską odmianę wschodniego hełmu stożkowego. Były one złożone z czterech znitowanych części, nad czołem miały ozdobę w postaci części korony, a na dwóch bocznych ściankach - ozdoby w kształcie listków. Szczyt zakończony był tulejką do piór lub kity włosianej. Hełmy te nie posiadały nosala, były złocone lub pokryte złoconą blachą miedzianą.
     W ogóle broń wyrobu polskiego cieszyła się w owych czasach dużym powodzeniem, czego dowodem może być na przykład urywek ruskiego poematu epickiego "Słowo o Pułku Igora", gdzie autor opłakując poległych książąt ruskich mówi: "...a gdzież są wasze złote hełmy i sulice polskie, i tarcze..."
     Prócz tej typowo polskiej odmiany, którą zresztą z powodu wysokiej ceny nosili zapewne tylko możniejsi rycerze, były w użyciu hełmy stożkowe innych typów - bądź łączone z czterech części, bądź też z jednego kawałka żelaza z nieruchomym nosalem.
     Używane były również w tym okresie trzy rodzaje tarcz. Należą do nich dawniejsze okrągłe, następnie długie tarcze (około 1,20 m), spiczaste u dołu, zaokrąglone u góry, drewniane, pokryte jaskrawymi, fantastycznymi malowidłami. Używano ich powszechnie na Zachodzie, w Polsce zaś rzadziej. Rozpowszechnione natomiast były w Polsce tarcze podobne, lecz mniejsze (około 1 m).
Takie właśnie tarcze mają wojownicy w płaskorzeźbie na drzwiach katedry gnieźnieńskiej i na "Kielichu Dąbrówki", najstarszych źródłach ikonograficznych do historii uzbrojenia w Polsce. Miecze mają głownie podobne do dawniejszych, ale jelec jest dłuższy i cieńszy, rękojeść nieco dłuższa, a głowica przeważnie w kształcie grzyba.
    Można już zauważyć różnicę między mieczem jeźdźca i piechura. Ci ostatni mają miecze krótsze. To samo zróżnicowanie zachodzi między włócznią jeźdźca i piechura.
     Uzbrojenie ochronne (hełmy, pancerze, kolczugi) było oczywiście używane przez zamożniejszych wojowników walczących konno.
     Uzbrojenie piechurów było takie jak w poprzednim okresie.
W XII w. wchodzi w użycie kusza, jednak łuk i proca są w tym okresie jeszcze w dalszym ciągu najpowszechniejszą bronią naszych wojowników.

WIEK XIII

RYCERZ z pocz. XIII w. Zbroja łuskowa, włócznia z proporcem

RYCERZ z w. XIII. Hełm garnczkowy, tunika w kolorach herbowych rycerza, pełna zbroja kolcza.

RYCERZ z końca XIII i pocz. XIV w.Hełm garnczkowy z labrami i godłem ozdobionym pawimi piórami. Zbroja kolcza, na tarczy, kapie i proporcu herby rycerza.  

