OCHRONA ŚRODOWISKA I TURYSTYKA PROEKOLOGICZNA

WYKŁAD 1 19.01.2008 r.

dr Brygida Wawrzyniak-Wydrowska

Zakład Paleooceanologii, WNP, Wąska 13 p. 216

zagadnienia:

1. Środowisko przyrodnicze - zagrożenia

2. Stan środowiska na świecie i w Polsce

3. Globalne skutki zanieczyszczenia powietrza

4. Degradacja i ubytek użytków rolnych, zagrożenia lasów, niedobory i zanieczyszczenia wód

5. Różnorodność biologiczna, jej znaczenie oraz zagrożenia

6. Ochrona przyrody i ochrona środowiska w Polsce. Ochrona środowiska jako problem międzynarodowy

7. Oddziaływanie turystyki i rekreacji na środowisko i przyrodę

8. Formy ekoturystyki - turystyka kwalifikowana, agroturystyka.

literatura:

• Dobrzański G., Dobrzańska B.M., Kiełczewski D., Ochrona środowiska przyrodniczego. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1997

• Kompendium wiedzy ekologii, red. Strzałko J., Mossor-Pietraszewska T., Wyd. PWN, Warszawa 2001

• Kożuchowski K., Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji, Wyd. Kurpisz S.A., 2004

• Zaręba D., Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje, Wyd. PWN, 2006

• Agroturystyka, red. Młynarczyk K., Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002

• Bohdanowicz P., Turystyka a świadomość ekologiczna, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2006

ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA

kiedy człowiek w epoce neolitu zaczął się posługiwać narzędziami - zaczęło się przekształcanie środowiska

w Polsce takie zmiany zachodzą od ok. 5000 lat

a tak na dobre to wszędzie od rewolucji przemysłowej

antropopresja - wszystkie oddziaływania na środowisko wynikające z bytowej i produkcyjnej działalności ludzkiej

negatywne skutki antropopresji:

- odpady

- zanieczyszczenia

- zakłócenia

- nadmierna eksploatacja zasobów

ANTROPOGENNE OBCIĄŻENIE ŚRODOWISKA

SKUTKI BEZPOŚREDNIE

PIERWOTNE

WTÓRNE

zmiana jakości powietrza

zmiany ilościowe i jakościowe zasobów wodnych

ograniczenie areału lub zmiana jakości gleb uprawnych

zmiana ilości i jakości zasobów biologicznych

zmniejszenie produktywności ekosystemów

zmiany wartości estetycznych krajobrazu

zmiana innych pozamaterialnych wartości środowiska

SKUTKI POŚREDNIE

straty w produkcji przemysło-wej

straty w gospodarce rybackiej i łowieckiej

straty w produkcji rolnej i leśnej

straty w drogownic-twie, transporcie i łączności

straty w gospodarce komunalnej i mieszka-niowej

inne straty material-ne

pogorsze-nie warunków pracy

pogorszenie warunków rekreacji i wypoczyn-ku

pogorsze-nie stanu zdrowo-tnego ludności

pogorszenie komfortu życia

pogorszenie w twórczym i oświatowym wykorzystaniu środowiska

inne skutki pozamaterialne

STRATY GOSPODARCZE

BEZPOŚREDNIE

POŚREDNIE (straty społeczne)

czyli całość określana jako: STRATY EKOLOGICZNE

KLASYFIKACJA SKUTKÓW ANTROPOGENICZNEGO OBCIĄŻENIA ŚRODOWISKA

straty ekologiczne przykładowe w Polsce:

SO₂ 240$ / 1 Polaka

10-20% straty w dochodzie narodowym

w dawnym województwie katowickim: 30-40%

doprowadzenie do równowagi ekologicznej 250-270 mld $ / 25 lat

straty po Czarnobylu: 348 mld $

CHARAKTER I NATĘŻENIE SKUTKÓW ANTROPOPRESJI

ODWET EKOLOGICZNY - nieprzewidziane, szkodliwe następstwa przekształcania środowiska, spowodowane jednostkowymi działaniami np. budowa zakładu, spiętrzanie zbiorników wodnych itp.

klasyczny przykład: (sztuczny zbiornik wybudowany na rzece Zambezi) budowa zbiorników wodnych (+), energia elektryczna (+), dochód z rybołówstwa - spadek, małe (-), straty pól i pastwisk zalanych przez zbiornik (-), przesiedlenie ludności, przeniesienie pól - erozja, zaburzenia socjalne, itp.

w Polsce podobnie: zbiornik Siemianówka k. Białegostoku

KRYZYS EKOLOGICZNY - stan, w którym stopień ingerencji człowieka w przyrodę oraz intensywność jej przekształcania przekraczają jej zdolność do samodzielnej kompensacji zachodzących zmian

WSPÓŁCZESNY KRYZYS EKOLOGICZNY:

• globalny charakter

• oddziaływanie antropopresyjne na wszystkie elementy biosfery

• współzależność z kwestią wojny i pokoju

• pojawia się w kategorii bezpieczeństwa ekologicznego wpływającego na zmianę statusu suwerenności państwowej

• pojawienie się szczególnie ostrych barier surowcowych, biologicznych, odporności ekosystemów

• ścisły związek ze światową gospodarką

• odmienność charakteru kryzysu w państwach rozwiniętych i rozwijających się

• pojawienie się „kolonializmu ekologicznego”

PRZYCZYNY WSPÓŁCZESNEGO KRYZYSU:

• globalne ocieplenie

• niszczenie ozonosfery

• wycinanie lasów tropikalnych

• niszczenie lasów przez emisje przemysłowe

• kwaśne deszcze

• zanik różnorodności gatunkowej i genetycznej

• awarie w urządzeniach jądrowych

• produkcja i składowanie odpadów radioaktywnych

• erozja

• pustynnienie

• wzrost zasolenia gleb

• zanieczyszczenie oceanów i mórz ropą naftową

• rozprzestrzenienie się pasożytów

• inne

eutrofizacja wód - przeżyźnienie wód

biogeny - nieorganiczne postaci pierwiastków i związków (nutrienty)

KATASTROFA EKOLOGICZNA - stan tak daleko posuniętej degradacji środowiska, że podjęcie skutków zaradczych jest niemożliwe lub nadzwyczaj utrudnione

konsekwencje: środowisko staje się nieprzydatne dla zaspokojenia ludzkich potrzeb, traci zdolność reprodukcji zasobów odnawialnych

lokalny charakter - np. katastrofy tankowców

STAN ŚRODOWISKA W POLSCE I NA ŚWIECIE:

biosfera - pierwszy raz w dziejach świata funkcjonuje w warunkach ekstremalnych, nigdy tyle elementów i układów środowiska nie zostało poddanych tak mocnej antropopresji

podstawowe wskaźniki stanu Ziemi:

wyznaczniki sytuacji ekologicznej świata:

- wyczerpywanie zasobów przyrody wykorzystywanych gospodarczo

- obciążenie środowiska zanieczyszczeniami i odpadami

- zagrożenie i ochrona różnorodności biologicznej

- groźne wyczerpywanie zasobów odnawialnych (brak drewna opałowego, czystej wody, żywności - zmniejszanie zasobów rybnych)

- groźne pogorszenie się stanu środowiska - konsekwencje: spadek produktywności, stabilności, trwałości, zdolności do samooczyszczenia, zagrożenia zdrowia ludzkiego

- groźba wymierania licznych gatunków: w najbliższym 10-leciu może wyginąć 20% (z ogólnej: 5-30 mln) gatunków

- emisja metali ciężkich (arsen, kadm, miedź, rtęć, nikiel, ołów, cynk) - tylko chromu sama przyroda dostarcza więcej niż człowiek

wskaźniki stanu Ziemi:

- pokrywa leśna

- warstwa orna gleby - corocznie traci się 26 mld ton warstwy ornej na obszarach uprawnych

