Rodzina: STREPTOCOCCACEAE

Rodzaj: STREPTOCOCCUS /paciorkowiec/

Gatunek: STREPTOCOCCUS PYOGENES

1. Postać: ziarenka układające się w łańcuszki różnej długości;

2. Rośnie dobrze na pożywkach wzbogaconych w krew, glukozę w temp. 37^oC, ginie w temp. 60^oC po 30 min;

3. Chorobotwórczość: wytwarza wiele toksyn i enzymów oraz substancję erytrogenną wywołującą rumień skóry, składającą się z 4 toksyn:

• Hemolizyny - rozpuszcza krwinki czerwone;

• Fibrynolizyny - rozpuszcza skrzepy;

• Hialuronidazy - ułatwiają rozprzestrzenianie się paciorkowców w tkankach;

• Histazy - rozpuszcza włóknik, kazeinę, białko mięśni.

U człowieka wywołuje zakażenie ropne skóry, szkarlatynę.

U zwierząt np. u bydła zapalenie wymienia.

Gatunek: STREPTOCOCCUS PNEUMONIAE

1. Postać owalna lub lancetowata, gram +, nie ma rzęsek, dobrze widzialna otoczka okrywająca.

2. Do wzrostu potrzebują choliny; po izolacji szybko ginie na podłożu sztucznym.

3. Wyróżniamy:

• Szczepy bezotoczkowe niechorobotwórcze;

• Szczepy otoczkowe o niekiedy dużej zjadliwości.

• Chorobotwórczość: człowiek, cielęta, prosięta, jagnięta - wywołuje: zapalenie płuc, stawów i posocznicę.

• Szczepionka ma charakter typowy tzn. chroni przeciwko zakażeniu tym samym typem zarazka, który został użyty do produkcji szczepionki.

Rodzina: MICROCOCCACEAE

Postać: kuliste, układające się w grona, czwórki lub pakiety. Namnażanie w warunkach tlenowych i beztlenowych.

Gatunek: STAPHYLOCOCCUS AUREUS /gronkowiec złocisty/

1. Kuliste, gram +.

2. Rosną na zwykłych podłożach w warunkach tlenowych i bezwzględnie beztlenowych przy pH 4,2-9,3; optymalna temp. 37^oC.

Na podłożach stałych wytwarzają kolonie nieprzejrzyste, lśniące o odcieniu złocistym, białym, cytrynowym.

Na bulionie następuje zmętnienie i wytworzenie osadu na dnie, który łatwo ulega rozbiciu.

Na wyschniętej ropie /bandaże/ utrzymuje się przy życiu przez kilka tygodni.

3. Chorobotwórczość: wytwarzają toksyny i enzymy, które warunkują ich chorobotwórcze działanie:

• α hemolizyna - właściwości leukocytobójcze, niszczą płytki krwi;

• β hemolizyna - hemoliza krwinek baranich;

• koagulaza - ścina plazmę krwi;

• hialuronidaza - zwiększa inwazyjność bakterii;

• leukocydyna - niszczy leukocyty;

• fibrynolizyna;

• ciepłostała enterotoksyna - przyczyna zatruć pokarmowych. Enterotoksyny: A,B,C,D,E,F.

Pasożytują na skórze i błonach śluzowych człowieka i zwierząt. Jest to przyczyna ropni, czyraków, zakażeń ogólnych, posocznicy, ropnicy. Powoduje nieżyt błon śluzowych układu oddechowego i moczowego.

Zakażenie następuje przez:

• kontakt z chorymi ludźmi, nosicieli zatrudnionych w przemyśle spożywczym;

• kontakt z chorymi zwierzętami:

• bydło, owce, kozy - zapalenie wymienia, wysięk z gruczołu mlekowego;

• jagnięta - ropnica kleszczowa;

• bydło, konie, świnie - guzy z ognikami ropnymi.

• Szczepy chorobotwórcze są rozpoznawane poprzez wytworzenie:

• Koagulazy;

• Hialuronidazy;

• Hemolizyn;

• Lipazy fosfolipoproteidowej;

• Fermentacji mannitolu.

Rozpoznanie poprzez badanie resztek pokarmowych i wymiocin na obecność ciepłostałej enterotoksyny.