     Okres rozbicia dzielnicowego będący rezultatem dalszego rozwoju stosunków feudalnych przyniósł nowe przemiany w polskiej sztuce wojennej.
     W III wieku siłę zbrojną stanowili w zasadzie rycerze i ich poczty. Element ludowy reprezentowali pachołkowie konni i piesi w pocztach rycerzy.
     Rycerz wyruszał na wojnę z giermkiem (kandydatem na rycerza) i kilku żołnierzami ze swoich włości. Pełne uzbrojenie miał zwykle rycerz i giermek. Pachołkowie posiadali uzbrojenie lżejsze. Liczebność pocztu i jego uzbrojenie zależały od zamożności feudała.
Jedynymi stałymi, bardzo nielicznymi wojskami były oddziały nadworne książąt.
     Uzbrojenie rycerstwa zmieniło się znacznie w stosunku do poprzedniego okresu. Dotyczy to zwłaszcza uzbrojenia ochronnego. Uzbrojenie zaczepne - miecz i włócznia, prócz tendencji do wydłużenia i zwiększania wagi, co wiąże się z udoskonaleniem uzbrojenia ochronnego - nie wykazuje większych zmian. Natomiast w uzbrojeniu ochronnym zauważyć można duży postęp. Miejsce dawnych ciężkich i niedogodnych pancerzy skórzanych, naszywanych żelazem, zastępuje lżejsza i giętka zbroja kolcza (z żelaznych kółek), zwana kolczugą, która teraz znajduje szerokie zastosowanie.
     Kolczuga XIII-wieczna sięga już tylko do pół uda, natomiast wydłużają się rękawy, zakończone dwupalcową rękawicą kolczą, która miała otwór od spodu. Rycerz trzymał więc miecz i wodze gołą dłonią. Spodnie kolcze stanowią jedną całość z trzewikami. Oprócz kolczug w Polsce w XIII w. w dalszym ciągu używane były jeszcze zbroje łuskowe z żelaznych łusek różnego kształtu naszywanych na skórzanym podkładzie (w takich zbrojach widzimy ks. Henryka Brodatego i Konrada Mazowieckiego na starych pieczęciach). Stanowiły one bądź to samodzielną zbroję, bądź też (zwłaszcza pod koniec w. XIII) wzmocnienie kolczugi. Na zbroi zaczynają rycerze nosić tuniki, początkowo długie, później coraz krótsze, rozcięte z przodu lub po bokach (w celu umożliwienia jazdy konnej), z sukna lub jedwabiu w kolorach herbowych rycerza. Długi płaszcz bez rękawów, związany lub spinany pod szyją, nosili przeważnie książęta. W późniejszym okresie płaszcze wchodzą w powszechne użycie.
     Gdy w XIII w. wszedł w użycie zwyczaj ozdabiania tarczy godłami herbowymi, zaczęto nimi ozdabiać również szaty.
     Tarcza w XIII w. znacznie się zmniejsza, zbliża się do kształtu trójkąta, u góry jest już równa, nie zaokrąglona. Sięga ona od siodła do szyi jeźdźca. Piechurzy używają takich samych lub okrągłych tarcz.
     Hełm rycerski przybiera kształt garnka płaskiego u góry, zaopatrzonego w szpary do patrzenia i dziurki do oddychania. Hełmy takie były początkowo często malowane, później (koniec XIII i początek XIV wieku) poczęto zdobić je godłami herbowymi. Oczywiście w użyciu były też różne rodzaje hełmów stożkowych. Pod hełmem noszono czepiec (kaptur kolczy stanowiący całość z kolczugą.
     W początkach XIII w. pojawiają się pierwsze zbroje końskie. Są to początkowo skórzane kapy (kropierze), zdobione często herbami rycerza, wzmacniane tak, jak stare pancerze wojowników, a więc pasami skóry, żelaznymi kółkami lub gwoździami. Starsze kropierze stanowiły jedną całość, potem zaczęto robić je z dwóch części (przód i tył), co mniej krepowało ruchy konia. Później pojawiają się kapy kolcze. Od połowy XIII w. zaczęto konie okrywać pokrowami z tkanin, ozdobionymi herbami rycerza. Oczywiście kropierzem i kapą okrywane były tylko konie najmożniejszych.
Siodło rycerskie wysokie, o łukowatym tylnym łęku przystosowane było do średniowiecznego sposobu jazdy. Mianowicie rycerz miał nogi wyprostowane, wysunięte ku przodowi, palce wyciągnięte w dół. W czasie walki stawał w strzemionach, nachylał się do przodu i silnie opierał się miednicą o tylny łęk, który dzięki swemu kształtowi pomagał mu utrzymywać się w pozycji stojącej.
     Konie pachołków nie były chronione. Konni i piesi wojownicy nierycerze byli uzbrojeni w oszczepy, topory, maczugi (często okute żelazem), łuki i kusze.
     Kusza była odmianą łuku i dzięki stalowemu lub rogowemu resorowi oraz żelaznej strzale zwanej "bełtem" osiągała znaczną siłę przebicia. Posługiwali się nią chętnie lekkozbrojni, którym do pewnego stopnia wyrównywała szanse w walce z opancerzonym rycerzem.
Tworzono osobne oddziały kuszników, które odgrywały w bitwie dużą rolę. Rycerze gardzili kuszą jako bronią "niehonorową", zabijającą z daleka. Łuk jednak przewyższał kuszę wielokrotnie szybkością strzału. Oba te rodzaje
broni wchodziły w skład uzbrojenia wojowników.
Podczas gdy kusza w początkach XVI w. została wyparta z naszego wojska przez broń palną, łuk był w użyciu jeszcze przez dwa wieki.