- obszary pustynne

- jeziora

- bioróżnorodność gatunkowa

- jakość wód gruntowych

- klimat

- poziom mórz - do 2100 r. podniesie się szacunkowo od 1,4 do 2,2 m

- warstwa ozonu w górnych partiach atmosfery

PRZECIWDZIAŁANIE:

tworzenie obszarów chronionych:

1992 r. - 8491 obszarów o powierzchni > 1000 ha

7,7 mln km² - 3,8%

obecnie szacuje się na około 4%, ale ich tworzenie zbyt powolne w stosunku do tempa utraty różnorodności gatunkowej

obszary o nienaruszonej przyrodzie lub w minimalnym stopniu przekształconej:

ponad 48 mln km², 32,3% lądów

Antarktyda, obszary Syberii (głównie wschodniej), Kanada, Australia, Grenlandia, Brazylia, Sahara

stan środowiska w Polsce:

cechy środowiska w Polsce - ogromne kontrasty

(Katowice - Mazury/ NE Polska, Bieszczady)

najważniejsze zagrożenia:

- nadchemizacja środowiska zanieczyszczeniami przemysłowymi, komunalnymi i rolniczymi

- przemiany użytkowania ziemi niszczące strukturę przyrody

- zmniejszenie się różnorodności biologicznej

- zmniejszanie się obszarów biologicznie czynnych na terenach zurbanizowanych i uprzemysłowionych

WYKŁADNIK STANU:

1. Zanieczyszczenie powietrza

- najwyższe w Europie - spowodowane emisją SO₂, tlenków azotu, pyłów

SO₂: w latach 1987-89: 4 mld t / rok - 10% emisji Europy

tylko byłe NRD i ZSRR więcej

1994 r.: 2,6 mld t / rok

NO, NO₂: w latach 1987-89: 1,5 mld t/ rok - 7% emisji Europy

1994 r.: 1,1 mln t / rok

- najwięcej zanieczyszczeń ze spalania paliw (90% SO₂, 70-80% tlenków azotu)

- najgorsza sytuacja: Góry Izerskie i okolice (najbardziej widoczne skutki tego)

powstawanie i oddziaływanie kwaśnych deszczy

skutki zanieczyszczeń powietrza w Polsce:

- przyspieszenie niszczenia maszyn, budowli - korozje

- spadek plonów w rolnictwie wskutek zakwaszenia gleb

- spadek produktywności lasów i zamieranie drzew

- zagrożenia zdrowotne

2. użytkowanie i zanieczyszczenie wód

• brak dostatecznej ilości wód

• dyspozycyjne zasoby: 22 km³ rocznie

• zasoby nienaruszalne: 15 km³

• bezzwrotne do zużytkowania: 7 km³

• zasoby eksploatacyjne wód podziemnych: 14 km³

• obecne użytkowanie: 13 km³

• zły stan wód powierzchniowych - powraca ok. 80% ścieków (oczyszczanie w 70% tylko)

• zasolone wody kopalniane - mają ładunek dzienny chlorków i siarczanów 9000 t

• wody pochłodnicze - 2/3 ścieków

• objawy powolnej degradacji

konsekwencje: Polska najbardziej zanieczyszcza Morze Bałtyckie

222 tys. ton azotu (11%)

21 tys. ton fosforu (38%) - w wyniku tego objawy powolnej degradacji środowiska morskiego

3. odpady

zagrożenia potencjalne dla człowieka i środowiska:

- przemysłowe: toksyczne, rakotwórcze, wybuchowe

1988 r.: 189,9 mln t

1995 r.: 122,7 mln t

- przemysł wydobywczy, metalurgiczny i energetyczny - 80% odpadów, 50% z obszaru katowickiego, 21% obszar legnicki

- odpady komunalne: 1988 r.: 46 mln t, 1999 r.: 43,7 mln t

jedynie 30% wysypisk zgodnych z wymogami

20% bez nadzoru i rosnąca liczba dzikich wysypisk

OBSZARY EKOLOGICZNEGO ZAGROŻENIA:

• obszary, na których nastąpiło całkowite załamanie stanu równowagi przyrodniczej, przejawiające się w utracie odporności, wyeliminowanie procesów samooczyszczenia i degradacji układów biologicznych, a także nasilenia się zjawiska zagrożenia dla zdrowia i zachorowań na choroby uwarunkowane stanem środowiska

kryteria obszarów ekologicznego zagrożenia:

- przekroczenie dopuszczalnych stanów normatywnych co najmniej 2 elementów środowiska:

- wielokrotne, bądź szczególnie uciążliwe (toksyczne) przekroczenie stanu normatywnego jednego elementu

obszary ekologicznego zagrożenia: ok. 14% powierzchni kraju

WYKŁAD 2 1.02.2008 r.

GLOBALNE SKUTKI ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA:

zanieczyszczenia powodujące zmiany składu powietrza atmosferycznego mogą pochodzić ze źródeł:

1. naturalnych

- wybuchy wulkanów

- procesy biologiczne

- burze pyłowe

- pożary

- opady pyłu kosmicznego

- powstawanie aerozolu wody morskiej

Emisja pyłów ze źródeł naturalnych wynosi ok. 3 700 mln t/rok, a głównych zanieczyszczeń gazowych (dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek węgla, amoniak, lotne związki organiczne - bez gazów cieplarnianych) 1 900 mln t

2. sztucznych

- przemysł

- energetyka

- transport

- rolnictwo

Źródła sztuczne wyrzucają do atmosfery rocznie ok. 200 mln ton pyłów i 1900 mln ton gazów.

zanieczyszczenie atmosfery stało się obecnie najpoważniejszą przyczyną lokalnych, regionalnych i globalnych zmian środowiska

do najpoważniejszych konsekwencji zaliczamy:

• ocieplenie klimatu

• zmniejszenie stratosferycznej warstwy ozonu

• skażenie substancjami toksycznymi łańcuchów pokarmowych na lądzie i w oceanach

• wzrost kwasowości wód powierzchniowych i zamieranie lasów wskutek oddziaływania kwaśnych deszczy i dwutlenku siarki

GLOBALNE OCIEPLENIE

efekt cieplarniany - istniał na Ziemi zawsze - obecność gazów w atmosferze (dwutlenek węgla, metan, para wodna, ozon) powoduje, że średnia temp. na Ziemi wynosi +15˚C

gdyby tego efektu nie było, temp. na Ziemi wynosiłaby ok. -1˚C (?)

więc jeśli już mówimy o problemie to o globalnym ociepleniu

gazy cieplarniane = gazy szklarniowe

- w ciągu XX. wieku klimat światowy stał się cieplejszy o ok. 0,5-0,7˚C

- przyczyna: antropogeniczna emisja gazów cieplarnianych

(prześledzić jakiś schemat efektu cieplarnianego)

gazy cieplarniane - CO₂, metan, ozon, tlenki azotu, chlorofluorowęglowodory (freony)

efekt cieplarniany = szklarniowy - szyby szklarni selektywnie przepuszczają promieniowanie elektromagnetyczne, co powoduje wzrost temperatury wewnątrz budynku

rozwój przemysłu i intensywne wycinanie lasów stanowią główne przyczyny zwiększania się zawartości dwutlenku węgla w atmosferze

główne źródła dwutlenku węgla

- spalanie paliw kopalnych (6 mld ton węgla rocznie)

- 1-2,5 mld ton wypalanie lasów i utlenianie materii organicznej

- bilans 2-2,5 mld ton

dzięki bąblom powietrza uwięzionym w lodach Antarktydy udało się określić stężenie dwutlenku węgla w powietrzu pochodzącym sprzed setek i tysięcy lat

w 1987 r. sumaryczna antropogeniczna emisja gazów cieplarnianych odpowiadała emisji dwutlenku węgla w ilości 14,6 mld ton w przeliczeniu na czysty węgiel, z czego 5,9 mld t pozostało w atmosferze

główne źródło metanu:

- bagna

- ryżowiska

- przeżuwacze

- energetyczne wykorzystanie biomasy

- spalanie gazu ziemnego

- kopalnie węgla

zamarznięte bagna na dalekiej północy są wielkim rezerwuarem metanu - zamarznięte, więc metan nie jest uwalniany, ale w wyniku ocieplenia mogą zacząć odmarzać i metan może się zacząć uwalniać - przyspieszając jeszcze proces ocieplenia klimatu

główne źródła freonów (cholorofluorowęglowodory)