5. Leczenie: penicylina /występują szczepy odporne na nią/, detromycyna, sulfamidy /autoszczepionki/.

Rodzina: NEISERIACEAE

Rodzaj: BRUCELLA

Drobnoustroje tlenowe, kształtu kulistego lub pałeczkowatego, układające się w pary lub łańcuszki; gram -; pozbawione rzęsek; optymalna temp. 32-37^oC.

Gatunek: BRUCELLA SUIS

Gatunek: B. ABORTUS

Gatunek: B. MELITENSIS

1. B. suis - świnie i bruceloza u ludzi; B. abortus - głównie bydło i bruceloza u ludzi; B. melitensis - człowiek i bruceloza u zwierząt.

2. Postać pałeczek, nie wytwarzają otoczek i zarodników, nie wykazują ruchu, wykazują słabą kwasoodpornośc, rozwijają się w warunkach tlenowych, oprócz ABORTUS, której świeżo izolowane szczepy wymagają CO₂. Do wzbogacania pożywek używa się: krwi, surowicy, glicerolu, wyciągu z wątroby. Rosną wolno 3-6 dni, po izolacji wzrost może nastąpić po ok. 2-3 tygodniach.

Dobrze rozwijają się na błonie kosmówkoomoczniowej zarodka kurzego. Ogrzane do temp. 60^oC giną w przeciągu 10 min.

3. Chorobotwórczość:

ABORTUS - ronienia zakaźne bydła, bruceloza u człowieka;

SIUS - 65% przypadków brucelozy ludzi jest wynikiem zakażenia się chorobą od świń;

MELITENSIS - pałeczka gorączki maltańskiej - schorzenie kóz, owiec i ludzi.

BRUCELOZA BYDŁA - ronienie, zatrzymanie łożyska, jałowość, zapalenie wymienia, a u osobników męskich jąder. Wydalenie pałeczek brucelozy następuje z wodami płodowymi, łożyskiem, płodem, siarą, mlekiem, moczem. Bakterie znajdują się w węzłach chłonnych, wykazują powinowactwo do macicy i przynależnych węzłów chłonnych ciężarnej krowy. Następuje obumarcie płatów łożyska, w konsekwencji patologii odżywiania płodu i stopniowo następuje obumarcie zarodka i wydalenie go.

BRUCELOZA CZŁOWIEKA - bóle głowy, mięśni, ogólne zmęczenie, gorączka falująca. W okresie przewlekłym zmiany mogą umiejscawiać się w stawach, kościach, mięśniach, nerwach. Niekiedy brucelozie towarzyszy utrata słuchu, wzroku.

4. Leczenie i zapobieganie - są wrażliwe na antybiotyki, ale ze względu ekonomicznego nie znalazły zastosowania w leczeniu brucelozy zwierząt. U ludzi tez leczenie antybiotykami bywa nieskuteczne, ponieważ zarazek znajduje się wewnątrz komórki.

Stosuje się szczepionki ochronne - najlepszą jest S₁₉, ponieważ nie wywołuje ronień i nie osiedla się w wymieniu.

Rodzina: ENTEROBACTERIACEAE

Cylindryczne, gram -, niekwasoodporne, brak zarodników, występują w warunkach tlenowych; prowadza fermentację węglowodanów, wytwarzają kwas i gaz lub tylko kwas. Pasożytują najczęściej w przewodzie pokarmowym, rzadziej oddechowym.

Rodzaj: ESCHERICHIA

Gatunek: ESCHERICHIA COLI /pałeczka okrężnicy/

1. Pałeczki posiadające rzęski, liczne szczepy posiadają otoczkę.

2. Rosną dobrze na podstawowych podłożach, optymalna temp. 30-37^oC; na pożywce agarowej tworzą kolonie o średnicy 5 cm.

3. Chorobotwórczość: warunkowo chorobotwórcze - u cieląt, źrebiąt, prosiąt, jagniąt - są naturalnymi mieszkańcami przewodu pokarmowego, mogą jednak być przyczyną miejscowych zapaleń ropnych, kulawek, biegunek, posocznicy. U ludzi może występować zapalenie dróg moczowych, żółciowych, otrzewnej i opon mózgowordzennych.

4. Są wskaźnikiem zanieczyszczenia wód odchodami: miano coli - oznacza najmniejszą objętość badanej wody zawierającej pałeczki okrężnicy; liczba coli - ilość E. coli w 1 ml wody.

5. Rozpoznanie i leczenie: badanie bakteriologiczne kału, szpiku kostnego. Leczenie antybiotykami o szerokim spektrum działania; stosuje się także surowice odpornościowe.

