Podstawy dzisiejszego systemu podatkowego tworzono stopniowo przez kilka lat. W 1989 roku został wprowadzony podatek dochodowy od osób prawnych, który zakończył trwający od 1950 r. podział na jednostki gospodarki uspołecznionej i nieuspołecznionej. Był to pierwszy ważny krok do zrównania, wyodrębnionych ideologicznie sektorów gospodarczych. Następna reforma - z 1991 r. - dotyczyła podatków i opłat lokalnych. Potem, w latach 1991-1992 podatkiem objęto dochody osób fizycznych oraz jednostek nie mających osobowości prawnej. W 1992 r. po uchwaleniu ustawy o grach losowych i zakładach wzajemnych, pojawił się podatek od gier. Ostatnia wielka reforma prawa podatkowego nastąpiła w lipcu 1993 r. wraz z wprowadzeniem podatku od towarów i usług (VAT) oraz podatku akcyzowego, które zastąpiły istniejące wcześniej podatki obrotowe. W 1995 r. uchwalono ustawę o ewidencji i identyfikacji podatników.

gospodarczego, społecznego, wyborczego. W rezultacie powstał system będący mieszanką obcych wzorów i własnych żywiołowych adaptacji. Zespół obecnie obowiązujących przepisów podatkowych właściwie trudno jest nazwać systemem, gdyż nie spełnia on kryterium celowości, wewnętrznej logiki, przejrzystości. Ale za największą słabość dzisiejszego prawa podatkowego trzeba uznać jego nieczytelność. Rzecz w tym, iż mimo upływu lat, nie poddano całościowej analizie faktycznej konstrukcji całego układu, nie oceniono jakie sygnały kieruje on do podmiotów gospodarczych i podatników, nie przeprowadzono weryfikacji setek zwolnień, ulg, wyłączeń. nie zostały nigdzie zdefiniowane funkcje systemu podatkowego, ani kierunki jego dalszych przekształceń.

Systemem podatkowym nazywamy zbiór wszystkich podatków i związane z nimi przepisy obowiązujące w danym kraju. Kształt tego systemu, a zatem liczba podatków, ich konstrukcja i wzajemne powiązania między nimi mają duży wpływ na warunki prowadzenia działalności gospodarczej, możliwości rozwoju gospodarczego kraju i w rezultacie na warunki życia wszystkich obywateli.

Z początkiem lat 90-tych ułomny system podatkowy został zastąpiony nowym, zbliżonym do rozwiązań stosowanych w krajach Unii Europejskiej. Reforma podatkowa przeprowadzona w latach 1991-1992 zlikwidowała kilka tytułów podatkowych: podatek od wynagrodzeń, wyrównawczy, podatek od płac - uiszczany przez pracodawców, podatek dochodowy od działalności gospodarczej, podatek rolny z działów specjalnych produkcji rolnej. Zlikwidowano również odrębne opodatkowanie podatkiem dochodowym osób prawnych z sektora gospodarki uspołecznionej i nieuspołecznionej wprowadzając w styczniu 1989 r. jednolity podatek dochodowy od osób prawnych.

3. Podstawy prawne i elementy składowe systemu podatkowego.

Obecnie obowiązuje w Polsce 8 ustaw nakładających obowiązki podatkowe; jeśli wliczyć wpłaty z zysku i opłatę skarbową - to regulacji jest 10. Konstytucja nakazuje, aby podatki były nakładane wyłącznie w drodze ustawy.

Zasady funkcjonowania systemu podatkowego (procedury, informacja, ochrona tajemnicy itp.) reguluje uchwalona w sierpniu 1997 r. Ordynacja podatkowa.

Na prawną infrastrukturę systemu podatkowego składają się też ustawy przyznające podatnikom przywileje, w tym tzw. ustawy związkowe; umowy międzynarodowe, w tym 63 umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania oraz - wskazane ustawami - rozporządzenia wykonawcze.

Uchwalona w 1997 r. Konstytucja RP ostatecznie potwierdziła, że do przepisów prawa podatkowego nie zalicza się wszelkiego rodzaju zarządzeń, obwieszczeń, okólników czy pism wyjaśniających. Obowiązują one wyłącznie jednostki podległe wydającemu zarządzenie, a nie podatników.

Na polski system podatkowy składa się dziś 11 tytułów podatkowych, czyli rodzajów podatków. Dochodami budżetów gminnych są także 4 rodzaje opłat, które co prawda nie noszą wszystkich cech podatku, jednak stosuje się do nich przepisy o zobowiązaniach podatkowych. Do elementów polskiego systemu podatkowego trzeba też zaliczyć quasi-podatki, nazywane składkami, a w tym przede wszystkim składkę na ubezpieczenie społeczne (ZUS).

Z punktu widzenia podatnika, najistotniejszy jest podział podatków na dwie grupy:

1. podatki bezpośrednie, czyli takie, które są obliczane od indywidualnego dochodu, przychodu, czy majątku.
   Do głównych podatków bezpośrednich zaliczamy:

• podatek dochodowy od osób fizycznych (z ang. PIT),

• podatek dochodowy od osób prawnych (z ang. CIT),

• podatek od spadków i darowizn,

• podatek rolny,

• podatek leśny,

• podatek od nieruchomości,

• podatek od środków transportu,

• podatek od posiadania psów.

podatki pośrednie, czyli takie, które są wliczane w cenę towaru lub usługi. Płatnikiem tych podatków są sprzedawcy, jednak faktycznie obciążają one ostatecznego konsumenta. Do tej kategorii zaliczamy:

• podatek od towarów i usług, zwany także podatkiem od wartości dodanej (z ang. VAT),

• podatek akcyzowy,

• podatek od gier.