- media robocze w urządzeniach chłodniczych

- produkcja materiałów piankowych

główne źródła podtlenków azotu

- denitryfikacja bakterii w glebach i wodach

- spalanie paliw kopalnych

- stosowanie nawozów azotowych

- przekształcenie terenów leśnych w pola uprawne

główne źródła tlenków azotu i ozonu:

- gwałtowny rozwój motoryzacji

UDZIAŁ GAZÓW CIEPLARNIANYCH W GLOBALNYM OCIEPLENIU

dwutlenek węgla 50%

metan 18%

freony 14%

ozon 12%

tlenki azotu 6%

nazwa gazu	udział w efekcie cieplarnianym	efektywność pochłaniania promieniowania podczerwonego w porównaniu do CO2
dwutlenek węgla CO2	50%	1
metan CH4	18%	30
freony	14%	10 - 20 000
ozon O3	12%	2000
tlenki azotu NOx	6%	150

najbardziej do nasilenia efektu cieplarnianego przyczynia się:

- energetyka 48%

- przemysł 24%

- leśnictwo 18%

- rolnictwo 9%

skutki globalnego ocieplenia:

• zmiany cyklu hydrologicznego

- zmiany zawartości wilgoci w atmosferze (parowanie i opady)

- pustynnienie i erozja na obszarach suchych i półsuchych

- zanik pokrywy śnieżnej, zmniejszenie retencji gruntowej, podniesienie poziomu wód gruntowych na obszarach umiarkowanych szerokości, zwiększenie powodzi

• zmiany poziomu mórz i oceanów - przy wzroście temp. powietrza o ok. 0,5˚C poziom mórz wzrósł o 10-15 cm

Wzrost poziomu mórz na nadmorskich terenach depresyjnych i nizinnych powoduje m.in.:

- zwiększoną erozję wybrzeży

- zwiększenie ryzyka powodzi na nizinach nadmorskich

- zagrożenie infrastruktury technicznej wybrzeży

- zakłócenie równowagi ekologicznej ekosystemów brzegowych

- zwiększenie negatywnych skutków sztormów

- wzrost zasolenia obszarów ujściowych rzek i wód gruntowych

• zagrożenie gatunków i systemów ekologicznych

- wzrost temp. o ok. 0,5˚C na dziesięciolecie powoduje przesunięcie stref klimatycznych o 50-75 km

- zmiana prądów oceanicznych - zaburzenie cyklów rozwojowych gatunków

- zagrożenie dla raf koralowych

organizmy potrzebują czasem dość długich okresów adaptacyjnych na przystosowanie się do zmienionych warunków

rafy koralowe - żyją w symbiozie z glonami - im głębiej się robi, bo wzrasta poziom mórz, tym mniej światła i glony zaczynają mieć trudności z fotosyntezą - a koralowce z jedzonkiem

• zmiany w produkcji żywności

- wzrost produkcji roślin o typie fotosyntezy C₃ (ryż, pszenica, fasola, ziemniaki)

- spadek produkcji roślin o typie fotosyntezy C₄ (kukurydza, proso, trzcina cukrowa)

- rozwój chwastów i szkodników roślin i pasożytów zwierząt - większość na fotosyntezę typu C₃

niska produkcja fitoplanktonu w Oceanie Południowym

produkcję stymuluje obecność żelaza - a tam jest go mało, bo on sam z siebie w oceanie raczej nie występuje i pochodzi z lądów - na półkuli południowej lądów niewiele, to i żelaza mało

powstała koncepcja, by więcej glony pochłaniały dwutlenku węgla przy fotosyntezie - zaczęto te rejony nawozić żelazem - eksperyment przeprowadzony: rzeczywiście produkcja się zwiększyła, ale okazało się, że ponosi to temperaturę tamtej wody o 0,5˚C i nie wiadomo jak to się przełoży na wzrost temp. w atmosferze - więc zaprzestano póki co eksperymentów podobnych

NISZCZENIE OZONOSFERY

- ozon stratosferyczny bierze udział w przekształcaniu ultrafioletowego promieniowania słonecznego w energię cieplną - bilans cieplny Ziemi

- jest podstawowym gazem ograniczającym dopływ do powierzchni Ziemi szkodliwego dla żywych organizmów promieniowania ultrafioletowego Słońca

- szkodliwość ultrafioletu - silne pochłanianie fotonów UV przez białka i kwasy nukleinowe

ozon stratosferyczny - dobry

ozon troposferyczny - szkodliwy

- ozon występuje w stratosferze (10-50 km)

- max koncentracji 18-20 km

- ozon stratosferyczny - 90% zapasu ozonu w atmosferze

- tworzy się głównie nad równikiem - 40 km

- źródło ozonu - procesy fotochemiczne powstawania i rozpadu cząsteczek tlenu pod wpływem promieniowania ultrafioletowego

koncentracja ozonu mierzy się w jednostkach zwanych dobsonami (D)

średni poziom - 300 D, nad równikiem ok. 250 D, rejony polarne w okresie wiosennym - 450 D

znaczny spadek koncentracji ozonu (do 90%) w ozonosferze nazywany jest dziurą ozonową

spadek ozonu obserwowany jest od połowy lat 80. XX w. głównie w okolicach bieguna południowego, nad Antarktydą. Pojawia się tam corocznie w okresie wiosennym (od września do listopada). Tempo spadku wynosi ok. 3% na rok.

przyczyny i mechanizmy zaniku ozonu

- negatywny wpływ freonów (trójchlorofluorometan i dwuchlorofluorometan)

- freony - związki nieaktywne chemicznie w niższych warstwach atmosfery

- dyfuzja do stratosfery

- w wyniku fotolizy powstaje wysoce aktywny chlor atomowy, łatwo wchodzący w reakcję z ozonem powodując jego rozpad

- dziura ozonowa nad Antarktydą powiększyła się już o 15% od chwili jej odkrycia

- dalej rozprzestrzenia się nad południową Argentyną i Chile. Zmniejszenie ilości ozonu sięga nawet 70%

- na wysokościach 14-17 km występują prawie całkowite braki ozonu

- tempo globalnego spadku ozonu stratosferycznego pod wpływem działalności człowieka (z wyjątkiem Antarktydy), oszacowane na podstawie badań satelitarnych, wynosi 0,4-0,8% na rok w północnych oraz umiarkowanych szerokościach geograficznych i mniej niż 0,2% w tropikach

skutki niszczenia ozonosfery

ocenia się, że ubytek 1% ozonu powoduje 2-3% wzrost natężenia promieniowania UVB, którego zwiększenie powoduje:

- konsekwencje zdrowotne - szybsze starzenie się skóry, zwiększenie zachorowalności na różne choroby skóry, choroby narządu wzroku (katarakta), osłabienie reakcji układu immunologicznego organizmu

- zmiany w świecie żywym

- ograniczenie produkcji żywności

- wzrost specyficznych zanieczyszczeń atmosfery

- niszczenie materiałów budowlanych

ZAGROŻENIE LASÓW

LASY ZIELONE - BOGACTWO ZIEMI

WIELKOŚĆ ZASOBÓW LEŚNYCH ZIEMI

Las to naturalny lub ukształtowany przez człowieka ekosystem, w którego szacie roślinnej dominują drzewa.