Rodzaj: SALMONELLA

Urzęsione /peritricha/ pałeczki.

Dobrze rosną na zwykłych podłożach w warunkach tlenowych i beztlenowych; średnica skupiska ok. 5 cm, barwy szarej; optymalna temp. 37^oC. Prowadzi fermentacje kwaśną węglowodanów z wytworzeniem gazu.

Chorobotwórczość: brak ektotoksyn; chorobotwórcze działanie pałeczek durowych, związane jest z obecnością endotoksyny złożonej z : wielocukru, lipidu, zwiazków azotowych. Wywołuje wiele schorzeń, szczególnie za strony przewodu pokarmowego. Zarażenie następuje za pośrednictwem wody lub pokarmów zanieczyszczonych bakteriami. Jest średnio zjadliwa dla człowieka.

Rodzaj: SHIGELLA

Bez otoczek, nieruchome, większość pałeczek chorobotwórcza. U człowieka wywołuje czerwonkę lub ostry nieżyt żołądkowo - jelitowy.

Rodzaj: YERSINIA

Brak ruchu, żyje w temp. 37^oC.

Gatunek: YERSINIA PESTIS

1. Wywołuje dżumę u ludzi w postaci gruczołowej, płucnej, posocznicowej, odznacza się wysoką śmiertelnością. Objawy: temp. 40-41^oC, objawy mózgowe, obrzęk węzłów chłonnych, uszkodzenie układu limfatycznego, przy formie płucnej zapalenie płuc. Ognisko epidemiologiczne - Indie, Afryka.

Rodzina: BACILLACEAE

Zarazki cylindryczne, gram +, rzęski /peritricha/ lub bezrzęse; tlenowce, względne beztlenowce, beztlenowce.

Rodzaj: BACILLUS

Gram + w pierwszej fazie wzrostu, później gram -. Wytwarzają przetrwalniki. Żyją w warunkach tlenowych i względnie beztlenowych; najczęściej jako saprofity.

Gatunek: BACILLUS ANTHRACIS

1. W preparatach pojedyncze pałeczki lub długie nici; gram +, brak rzęsek, niekwasoodporne. Wyróżnia się formę: R szorstką, S gładką.

2. W organizmie chorego i na podłożach specjalnych, zawierających duże ilości białka, w atmosferze z 65% CO₂ - wytwarza otoczkę. Na podłożach zwykłych rośnie w formie bezotoczkowej. Przetrwalniki wytwarza w warunkach tlenowych w środowisku zewnętrznym i na podłożach sztucznych, niekiedy w żywym organizmie. Optymalna temp. 37^oC, pH 7,6-7,8.

Zarazek rozkłada węglowodany np. glukozę, maltozę, sacharozę z wytworzeniem kwasu; wytwarza amoniak. Upłynnia żelatynę, redukuje błękit metylenową i peptonizuje mleko.

W temp. 60^oC ginie w ciągu kilku minut. W autoklawie /120^oC/ przetrwalniki giną w ciągu 10 min, w suchym powietrzu w temp. 140^oC po 3 godzinach, w płomieniu palnika w ciągu 5-6 s.

3. Chorobotwórczość: wywołuje wąglika. Chorują zwierzęta trawożerne: bydło, owce, konie, kozy. Zakażeniu mogą ulegać świnie, zwierzęta mięsożerne i człowiek.

• Bydło i owce - postać posocznicowa, zwierzęta giną w ciągu 24-48 godzin - objawy posocznicy krwotocznej;

• Świnie i zwierzęta mięsożerne - postać jelitowa lub przewlekła;

• Ludzie - zależnie od drogi zakażenia - postać skórna, płucna, jelitowa.

• Rozpoznanie: badanie laboratoryjne ucha padłego zwierzęcia i krew.

• Zapobieganie i leczenie:

• Szczepienie - 2 szczepionki: pierwsza - wakcyna - osłabiony zarazek hodowany w temp. 42,5^oC przez 24 dni; druga - wakcyna - zarazek hodowany w temp. 42,5^oC przez 12 dni.

Modyfikacja szczepionki Pasteura - szczepionka Cienkowskiego.

• Leczenie: penicylina, sulfamidy, antybiotyki o szerokim spektrum działania.

