PODSTAWY PRAWNE FUNKCJONOWANIA SYSTEMU KSZTAŁCENIA
SPECJALNEGO W POLSCE
Kształcenie specjalne stanowi integralną część systemu oświaty w Polsce, który reguluje
ustawa z 7 IX 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 25 X 1991 r. nr 95, poz. 425; zm. Dz.U. z
1992 r. nr 26, poz. 113 i nr 54, poz. 254; zm. Dz.U. z 1993 r. nr 127, poz. 585; zm. Dz.U. z 1994
r. nr 1, poz. 3 i nr 53, poz. 215) oraz akty wykonawcze do tej ustawy, tj.:
1) Zarządzenie nr 15 Ministra Edukacji Narodowej z 25 V 1993 roku w sprawie zasad
udzielania uczniom pomocy psychologicznej i pedagogicznej (Dz.U. nr 6, poz. 19);
2) Rozporządzenie MEN z 11 VI 1993 roku w sprawie organizacji i zasad działania
publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz innych publicznych poradni
specjalistycznych (Dz.U. nr 67, poz. 322);
3) Zarządzenie nr 29 Ministra Edukacji Narodowej z 4 X 1993 r. w sprawie zasad
organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi, ich kształcenia w ogólnodostępnych i
integracyjnych publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz organizacji kształcenia
specjalnego (Dz.U. nr 9, poz. 36);
4) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 21 II 1994 roku w sprawie rodzajów,
organizacji i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo-wychowawczych i
resocjalizacyjnych (Dz.U. nr 41, poz. 156).
W preambule do ustawy nawiązuje się do aktów międzynarodowych ratyfikowanych przez
Polskę, m.in. do Międzynarodowej Konwencji o Prawach Dziecka. Natomiast w rozdziale 1
(przepisy ogólne) mówi się o prawie dzieci i młodzieży do wychowania i opieki, odpowiednich
do wieku i osiągniętego rozwoju oraz do "dostosowania treści, metod i organizacji nauczania do
możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwości korzystania z opieki psychologicznej
i specjalnych form pomocy dydaktycznej", jak również możliwości pobierania nauki we
wszystkich "typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawnych i niedostosowanych
społecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz
predyspozycjami" (art. 1, pkt 4 i 5). Ustawa zobowiązuje Ministra Edukacji Narodowej do
ustalenia "zasad organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi oraz ich kształcenia w
ogólnodostępnych i integracyjnych szkołach i placówkach oraz organizacji kształcenia
specjalnego" (art. 22, ust. 2, pkt 9). Dzieci niepełnosprawne, na równi z ich pełnosprawnymi
rówieśnikami, mogą uczęszczać do przedszkoli ogólnodostępnych lub specjalnych, a w wieku 6
lat mają prawo do rocznego wychowania przedszkolnego (rok zerowy), przygotowującego je do
nauki szkolnej (art. 14, ust. l i 3 ustawy). W przypadku szczególnych rodzajów
niepełnosprawności możliwość uczęszczania dzieci do przedszkola wydłuża się do 10. roku życia
(§ 13, ust. 1 zarządzenia nr 29). Obowiązek szkolny obejmuje wszystkie dzieci, również
niepełnosprawne, i "rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w
którym dziecko kończy 7 lat oraz trwa do ukończenia szkoły podstawowej, nie dłużej jednak niż
do końca roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym kończy się 17 lat" (art. 15, ust. 3
ustawy). [...]
Wychowanie przedszkolne i spełnianie obowiązku szkolnego może być organizowane w
formie nauczania indywidualnego przyznawanego dzieciom i młodzieży z dysfunkcją narządu
ruchu uniemożliwiającą lub utrudniającą uczęszczanie do szkoły lub przedszkola, przewlekle
chorym i innym stale lub okresowo niezdolnym do nauki w warunkach szkolnych i
przedszkolnych, w stosunku do których publiczna poradnia psychologiczno-pedagogiczna lub
inna publiczna poradnia specjalistyczna orzekła taką formę kształcenia. Indywidualne nauczanie i
wychowanie organizuje się w miejscu pobytu dziecka, a przede wszystkim w domu rodzinnym
dziecka, w rodzinie zastępczej, placówce opiekuńczo-wychowawczej, a także w zakładzie opieki
zdrowotnej i domu pomocy społecznej. W szczególnie uzasadnionych przypadkach indywidualne
nauczanie i wychowanie może być organizowane na terenie szkoły (§ 18, ust. 1, 3 i 6
zarządzenia).
Spełnianie obowiązku szkolnego zapewnia się również dzieciom i młodzieży przebywającym
w zakładach opieki zdrowotnej, tj. w szpitalach, sanatoriach i prewentoriach, a także w domach
pomocy społecznej. W zakładach opieki zdrowotnej i domach pomocy społecznej, w zależności
od przebywających w nich dzieci, organizuje się specjalne oddziały przedszkolne, oddziały
szkolne, zespoły klasowe lub specjalne przedszkola, szkoły podstawowe i szkoły
ponadpodstawowe. [...]