Praktyka fiskalna wskazuje na wyższość podatków pośrednich, w zasadzie powiązanych z konsumpcją, nad bezpośrednimi, obciążającymi dochody i majątek podatnika. Podatki pośrednie są łatwiejsze do wyegzekwowania; ograniczają pole do nadużyć, manipulacji i interpretacji, nie osłabiają motywacji do powiększania dochodów i kapitału, a więc są bardziej prorozwojowe. W Polsce rośnie systematycznie acz powoli udział podatków pośrednich w dochodach podatkowych ogółem (patrz załącznik 1). Obecnie ich udział w ogólnych dochodach podatkowych wynosi 51,2%, a w dochodach podatkowych budżetu państwa już 59,1%.

Opłaty, które w pełni stanowią dochód gmin, a są ponoszone przez przedsiębiorstwa i osoby fizyczne, to:

• opłata skarbowa, czyli należność pobierana przy załatwianiu spraw przez organy administracji rządowej i samorządowej, oraz od niektórych czynności cywilnoprawnych,
  opłata targowa, według stawek i reguł określonych przez gminę,

• opłata administracyjna, czyli rodzaj lokalnej opłaty skarbowej,

• opłata miejscowa, zwana też turystyczną, czy klimatyczną, bywa wprowadzana - za zgodą wojewody -w niektórych gminach o szczególnych walorach naturalnych.

W kategorii składek najpoważniejszym tytułem jest tzw. składka na ubezpieczenie społeczne (ZUS). W dotychczasowym systemie ubezpieczeń społecznych nie istniała składka mająca związek z wysokością późniejszych indywidualnych świadczeń, lecz obligatoryjny i jednolity procentowo narzut na płace, forma podatku od wynagrodzeń. Inaczej mówiąc: cel ubezpieczeniowy jest realizowany za pomocą powszechnego podatku mającego jednocześnie charakter bezpośredni (związany z dochodem) i pośredni (wliczany przez pracodawcę w cenę pracy).

W podobny sposób - poprzez tzw. wpłaty czy składki, noszące de facto charakter podatkowy - finansowane są inne fundusze celowe, tworzone równolegle do budżetu państwa, na przykład Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

4. Podatki wpłacane do budżetu państwa
4.1 Podatki bezpośrednie

Podatek dochodowy od osób fizycznych
Podstawę opodatkowania stanowi dochód danej osoby, pomniejszony o odliczenia i ulgi. Podatek dochodowy od osób fizycznych obejmuje swym zasięgiem wszystkie dochody osób fizycznych, z wyjątkiem tych uzyskanych z:

• działalności rolniczej (oprócz działów specjalnych produkcji rolnej),

• gospodarki leśnej,

• czynności, które nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy (np. paserstwo),

• przychodów podlegających przepisom o podatku od spadków i darowizn.

Wprowadzony w 1992 r. system opodatkowania dochodów osób fizycznych miał na celu powszechne i jednolite opodatkowanie tych osób. Jednak, z uwagi na oddalanie się w czasie innych reform, do systemu podatkowego wprowadzono szereg ulg i zwolnień (np. w związku z opóźnianiem się reformy zasiłków rodzinnych do systemu opodatkowania dochodów osobistych wprowadzone zostały ulgi o charakterze prorodzinnym).

W obecnym kształcie przepisów podatkowych funkcjonuje rozbudowany system zwolnień przedmiotowych. Są to zwolnienia o charakterze socjalnym (np. zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne), odszkodowawczym, pracowniczym (np. ponoszone przez pracodawcę dopłaty do wyżywienia pracowników), adresowane do emerytów i rencistów (np. świadczenia rzeczowe otrzymywane od byłego pracodawcy).

Występują również zwolnienia, które wynikały z doraźnej potrzeby wsparcia niektórych grup podatników (np. dodatki mieszkaniowe i ryczałty na zakup opału, zasiłki na zmniejszenie wydatków na leki). Od podatku wolne są także odsetki od wkładów oszczędnościowych, wygrane w grach losowych i zakładach wzajemnych prowadzonych przez uprawniony podmiot.

Na wysokość podatku od dochodów osobistych mają wpływ:

• przychody,

• koszty uzyskania,

• stawki podatkowe,

• progi,

• kwota wolna od podatku,

• ulgi podatkowe.

Źródłami przychodu są m.in. stosunek pracy i jemu pokrewne, emerytury i renty, działalność gospodarcza, działalność wykonywana samodzielnie (np. umowy zlecenia, o dzieło), prawa majątkowe (np. prawa autorskie, do znaków towarowych, wzorów zdobniczych), kapitały pieniężne, sprzedaż dokonywana poza działalnością gospodarczą, np. nieruchomości czy samochodów.

Koszty uzyskania przychodu podlegają odliczeniu od uzyskanego przychodu. Dla przychodów z pracy najemnej, z osobiście wykonywanej działalności oraz z praw majątkowych ustawa określa zryczałtowane koszty uzyskania. Dla stosunku pracy oraz stosunków pokrewnych koszty te uzależnione są od skali podatkowej i wynoszą 0,25% górnej granicy pierwszego przedziału skali; w 1998 r. 63,13 zł miesięcznie. Dla samodzielnej działalności oraz niektórych praw majątkowych (np. praw autorskich) koszty te ustalone zostały jako procent uzyskanego przychodu i wynoszą 20% lub 50%.

Stawki podatkowe. Ustawa określiła zasadę, według której ustalano przedziały dochodu podlegającego opodatkowaniu: przedziały dochodu mają ulegać corocznie podwyższeniu "w stopniu odpowiadającym wskaźnikowi wzrostu przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej w okresie trzech kwartałów w roku poprzedzającym rok podatkowy w stosunku do analogicznego okresu roku ubiegłego". Tej zasady jednak nie dotrzymywano, manipulując corocznie stawkami i progami. I tak w 1993 r. nie zwaloryzowano przedziałów dochodowych (progi zostały zamrożone na poziomie 1992 r.), co dla podatników niesie konsekwencje przez wszystkie lata obowiązywania ustawy. Z kolei na 1994 r. podatki podwyższono wprost, wprowadzając nową skalę podatkową, zamiast dotychczasowej 20%, 30% i 40% - 21%, 33% i 45% Ta sama skala obowiązywała w 1995 i 1996 r. W 1997 r. zmieniono sposób odliczania ulg, na mniej korzystny dla podatników przekraczających drugi i trzeci próg, z jednoczesną obniżką stawek - na 20%, 32% i 44%. 1998 r. przynosi kolejną zmianą stawek: 19%, 30% i 40%.