Las jest to formacja drzew o powierzchni co najmniej 1 ara i potencjalnej wysokości 5 m

Formacje leśne i typy lasów zależnie od siedliska: monsunowy, podzwrotnikowy, liściasty klimatu umiarkowanego, bór iglasty

pierwotnie lasy pokrywały ok. 60 mln km²

w 1990 r. powierzchnia gruntów leśnych na świecie wynosiła 4184 mln ha, co stanowiło 31% powierzchni lądów - obecnie: 3870 mln ha

w Europie nie ma już praktycznie wcale puszcz i lasów pierwotnych (praktycznie wszystkie są antropogeniczne)

lesistość - stosunek procentowy powierzchni porośniętej lasami do ogólnej powierzchni geograficznej

stan ilościowy zasobów leśnych charakteryzuje powierzchnia lasu przypadająca na 1 mieszkańca

wskaźnik ten wykazuje dużą zmienność - od 0,2 ha/osobę w Azji do 6,6 ha/osobę w Australii i Oceanii

kontynent	powierzchnia lasów [mln ha]	lesistość [%]	powierzchnia lasu na 1 mieszkańca [ha]
Ameryka Północna	549	25	1,1
Ameryka Południowa	886	50	2,6
Europa	1039	45	1,4
Afryka	650	22	0,8
Azja	548	18	0,2
Australia i Oceania	198	23	6,6
Świat	3870	30	0,6
Polska	9,1	29	0,2

ZNACZENIE LASÓW W ŚRODOWISKU I ŻYCIU CZŁOWIEKA

Lasy są głównym czynnikiem biotycznym kształtującym środowisko życia na Ziemi.

Drzewostan wraz z pozostałymi warstwami roślinności wpływa na:

• warunki klimatyczne

• warunki hydrobiologiczne

• warunki glebowe

• warunki zoocenotyczne

FUNKCJE LASÓW:

• funkcja ekologiczna

- wpływ na temperaturę powietrza, wilgotność, klimat (funkcje klimatyczne)

- ochrona przed powodziami, erozją wietrzną i wodną, lawinami, silnymi wiatrami (funkcje glebochronne, wodochronne)

- naturalne zbiorniki retencyjne, filtry i magazyny czystej i zdrowej wody

- pochłanianie CO₂ (np. 1 ha boru sosnowego pochłania od 150 do 200 t CO₂)

- produkcja znacznej ilości O₂ - ok. 26,6 mld t (ponad połowa rocznego zapasu na Ziemi)

- bogate zasoby genetyczne świata, ostoja wielu gatunków roślin i zwierząt

- różnorodność wzajemnie przenikających się lub sąsiadujących ze sobą ekosystemów leśnych, łąkowych, bagiennych, wodnych

• funkcja zdrowotna

- tłumi hałas (np. 150-metrowa ściana lasu liściastego obniża hałas o 18-25 dB)

- oczyszcza powietrze przez absorpcję zanieczyszczeń pyłowych, gazowych (filtr powietrza atmosferycznego - np. w ciągu sezonu wegetacyjnego 1 ha boru świerkowego zatrzymuj ok. 30 t pyłów, a 1 ha lasu bukowego - ponad 65 t)

- wydziela do atmosfery substancje bakteriobójcze - fitoncydy (np. jałowiec, sosna, jodła, świerk, cis, dąb, klon, grab, jesion); fitoncydy sosny zabijają prątki gruźlicy, fitoncydy dębu - pałeczki dyzenterii (czerwonki bakteryjnej), a fitoncydy jodły - zarazki dyfterytu (błonicy). W 1 m³ powietrza leśnego jest 40-70 mniej organizmów chorobotwórczych niż w powietrzu miejskim

- wpływa na jonizację powietrza

- zapewnia wypoczynek i rekreację

• funkcja estetyczna i krajoznawcza

- poprawa wyglądu środowiska i zróżnicowanie krajobrazu

- upiększają otoczenie człowieka, stanowiąc element dekoracyjny

• funkcja społeczna i dydaktyczno-wychowawcza

- kształtowanie w społeczeństwie, zwłaszcza w dzieciach i młodzieży, postawy szacunku dla przyrody

• funkcja w ochronie przyrody

- zachowanie walorów przyrodniczych, kulturowych, historycznych

- ostoja rzadkich gatunków zwierząt i miejsce występowania chronionych gatunków roślin

• funkcja gospodarcza

- źródło cennych surowców dla różnych gałęzi przemysłu

- stymulacja produkcji rolnej

PRZYCZYNY NISZCZENIA LASÓW

- pożary

- wielkoobszarowe wyręby przemysłowe, wyręby pod uprawy rolne, pod zabudowę, dla celów komunikacyjnych

- rabunkowa gospodarka lasami - nadmierne pozyskiwanie drewna dla celów gospodarczych

- zanieczyszczanie powietrza związkami toksycznymi, w szczególności tlenkami siarki

- częste inwazje szkodników leśnych, np. brudnicy mniszki, grzybów chorobotwórczych

- niewłaściwa gospodarka wodna na terenach nieleśnych, powodująca obniżenie wód gruntowych

- składowanie terenów leśnych odpadów i nieczystości z szamb

- stosowanie chemicznych środków ochrony roślin (np. herbicydów, insektycydów)

- ekspansja turystyczna

zmiany w biosferze w wyniku nadmiernego niszczenia lasów

- zachwianie równowagi gazowej atmosfery

- zmiany hydrologiczne

- zmiany klimatu

- erozja gleb

- pustynnienie i stepowienie

- wyginięcie lub zagrożenie wielu gatunków roślin zwierząt

światowe tempo wycinania lasów:

1 ha/s = 860 km² / dzień = 310 tys. km² / rok

tempo wymierania gatunków: w lasach tropikalnych: 35 gatunków dziennie

CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW LEŚNYCH POLSKI

- ogólna powierzchnia lasów w 2002 r. - 9113 tys. ha (ok. 29% lesistość kraju, poniżej średniej europejskiej wynoszącej 45%)

- obecność wielkich, unikalnych kompleksów leśnych, np. Puszcza Białowieska, Knyszyńska, Augustowska, Piska, Borecka, Wschodniokarpacka, Kampinoska

- bardzo duży udział drzewostanów młodych (ok. 64% powierzchni)

- powierzchne drzewostanów >80 lat stanowią zaledwie 17% - oba powyższe: wynik wojny w Polsce

- w składzie gatunkowym zdecydowaną przewagę mają drzewa iglaste

- nierównomierne rozmieszczenie obszarów leśnych

- ok. 800 tys. ha w województwach zachodniopomorskim i mazowieckim, do 250 tys. ha w województwie opolskim

Polska należy do państw o bardzo zniszczonych lasach:

- 1/3 drzew w lasach jest znacznie uszkodzona

- tylko 12% jest zdrowych

- najbardziej uszkodzone są gatunki iglaste (ok. 32% uszkodzeń): jodła, świerk, sosna

- niewielka poprawa stanu zdrowotności lasów od połowy lat 90-tych

- stan zdrowotny lasów jest zróżnicowany regionalnie:

• najbardziej zagrożone są lasy w Sudetach i Beskidach

• w rejonach przemysłowych Śląska i Kotliny Kłodzkiej

• w okolicach Tarnobrzega, Puław, Bełchatowa, Krakowa i Kielc

DEGRADACJA I UBYTEK UŻYTKÓW ROLNYCH

Gleba jest to wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej, zmieniona pod wpływem czynników klimatycznych, roślinności, zwierząt i wody, kształtująca się w zależności od rzeźby terenu i charakteru podłoża mineralnego (formuje się bardzo wolno i może być uważana za zasób nieodnawialny - warstwa 2-3 cm powstaje w ciągu 200 - 1000 lat).

gleba pełni wiele istotnych funkcji:

• przyrodnicze

• gospodarcze

• społeczne

• produkcyjna - rezerwuar substancji odżywczych i wody dostępnych dla roślin - podstawa produkcji biomasy

• retencyjna - porowatość i zatrzymywanie wody (obecność glin, iłów, itp.)