Rodzaj: CLOSTRIDIUM

Gram +, kształt cylindryczny, warunki beztlenowe i mikroaerofilne. Z reguły wytwarzają przetrwalniki większe od komórki. Występują w : glebie, przewodzie pokarmowym zwierząt i ludzi.

Gatunek: CLOSTRIDIUM TETANI

1. Cienkie laseczki, posiadają rzęski, brak otoczek.

2. Optymalna temp. 37^oC, pH 7,4. Rosną na zwykłym podłożu. Na agarze tworzą okrągłe, nieregularne kolonie; błyszczące, przezroczyste, szarożółte. Dookoła koloni pojawia się α-hemolizyna, a później β-hemolizyna. Na bulionie Wrzoska rośnie w postaci zmętnienia i osadu, wytwarza nieprzyjemny zapach.

Formy wegetatywne i przetrwalniki niszczy woda utleniona i jodyna.

3. Chorobotwórczość: jest to saprofit występujący w kale zwierząt i ludzi oraz w glebie. Wywołuje tężec. Jest to zatrucie toksynami. Występuje u ludzi i zwierząt: konie, świnie, bydło, owce, wyjątkowo koty i psy. Ptaki i zwierzęta zmiennokrwiste w zasadzie są odporne. Skład egzotoksyny:

• Tetanolizyna - powoduje hemolizę krwinek;

• Tetanospazmina - neurotoksyna.

• Rozpoznanie: skurcz mięśni szkieletowych. Bada się skrobinę z rany. Przebieg choroby przeważnie kończy się śmiercią.

• Zapobieganie: aseptyka i antyseptyczne postępowanie w przypadkach zakażenia ran. Metoda szczepień ochronnych anatoksyną.

Gatunek: CLOSTRIDIUM BOTULINUM /laseczka jadu kiełbasianego/

1. Gram +, ma rzęski, brak otoczki i przetrwalników. Występuje w glebie i wchodzi w skład flory bakteryjnej przewodu pokarmowego zwierząt.

2. Wyrasta na podłożach podstawowych w warunkach ściśle beztlenowych, temp. 25-30^oC, pH 7,2-7,6. na bulionie Wrzoska zarazek powoduje zmętnienie.

3. Chorobotwórczość: wytwarza toksyny od A do G. Zatrucie następuje przez spożycie produktu, np.: konserwy warzywnej, mięsnej, rybnej. Zatrucia ludzi najczęściej szczepami A,B,E. Botulizm norek jest spowodowany szczepem typu C. Egzotoksyna botulinowa jest najsilniejszą toksyną pochodzenia biologicznego. Blokuje funkcje nerwów motorycznych. Śmierć następuj przez uduszenie lub zatrzymanie akcji serca.

4. Rozpoznanie: wstrzykuje się świnkom morskim lub myszą wyciąg z podejrzanego materiału. Jeśli zwierzę padnie są zarazki, jeśli nie materiał jest czysty.

5. Leczenie: stosuje się surowice anty toksyczne - anatoksyna. W Polsce szczepionka zawiera toksyny typu C /Norvac C/. Zapobieganie poprzez sterylizację konserw i właściwe przygotowanie produktów spożywczych.

Gatunek: CLOSTRIDIUM PERFRINGENS

1. Laseczki, niekiedy tworzą nici; gram +; wytwarza przetrwalniki, które powodują deformację komórki. Brak rzęsek, wytwarza otoczkę. Występuje w ziemi, kale, przewodzie pokarmowym zwierząt i ludzi.

2. Rośnie na zwykłych podłożach w warunkach beztlenowych; optymalna temp. 37^oC, pH 7,2-7,4.

Rozkłada węglowodany z wytworzeniem gazu i kwasu. Rozrzedza żelatynę. Przetrwalniki są odporne na środki chemiczne i temp. Gotowanie zabija przetrwalniki niektórych szczepów po 5 godzinach.

3. Chorobotwórczość: U ludzi typ A i F powoduje zgorzel gazową. Mogą wywoływać zakażenie o przebiegu posocznicowym /gorączka połogowa/, zapalenie wyrostka lub zatrucie pokarmowe. Typ B wywołuje biegunkę lub dyzenterię u jagniąt. Typy C,D,E - enterotoksemię owiec, cieląt, prosiąt, kóz, koni.