Stawki podatkowe określone zostały w skali podatkowej mającej charakter progresji szczeblowej. Skala zbudowana jest z przedziałów podstawy obliczenia podatku oraz odpowiadających tym przedziałom stawek podatkowych. W stosunku jednak do dochodów, które nie podlegają łącznemu opodatkowaniu stosuje się stawkę proporcjonalną (np. dochody ze sprzedaży nieruchomości, dochody uzyskiwane z odsetek od pożyczek, dywidend).

W 1998 r. progi podatkowe ustalono na poziomie:

• 19% dla dochodów nie przekraczających kwoty 25.252 zł.,

• 30% dla dochodów powyżej kwoty 25.252 zł. i nie przekraczających kwoty 50.504 zł.,

• 40% dla dochodów przekraczających kwotę 50.504 zł.

Efektywna (rzeczywista) progresja podatku dochodowego zależy od stawki dla danej grupy i rozmiaru podstawy opodatkowania. Możliwości odliczeń od podatku i od dochodu oraz luki podatkowe sprzyjają osobom o dużych dochodach.

Przy poborze podatku stosuje się kwotę wolną pomniejszającą podatek.
Kwota ta wynosiła:

• w 1992 r. - 86,40 zł.

• w 1993 r. - 86,40 zł.

• w 1994 r. - 121,20 zł.

• w 1995 r. - 165,60 zł.

• w 1996 r. - 218,40 zł.

• w 1997 r. - 278,20 zł.

• w 1998 r. - 336,60 zł.

Dla przykładu kwocie odliczanej od podatku w 1998 r. odpowiada dochód nie podlegający opodatkowaniu w wysokości 1.772 zł. Dopiero jeżeli dochody podatnika w ciągu roku przekroczą tę kwotę będzie naliczony podatek od nadwyżki.

Bardziej racjonalnym rozwiązaniem byłoby odliczanie od dochodu kwoty zwolnionej z opodatkowania. Wyłączenie z obowiązku podatkowego grupy podatników o najniższych dochodach, ułatwia pobór podatku; nie angażuje aparatu skarbowego w sytuacjach, w których kwoty podatków byłyby niewspółmiernie niskie w stosunku do kosztów jego wymiaru i poboru.

Ulgi w podatku dochodowym
Ulgi w podatku dochodowym od osób fizycznych mają bardzo szeroki zakres (patrz załącznik nr 2). Można je podzielić na:

1. zwolnienia podatkowe,

2. odliczenia od dochodu,

3. odliczenia od podatku,

4. możliwość wspólnego opodatkowania małżonków (rodzaj ulgi prorodzinnej),

5. preferencyjne opodatkowanie osób samotnie wychowujących dzieci (jw.).

• I przedział podatkowy - do 20.868 zł. dochodu rocznie

• II przedział podatkowy - 20.868 - 41.736 zł. dochodu rocznie

• III przedział podatkowy - powyżej 41.736 zł. dochodu rocznie

Ulgi:

darowizny

odliczenia mieszkaniowe

ulga na zakup przyrządów i pomocy naukowych

Wydatki na odpłatne kształcenie dzieci

Progresywny system podatkowy - z definicji - nakłada większe relatywnie ciężary na osoby zamożne. Rozbudowany system ulg działa w odwrotnym kierunku - nie tylko łagodzi progresję, ale powoduje też, że z ulg - adresowanych przecież do wszystkich - o wiele częściej korzystają osoby zamożne, niż te osiągające niskie przychody.

Zryczałtowane formy opodatkowania

Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w mniejszym rozmiarze mogą korzystać ze zryczałtowanych form opodatkowania tj.:

• karty podatkowej,

• ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych.

Karta podatkowa stanowi uproszczoną formę zryczałtowanego opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych małych przedsiębiorstw, głównie usługowych. Obejmuje ona m.in. działalność usługową i wytwórczo-usługową, handel detaliczny żywnością, napojami, wyrobami tytoniowymi i kwiatami, działalność gastronomiczną (jeżeli nie jest prowadzona sprzedaż napojów o zawartości powyżej 1,5% alkoholu), działalność w zakresie usług transportowych, rozrywkowych, świadczenia usług w zakresie ochrony zdrowia ludzkiego (przez pielęgniarki i położne), świadczenia usług weterynaryjnych.

Osoby opodatkowane w tej formie nie muszą dokumentować faktycznych przychodów i kosztów, są zwolnione od obowiązku prowadzenia ksiąg, składania zeznań podatkowych, składania deklaracji o wysokości uzyskanego dochodu oraz od wpłacania zaliczek na podatek dochodowy.

Stawki karty podatkowej uzależnione są od miejsca wykonywania i rodzaju działalności oraz liczby zatrudnionych pracowników. Stawki te dla poszczególnych podatników określone są kwotowo, z góry na określony czas, w indywidualnej decyzji wydawanej w tej sprawie przez urząd skarbowy. Stosowany jest również system obniżek lub podwyżek stawek karty podatkowej na wniosek podatnika lub z urzędu, pozwalający na uwzględnienie indywidualnych warunków wykonywania działalności. Przewidziane są również preferencje dla podatników wykonujących działalność w regionach zagrożonych wysokim bezrobociem strukturalnym.

Drugą formę zryczałtowanego opodatkowania działalności gospodarczej osób fizycznych stanowi ryczałt od przychodów ewidencjonowanych, wprowadzony od 1994 r. Ryczałt od przychodów ewidencjonowanych obliczany jest od przychodów, bez pomniejszania o koszty uzyskania przychodów. Stawki tego ryczałtu określone są procentowo, w oparciu o przeciętną dochodowość dla grupy podatników wykonujących działalność w zbliżonych warunkach ekonomiczno-finansowych i wynoszą:

• 9,5% od przychodów z działalności usługowej,

• 6,0% od przychodów z działalności wytwórczej, robót budowlanych lub w zakresie przewozów ładunków taborem samochodowym o ładowności powyżej 2 ton,

• 3,3% od przychodów z działalności usługowej w handlu i gastronomii, z wyjątkiem przychodów ze sprzedaży napojów o zawartości powyżej 1,5% alkoholu.