RYCERZ z II połowy XIII w. Hełm garnczkowy, pod nim kolczy kaptur, zbroja kolcza, na tunice pancerz łuskowy.

WOJE PIESI z w. XIII - XIV Koszule i nogawice z samodziału, tarcza wzmocniona żelazem, maczuga i berdysz.

Bitwa "Pod Legnicą" 1241 .

 

WIEK XIV 

 RYCERZ z w. XIV
Hełm stożkowy z opuszczoną ochroną twarzy i kapturem kolczym, brygantynowe (z żelaznych płytek) wzmocnienie zbroi kolczej, tunika, tarcza i płaszcz rycerski w kolorach pola herbowego zdobione godłem herbowym, u pasa miecz i sztylet ("mizerykordia"). W ręku hełm garnczkowy z godłem i labrami.

HEŁMY
a) hełm obręczowy (w. VII), b) hełm stożkowy z nosalem (typ ruski, w. X), c) hełm stożkowy (typ polski, w. XI-XII), d) hełm stożkowy z nosalem (w. XII-XIII), e) hełm garnczkowy (w. XIII), f) hełm garnczkowy (kopulasty, w. XIV).

    

W XIV wieku organizacja i uzbrojenie wojska polskiego w porównaniu z poprzednim okresem zmieniły sie niewiele. Zasadniczym rodzajem wojska była ciężka jazda, którą stanowili feudalni rycerze posiadający pełne uzbrojenie ochronne. Piechota składała się wyłącznie z chłopów i mieszczan.
     Uzbrojenie zaczepne rycerzy stanowi w dalszym ciągu miecz i włócznia (około 2 m dł.), które stają się dłuższe i cięższe niż w XIII w. Z uzbrojenia ochronnego w użyciu jest w dalszym ciągu kolczuga.
     W celu wzmocnienia ochrony tułowia noszą teraz rycerze jeszcze kurtkę skórzaną naszytą żelaznymi łuskami. Tunika jest krótsza lub zastępuje ją skórzany kaftan bez rękawów, sznurowany na plecach, pokryty barwną tkaniną zdobioną herbami rycerza. Szeroki metalowy pas rycerski jest noszony nisko na biodrach. trzeba jednak podkreślić, że zbroje kolcze z powodu zbyt wysokiej ceny (cała zbroja kolcza miała do 80 tysięcy kółek) były w użyciu tylko wśród możniejszych rycerzy. Ubożsi natomiast używali najczęściej zbroi łuskowych.
     Hełm w kształcie garnka jest wyższy i większy, opiera się na ramionach. Jego wysklepiony (a nie płaski jak w XIII w.) wierzch zdobi czasem z drzewa lub skóry, herbowe godło właściciela malowane albo złocone. Z powodu dużej wagi rycerze noszą go tylko w boju. Pod hełm nosi rycerz kaptur kolczy lub mały stożkowy hełm z kapturem. Pod koniec XIV wieku hełm garnczkowy zostaje zastąpiony hełmem z przyłbicą. Również w tym czasie pojawia się nowy typ hełmu (tzw. łepka), który ma wydłużone ścianki boczne, natomiast twarz jest zupełnie odkryta. Różne hełmy stożkowe i łebki noszą poczty rycerzy i piechurzy.
     Lekkozbrojni członkowie pocztów i piechurzy noszą uzbrojenie ochronne częściowe lub starszego typu, zwłaszcza popularne w Polsce pancerze łuskowe rozmaitych typów. Tarcza w XIV w. zmniejsza się dalej i osłania tylko lewe ramię i część piersi. Jest ona trójkątna o lekko wygiętych krawędziach bocznych, ozdobiona herbem właściciela.
     Konie zamożniejszych rycerzy okryte były bogatymi pokrowami w barwach herbowych rycerza. Pokrowa konia, tunika, płaszcz i spodnia część labrów (ozdobna chusta na hełmie) miały kolor pola (tła) herbu. Wierzchnia strona labrów i podszewka płaszcza miały barwę godła. Tunika była zdobiona godłem herbowym. Również na pokrowie znajdowały się herby rycerza.
     W  ciągu XIV wieku wchodzą w użycie płytowe wzmocnienia zbroi. Są to początkowo części zbroi, jak nałokcice, nakolanniki, następnie wchodzą w użycie nagolenniki i trzewiki, rękawice i naramienniki. Płyta chroniąca piersi
     Zmmienia się w "płach" przedni i tylny, czyli napierśnik i naplecznik. Wszystkie te części służące poprzednio do wzmocnienia zbroi kolczej łączy się teraz. W ten sposób (około 1380 r.) powstaje nowy typ uzbrojenia ochronnego - zbroja płytowa. Przy tej zbroi nie nosi się już tuniki. Również powszechnie używana w połowie wieku brygantyna (kurtka skórzana z przynitowanymi od spodu płytkami żelaza) staje się zbroją wyłącznie lekkozbrojnych i piechurów.