• sanitarna - zapobieganie zanieczyszczeniom wód gruntowych i łańcuchów pokarmowych, filtracja, buforowanie i transformacja substancji zanieczyszczających

• środowisko życia wielu organizmów - na 30 cm powierzchniowej warstwy na 1 ha występuje 25 t organizmów

• fizyczne podłoże dla rozwoju infrastruktury i wysypisk śmieci

• źródło surowców: piasek, glina, żwir, torf

• źródło informacji: artefakty archeologiczne, okazy paleontologiczne

• znaczenie klimatyczne: wiąże węgiel

skala i formy degradacji gleb:

- obecne zjawiska degradacji gleby występują w znaczącym stopniu na 15% powierzchni uprawnej

- corocznie tracone jest ponad 10 mln ha:

• erozja 5-7 mln ha

• przejmowanie na cele nierolnicze 2-4 mln ha

• zasolenie i zawodnienie 2-3 mln ha

• różnica netto między pozyskiwaniem nowych terenów a ich utratą wynosi ok. 5-6 mln ha

- w Polsce ok. 2/3 użytków rolnych z różnym nasileniem podlega degradacji

PODSTAWOWE FORMY DEGRADACJI:

- wyjałowienie ze składników pokarmowych i naruszenie równowagi jonowej

- zakwaszenie i alkalizacja środowiska

- zanieczyszczenie składnikami fitotoksycznymi

- zasolenie

- nadmierny ubytek próchnicy

- przesuszenie lub zawodnienie (zawilgocenie)

- erozja

- zniekształcenie struktury

- zniekształcenie rzeźby terenu

- mechaniczne uszkodzenie i zniszczenie poziomu próchniczego

- zanieczyszczenie mechaniczne

- techniczno-przestrzenne rozdrobnienie powierzchni biologicznie czynnej

- zanieczyszczenie bilologiczne

pustynnienie:

Najczęstszymi przyczynami antropogenicznego pustynnienia, związanymi ze wzrostem populacji, są:

• przeznaczenie obszarów leśnych pod uprawę

• wypalanie roślinności na terenach pod uprawę

• nadmierny wypas bydła

• zbyt intensywna uprawa ziemi

• zwiększone wykorzystanie wód gruntowych

• zwiększone zapotrzebowanie na opał

degradacja chemiczna gleb:

Polega na zmianie odczynu, właściwości biochemicznych, składu i właściwości próchnicy, roztworów glebowych, składu ilościowego i jakościowego pierwiastków składowych.

Do głównych form degradacji chemicznej zaliczamy:

- zakwaszenia

- zanieczyszczenie azotanami, pestycydami

- zanieczyszczenie metalami ciężkimi

NIEDOBORY I ZANIECZYSZCZENIA WÓD

Hydrosfera - obejmuje całość wód powierzchniowych (łącznie z lodowcami) i podziemnych oraz wodę zawartą w hydrosferze - stanowi 2/3 powierzchni globu.

niedobory wody powodowane są działaniem takich czynników antropogenicznych jak:

• zmiany klimatu

• nadmierna eksploatacja wód podziemnych

• melioracje i drenaże

• regulacja rzek i potoków

• zmiana szaty roślinnej (wylesianie)

• odwodnienie odkrywek i kopalń podziemnych

• zanieczyszczenie wód ściekami

(patrz: tereny dotknięte niedoborami wód)

ilościowy rozkład wody słodkiej na lądach:

- wieczny lód i śnieg 68,7%

- wody podziemne 30,1%

- lód zamarznięty w wiecznej zmarzlinie 0,9%

- jeziora, rzeki i mokradła 0,3%

zanieczyszczenia wód

Degradacja jakości wód obejmuje zmiany ich cech fizykochemicznych i biologicznych przez wprowadzenie do nich ogromnych ilości substancji organicznych i nieorganicznych, energii czy substancji promieniotwórczych. Uniemożliwia to wykorzystanie zasobów wodnych do różnych celów związanych z działalnością i egzystencją człowieka.

rodzaje i źródła ścieków:

Czynniki powodujące zanieczyszczenia można podzielić na:

- naturalne (zasolenie, zanieczyszczenie humusem, związkami żelaza)

- sztuczne - pochodzące z działalności człowieka (odpady lotne, ciekłe i stałe, środki chemizacji rolnictwa, odpady hodowlane, itd.)

zanieczyszczenie wód ze względu na działanie na organizmy dzielimy na:

- bezpośrednio szkodliwe - (fenole z gazowni i kotłowni, kwas cyjanowodorowy, kwas siarkowy i siarczany z fabryk nawozów sztucznych, fabryk kwasu siarkowego, celulozowni i papierni oraz fabryk włókien sztucznych)

- pośrednio szkodliwe (zmniejszanie ilości tlenu)

wg kryterium trwałości zanieczyszczenia wód dzielimy na:

- rozkładalne (substancje zawarte w ściekach domowych)

- nierozkładalne (np. sole metali ciężkich)

- trwałe - maja bardzo długi czas rozkładu (np. pestycydy, fenole, produkty destylacji ropy naftowej)

ścieki wytwarzane przez ludzi można podzielić na:

- miejskie i bytowo-gospodarcze

- rolnicze

- radioaktywne

- przemysłowe

metody oczyszczania ścieków:

- mechaniczne

- chemiczne

- biologiczne

- mieszane i dezynfekcja

• metody mechaniczne - polegają na usuwaniu zanieczyszczeń nierozpuszczalnych, tj. ciał stałych i tłuszczów ulegających sedymentacji lub flotacji przy użyciu urządzeń rozdrabniających, cedzących (krat, sit, piaskowników), osadników, odtłuszczaczy

• metody chemiczne - polegają na wytrącaniu niektórych związków rozpuszczalnych lub ich neutralizacji za pomocą takich procesów jak: koagulacja, sorpcja na węglu aktywnym, ekstrakcja, elektroliza i destylacja. W zależności od składu ścieków można prowadzić oczyszczanie jedną lub kilkoma metodami.

• metody biologiczne - najważniejsze w technologii oczyszczania ścieków, polegające na zmineralizowaniu zanieczyszczeń dzięki działaniu mikroorganizmów, głównie bakterii tlenowych. Głównymi urządzeniami technicznymi są: złoża biologiczne, komory osadu czynnego oraz komory fermentacyjne.

we wszystkich metodach oczyszczania biologicznego zachodzą następujące procesy:

• rozkład substancji organicznych do CO₂, H₂O i NH₃

• nitryfikacja, czyli utlenienie NH₃, za pomocą bakterii Nitrosomonas do azotynów, a następnie za pomocą bakterii Nitrobacter do azotanów

• denitryfikacja, czyli przemiana azotanów do postaci azotu gazowego - N₂

metoda usuwania biogenów - metoda oczyszczania ścieków w oczyszczalniach o wysoko efektywnych technologiach oczyszczania (głównie biologicznych, a także chemicznych), umożliwiających zwiększoną redukcję azotu i fosforu

skutki zanieczyszczenia wód śródlądowych:

- eutrofizacja

- zanieczyszczenia przemysłowe

- energia cieplna

skutki zanieczyszczenia wód morskich:

- eutrofizacja

- radioaktywne produkty rozszczepienia i pestycydy

- zanieczyszczenie ropą naftową

ROPA NAFTOWA I ROPOPOCHODNE

• benzyna, nafta, mazut

• drogi przenikania

• transport (statki, rurociągi)

• morskie katastrofy wież wiertniczych

• spłukiwania z lądu

• średnie zanieczyszczenie wód 20 mg/l

procesy zachodzące po dostaniu się oleju do wody:

rozprzestrzenianie się na powierzchni wody	cienka warstwa oleju na dużych obszarach wody
parowanie	lżejsze frakcje oleju ulegają szybkiemu odparowaniu (do 60% masy oleju)
rozpuszczanie	część oleju ulega rozpuszczeniu w wodzie
adwekcja	plama oleju przemieszcza się wraz z prądami morskimi, jednocześnie oddziaływanie dryfu wiatrowego
emulsyfikacja	emulsja oleju w wodzie i wody w oleju (pianka czekoladowa)
sedymentacja	do kropli oleju przyklejane są zawiesiny i takie cięższe cząsteczki opadają na dno
biodegradacja	reakcje fotochemiczne i mikrobiologiczne degradacji oleju

skutki rozlewu ropy w wodzie:

- ograniczenie oddychania hydrobiontów

- brak przenikania tlenu do głębszych warstw wody

- cięższe cząstki opadające na dno oblepiają grudki mułu i piasku - konsekwencja: zatrucie organizmów bentosowych (w dużej części mułożercy)

bezpośrednie oddziaływanie opy naftowej na hydrobionty:

- przyleganie do powierzchni organizmów

- wnikanie do organizmów i rozpuszczanie osłonek komórkowych i membran

- zmiana przenikalności międzykomórkowej (wnikanie kompleksów lipoproteinowych do komórek) - zmiana składu protoplazmy

- naruszenie porządku procesów biologicznych

- zmiana kolejności kwasów DNA i RNA

• toksyczność ropy dla ptaków

• zlepianie skrzydeł

• zmiana właściwości piór

• zmiana procesów metabolicznych

• wychłodzenie organizmu

• śmierć głodowa

• u ryb- niebezpieczeństwo dla ikry

• u ssaków - zaburzenia wzroku (ślepota), brak koordynacji ruchu, problemy z rozmnażaniem

WYKŁAD 3 1.03.2008 r.