Podatnicy opłacający ryczałt od przychodów ewidencjonowanych prowadzą uproszczoną ewidencję przychodów. Mają obowiązek posiadać i przechowywać dowody zakupu towarów, surowców i materiałów podstawowych, bez obowiązku ich ewidencjonowania. W ciągu roku podatkowego składają jedną informację półroczną, a po upływie roku podatkowego zeznanie roczne.

Przychodów opodatkowanych w formie karty podatkowej i ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych nie łączy się z dochodami z innych źródeł opodatkowanymi na ogólnych zasadach. Osiąganie przychodów z działalności gospodarczej opodatkowanych w tych formach nie stanowi przeszkody do łącznego opodatkowania małżonków, przy spełnieniu warunków określonych w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych.

Począwszy od 1999 r. zasady zryczałtowanego opodatkowania przychodów z działalności gospodarczej są uregulowane ustawowo.

Podatek dochodowy od osób prawnych (CIT)

Dochody z działalności gospodarczej są w Polsce opodatkowane kilkoma rodzajami podatków bezpośrednich, w zależności od formy prawnej jednostek gospodarczych oraz skali ich działalności. Podstawowe znaczenie ma tu jednak podatek dochodowy od osób prawnych (z ang. CIT - corporate income tax




W obecnej postaci podatek dochodowy od osób prawnych został wprowadzony ustawą z 15 lutego 1992 r.. Ustawa ta została poprzedzona ustawą z 31 stycznia 1989 r. stanowiącą pierwszy etap reformy systemu podatkowego w kierunku stworzenia jednolitych zasad podatkowych dla podmiotów gospodarczych. Podatnikami są osoby prawne oraz niektóre jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej (np. zakłady budżetowe, placówki naukowe PAN, szkoły i placówki oświatowe, zakłady opieki zdrowotnej, różnego rodzaju przedstawicielstwa społeczności itp.)

Podatkowi temu nie podlegają spółki cywilne, jawne, komandytowe, w których - w sytuacji braku osobowości prawnej - podmiotem opodatkowania (podatkiem dochodowym od osób fizycznych) jest wspólnik, a nie spółka. Z CIT wyłączone są m.in.: Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski oraz gminy.

Dochodem podlegającym opodatkowaniu jest nadwyżka przychodów (wpływów) nad kosztami ich uzyskania.. Opodatkowanie dochodów z zysków kapitałowych

W zależności od rodzaju dochody, z zysków kapitałowych podlegają opodatkowaniu na zasadach ogólnych, wg liniowej 36% stawki lub według 20% zryczałtowanej stawki. Do pierwszej kategorii przykładowo zalicza się dochody z odsetek, ze sprzedaży udziałów lub akcji, zaś do drugiej dochody z udziałów w zyskach osób prawnych (tzw. dywidendy).

Przedsiębiorcy, będący polskimi osobami prawnymi, mogą pobrany od nich podatek z tytułu udziału w zyskach osób prawnych przez płatnika (spółkę wypłacającą dywidendę) odliczyć od należnego od nich według stawki 36% podatku, co w praktyce oznacza, iż są one od tego podatku zwolnione.

Natomiast w przypadku dokonywania przez polskich przedsiębiorców wypłat odsetek lub dywidend na rzecz osób zagranicznych, dochody osób zagranicznych z tych tytułów podlegają - co do zasady - opodatkowaniu w Polsce stawką 20% liczoną od kwoty wypłacanej należności. Stawka ta jest jednak uzależniona od postanowień dwustronnych międzynarodowych umów o unikaniu podwójnego opodatkowania, których stroną jest Rzeczpospolita Polska i w konkretnych umowach wynosi 15%, 10%, 5% oraz, w nielicznych przypadkach 0%.

4.2 Podatki pośrednie

Podatek od towarów i usług
Podstawową zasadą obowiązującą w podatku od towarów i usług (VAT - value added tax) jest, iż sprzedawca oblicza podatek należny od dokonanej sprzedaży i odejmuje od niego podatek zapłacony wcześniej przez dostawców, zawarty w fakturach zakupu. Powstałą różnicę wpłaca do budżetu, lub otrzymuje zwrot, jeśli podatek zawarty w fakturach jest wyższy od należnego.

VAT funkcjonuje w Polsce od 5 lipca 1993 r. Zastąpił przestarzały i w nowoczesnych gospodarkach rynkowych prawie już nie używany podatek obrotowy Obecnie VAT uznawany jest za jeden z najlepiej działających elementów systemu podatkowego w Polsce.

VAT płacą osoby fizyczne, prawne i jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, jeśli sprzedają towary, świadczą usługi, eksportują i importują, lub często wykonują inne czynności np. darowizny towarów. W tej chwili liczba zarejestrowanych podatników VAT wynosi około 900 tysięcy i stale rośnie

Warto tu jednak podkreślić, że przez ostatnie 5 lat stawki podatku VAT nie zmieniły się. Podstawowa stawka obowiązująca w stosunku do większości towarów i usług wynosi 22%, co przekracza nieco średnią europejska. W przypadku niektórych towarów i usług są stosowane niższe stawki wynoszące: 7%, 2% i 0%. Stawka 7% stosowana jest m.in. wobec większości przetworzonych artykułów spożywczych, materiałów budowlanych, niektórych robót budowlanych (w szczególności dotyczących budownictwa mieszkaniowego) i międzymiastowych przewozów pasażerskich. Stawka 2% od początku została uznana za tymczasową, a obłożono nią obecnie większość leków i środków farmaceutycznych. Z kolei stawka 0%, jako element systemowy stosowana przede wszystkim w eksporcie, została przyjęta również w niektórych grupach towarów i usług np. dla środków do produkcji rolnej.