Ustawa o systemie oświaty stwarza niepełnosprawnym dzieciom i młodzieży możliwość
kształcenia się w ogólnodostępnych i integracyjnych szkołach oraz w szkołach specjalnych, a
także wychowania w przedszkolach integracyjnych i przedszkolach specjalnych (art. 22, ust. 2,
pkt 9). Ustawa dopuszcza funkcjonowanie szkół i placówek publicznych i niepublicznych. Jako
zasadę przyjęła, że zakładanie, prowadzenie i utrzymanie przedszkoli i szkół specjalnych należy
do obowiązków państwa. [...] Zarządzenie nr 15 Ministra Edukacji Narodowej z 25 maja 1993 r.
w sprawie udzielania uczniom pomocy psychologicznej i pedagogicznej określa cele, rodzaje
pomocy i zasady jej organizowania oraz precyzuje, komu ona powinna być udzielona. Pomoc ta
powinna wspomagać rozwój psychofizyczny i efektywność uczenia się przede wszystkim poprzez
korygowanie odchyleń od normy, wyrównywanie i korygowanie braków w opanowaniu programu
nauczania oraz eliminowanie przyczyn i przejawów zaburzeń, w tym zaburzeń zachowania.
Pomoc psychologiczną i pedagogiczną w przedszkolu organizuje się w formie specjalistycznych
zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, logopedycznych oraz innych zajęć o charakterze
terapeutycznym. Pomoc ta w szkole oraz w placówce może być organizowana w formie: zajęć
dydaktyczno-wyrównawczych i zajęć specjalistycznych (korekcyjno-kompensacyjnych,
logopedycznych, socjoterapii oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym), klas
wyrównawczych, klas terapeutycznych, świetlic terapeutycznych. Wymienione formy zajęć
organizuje się odpowiednio dla uczniów ze środowisk niewydolnych wychowawczo lub dla
uczniów, którzy mają znaczne opóźnienia w opanowaniu programów obowiązkowych
przedmiotów nauczania, dla uczniów, u których nieprawidłowości rozwojowe utrudniają
opanowanie określonych umiejętności i dla uczniów z zaburzeniami mowy.
3. Pedagodzy i rodzice o integracji
Chciałybyśmy teraz przedstawić czytelnikom, czym dla rodziców i pedagogów pracujących w
tej klasie jest integracja?. W celu próby ustosunkowania się tych osób do procesu i zagadnienia,
jakim jest integracja, posłużyłyśmy się techniką badawczą tj.: wywiadem pogłębionym1. Jej
formą jest rozmowa, którą przeprowadziłyśmy z czterema osobami. Uzyskałyśmy bardzo ciekawe
i zróżnicowane odpowiedzi. Oto, co na poszczególne pytania odpowiedziały pytane przeze nas
osoby.
Czym jest dla Pani integracja?
Ewa J. ( mama dziecka pełnosprawnego). „ Integracja według mnie to łączenie ludzi
pełnosprawnych i niepełnosprawnych. To wspólne nauczanie, zabawy i spotkania. Obcowanie
rodziców i ich dzieci. Pomaganie sobie. To nauka tolerancji.”
Zofia K. (mama dziecka niepełnosprawnego).„ Integracja to nie tylko wspólna nauka, ale przede
wszystkim przebywanie ze sobą. To branie przykładu ze swoich rówieśników, ich naśladowanie a
1 Z. Krzysztoszek. Uwarunkowania, założenia i metody badań pedagogicznych, Warszawa 1997, s.127.
przez to szybsze uczenie się, nowych zachowań. To oswajanie się z „innością” drugiego
człowieka. Jest to badanie tego co ciekawe i inne.”
Anna J. ( nauczyciel języka polskiego w tej klasie). „ Integracja to łączenie ludzi
pełnosprawnych i niepełnosprawnych. To wspólne troski i radości. To nauka wspólnych
doświadczeń. Czerpanie korzyści z obu stron. Ogromna odpowiedzialność spoczywająca na
pedagogach, by uczyć mądrze i na miarę potrzeb wszystkich dzieci. By dotrzeć do każdego
ucznia. By go nie ośmieszyć przed klasą i przed samym sobą.”
Barbara K. J. ( nauczyciel wspomagający). „ Integracja to danie szansy każdemu dziecku o
specjalnych potrzebach edukacyjnych. Jest to najlepsza forma kształcenia dzieci, jaką możemy
zaproponować w obecnych czasach, jakże trudnych pod względem warunków ekonomicznych.”