OCHRONA PRZYRODY I OCHRONA ŚRODOWISKA

mają na celu zachowanie potencjału przyrodniczego biosfery

GŁÓWNY CEL OCHRONY PRZYRODY

Zabezpieczenie trwałości dziko żyjących rodzimych gatunków roślin i zwierząt oraz ekosystemów, w których występują. (ochrona roślin + zwierząt + ich siedlisk)

znać definicje:

- biocenozy

- populacji

- biotopu

- ekosystemu

GŁÓWNY CEL OCHRONY ŚRODOWISKA

Racjonalne korzystanie z zasobów przyrody oraz kształtowanie środowiska zmierzające do zapewnienia korzystnych warunków życia i czerpania z zasobów świata roślinnego i zwierzęcego.

KRÓTKIE KALENDARIUM OCHRONY PRZYRODY

2000 lat p.n.e. - Chiny - objęto ochroną lasy

300 lat p.n.e. - Indie - ochrona różnych zwierząt, także nie mających znaczenia użytkowego (matka-mrówka, nietoperze). Zakaz krwawych ofiar ze zwierząt. W buddyzmie nie wolno zabijać niczego, co niekonieczne.

Średniowiecze - Ochrona lasów wzdłuż granic dla bezpieczeństwa.

W zakonach chrześcijańskich zakaz wycinania lasów w otoczeniu klasztorów.

XI w. - Europa - okresy ochronne dla ryb (w okresie tarła, także ograniczenia wielkościowe)

XIV w. - Europa - ochrona sikorek i innych ptaków owadożernych i śpiewających.

POLSKA - ZARZĄDZENIA KRÓLÓW

Bolesław Chrobry X / XI w. - Zakaz polowania na bobry.

Kazimierz Wielki XIV w. - Zakaz ścinania drzew z barciami.

Władysław Jagiełło XIV / XV w. - Zakaz wycinania cisów i starych dębów.

Zygmunt Stary XVI w. - Ochrona zwierząt łownych: żubra, tura, bobra oraz ptaków: sokoła i łabędzia (zwierzęta królewskie - do wojny aż tylko królowie mieli prawo polować na żubry, ale i tak się nie uchowały)

Zygmunt August XVI w. - Zakaz łapania młodych zwierząt (m.in. lisów)

Stefan Batory, koniec XVI w. - Ochrona ryb, ikry i narybku

1969 r. - RAPORT U THANTA - „CZŁOWIEK I ŚRODOWISKO”

Zawierał najważniejsze zagrożenia występujące na całym świecie oraz konieczność roztoczenia ochrony nad środowiskiem przyrodniczym.

MILOWY KAMIEŃ W DZIAŁANIACH NA RZECZ OCHRONY DZIEDZICTWA NATURALNEGO NASZEJ PLANETY

Konferencja ONZ „Środowisko człowieka” - Sztokholm, 1972 r. - określenie ochrony środowiska jako podstawowej funkcji państwa:

„Człowiek ma podstawowe prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków życia w środowisku.”

powstanie EKOROZWOJU

ekorozwój oparty na:

- ładzie ekonomicznym (gospodarczym)

- społecznym

- ekologicznym

- przestrzennym (kulturowym?)

1973 r. - „Program do Spraw Środowiska” przy ONZ (United Nations Environmental Programme - UNEP) - koordynacja międzynarodowych wysiłków w zakresie ochrony środowiska

1975 r. - UNEP - EKOROZWÓJ - to rozwój cywilizacji ludzkiej zgodny z prawami ekologicznymi, zaś trendy i kierunki rozwoju cywilizacji powinny być opracowane w oparciu o prawa ekologii w taki sposób, aby rozwój gospodarczy, kulturalny, społeczny nie zakłócał homeostazy i symbiozy z przyrodą.

1992 r. Konferencja ONZ „Środowisko i rozwój” , Rio de Janeiro

tzw. „Szczyt Ziemi” = Karta z Rio

• Deklaracja z Rio - 27 zasad, przyszłych praw i obowiązków

• Agenda 21, Globalny program działań u progu XXI w.

• Ramowa Konwencja o Zmianach Klimatycznych

• Konwencja o Różnorodności Bilogicznej

• Deklaracja na temat Zasad Polityki Leśnej

Organizacje narodowe i międzynarodowe - określają problemy będące przedmiotem zainteresowania środowiska międzynarodowego, pośredniczą i koordynują działania negocjacyjne, kontrolują prawno-międzynarodowe regulacje ekologiczne i ich wykonywanie przez państwa, a także pełnią określone funkcje operacyjne, związane z realizacją konkretnych programów ochrony środowiska.

Pozarządowe organizacje ekologiczne - to ruchy społeczne, których zadaniem jest komunikacja informacji i idei środowiskowych pomiędzy społeczeństwami różnych państw oraz między społeczeństwami i organizacjami międzynarodowymi.

Ważniejsze organizacje międzynarodowe zajmujące się ochroną przyrody i ochroną środowiska:

RADA NORDYCKA

EWG - Europejska Wspólnota Gospodarcza

IUCN - Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów Naturalnych (International Union of Conservation of Nature and Natural Resourses)

SCOPE - Komitet Naukowy ds. Ochrony Środowiska (Scientific Committe on Problem of the Environment)

ICES - Międzynarodowa Rada Badań Morza

WWF - Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody (World Fund for Nature International)

EEB - Europejskie Biuro Organizacji Ekologicznych (European Environmental Bureau)

WCMC - Światowe Centrum Monitoringu Ochrony Przyrody (World Conservation Monitoring Centre)

EEA - Europejska Agencja Ochrony Środowiska (European Environmental Agency)

Program Światowego Dziedzictwa UNESCO - UNESCO World Herritage Programme

Greenpeace

Międzynarodowy Zielony Krzyż

Europa Nostra - Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń do Spraw Ochrony Dobytku Kulturalnego i Narodowego w Europie

BirdLife International - międzynarodowa fundacja zajmująca się ochroną ptaków i ich siedlisk

WMO - Światowa Organizacja Meteorologiczna (World Meteorological Organization)

AKTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO REGULUJĄCE PROBLEMATYKĘ DOSTĘPU DO INFORMACJI I OCEN ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO

• Polska do kwietnia 2000 r. podpisała lub ratyfikowała ok. 50 umów wielostronnych, z czego ok. 10 o charakterze globalnym i ok. 40 o charakterze regionalnym lub subregionalnym

• ratyfikacja konwencji lub innej umowy międzynarodowej, a także przystąpienie do niej, zobowiązuje Polskę do realizacji działań we wszystkich zakresach jej wdrażania.

POLSKA JEST OBECNIE STRONĄ NASTĘPUJĄCYCH KONWENCJI I PROTOKOŁÓW Z DZIEDZINY OCHRONY ŚRODOWISKA:

Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe

zwłaszcza jako środowisko bytowania ptactwa wodnego, zawarta w 1971 r. w Ramsar w Iranie (Konwencja Ramsar), a zmieniona w Paryżu w roku 1984.