Prócz stawek obniżonych istnieje też cały, szeroko rozbudowany system zwolnień z podatku od towarów i usług. Obecnie obowiązująca lista zwolnień obejmuje m.in. sprzedaż nieprzetworzonych produktów spożywczych, przewozy środkami komunikacji miejskiej, usługi komunalne, finansowe, usługi w dziedzinie edukacji, ochrony środowiska, opieki społecznej i kilka innych. Prócz zwolnień przedmiotowych, o których rozszerzenie lub tylko utrzymanie idzie nieustanna walka, istnieją tez zwolnienia podmiotowe. Obecnie korzystają z nich podatnicy, których obroty nie przekraczają 80 tysięcy złotych, zakłady pracy chronionej oraz osoby korzystające z karty podatkowej.

Trzeba dodać, że ustawodawca, podobnie jak w przypadku innych tytułów podatkowych, zostawił sobie (i rządowi) możliwość zaniechania ustalenia i poboru podatku VAT. W odniesieniu do pojedynczych podatników decyzja w tej sprawie należy do urzędów skarbowych, a w odniesieniu do całej grupy - do Ministra Finansów.

Podatek akcyzowy
Podatek akcyzowy jest rodzajem podatku pośredniego nakładanego na wyroby konsumpcyjne zwane akcyzowymi, między innymi alkoholowe, tytoniowe, paliwa i wyroby uznane za luksusowe. Akcyza może sięgać nawet kilkudziesięciu procent ceny detalicznej. Podatkowi akcyzowemu podlegają również: nadmierne ubytki (tj. przekraczające dopuszczalne normy, określone odrębnymi przepisami ) oraz zawinione niedobory wyrobów akcyzowych.

Podatek akcyzowy został przywrócony po prawie pięćdziesięciu latach i obowiązuje od 5 lipca 1993 r.

Obowiązek podatkowy w podatku akcyzowym ciąży na:

• producencie wyrobów akcyzowych,

• importerze wyrobów akcyzowych.

Przepisy przewidują szereg zwolnień, aczkolwiek nie są one tak rozbudowane jak w podatku od towarów i usług.

Podatek od gier
Obowiązek podatkowy został nałożony ustawą z dnia 29 lipca 1992 r. o grach losowych i zakładach wzajemnych Przedmiotowym zakresem tego podatku objęte zostały gry losowe i zakłady wzajemne. Ustawa zdefiniowała gry losowe jako "gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe, których wynik zależy od przypadku, a warunki gry określa regulamin". Zalicza do nich :

Sposób naliczania podatku jest dość skomplikowany, stosuje się stawki procentowe oraz kwotowo-procentowe (od 2% do 60%). Znaczenie podatku od gier dla budżetu państwa jest niewielkie, przynosi on zaledwie 0,4% wpływów podatkowych.

5. Obciążenia kosztów pracy

Obciążenia kosztów pracy są czynnikiem ograniczającym tworzenie miejsc pracy przez przedsiębiorców. Składają się na nie przede wszystkim:

1. Składki na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych stanowiące 45% wydatków płacowych. W 1997 roku wpływy ze składek w skali kraju wyniosły 54.752.054 tys. zł. i stanowiły 87,4% przychodów Funduszu (dotacja z budżetu państwa wyniosła 7 mld zł.)

2. Obowiązkowe składki na Fundusz Pracy, naliczane od podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne lub zaopatrzenia emerytalnego. Wysokość tej składki określa ustawa budżetowa. Od 1993 roku składka wynosi 3% wydatków płacowych (suma zebranych składek w roku 1997 wyniosła 3.538 mln zł.). W 1998 r. udział budżetu państwa w finansowaniu Funduszu wyniósł 40,2%. Około 21% wydatków Funduszu przeznaczonych jest na finansowanie niektórych tzw. aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu. W 1998 r. jest to kwota 632 mln zł.

3. Wpłaty na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Wpłaty te są szczególnie dolegliwe dla małych przedsiębiorstw. Zakład zatrudniający co najmniej 50 pracowników jest obowiązany dokonywać wpłat na PFRON w wysokości iloczynu połowy przeciętnego wynagrodzenia i liczby etatów odpowiadającej różnicy pomiędzy zatrudnieniem zapewniającym osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wysokości 6% i rzeczywistym zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Z wpłat tych zwolnione są zakłady pracy, w których wskaźnik zatrudnienia niepełnosprawnych wynosi nie mniej niż 6%. Państwowe i gminne jednostki organizacyjne zwolnione są z wpłat na PFRON, ale mają obowiązek zatrudniania osób niepełnosprawnych. Rocznie do PFRON wpływa z tego tytułu ok. 1 mld zł.

4. Wpłaty na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Składka na rok 1998 wynosi 0,15% podstawy składki na ubezpieczenie społeczne - co przyniesie ok. 130.912 tys. zł.

6. Podatki i opłaty samorządowe

Podatek od spadków i darowizn
Podatkowi od spadków i darowizn podlega nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy i praw majątkowych, w drodze spadku lub darowizny. Zwolnione od podatku jest m.in. :

• nabycie w drodze darowizny pieniędzy lub innych rzeczy przez osobę zaliczoną do I grupy podatkowej - do określonej w ustawie kwoty - przeznaczonych na nabycie lokalu lub budynku mieszkalnego;

• nabycie w drodze darowizny praw do rachunku oszczędnościowo- kredytowego przez małżonka, wstępnych, zstępnych, rodzeństwo oraz osobę pozostającą faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim z posiadaczem rachunku oszczędnościowo-kredytowego w kasie mieszkaniowej, pod warunkiem przeznaczenia środków zgromadzonych na tym rachunku na cele mieszkaniowe;

• nabycie w drodze spadku przez osoby zaliczone do I i II grupy podatkowej przedmiotów wyposażenia mieszkania, pościeli, odzieży, bielizny oraz narzędzi pracy przeznaczonych do użytku w gospodarstwie domowym;

• nabycie przez małżonka lub zstępnych w drodze spadku lub darowizny zakładu wytwórczego, budowlanego, handlowego, usługowego lub jego części, pod warunkiem, że zakład ten będzie prowadzony przez nabywcę w stanie niepogorszonym przez okres co najmniej 5 lat;

• nabycie przez osobę prowadzącą działalność gospodarczą w drodze darowizny maszyn, urządzeń i narzędzi otrzymanych z zagranicy;

• nabycie w drodze spadku prawa do lokalu lub budynku mieszkalnego do równowartości 110 m2 (według cen rynkowych), jeżeli będzie służył zaspokojeniu własnych potrzeb mieszkaniowych.