WIEK XV

RYCERZ z I poł. XV w.
Hełm z ruchomą osłoną twarzy (przyłbicą) i kapturem kolczym, pełna zbroja płytowa, spod niej widoczny ozdobny kraj kurty. Pas rycerski kuty, mizerykordia na łańcuszku, na prawej stronie napierśnika hak do podtrzymywania kopii.

RYCERZ (KOPIJNIK) z II poł. XV w.
Rycerz w pełnej "gotyckiej" zbroi płytowej i hełmie
(łebka). Tarcza z wycięciem na kopię. Giermek i koń ladrowany.

     W  okresie wielkiej wojny z zakonem krzyżackim w latach 1409 - 1411 trzon polskich sił zbrojnych stanowiło pospolite ruszenie rycerstwa - ciężkozbrojna jazda.
     Najmniejszym pododdziałem była "kopia", tj. rycerz z giermkiem i jednym lub kilku pachołkami pieszymi i konnymi. Wielkość kopii zależała od zamożności rycerza.
Kopie łączyły się w chorągwie. Istniały dwa rodzaje chorągwi:
a) rodowe - obejmujące członków tego samego rodu,
b) ziemskie - w skład których wchodziło drobne rycerstwo, wójtowie i sołtysi (byli oni obowiązani do służby ciężkozbrojnej tak samo jak rycerstwo).
     Wojewodowie dowodzili chorągwiami podległych im ziem, nad całością zaś dowództwo sprawował król.
     Uzbrojenie zaczepne ciężkozbrojnego rycerza składało się w tym czasie z kopii przystosowanej do walki z równie opancerzonym przeciwnikiem oraz długiego miecza o dwu-lub półtoraręcznej rękojeści.
W użycie wchodzi nowy rodzaj tarczy. Jest ona nieduża, czworokątna o zaokrąglonych brzegach, ma z prawej strony wycięcie na kopię. Wykonana z drzewa i obciągnięta skórą (rzadziej metalowa) była zawieszana na rzemieniu na szyi. Ponadto uzbrojenie ochronne stanowi pełna zbroja płytowa z hełmem o ruchomej spiczastej zasłonie twarzy (przyłbica), z kolczym kołnierzem. Kirys kulisty dwuczęściowy otrzymuje tzw. szorcę (fartuch żelazny) folgową (tj. z zachodzących na siebie pasów metalu). Dalszym przedłużeniem kirysu są tzw. taszki - płyty metalowe doczepione do dolnego brzegu szorcy, ochraniające uda. Nowsze (ok. 1430r.) przyłbice nie mają już kolczej ochrony szyi, lecz dwuczęściowy żelazny podbródek, złożony z nakarczka i obojczyka. Również zasłona twarzy staje się kulista, sam hełm zaokrągla się.
     W tym czasie mamy również pełne lub dwuczęściowe zbroje (ochrona głowy i szyi) płytowe zbroje końskie.
Oczywiście uzbrojenie takie mogli mieć tylko możniejsi.
Ubożsi rycerze, pachołkowie i piechurzy mieli uzbrojenie lżejsze, częściowo starszych typów, a więc kolczugi, brygantyny, łuskowe pancerze (które w Polsce występują na przestrzeni szeregu stuleci) i części płytowego uzbrojenia, np. płachy, tj. płachy przednie i tylne (napierśniki i naplecznik), nałokcice, nakolanki, rękawice itp.