Przedmiotem jej regulacji jest ochrona obszarów podmokłych o międzynarodowym znaczeniu przyrodniczym i tworzeniu międzynarodowej sieci takich obszarów. W Polsce weszła w życie w 1978 r.

Polska wypełniając warunki strony Konwencji zgłosiła dotychczas do „Spisu obszarów wodno-błotnych o międzynarodowym znaczeniu” 8 obszarów:

- Jezioro Łukajno

- Jezioro Świdwie

- Jezioro Karaś

- rezerwat: Jezioro Siedmiu Wysp

- rezerwat: Słońsk

- rezerwat: Stawy Milickie

- Biebrzański Park Narodowy

- Słowiński Park Narodowy

Konwecja o ochronie światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO - zawarta w 1972 r. w Paryżu, na podstawie której uznawane są obiekty o szczególnym znaczeniu dla zachowania światowego dziedzictwa (World Heritage).

W Polsce weszła w życie w 1976 r.

Konwencja w sprawie międzynarodowego handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem

(tzw. Konwencja Waszyngtońska - CITES)

podpisana w 1973 r., jedna z najważniejszych konwencji międzynarodowych w sprawie ochrony roślin i zwierząt, wprowadzająca obowiązek kontrolowania przez władze celne handlu zagrożonymi gatunkami przyrody.

W Polsce weszła w życie w 1990 r.

Konwencja o ochronie gatunków wędrownych dzikich zwierząt

(tzw. Konwencja Bońska)

podpisana w 1979 r., koncentruje się na wędrownych gatunkach dzikich ssaków, ptaków, gadów i ryb. W Polsce weszła w życie w 1995 r.

W obrębie tej Konwencji znajdują się dodatkowe porozumienia:

• Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie (EUROBAT) zawarte w 1991 r.

• Porozumienie o ochronie małych waleni w Bałtyku i Morzu Północnym (ASCOBANS), zawarte w 1992 r. (w Polsce chronione morświny)

• Porozumienie o ochronie afrykańsko-euroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych, zawarte w 1995 r.

Konwencja o ochronie europejskich gatunków zwierząt i roślin oraz ich siedlisk naturalnych

(tzw. Konwencja Berneńska)

podpisana w 1982 r., ma na celu ochronę europejskiej flory i fauny oraz ich siedlisk, a także promować międzynarodową współpracę w tej dziedzinie.

W Polsce weszła w życie w 1995 r.

Jej zapisy znalazły rozwinięcie w dyrektywach Unii Europejskiej:

- Dyrektywie Ptasiej z 1979 r.

- Dyrektywie Siedliskowej z 1992 r.

Konwencja o różnorodności biologicznej - podpisana w 1992 r. podczas „Szczytu Ziemi” w Rio de Janeiro.

Celem Konwencji jest zachowanie i ochrona pełnej różnorodności form życia w biosferze poprzez ich ochronę i rozsądne, oszczędne użytkowanie. Ochrona różnorodności biologicznej jako elementu ochrony środowiska jest zagwarantowana w Polsce przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej i liczne akty prawne.

Konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości

(Konwencja Genewska z 1979 r.)

Polska jest stroną tej Konwencji od 1985 r.

Przedmiotem Konwencji jest ochrona człowieka i jego środowiska przed zanieczyszczeniem powietrza poprzez podejmowanie działań polegających na zapobieganiu powstawaniu, dążenie do ograniczenia zanieczyszczeń oraz jego zmniejszaniu, włączając w to transgraniczne zanieczyszczenie powietrza na dalekie odległości.

Protokół do Konwencji z 1979 r. w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości dotyczący długofalowego finansowania wspólnego programu monitoringu i oceny przenoszenia zanieczyszczeń na dalekie odległości w Europie (EMEP) z 28 września 1984 roku.

Protokół został ratyfikowany przez 37 państw.

Polska jest stroną tego Protokołu od 1988 r.

Konwencja w sprawie ochrony warstwy ozonowej

(Konwencja Wiedeńska z 1985 r.)

Polska jest stroną tej Konwencji od 1990 r.

Celem Konwencji jest regularne prowadzenie pomiarów zawartości ozonu w atmosferze, pomiarów promieniowania ultrafioletowego słońca - zakresu UVB oraz badania skutków osłabienia warstwy ozonowej w środowisku.

Konwencja o kontroli transranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych

(Konwencja Bazylejska z 1989 r.)

Przedmiotem Konwencji jest kontrola transgranicznego przemieszczania odpadów niebezpiecznych zawartych w załączniku do konwencji oraz minimalizacja wytwarzanych odpadów niebezpiecznych i innych, a także zapewnienie dostępności do urządzeń służących do usuwania odpadów w sposób bezpieczny dla środowiska.

Polska jest stroną tej Konwencji od 1992 r.

Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego

z 1974 r. Polska jest stroną tej Konwencji od 1980 r.

Konwencja reguluje zagadnienia związane w kompleksową ochroną środowiska morskiego Morza Bałtyckiego. Konwencja obejmuje zapobieganiu zanieczyszczeniu z lądu, ze statków, zakaz zatapiania odpadów i innych substancji, współpracę przy zwalczaniu zanieczyszczenia morza. listę substancji niebezpiecznych i materiałów szkodliwych.

Konwencja Helsińska o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego z 1992 r. (II Konwencja Helsińska)

Polska podpisała tę Konwencję w 1992 r. Nota ratyfikacyjna została złożona w 1999 r.

Nowa Konwencja Helsińska wzmacnia zobowiązania stron w porównaniu do Konwencji z 1974 roku. Korzyść wynikająca z ratyfikacji „nowej” Konwencji Helsińskiej dotyczy możliwości prowadzenia działań przez Polskę dotyczących całego zlewiska Morza Bałtyckiego. Większość nowych lub zmienionych zapisów Konwencji została już wprowadzona do prawa polskiego, dzięki czemu mimo braku formalnej ratyfikacji Konwencji, jej postanowienia są wdrażane.

Zgodnie z Art. 7. Konwencji Helsińskiej, każde przedsięwzięcie, które może mieć negatywny wpływ na środowisko Morza Bałtyckiego wymaga przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko oraz powiadomienia Konwencji Helsińskiej i państw stron, które mogą być narażone na transgraniczne oddziaływanie planowanej działalności.

Komisja Holesińska = HELCOM

co roku musimy dokonywać wszelkich pomiarów i zdawać raport Komisji

co 2 lata HELCOM zbiera wszystkie raporty od wszystkich państw nadbałtyckich i publikuje raport o stanie Morza Bałtyckiego

Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UN FCCC) z 1992 r.

Polska jest stroną tej Konwencji od 1994 r.

Celem Konwencji jest zapobieganie dalszym zmianom klimatu globalnego, z uwzględnieniem długoterminowego jego ocieplania na skutek wzrostu stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze. Konwencja zobowiązuje do stabilizacji emisji gazów cieplarnianych w 2000 r. na poziomie roku bazowego (dla Polski rok bazowy 1988 i musimy dążyć do tego stanu/poziomu gazów cieplarnianych), prowadzenia badań i monitoringu w zakresie zmian klimatu, a także opracowania i wdrożenia krajowej strategii redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz jej kontrolę.

Protokół z Kioto z 1997 r.

Protokół przyjęto podczas trzeciej sesji Konferencji Stron Konwencji Klimatycznej, po długich negocjacjach w sprawie redukcji zagregowanej, antropogenicznej emisji sześciu gazów cieplarnianych: CO₂, CH₄, N₂O, SF₆, HFCs, PFCs.

Polska podpisała ten Protokół w 1998 roku.

Po ratyfikacji Protokołu Polska będzie zobowiązana do redukcji gazów cieplarnianych w latach 2008-2012 o 6% w stosunku do roku bazowego (dla Polski 1988 r.).

Konwencja o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych z 1992 r.

Określa ramy dwustronnych i wielostronnych umów o współpracy na wodach granicznych w zakresie ochrony środowiska, zapobiegania i przeciwdziałania zanieczyszczeniu środowiska oraz zapewnienia racjonalnego wykorzystania wód przez państwa będące członkami Europejskiej Komisji Gospodarczej Narodów Zjednoczonych.