Obowiązek podatkowy ciąży na nabywcy własności rzeczy i praw majątkowych, a w wypadku darowizny obowiązek podatkowy ciąży solidarnie na obdarowanym i darczyńcy.

Podstawę opodatkowania stanowi wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (czysta wartość), ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego.

Wysokość podatku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczony jest nabywca. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobistego stosunku nabywcy do osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe.

Podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku, według obowiązujących skal.

Podatek rolny
Jest to w zasadzie podatek majątkowy, naliczany od powierzchni użytków rolnych przeliczonych na tzw. hektary przeliczeniowe przy uwzględnieniu rodzaju gruntów, klas użytków rolnych i miejsca położenia gruntów. Obowiązek podatkowy z tego tytułu został nałożony ustawą z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym.

Opodatkowaniu nie podlegają grunty:

1. pod jeziorami i wodami płynącymi, grunty, na których mieszczą się zbiorniki wody służące do zaopatrzenia ludności w wodę, oraz grunty pod wałami przeciwpowodziowymi,

2. stanowiące nieużytki,

3. wpisane do rejestru zabytków, pod warunkiem ich zagospodarowania i utrzymania zgodnie z przepisami o ochronie zabytków,

4. zajęte na prowadzenie innej działalności gospodarczej niż działalność rolnicza,

5. stanowiące działki przyzagrodowe członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych, którzy osiągnęli wiek emerytalny bądź są inwalidami I lub II grupy,

6. wyłączone na cele nierolnicze na podstawie ostatecznych decyzji administracyjnych.

Ustawa o podatku rolnym przewiduje trzy rodzaje ulg podatkowych:

1. zwolnienie od podatku,

2. obniżenie podatku,

3. ulgę inwestycyjną.

Od podatku rolnego zwolnione są :

1. użytki rolne klasy V, VI i VII,

2. grunty położone w pasie drogi granicznej,

3. grunty orne, łąki i pastwiska objęte melioracją - w roku, w którym uprawy zostały zniszczone wskutek robót drenarskich,

4. grunty lub prawo wieczystego użytkowania gruntów, nabyte w drodze kupna na utworzenie nowego lub powiększenie już istniejącego gospodarstwa do powierzchni nie przekraczającej 100 ha, oraz grunty Państwowego Funduszu Ziemi i Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa objęte w trwałe zagospodarowanie w celu utworzenia nowego gospodarstwa lub powiększenia gospodarstwa już istniejącego do powierzchni nie przekraczającej 100 ha - na okres 5 lat,

5. grunty powstałe z zagospodarowania nieużytków - na okres 5 lat, licząc od roku następnego po zakończeniu zagospodarowania,

6. grunty otrzymane w drodze wymiany lub scalenia - na 1 rok następujący po roku, w którym dokonano wymiany lub scalenia gruntów,

7. użytki rolne, na których zaprzestano produkcji rolnej, z tym że zwolnienie może dotyczyć nie więcej niż 20% powierzchni użytków rolnych gospodarstwa rolnego, lecz nie więcej niż 10 ha - na okres nie dłuższy niż 3 lata.

Obniżenie podatku następuje:

1. po okresie zwolnienia od podatku - w pierwszym roku o 75%, zaś w drugim o 50%,

2. w stosunku do gruntów rolnych położonych na terenach podgórskich i górskich:

• dla klas - I, II, IIIa i IIIb - o 30%,

• dla klas - IVa, IV i IVb - o 60%.

Ulga inwestycyjna w podatku rolnym przysługuje z tytułu wydatków poniesionych na:

1. budowę lub modernizację budynków inwentarskich oraz obiektów służących ochronie środowiska,

2. zakup i zainstalowanie:

• deszczowni,

• urządzeń melioracyjnych i urządzeń zaopatrzenia gospodarstwa w wodę,

• urządzeń do wykorzystywania na cele produkcyjne naturalnych źródeł energii (wiatru, biogazu, słońca, spadku wód).

Podatek rolny stanowi w kalkulacji działalności gospodarczej rolnika niewielką część jego obrotu. Mimo to i jak wynika z powyższej prezentacji konstrukcja ta wyposażona jest w bogaty arsenał ulg, zwolnień i odliczeń przyznawanych na wniosek podatnika.

Podatek leśny
Podatek leśny, podobny w charakterze do podatku rolnego Podstawę opodatkowania podatkiem leśnym stanowi liczba hektarów przeliczeniowych, ustalona na podstawie powierzchni głównych gatunków drzew w drzewostanie i klas bonitacji drzewostanu dla głównych gatunków drzew - wynikających z planu urządzenia lasu, według stanu na dzień 1 stycznia roku podatkowego.