4. Rozpoznanie: badanie bakteriologiczne. Materiały do badań: narządy wewnętrzne zwierząt padłych, produkty spożywcze. Zarazek jest wrażliwy na podstawowe antybiotyki - penicylina, tetracyklina. W zapobieganiu enterotoksemi u owiec i dyzenterii jagniąt stosuje się szczepionki. Niszczenie źródeł jest niemożliwe ze względu na duże rozprzestrzenienie w przyrodzie.

Rodzina: MYCOBACTERIACEAE

Rodzaj: MYCOBACTERIUM

Gatunek: MYCOBACTERIUM TUBERCULOSIS /prątek gruźlicy/

1. Kształt pałeczkowaty; na podłożach płynnych tworzy formy nitkowate; brak otoczek, rzęsek i zarodników; są kwasoodporne.

2. Na sztucznych podłożach rozwijają się tylko w warunkach tlenowych, temp. 37^oC. Wymagają specjalnych pożywek, zawierających: mąkę ziemniaczaną, asparaginę, jaja kurze, surowicę, glicerol, sole mineralne, zieleń malachitową /czynnik hamujący wzrost drobnoustrojów niekwasoodpornych/.

Prątek ludzki rośnie szybciej niż bydlęcy. Wzrost prątka ludzkiego jest eugoniczny - obfity; bydlęcego - dysgoniczny - skąpy. Kolonie prątka ludzkiego są suche, chropowate, twarde, kruche, białe.

Prątek ptasi ma mniejsze wymagania odżywcze. Na podłożach stałych rośnie obficie w kolonii o gładkiej powierzchni, kremowo-żółtej, miękkiej, wilgotnej, błyszczącej. Posiadają duże ilości lipidów; wytwarzają barwniki: flawiny, ftiokol, kryptoksantynę, karotenoidy.

Ważną cecha pozwalającą na różnicowanie prątka ludzkiego od bydlęcego jest glicerol. Glicerol wpływa korzystnie na wzrost prątka ludzkiego, natomiast nie działa lub hamuje prątka bydlęcego. Inną próbą, pozwalającą na różnicowanie prątka ludzkiego, jest próba niacynowa. Jeśli zarazek produkuje niacynę, to po dodaniu cyjanku bromu w obecności aniliny podłoże barwi się na kolor żółty. Odczyn dodatni dają prątki ludzkie.

Prątki są wytrzymałe na wysychanie, gnicie i działanie niektórych środków chemicznych. W temp. 60^oC giną w ciągu 15-20 min. W zakażonych tkankach, w temp. 37^oC giną po 7 dniach. Promienie ultrafioletowe i światło słoneczne niszczą je bardzo energicznie. W wodzie prątki gruźlicy utrzymują się przy życiu przez kilka miesięcy, w kwaśnym mleku 15 dni, przetworach mlecznych, np. maślanka kilka tygodni, a w serach kilka miesięcy. Najbardziej aktywnie działa na prątki alkohol - 95% lub 70% alkohol zabija je po 15-30 s. Odporna na działanie kwasów i zasad: 10% H₂SO₄ giną po 30 min, 5% formalina - 12 godzin. Odporna na działanie barwników, np. zieleni malachitowej czy brylantowej.

3. Chorobotwórczość: prątek ludzki - zarazek najbardziej chorobotwórczy dla ludzi i małp; powoduje gruźlicę bydła, świń, wyjątkowo koni, owiec i kóz. Najczęściej atakuje płuca. Zmiany gruźlicze następują w każdym narządzie.

4. Rozpoznanie: badanie: kliniczne, laboratoryjne i alergiczne.

5. Leczenie i zapobieganie: prątki gruźlicy wrażliwe są na: streptomycynę, hydrazyd kwasu izonikotynowego, kwas paraaminosalicylowy, vibromycynę, cykloserynę, etionamid itd.

Duże znaczenie maja szczepienia ochronne - szczepionka BCG /żywe drobnoustroje/. Podana osobom nie zakażonym uodparnia i alergizuje ustrój tzw. odporność śródzakaźna. Szczepienie jest bezpłatne i obowiązkowe.

Gatunek: MYCOBACTERIUM LEPRAE /prątek trądu/

1. Mała, kwasoodporna pałeczka; brak wzrostu na podłożach sztucznych.

2. Chorobotwórcza dla człowieka - trąd - choroba przewlekła; okres inkubacji trwa kilka lat. Najczęściej występuje forma skórna, przy czym atakuje nerwy obwodowe. Następuje degeneracja włókien nerwowych, co prowadzi do atrofii narządów.

---