Konwencja weszła w życie w 1996 r.

Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym

(Konwencja z Espoo z 1991 r.)

Polska jest stroną tej konwencji od 1997 r.

W stosunkach dwustronnych z krajami sąsiadującymi trwają prace nad zasadami i trybem wykonywania ocen oddziaływania na środowisko, wzajemnych konsultacji i wymiany informacji w przypadku lokalizacji inwestycji mających znaczne oddziaływanie transgraniczne. Podpisana przez Polskę w 1991 r.

(oddzielnie ujęto to wszystko, co zawiera w sobie Konwencja o ochronie Morza Bałtyckiego)

Konwencja EKG ONZ w sprawie społecznego dostępu do informacji, podejmowania decyzji i sądownictwa w ochronie środowiska

(Konwencja z Aarhus z 1998 r.)

Konwencja reguluje trzy podstawowe kwestie:

• dostęp do informacji

• udział w procesach decyzyjnych

• dostęp do wymiaru sprawiedliwości, czyli możliwość egzekwowania przez społeczeństwo przepisów.

Odniesienia do prawa społeczeństwa do informacji w ochronie środowiska znajdują się w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz w Ustawie Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r., prawo dostępu do podejmowania decyzji zagwarantowane jest przez tę samą Ustawę, natomiast prawo dostępu do sądownictwa poprzez Kodeks Postępowania Administracyjnego.

NATURA 2000

Zgodnie z postanowieniami prawa Wspólnoty Europejskiej, NATURA 2000 to spójna:

europejska sieć ekologiczna, której celem jest zachowanie rodzajów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków ważnych dla Wspólnoty.

Rodzaje siedlisk przyrodniczych oraz gatunki będące przedmiotami ochrony są wymienione w odpowiednich załącznikach Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywy Siedliskowej) i Dyrektywy 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. Dyrektywy Ptasiej).

Sieć NATURA 2000 składa się z dwóch typów obszarów:

• specjalne obszary ochrony siedlisk (SOOS), tworzone na podstawie:

Dyrektywy Siedliskowej dla ochrony:

- typów siedlisk przyrodniczych

- siedlisk gatunków roślin i zwierząt

• obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP), tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej dla ochrony siedlisk ptaków

Zgodnie z zapisami Dyrektywy Siedliskowej, obszary te mają być połączone w miarę możliwości fragmentami krajobrazu zagospodarowanymi w sposób umożliwiający migrację, rozprzestrzenianie i wymianę genetyczną gatunków.

Projekt ten zakłada procedury kompensacyjne:

jeżeli planujemy jakąś inwestycję, która zahacza o obszar chroniony, to musimy znaleźć obszar kompensacyjny dla roślinek i zwierzątek, gdzie można by je przenieść - czyli: trzeba najpierw zbadać co tam żyje i czy nasz inwestycja zmieni tym żyjątkom warunki bytowania na danym obszarze, a jeśli tak, to trzeba pomyśleć, co można z tym zrobić, ewentualnie gdzie te stwory wszystkie przenieść :]

USTAWA O OCHRONIE PRZYRODY

z dnia16 kwietnia 2004 r.

Ustawa określa cele, zasady i formy ochrony przyrody ożywionej i nieożywionej oraz krajobrazu.

Ochrona przyrody, w rozumieniu Ustawy, polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody:

1. dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów

2. roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową

3. zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia

4. siedlisk przyrodniczych

5. siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów

6. tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt

7. krajobrazu

8. zieleni w miastach i wsiach

9. zadrzewień

Ochrona przyrody ma na celu:

1. utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów

2. zachowanie różnorodności biologicznej

3. zachowanie dziedzictwa geologicznego

4. zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin lub zwierząt wraz z siedliskami poprzez utrzymywanie lub przywracanie ich do właściwego stanu (rekultywacja)

5. ochronę walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień

6. utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych tworów i składników przyrody

7. kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promowanie w dziedzinie ochrony przyrody

Ochrona przyrody jest obowiązkiem każdego obywatela, organów państwowych oraz samorządu terytorialnego, a także jednostek organizacyjnych oraz osób prawnych i fizycznych prowadzących działalność wpływającą na przyrodę.

Ustalenia zawarte w planie ochrony, dotyczące obszaru poddanego ochronie, są wiążące przy sporządzaniu miejscowego planu zagospodarowania przestrzeni, w skład którego wchodzi dany obszar.

Popularyzowanie ochrony przyrody jest obowiązkiem organów państwowych oraz samorządu terytorialnego, instytucji naukowych i oświatowych, a także środków masowego przekazu.

Szkoły wszystkich stopni są obowiązane objąć programami nauczania zagadnienia ochrony przyrody.

Całokształt tych zagadnień składa się na politykę ekologiczną państwa.

(tworzona na 4 lata)

ORGANIZACJA OCHRONY PRZYRODY

Organami administracyjnymi w zakresie ochrony przyrody są:

- Minister właściwy do spraw środowiska

- Wojewoda

- Dyrektor parku narodowego

Minister właściwy do spraw środowiska - wykonuje zadania naczelnego organu administracji państwa w zakresie ochrony przyrody przy pomocy Głównego Konserwatora Przyrody

Wojewodowie - wykonują zadania terenowego organu rządowej administracji ogólnej w zakresie ochrony przyrody, przy pomocy wojewódzkiego konserwatora przyrody

Dyrektor parku narodowego - organ administracji specjalnej w zakresie ochrony przyrody na terenie parku, ma zadania i kompetencje wojewody.

Ograny opiniodawczo-doradcze w zakresie ochrony przyrody:

- Państwowa Rada Ochrony Przyrody - przy M. ds. Ś

- Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody - przy wojewodzie

- Rada Naukowa Parku

Inne struktury ochrony przyrody - społeczne:

• Straż Ochrony Przyrody

• Społeczni Opiekunowie Przyrody

• Liga Ochrony Przyrody (LOP)

• Polski Klub Ekologiczny

• Społeczny Instytut Ekologiczny

• Federacja Zielonych

• Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne „Klub Gaja”

FORMY OCHRONY PRZYRODY

1. parki narodowe

2. rezerwaty przyrody

3. parki krajobrazowe

4. obszary chronionego krajobrazu

5. ochrona gatunkowa roślin i zwierząt

6. pomniki przyrody

7. stanowiska dokumentacyjne

8. użytki ekologiczne

9. zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

Obszary wymienione w punktach 1-4 tworzą krajowy system obszarów chronionych. System ten stanowi układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody, łączonych korytarzami przyrodniczymi.

Park narodowy obejmuje obszar chroniony, wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu.

Wszelkie działania na terenie parku narodowego podporządkowane są ochronie przyrody i mają pierwszeństwo przed wszelkimi innymi działaniami.

Nadrzędnym celem parku narodowego jest poznanie, zachowanie całości systemów przyrodniczych danego terenu, wraz z warunkami ich funkcjonowania oraz odtwarzanie zniekształconych i zanikłych ogniw rodzimej przyrody.

Rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, w tym siedliska przyrodnicze, a także określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych.

Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnianie tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.

Obszar chronionego krajobrazu jest terenem chronionym ze względu na:

1. wyróżniające się krajobrazowo tereny o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe w szczególności ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z masową turystyką i wypoczynkiem,

2. istniejące albo odtwarzane korytarze ekologiczne.

Celem tworzenia obszarów chronionego krajobrazu może być w szczególności zapewnienie powiązania terenów poddanych ochronie w system obszarów chronionych.

Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt ma na celu zabezpieczenie dziko występujących roślin lub zwierząt oraz ich siedlisk, a w szczególności gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, jak też zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je spośród innych tworów, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie.

Stanowiskami dokumentacyjnymi przyrody nieożywionej są nie wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do udostępnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych.

Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne „oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt, w tym miejsca ich sezonowego przebywania lub rozrodu.

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy wyznacza się w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania jego wartości estetycznych.

4

---