Podatek od nieruchomości
Podatek od nieruchomości ma charakter podatku majątkowego, a podstawę opodatkowania gruntów i budynków stanowi ich powierzchnia bez uwzględnienia ich wartości. Z podatku od nieruchomości ustawowo zwolnione zostały:

1. nieruchomości lub ich części zajęte na potrzeby organów i administracji samorządu terytorialnego,

2. pod warunkiem wzajemności - nieruchomości będące własnością państw obcych lub organizacji międzynarodowych albo przekazane im w użytkowanie wieczyste, przeznaczone na siedziby przedstawicielstw dyplomatycznych, urzędów konsularnych i innych misji korzystających z przywilejów i immunitetów na mocy ustaw, umów lub zwyczajów międzynarodowych,

3. budowle dróg publicznych oraz grunty zajęte pod te drogi, wraz z pasami drogowymi,

4. budowle wykorzystywane wyłącznie na potrzeby publicznego transportu kolejowego i zajęte pod nie grunty oraz budowle wykorzystywane wyłącznie na potrzeby lotnisk, portów morskich i rzecznych,

5. budowle wykorzystywane bezpośrednio do wytwarzania energii elektrycznej lub ciepła, linie elektroenergetyczne przesyłowe i rozdzielcze, rurociągi i przewody sieci rozdzielczej gazów, ciepła, paliw i wody, budowle służące do odprowadzania i oczyszczania ścieków, budynki lub ich części bezpośrednio związane z procesem poboru i uzdatniania wody,

6. grunty pod wodami płynącymi i kanałami żeglownymi, z wyjątkiem jezior oraz gruntów zajętych na zbiorniki wodne retencyjne lub elektrowni wodnych,

7. budynki gospodarcze lub ich części związane z działalnością leśną, zajęte na prowadzenie działów specjalnych produkcji rolnej, oraz w gospodarstwach rolnych, w rozumieniu przepisów o podatku rolnym, budynki gospodarcze lub ich części związane z działalnością rolniczą,

8. nieruchomości lub ich części zajęte na potrzeby prowadzenia przez stowarzyszenia statutowej działalności wśród dzieci i młodzieży w zakresie oświaty, wychowania, nauki i techniki, kultury fizycznej i sportu, z wyjątkiem wykorzystywanych do prowadzenia działalności gospodarczej, oraz grunty zajęte trwale na obozowiska i bazy wypoczynkowe dzieci i młodzieży,

9. budynki i grunty wpisane indywidualnie do rejestru zabytków, pod warunkiem ich utrzymania i konserwacji zgodnie z przepisami o ochronie zabytków, z wyjątkiem części zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej,

10. budynki i grunty we władaniu muzeów rejestrowanych,

11. nieruchomości lub ich części zwolnione od podatku od nieruchomości na podstawie odrębnych ustaw,

12. grunty, budowle i budynki położone na terenie specjalnej strefy ekonomicznej, których właścicielem lub użytkownikiem wieczystym jest zarządzający strefą lub które służą do prowadzenia, na podstawie zezwolenia, działalności gospodarczej na terenie strefy.

Inne zwolnienia może wprowadzić Rada gminy.

Stawki podatkowe w podatku od nieruchomości określa Rada gminy. Nie mogą one jednakże przekroczyć maksymalnych stawek określonych przez ustawodawcę.

Podatek od środków transportu
Podatek od środków transportowych ma również charakter podatku majątkowego. Od 1998 r. nie są nim objęci właściciele samochodów osobowych, a jedynie ciężarowych od 2 ton, autobusów, przyczep i naczep powyżej 5 ton oraz ciągników siodłowych i balastowych. Stąd udział tego podatku w dochodach z tytułu podatków ogółem spada z 1% w 1997 r. do 0,2% w tym roku, a w dochodach gmin z 2,9% do 0,6%.

Od podatku od środków transportowych zwolnione są :

1. pod warunkiem wzajemności - środki transportowe będące w posiadaniu przedstawicielstw dyplomatycznych, urzędów konsularnych i innych misji zagranicznych, korzystających z przywilejów i immunitetów na podstawie ustaw, umów lub zwyczajów międzynarodowych, oraz członków ich personelu, jak również innych osób zrównanych z nimi, jeżeli nie są obywatelami polskimi i nie mają miejsca pobytu stałego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,

2. środki transportowe stanowiące zapasy mobilizacyjne,

Rada gminy może wprowadzić inne zwolnienia.

Podatek od posiadania psów
Obowiązek podatkowy ciąży na osobach fizycznych posiadających psy. Podatku od posiadania psów nie pobiera się:

1. pod warunkiem wzajemności - od członków personelu przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych,

2. z tytułu posiadania psów będących pomocą dla osób kalekich (niewidomych, głuchoniemych, niedołężnych),

3. od osób w wieku powyżej 70 lat prowadzących samodzielnie gospodarstwo domowe - od jednego psa,

4. z tytułu posiadania psów utrzymywanych w celu pilnowania gospodarstw rolnych - po dwa na każde gospodarstwo.

Wysokość stawek podatku od posiadania psów ustala rada gminy z tym że podatek od jednego psa nie może przekraczać 26,41 zł rocznie.

Rda gminy może wprowadzić inne zwolnienia.

7. Główne cechy systemu podatkowego

Obecny system podatkowy wyraźnie odbiega od systemu, jakiego Polska potrzebuje dla szybkiego rozwoju gospodarki i tworzenia nowych miejsc pracy.

Nie zachęca dostatecznie do zachowań produktywnych, tak potrzebnych w kraju na dorobku. Ta wada wynika głównie z nadmiernego fiskalizmu, zwłaszcza nadmiernych fiskalnych obciążeń kosztów pracy, które zniechęcają pracodawców do powiększania zatrudnienia.

Miarą fiskalizmu jest udział podatków w produkcie krajowym brutto (PKB). W Polsce, według ostatnich kompletnych statystyk OECD obejmujących 1995 r., udział ten wynosi 42,7 % Dane te plasują nas w grupie krajów o najwyższym stopniu obciążeń fiskalnych. Znajdujemy się tu obok państw skandynawskich, tradycyjnie uchodzących za najbardziej "socjalne". W Irlandii, która osiąga obecnie najwyższe tempo wzrostu w Europie, proporcja podatków do PKB wynosi 33,8% , a w USA 27,9%.

Wysokie jest także obciążenie zysków przedsiębiorców. Obecna stopa podatkowa CIT (36%) lokuje Polskę w górnej strefie wśród krajów OECD. Jest zdecydowanie wyższa niż w Czechach - 29% i na Węgrzech -18%. Można zakładać, że w tych dwóch krajach ustawodawcy uznali, iż ze względu na konieczność nadrobienia ogromnych opóźnień inwestycyjnych (i cywilizacyjnych) większa część zysku powinna pozostać do dyspozycji przedsiębiorstw.