     Uzbrojenie zaczepne pocztów rycerskich składało się z mieczy, toporów, kusz lub maczug bojowych. W uzbrojeniu ochronnym używano też różnych gatunków hełmów, najczęściej łebki (o której mówiliśmy poprzednio) lub kapalinów - żelaznych kapeluszy różnych odmian.
     W czasie wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim (1454 - 66) dokonał się zasadniczy przełom w organizacji wojska w Polsce. Pojawiły się w tym czasie wojska zaciężne, stanowiące odtąd zasadniczą siłę zbrojną Rzeczypospolitej szlacheckiej.
     Jak wyglądała organizacja tych wojsk?
Jednostką organizacyjną i taktyczną wojsk zaciężnych była rota, tak w jeździe, jak i w piechocie. Jej dowódca, rotmistrz, był jednocześnie jej organizatorem. Rotmistrz, otrzymawszy od króla polecenie sformowania roty, werbował pewną liczbę "towarzyszy", którzy przybywali pocztami  (czeladzią). Towarzysze posiadali zbroje kopijnicze (pełne płytowe), czeladź zbroje strzelcze.
     Piechota w czasie wojny trzynastoletniej dzieliła się na pawężników i strzelców. Pawężnicy osłaniali siebie i pozostałych żołnierzy, strzelców (kuszników) oraz proporników (chorążych) olbrzymimi drewnianymi tarczami, tzw. pawężami.
     Jazda składała się z kopijników (towarzyszy) i strzelców (kuszników).
     Uzbrojenie ochronne piechoty niewiele się zmieniło w porównaniu z poprzednim okresem, widzimy dalej lekkie zbroje, łebki, kapaliny idt., natomiast w uzbrojeniu zaczepnym zaszły znaczne zmiany, przede wszystkim przez wprowadzenie ręcznej broni palnej - rusznic. Przy skomplikowanej i powolnej obsłudze oraz małej sile przebicia i donośności rusznice ustępowały początkowo kuszom.
    Pojawiają się również szable, które początkowo jednak uważano za broń pośledniejszą od miecza.
     Pod koniec XV wieku w piechocie pojawiają się kopijnicy, będący jednocześnie dziesiętnikami, zbrojni w pełne zbroje, którzy stają na czele rzędów w ugrupowaniu bojowym.
     W  jeździe kopijnicy przeważnie używali pełnej zbroi "gotyckiej", o charakterystycznych smukłych kształtach, i hełmu nowego typu, zwanego również łebką, powstałego przez wydłużenie w dół ronda kapalina i wycięcie szpary wzrokowej. Walczyli oni na ciężkich koniach zwanych kopijniczymi, okrytych ladrami (zbroją płytową).
     Strzelcy używali koni mniejszych, lżejszych, nieladrowanych. Rozpowszechnia się znana już w drugiej połowie XIV w. artyleria. Są to bombardy o krótkich lufach i większym kalibrze oraz mniejsze hufnice. Lufy przymocowywano obręczami do łoża, które początkowo było nieruchome, a później otrzymało prymitywny mechanizm podniesieniowy.

6

---