Nauczanie integracyjne jest wyzwaniem dla współczesnego szkolnictwa. Jego idee znane są i
realizowane w Polsce od kilkunastu lat. Ta forma kształcenia wśród pedagogów ma wielu
zwolenników jak i przeciwników. Celem i zadaniem wychowania integracyjnego jest jak
najpełniejsze umożliwienie osobom o specjalnych potrzebach edukacyjnych prowadzenia
normalnego życia i kształcenia. Integracja jest procesem długotrwałym, skomplikowanym i
trudnym. Od pedagogów wymaga mądrości, zaangażowania, umiejętności postępowania z
dzieckiem o różnym stopniu i rodzaju niepełnosprawności, a także wszechstronnego
wykształcenia i cierpliwości. Idea ta pozwala na podmiotowe traktowanie każdego ucznia,
uwzględnienie jego indywidualnych potrzeb i możliwości. Jest szansą na bycie z ludźmi i dla
ludzi a nie obok nich. Uczy tolerancji i szacunku, zmusza do refleksji, znosi bariery i burzy mury
niewiedzy, lęku i obojętności. Pozwala wszystkim uczniom zrealizować swoje możliwości i
potrzeby.
INTEGRACJA W SZKOLE PODSTAWOWEJ
W ZSP nr 2 w Kobyłce funkcjonują obecnie dwie klasy integracyjne ( IIIa oraz VIa).
Klasa VIa liczy 18 uczniów, czworo z nich posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia
specjalnego. Niepełnosprawność w tej klasie związana jest z :
1. uwarunkowaniami genetycznymi ( zespół Downa )
2. całościowymi zaburzeniami rozwojowymi (autyzmem)
3. trwałym uszkodzeniem analizatora wzrokowego
(zmienne napięcie mięśniowe - niezborność ruchowa).
Poza tym u siedmiorga uczniów stwierdzona została dysleksja uwarunkowana
wczesnoszkolnymi deficytami funkcji wzrokowo- słuchowej. U dwóch uczniów widoczne są
objawy wzmożonej nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). U jednego z nich dodatkowo
występuje tendencja do stanów lękowych.
Ze względu na specyficzne potrzeby psychofizyczne 2 uczniów ( chłopca z autyzmem i z Zesp.
Downa) Rada Pedagogiczna, pani Dyrektor oraz pedagog wspomagający (pracujący w tej klasie)
podjęli decyzję o zmianie dotychczasowych form i metod pracy. Decyzja ta podyktowana była,
koniecznością odrębnego postępowania edukacyjnego związanego ze zmianami rozwojowymi
obu uczniów. Uczniowie ci, mają odmienne wymagania dotyczące procesu edukacyjnego i
wychowawczego. Dla każdego z nich napisano indywidualny program nauczania. Każdy z
chłopców realizuje program w oparciu o dostępne dla siebie treści . Najlepsze wyniki uzyskuje
się na drodze indywidualnego nauczania. Każdy z uczniów o specjalnych potrzebach
edukacyjnych uczęszcza na 16 jednostek lekcyjnych w tygodniu.
Z tego 11 godzin poświęconych jest indywidualnym zajęciom rewalidacyjnym.
Do najważniejszych celów przedmiotu – obszaru oddziaływań rewalidacyjnych należą:
usprawnianie najmniej zaburzonych funkcji psychofizycznych ( tj, usprawnianie aparatu mowy
-poprawna wymowa i precyzyjne wyrażanie własnej opinii; rozwijanie percepcji wzrokowej,
słuchowej i wzrokowo – słuchowej; rozwijanie dużej i małej motoryki; ) kompensowanie i
korygowanie odchyleń (np. wad artykulacyjnych; pokonywanie błędnych nawyków zdobytych w
procesie edukacyjnym i wychowawczym); bazowanie na „mocnych stronach” ucznia.
Jego możliwościach, zdolnościach i zainteresowaniach. Oraz w miarę możliwości eliminowanie
przyczyn lub przejawów zaburzeń uniemożliwiających prawidłowy rozwój i uczenie się. Jest to
blok zajęć wspomagających mający na celu wspomaganie rozwoju ucznia, jego zdolności i
zainteresowań, poprzez:
• Zapewnienie każdemu dziecku poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, życzliwości,
miłości i przynależności do wspólnoty;
• Budzenie wiary we własne możliwości, odkrywanie potencjalnych zdolności i
inspirowanie do ujawniania zainteresowań;
• Dostosowanie działań edukacyjnych do aktualnej diagnozy psychologiczno –
pedagogicznej dziecka ;
• Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów poprzez prowadzenie ćwiczeń
usprawniających ( np. czytanie, pisanie, rozumienie tekstu)
• Zachowanie zasady stopniowania trudności i indywidualizacji w procesie
kształcenia umiejętności i nabywania wiedzy;
• Kształtowanie równowagi emocjonalnej i pozytywnej motywacji do
podejmowania zadań.
Obaj uczniowie objęci są opieką logopedyczną. By zachować ideę oraz charakter klasy
integracyjnej, obaj chłopcy, podejmują edukację razem z pozostałą klasą w wymiarze 1 godziny
lekcyjnej każdego dnia. Obecność ta jest cenna ze względu na jej prospołeczny charakter.