O stopniu obciążenia kosztów pracy świadczą następujące wyliczenia:Przy zatrudnieniu pracownika pracodawca obowiązany jest odprowadzić w formie składki na ZUS (łącznie ze składką na fundusz pracy) i podatku dochodowego (próg 19%) - 74,3% pensji netto pracownika. Obciążenie to skłania do podejmowania prób zatrudniania pracowników "na czarno", lub w ogóle odejścia od zatrudniania pracowników na rzecz kapitałochłonnych metod produkcji. Dodatkowo progresja podatkowa powoduje, że koszty pracodawcy przy zatrudnieniu pracowników wyżej wykwalifikowanych, a więc lepiej płatnych są znacznie wyższe. Zatrudniając pracownika, którego zarobki są w drugim progu skali podatkowej pracodawca płaci łącznie dodatkowo 111,2% płacy netto w formie podatków i składek, przy trzecim progu aż 146,6% płacy netto. Dla porównania w krajach OECD obciążenia kosztów pracy (podatki od dochodu, podatki socjalne pracodawcy i pracownika oraz pośrednie podatki płacone od dochodu z wynagrodzenia) wynoszą (dane z 1995 roku): 36% w USA, 34% w Japonii i 53% średnio w Europie.

System podatkowy stwarza więc negatywne bodźce dla rozwoju branż o tzw. wysokiej technologii, wymagającej zatrudniania drogich specjalistów. Jest to szczególnie niepożądane w przypadku kraju którego celem jest szybki rozwój gospodarczy i tworzenie miejsc pracy w konkurencyjnych branżach.

Z drugiej strony sytuacja ta zniechęca do podnoszenia kwalifikacji także samych pracowników, ponieważ po pierwsze zmuszeni są oni oddawać znacznie większą część swoich dochodów w formie podatków i składek, a po drugie pracodawcy nie są (o czym powyżej) skłonni do ich zatrudniania.

System podatkowy jest nadmiernie skomplikowany, głównie z powodu wielości rozmaitych ulg podatkowych. Ich liczba gwałtownie wzrosła w latach 1993 - 1997, tzn. po dokonaniu pierwszej reformy podatkowej.

Przepisy podatkowe w wielu miejscach są niejasne, co wywołuje spory i wymaga licznych interpretacji.Przyczyną komplikacji systemu podatkowego jest także duża liczba aktów prawnych, które go określają. We wszystkich rodzajach podatków ustawy podatkowe stanowią jedynie niewielką część obowiązujących regulacji. Na przykład w przypadku ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych prócz ustaw obowiązujące są:

• ustawy związkowe, w których zawarte są m.in. definicje, określenia pojęć używanych w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych (jest ich kilkadziesiąt),

• 13 zarządzeń Ministra Finansów,

• 19 rozporządzeń wydanych przez Radę Ministrów i Ministra Finansów.

Konieczność wypełniania przez podatników i płatników skomplikowanych deklaracji i informacji podatkowych także jest regulowana wieloma przepisami.

Na przykład w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych obowiązek ten przewiduje 36 przepisów ustawowych.

O tym, że system podatkowy jest niejasny świadczy liczba wydawanych przez organy skarbowe interpretacji do przepisów podatkowych. Tylko w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych w sprawach indywidualnych izby i urzędy skarbowe co roku wydają kilkadziesiąt tysięcy interpretacji, niekiedy wzajemnie ze sobą sprzecznych. Przyczyną tego stanu jest w dużej mierze legislacyjne niedbalstwo. Przepisy pisane są językiem niezrozumiałym, bez zachowania zasad sztuki legislacyjnej.

System charakteryzuje się wysokim centralizmem.

Miarą centralizmu systemu podatkowego może być udział gmin (samorządów) w dochodach podatkowych państwa. Sytuację w Polsce obrazuje załącznik 1. W 1997 r. gminy otrzymały 14,3% ogółu wpływów podatkowych, inaczej mówiąc, budżet centralny przejął 85,7%,

System jest niestabilny: ulega częstym, różnokierunkowym zmianom, co ogranicza zaufanie podatników do państwa i prawa:

• ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych w latach 1992 - 1998 zmieniana była ponad 30 razy. W zasadzie żaden przepis ustawy - prócz pierwszych artykułów - nie przypomina już wersji pierwotnej (na przykład zasady korzystania z ulg mieszkaniowych zmieniane były praktycznie co roku),

• ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych w latach 1992 - 1998 zmieniana była prawie 40 razy,

• ustawa o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym zmieniona została 13 razy w latach 1993 - 1995.

Powodem zasadniczej części zmian jest przy tym konieczność naprawy legislacyjnych błędów lub likwidacja luk, powstałych w trakcie tworzenia przepisów, ale było też wiele zmian spowodowanych względami politycznymi. Opisane wyżej cechy obecnego systemu podatkowego sprzyjają rozwojowi tzw. szarej strefy gospodarczej.

8. "Szara strefa"

Pod pojęciem "szarej strefy" rozumie się wszelkie formy świadomego i celowego uchylania się od płacenia należnych podatków oraz wypełniania formalnych obowiązków podatkowych przez podatników, płatników, inkasentów oraz osoby trzecie. Oprócz "szarej strefy" występuje jawne niepłacenie podatków, które przybiera szerokie rozmiary w części sektora państwowego.

Do podstawowych przyczyn występowania tak rozległej szarej strefy w Polsce należy zaliczyć:

• wysokie podatki (szczególnie składki) powodujące duże korzyści z ich niepłacenia,

• niskie ryzyko podejmowania działalności w "szarej strefie" (małe prawdopodobieństwo wykrycia faktu zatajania dochodów) z powodu skomplikowanych przepisów podatkowych, które ułatwiają uchylanie się od płacenia podatków.

Dlatego proponowana w drugiej części "Białej Księgi" reforma podatkowa powinna doprowadzić do stopniowego lecz zdecydowanego ograniczenia "szarej strefy"

---